Elektron apparatlarni ishonchliligini oshirish usullari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	195000UZS
Hajmi	878.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Energetika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

13 Sotish

Elektron apparatlarni ishonchliligini oshirish usullari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA
UNIVERSITETI
“ELEKTRONIKA VA AVTOMATIKA” fakulteti
“ELEKTRON APPARATLARNI ISHLAB CHIQARISH
TEXNOLOGIYASI” kafedrasi
q o ‘ lyozma xuquqida
___________________________________--
Elektron apparatlarni ishonchliligini oshirish usullari
“ELEKTRON APPARATLARNI ISHLAB CHIQARISH
TEXNOLOGIYASI” yo ‘ nalishi bo ‘ yicha bakalavr darajasini olish uchun
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Kafedra mudiri _____________________
Raxbar _____________________
Toshkent 2024 y.

№
p / p B o ` l i m
m a v z u s i M a s l a h a t c h i
o` q i t u v c h i f . i . s h . I m z o , s a n a
T o p s h i r i q
b e r i l d i T o p s h i r i q
b a j a r i l d i
1 . A s o s i y q i s m G a i b n a z a r o v B . B
2 . I q t i s o d i y q i s m
3 . H F X
7 . B i t i r u v i s h i n i b a j a r i s h r e j a s i
№№
p / p B i t i r u v i s h i
b o s q i c h l a r i n i n o m i B a j a r i s h m u d d a t i
( s a n a ) T e k s h i r u v d a n
o` t g a n l i k b e l g i s i
1 . K i r i s h
2 .
I zl a n a y o t g a n
o b’ e k t l a r n i t i z i m l i
t a x l i l i , m a s a l a n i
q o` y i l i s h i ,
3 .
t i z i m n i y ar a t i s h
4 . I q t i s o d i y q i s m
5 . X F X
6 . M a l a k a v i y i s h i n i
t a x l a s h
B i t i r u v c h i _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 2 0 2 4 y i l « _ _ _ _ » _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
( i m z o )
R a h b a r _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 2 0 2 4 y i l « _ _ _ _ » _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
( i m z o )
3

MUNDARIJA:
I . N A Z A R I Y Q I S M ................................................................................................................................ 9
1.1 Elektron qurilmalar ishonchliligini aniqlashning asosiy tushunchalari ............................................... 9
1.2 Elektron qurilmalar ishonchliligini oshirish va ta'minlash usullari. ................................................... 14
I I B O B . A M A L I Y Q I S M .................................................................................................................... 2 5
2.1 Ishonchlilikni ehtimollik ko‘rsatkichlarini taqsimlanish qonunlari. ................................................... 25
2.2 Qurilmalar buzilmaslik harakteristikalarini hisoblash uchun elektron qurilmalar ishonchliligini
ko’rsatkichlari ........................................................................................................................................ 30
I Q T I S O D I Y Q I S M ............................................................................................................................... 3 9
F O Y D A L A N I L G A N A D A B I Y O T L A R R O ‘ Y X A T I ..................................................................... 5 7
4

ANNOTATSIYA
Bitiruv malakaviy ishda elektr aparatlarini ishonchliligini oshirish, hisoblash
va tahlil qilish usullarini takomillashtirishdan iborat sanoat elektr tizimlarining
barqarorligi va yangi texnik echimlarni qo'llash orqali ularning elektr ta'minoti
ishonchliligi va barqarorligini oshirish uchun turli metodlar qo’llash orqali
talabalarni shunday muammolarni o’rgatish shu orqali ishlab chiqarish
unumdorligini oshirishga erishish va shu metodlarni amaliyotga qo’llashga erishish
mumkun.
5

KIRIS H
Hozirgi vaqtda qisqa muddatli buzilishlar neft, gaz va neft-kimyo sanoati
korxonalarining elektr ta'minoti (KET) ularning ko'p mashinali elektr tizimlarining
(ET) normal ish rejimlari barqarorligining buzilishining asosiy sababalarini
muammolarini bartaraf etishga qaratilgan.
Ushbu elektr ta'minotidagi uzilishlar oqibati yuqoridagi korxonalarning
texnologik jarayonlarini favqulodda to'xtalish bo'lib, ular elektr ta'minotining
uzluksizligi, sifati va ishonchliligi bo'yicha yuqori talablar bilan tavsiflanadi. KET
tomonidan yuzaga kelgan yuqoridagi muammo uzluksiz texnologik jarayonlarga
ega bo'lgan sanoat korxonalarining texnologik jarayonlari, shuningdek, alohida
texnologik qurilmalar uchun ham, butun texnologik komplekslar uchun ham
mikroprotsessorli boshqaruv vositalaridan foydalanishning murakkablashishi bilan
tobora dolzarb bo'lib bormoqda.
Darhaqiqat, o‘tgan asrning 90-yillari boshidan 2000-yillarning o'rtalarigacha
bo'lgan davrda mamlakat yagona elektroenergetikasi ob'ektlarini ta'mirlash va
modernizatsiya qilish, tizimli yondashuv deyarli to'liq bo'lmagan holda amalga
oshirildi va bu masalada yechishda kriteriyalar asosida amaliy mashg’ulotlarni
metodik yondoshuv usullari orqali yechilishini ko’rsatish maqsadga muvofiq
bo’ladi.
Shu bilan birga, bu jarayon ushbu tarmoqning tashkiliy-boshqaruv tuzilmasini
uzluksiz isloh qilish bilan birga olib borildi. Mavjud vaziyat shundan iboratki,
ko'rsatilgan vaqt oralig'ida yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirish
deyarli to'liq bo'lmagan holda, elektr energiyasi iste'molining sezilarli o'sishi
kuzatildi.
Hisoblash va tahlil qilish usullarini takomillashtirishdan iborat sanoat elektr
tizimlarining barqarorligi va yangi texnik yechimlarni qo'llash orqali ularning
elektr ta'minoti ishonchliligi va barqarorligini oshirish asosiy maqsadlardan biridir.
Aniq tizimlarni yaratish va ekspluatatsiya qilishning turli bosqichlarida
qo'llanilishini asoslash uchun uzluksiz texnologik jarayonlarga ega bo'lgan sanoat
6

korxonasining elektr ta'minoti ishonchliligi va elektr tizimlarining ishlashi
barqarorligini oshirish bo'yicha chora-tadbirlarni tahlil qilish va tizimlashtirish
asosida nisbiy xatoliklarni aniqlash muhim xisoblanadi.
Ishning maqsadi hisoblash va tahlil qilish usullarini takomillashtirishdan
iborat sanoat elektr tizimlarining barqarorligi va yangi texnik echimlarni qo'llash
orqali ularning elektr ta'minoti ishonchliligi va barqarorligini oshirish. Ushbu
maqsadga erishish uchun quyidagilarni hal qilish kerak asosiy vazifalar:
1. Elektr ta'minoti ishonchliligi sohasidagi amaldagi me'yoriy-texnik
hujjatlar qoidalarini va ularning ta'minot manbalarining bog'liqligini baholash
vazifalariga qo'llanilishi darajasini tahlil qilish, asoslash uchun ta'minot
manbalarining bog'liqligini baholashning mavjud usullarini solishtirish. Ularning
turli xil dastlabki ma'lumotlar to'plamlari uchun qo'llanilishi.
2. Aniq tizimlarni yaratish va ekspluatatsiya qilishning turli bosqichlarida
qo'llanilishini asoslash uchun uzluksiz texnologik jarayonlarga ega bo'lgan sanoat
korxonasining elektr ta'minoti ishonchliligi va elektr tizimlarining ishlashi
barqarorligini oshirish bo'yicha chora-tadbirlarni tahlil qilish va tizimlashtirish.
3. Assinxron elektr dvigatellarning barqarorligini oshirish muammolarini hal
qilishda zamonaviy chastota konvertorlarining texnik-iqtisodiy asoslari va
samaradorligini baholash va ularning vosita barqarorligining asosiy
ko'rsatkichlariga ta'sirining miqdoriy va sifat baholarini olish va bunday ta'sirning
maqbul matematik tavsifini o'rnatish.
Shu vazifalarni bajarish korxonalarni uzluksiz va betalofatsiz ishlashiga
erishish uchun eng asosiy ustuvor vazifa sifatida yondoshilsa korxonalarni yalpi
daromati sezilarli darajada oshadi va shu bilan birgalikda ES barqaror ishlashiga
erishiladi.bu matodlarni o’rganish orqali talabalar bilimlari ham yangi pog’onaga
ko’tariladi.
Ushbu bitiruv malakaviy ishining vazifasi avtomatomatlash-tirilgan
jarayonlarni boshqaradigan dasturlanuvchi kurilmalarni sxematexnik jixatdan
maketini yaratish xamda dasturiy taminot qismini mukammallashtirish. Bu jahon
moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida nafakat ishlab chikarish balki texnika -
7

texnologiya mavjud bo`lgan barcha soxalarda ishlash unumdorligini oshirishga
imkon beradi.
Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi: Elektr aparatlarini ishonchliligini
oshirish, hisoblash va tahlil qilish usullarini takomillashtirishdan iborat sanoat
elektr tizimlarining barqarorligi va yangi texnik echimlarni qo'llash orqali ularning
elektr ta'minoti ishonchliligi va barqarorligini oshirish uchun turli metodlar
qo’llash orqali talabalarni shunday muammolarni o’rgatish shu orqali ishlab
chiqarish unumdorligini oshirishga erishish.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: Mavzuing maqsadi elektr aparatlarini
ishonchliligini oshirishning samarali algoritmlardan foydalanish va amaliy
yechimlar ishlab chiqishdir.
Bitiruv malakaviy ishining vazifalar quyidagilardan iborat:
- Elektr aparatlarini ishonchliligini oshirish jarayondagi ahamiyatini o'rganish.
- Elektr aparatlarini ishonchliligini oshirish uchun mos keladigan
mikrokontroller va sensorlarini tanlash.
- Elektr aparatlarini ishonchliligini oshirish uchun dasturiy yechimlarni ishlab
chiqish va optimallashtirish.
- Amaliyotda qo'llash mumkin bo'lgan elektr aparatlarini ishonchliligini
oshirish tizimini yaratish va sinovdan o'tkazish.
Tadqiqot predmeti: Elektr aparatlarini ishonchliligini amalga oshirishda
iborat.
Tadqiqot ishining amaliy ahamiyati shundaki, bitiruv malakaviy ishida
umumlashtirilgan nazariy xulosalar va amaliy tavsiyalar elektr aparatlarini
ishonchliligini oshirishni avtomatlashtiruvchi qurilmani yaratish va uni sanoat va
ishlab chiqishga joriy etishga qaratilgan.
Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish,
uch bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
8

I . N A Z A R I Y Q I S M
Ishonchlilik elektron texnikani asosiy muammolaridan biri bo‘lib kelmoqda.
Ishonchlilikni “zamonaviy texnikani birinchi raqamli muammosi” deb atashmoqda.
Ushbu bitiruv malakaviy ish hozirgi vaqtda hisoblash texnikasi,
avtomatlashtirilgan boshqarish sistemalari, energetika,transport, aloqa sistemalari
murakkablashib borayotganligi tufayli yanada dolzarb bo‘lib bormoqda. Ayniqsa
ishonchlilik, yuqori harorat, tezlik, mexanik ta'sir yoki kuchli radiasion nurlanish
sharoitlarida ishlovchi murakkab sistema va qurilmalarda, katta ahamiyatga ega
bo‘lib kelmoqda.
Bunday sistemalarda konstrutor buyruqlariga bo‘ysingan xolda, zanjirning
h ar bir tugunlari, barcha kichik elementlar buzilmay ishlashlari shart. Zamonaviy
murakkab texnik sistemalardagi buzilishlar o‘zining katta texnika va iqtisodiy
yo‘qolishlarga olib keladi. Ishonchlilik ommaviy muammo. Uning nazariy
yechimi: material (eskirishini fizik kimyo jarayonlarini ichlariga kirishga,
buzilishlarga olib keluvchi eskirish natijasidagi buzilishlar va boshqa shunga
o‘xshash hodisalarga bog‘liq. Mahsulot ishonchliliga texnologik faktor ta'sirini
yechish maqsadida ishlab – chiqarish sharoitlarini keng – qamrovli analizi
birlamchi ahamiyatga ega).
1 . 1 E l e k t r o n qu r i l m a l a r i s h o n c h l i l i g i ni a n i q l a s h n i n g a s o s i y
t u s h u n c h a l a r i
Elektron texnika yil sari zamonaviylashib bormoqda, amaliyotda u
qo‘llanilmaydigan birorta sohani topish qiyin.
Ishonchlilik elektron texnikani asosiy muammolaridan biri bo‘lib kelmoqda.
Ishonchlilikni “zamonaviy texnikani birinchi raqamli muammosi” deb atashmoqda.
Ushbu tezis hozirgi vaqtda hisoblasx texnikasi, avtomatlashtirilgan boshqarish
sistemalari, energetika,transport, aloqa sistemalari murakkablashib borayotganligi
tufayli yanada dolzarb bo‘lib bormoqda. Ayniqsa ishonchlilik, yuqori harorat,
tezlik, mexanik ta'sir yoki kuchli radiasion nurlanish sharoitlarida ishlovchi
murakkab sistema va qurilmalarda, katta ahamiyatga ega bo‘lib kelmoqda.
9

Bunday sistemalarda konstrutor buyruqlariga bo‘ysingan xolda, zanjirning
h ar bir tugunlari, barcha kichik elementlar buzilmay ishlashlari shart. Zamonaviy
murakkab texnik sistemalardagi buzilishlar o‘zining katta texnika va iqtisodiy
yo‘qolishlarga olib keladi. Ishonchlilik ommaviy muammo. Uning nazariy
yechimi: material (eskirishini fizik kimyo jarayonlarini ichlariga kirishga,
buzilishlarga olib keluvchi eskirish natijasidagi buzilishlar va boshqa shunga
o‘xshash hodisalarga bog‘liq. Mahsulot ishonchliliga texnologik faktor ta'sirini
yechish maqsadida ishlab – chiqarish sharoitlarini keng – qamrovli analizi
birlamchi ahamiyatga ega)
Sistema ishonchliligini aniqlashda ushbu sohaning matematik nazaryasi
asosiy hisoblanadi .
Zamonaviy muhandislik amaliyotida ishonchlilik xarakteristikalarini
aniqlash katta amaliy axamiyatga ega.
Asosiy ta'riflar. Ishonchlilik nazariyasida mahsulot deganda
elementlardantashkil topgan element yoki tizim tushuniladi.
Element ma'lum vazifani bajaruvchi, mustaqil ishlashga mo‘ljallanmagan
qism tushuniladi.
Tizim o‘zaro bog‘langan elementlar yig‘indisi bolib, ma'lum bir vazifani
bararilishini ta'minlaydi. Masalan, hisoblash mashinasi axborot ustida amallar
bajarish uchun mo‘ljallangan tizim.
Elektron qurilma berilgan funksiyalarni bajarish uchun mo‘ljallangan
birgalikda ishlovchi elektro-radioelementlar to‘plami.
Ishonchlilik sohasining asosiy atamasi va tushunchalarini aniqlashda,
“Texnikada ishonchlilik” Davlat standart tizimida keltirilgan xujjatlarga
asoslangan.
Mahsulotlarning xususiyatlari – mahsulotning ob’ektiv o‘ziga xosligi bo‘lib,
u yaratilishi va ishlatish vaqtida namoyon bo‘ladi.
Mahsulotning sifati – foydalanish uchun layoqatlilik darajasini aniqlovchi
xususiyatlar yig‘indisi. Ushbu xususiyatlar jumlasiga texnologik, moliyaviy sarflar,
ishlatish tavsiflari, ishrnchliligi va boshqalar kiradi. Barcha ko‘rsatkichlar sonli
10

qiymatga ega bo‘lib, har qaysi mahsulotni qo‘llanishidagi effektivligini aniqlaydi.
Har bir sifat ko‘rsatkichi mahsulotning ma'lum bir xususiyatlarini aniqlaydi.
Ishonchlilik deb, mahsulotni ma'lum bir shart – sharoitda o‘rnatilgan vaqt
mobaynida o‘ziga yuklangan vazifani bajara olish xususiyatiga aytiladi. Bu
fizikaviy xususiyat bo‘lib, u qanday qurilganligi, undagi elementlarning sonli va
sifatli, ishlab chiqarish texnologiyasi, nazorat sonlashishi va undagi foydalanish
sharoitlari bilan aniqlanadi. Har qanday elektron mahsulotlar ishonchlilik
talablariga javob bera olishlari shart. Ishonchlilikka bir qator tasodifiy holatlar
ta'sir etishi mumkin, shu sababli ishonchlilik nazariyasi ehtimolligi nazariyasi va
matematik statistikaga asoslanadi.
Ishonchlilik nazariyasini maqsadi ishonchliligini ta'minlash va ishonchlilikni
hisoblash usullari yaratishdir. Ishonchlilik nuqtai nazaridan mahsulotlar
ta'mirlanadigan va ta'mirlanmaydiganlarga ajratiladi.
Ta'mirlanadigan mahsulotlar ishdan chiqqan holatda maxsus ta'mirlovchi
mutaxasislarni jalb qilmagan holda ta'mirlanadi.
Ta'mirlanmaydigan mahsulotlar maxsus ta'mirlovchi mutaxasislar
tomonidan tiklanadi yoki umuman tiklanmaydi.
Asosiy tushunchalar. Ishonchlilik nuqtai nazaridan mahsulotlar ikki holatda
bo‘lishi mumkin:
Ishlashga layoqatli holatda va nosoz holatda.
1.Ishlashga layoqatli holat deb tizimning shunday holatiga aytiladiki, asosiy
chiqish tavsiflari vaqtida yuklangan vazifani bajara olish uchun qo‘yilgan
talabalarga javob bera oladi.
2.Nosoz holat deb – mahsulotni to‘g‘ri ishlashi uchun kerak bo‘lgan va
texnik xujjatlarda keltirilgan biron – bir ko‘rsatkichga mos kelmasligi tushuniladi.
Ishlashga layoqatlilik nosozlik holatlari bir – biriga teskari holatlar.
3.Tizimning buzilmay ishlashi – ayni vaqtdagi ishlatish sharoitida o‘zining
ishga layoqatli holatini saqlab qolishi tushuniladi.
4.Buzilish – bu tizimni ishga layoqatli holatini qisman yoki to‘liq yo‘qotishi
tushuniladi.
11

Barcha buzilishlar ikkiga ajratiladi: to‘satdan va asta sekin.
To‘satdan buzilish – mahsulotning bir yoki bir nechta ko‘rsatkichini
to‘satdan o‘zgarishi orqali sodir bo‘ladi.
Asta–sekin buzilish mahsulotning bir yoki bir nechta ko‘rsatkichlari vaqt
o‘tishi bilan asta sekin o‘zgarishi oqibatida sodir bo‘ladi.
Buzilishlar kelib chiqish sabbalariga ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi:
a) past darajadagi ishonchlilikka ega bo‘lgan elektron texnikasi elementlarini
natijasidagi buzilishlar;
b) sxemaviy – konstruktiv kamchiliklar oqibatida kelib chiqqan buzilishlar
(elementlarni noto‘g‘ri rejimda qo‘llash);
v) ishlab chiqarishdagi yetishmovchiliklar oqibatida kelib chiqqan
buzilishlar (sifatsiz materiallardan foydalanish, texnologiyani buzilishi);
g) ishlatish (foydalanish yo‘riqnomasiga amal qilmaslik oqibatida kelib
chiqqan buzilishlar).
5. Uzoq davir xizmat qilish – tizimning xizmat ko‘rsatish va ta'mirlash
qoidalarida ko‘rsatilgan davirgacha ishga layoqaytllik holatni saqlab qolish
tushuniladi .
6. Ta'mirlanishga yaroqlilik – tizimning buzilishlarini topish va bartaraf
etishga moslashtirilganligi hamda buzilishlarini olidini olish xususiyati tushuniladi.
Ishonchlilik kabi, buzilmay ishlash va ta'mirlanishiga yaroqlilik ehtimollik
ko‘rsatkichlari orqali aniqlanadi. Shu bilan birga ta'mirlanishga yaroqlilik,
nosozlikni topish uchun ketgan vaqt va mablag‘, uni bartaraf etish va oldini olish
xizmati ko‘rsatuvchilarining malakasi bilan ham xarakterlanadi.
7. Saqlanish tizimi – bu buzilmay ishlashini, uzoq vaqt xizmat qilishini,
ta'mirlanishga yaroqlilik ko‘rsatkichlarini ishlatilishdan oldingi saqlanish davrida
yo‘qotmasligi tushuniladi.
8. Mahsulotni ishlash davri.
Har qanday mahsulotni ishlash davri 3 ga bo‘linadi.
1. Ishga tushirish davrida ishonchlilik birinchi navbatda konstruktiv va
texnologik omillar bilan belgilanadi, bu esa buzilish darajasining oshishiga olib
12

keladi. Ushbu sabablarni aniqlash va bartaraf etish natijasida ob’ektning
ishonchliligi nominal darajaga keltiriladi, Ishga tushirish davri elemetrlarning ko‘p
sonli ishdan chiqishi ( bunda kamroq ishonchlilikka ega bo‘lganlari buziladi, ya'ni
ishlab chiqarishdagi yig‘ish va montaj vaqtida berkingan xatoliklar namoyon
bo‘ladi) kuzatiladi. Shu sababli boshlang‘ich davr mahsulot ishlab chiqaruvchi
korxonalarda ishlatish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bunga erishish uchun
mahsulotni uzoq vaqt ishlatib, keyin yig‘ish va montajga yuboriladi.

Ch.H.
Rasm 1.1 Nosozliklar intensivligining ish vaqtiga bog‘liqligi: 1 –nosozliklar intensivligi λ
(t); 2 - eskirish egri chizig‘i; I - ishga tushirish davri; II-normal ishlash davri ; III - eskirish
davri; Ch.H. - chegara holati
2. Me'yoriy ishlash davri da uzoq vaqt davomida normal ishlash saqlanadi.
Bunda sinash jarayoni tugallangan bo‘lib, eskirish jarayoni esa boshlanmagan
bo‘ladi:
3. Eskirish davrida ishlash jarayonida ob’ektda eskirish va charchoqning
namoyon bo‘lishi to‘planadi, ularning intensivligi ob’ektning xizmat qilish
muddatining oshishi bilan ortadi (1.2-rasmda egri 2 ortishi). Ob ’ ektning intensiv
eskirish davri keladi, bu uning chegara holatiga kelishi va foydalanishdan
chiqarilishi bilan tugaydi.
13

R asm. 1. 2 . Ekspluatasiya xarajatlarning ish vaqtiga bog‘liqligi : 1 -ekspluatasiya
xarajatlar; 2 - amortizatsiya narxi ; 3 - umumiy xarajatlar
Grafiklardan ko‘rinib turibdiki, ob’ektni ishlatishning optimal davri mavjud
bo‘lib, unda umumiy ekspluatasiya xarajatlar minimal bo‘ladi. Optimal muddatdan
sezilarli darajada oshib ketgan uzoq muddatli ekspluatasiya iqtisodiy jihatdan
foydasizdir.
1 . 2 E l e k t r o n qu r i l m a l a r i s h o n c h l i l i g i ni o s h i r i s h v a t a ' m i n l a s h
u s u l l a r i .
Elementlar va komponentlar ishonchliligini saqlash hamda oshirish tadbirlari
ularni loyihalashtirish, ishlab chiqarish, saqlash va elektron qurilmalar tarkibida
ishlatish vaqtida amalga oshiriladi. Umuman elektron texnika ishonchliligi
darajasi loyihalashtirish va ishlab chiqarish jarayonida amalga oshadi. Ishlatish
davridagi ba'zi tadbirlarni qo‘llash orqali elektron qurilmalar ishonchliligini
nafaqat ishlab chiqarishdagi darajasida ushlab turish, balki ishonchliligini oshirish
ham mumkin. Bunday ishonchlilikka avvalo, doimiy ravishda buziladigan
elementlarga qo‘shimchalar kiritish orqali erishiladi.
Elementlar va komponentlar loyihalashtirishda ishonchlilik har xil yo‘llar
bilan ta'mnlanadi.
14

-Bu yo‘llarga quyidagilar kiradi:
- mahsulotni optimal ko‘rinishlarini tanlash;
- mahsulotga ishlatiladigan materiallarni to‘g‘ri tanlash;
- effektiv himoya ko‘rsatkichlaridan foydalanish;
- mahsulot konstruksiyasining texnologiyaga mosligi;
- elementlarni ishlatish sharoitida ularni qanday tayyorlanganligini hisobga
olish;
- elektr sxemalarni yaratishda elementlar ko‘rsatkichlarini hisobga olish;
- elementlar ishlashda elektr va issiqlik rejimlarini yengillashtirish
ko‘rinishini yaratish;
- elektron texnika elementlardan foydalanish vaqtida yuqori va past
haroratlardan, namlikdan, tebranishlar va boshqa ta'sirlardan himoyaqilish.
Elektron qurilmalarni loihalashda quyidagi tavsiyalarni berish mumkin:
-raqamli sxema va yechimlarni qo‘llash orqali chiqish xarakteristikalarini
yomonlashtirmasdan,konstruksiyani soddalashtirish va ishlatiladigan
elementlarning sonini minimumgacha qisqartirish;
-loihalashning barcha etaplarida ishonchlilikni tahlil qilib borish;
-normal parametrlarga nisbatan element ishchi parametrlarini imkoni boricha
yengil rejimda ishlatish zarur;
-elementlar (tugunlar tarkibiga ) kirgan parametrlar uchun ruxsat etilgan
chegaralarni imkoni boricha kengaytirish;
-apparaturadagi elementlar uchun ishchi temperaturani kamaytirish,buning
uchun issiqlik sochuvchilarni maxsus joylashtirish (kompanovka) va zarur bo‘lsa
sovutish;
-mukammal amortizasiya orqali silkinishni bartaraf etish;
-zarbalar,namlik, korroziyadan saqlash;
-komplektasiya elementlari uchun ishonchlilik talablarini qo‘yish;
-sinash va ishlatish talablarini chiqarilayotgan qurilma uchun aniqlashtirish.
Ushbu tavsiyalarni bajarilishi, loixalashda qo‘yilgan ishonchlilik talablarini
bajarilishini loihalashda,tayyorlashda,yig‘ishda va ishlashda ta'minlaydi
15

Elektron tizimlarni talab etilgan darajada ishonchlilik ko‘rsatkichlarini
ta'minlash nafaqat loyihalashtirish davrida balki ishlatish (foydalanish) davrida
ham juda zarur. Katta hajmdagi og‘ir mexnatdan qutilish, ishonchlilik
ko‘rsatkichlarini sezilarli darajadagi aniqligini oshirish, tezkor hisobini bajarish
imkonini “tizimlar ishonchliligini baholash uchun avtomatlashtirilish” tizimlar
paketi tezkor baholash imkonini beradi. AIO‘ (avtomatik ishonchligni
o‘lchash)ning grafik interfeysini sodda va qulayligi bu sohada mutaxassis
bo‘lmagan foydalanuvchilar uchun keng imkoniyatlar yaratib beradi.
Murakkab elektron texnikasni ishonchliligini oshrishi uchun maxsus choralar
ko‘rmasdan va ishlatishga to‘g‘ri yondoshmay turib uni effektiv ishlashini
ta'minlab bo‘lmaydi. Zamonaviy elektron vositalarini loyihalashtirish
texnologiyasida mahsulotni yaratish vaqtida yangi konsepsiyalar usullar va
ishonchlilikni ta'minlash vositalarisiz amalga oshirilmaydi.
Zamonaviy ishlab chiqarishda,elektron qurilmalarni yaratishda,asosan
loihalash jarayonida avtomatlashtirilgan loihalash tizimlaridan foydalaniladi
(SAPR).Bu sohada talab etilgan shartlarga ASONIKA (Ishonchlilikni ta'minlashni
avtomatlashtirilgan loihilash tizimi) tizimi to‘liq javob beradi.Radioelektron
tizimlarni loihalashni avtomatlashtirish uchun ASONIKA – B tizimi
qo‘llaniladi.Ushbu tizimda virtual loihalash ishlatiladi.Virtual loihalash deganda-
o‘zaro bog‘langan, elektron ko‘rinishdagi konstruktorlik,texnologik,ekspluatasion
va boshqa ma'lumotlar hamda mahsulotning virtual maketi tushuniladi.
Mahsulotning virtual maketi ma'lum ma'noda strukturalashtirilgan
elektr,issiqlik,mexanik va aero-gidrodinamik jarayonlarning natijalari tahlillarining
kompleks modelidan iborat.
Bo‘lajak qurilmaning ishonchliligi va sifatini baholash imkoniyati ASONIKA
tizimida mavjuddir.
Bundan tashqari dasturda texnik vositalarini ishonchliligi haqidagi statistik
axborotlarni ishlash, analiz qilish va texnik vositalarning ishonchliligini
hisoblashning yangi usullarini o‘zlashtirish ko‘zda tutilgan. Radioelektron
16

tizimlarini ishonchliligini baholash ishlari standartlar va texnik adabiyotlar bilan
aniqlangan.
Radioelektron tizimlarini ishonchlilik ko‘rsatkiklarini aniqlash va baholashda
quyidagilarni ajratish mumkin;
- ishonchlilik ko‘rsatkichlarini hisoblash;
- radioelektron tizimlarini monitoringi;
- me'yoriy xujjatlarni tuzish.
Aloxida radioelementlar ishonchlilik ko‘rsatkichlarini hisoblash
ishonchlilikning umumiy ma'lumotnomasidan foydalanib amalga oshiriladi
Hisoblash boshlashdan oldin ishlab chiqarish jarayoni qo‘llanilayotgan texnologiya
va ishlab chiqarishdagi ishlash usuli, hamda elementlarni sharoitlari bilan tanishish
kerak.
Bloklar kurilmalar va mahsulot ishonchliligi elementlarining umumiy
ishonchlilik kursatkichlari orqali hisoblanadi. Bu ma'lumotlar dasturning elektron
bazasida yoki texnik xujjatlarda keltirilgan bo‘ladi.
Elektron qurilmalarni ishlab chiqarishda ishonchlilikni oshirish va ta'minlash
usullari.
Element va komponentlar ishonchliligi ko‘p jihatdan ishlab chiqarish
jarayoniga bog‘liq bo‘ladi. Elementlar buzilishining 30% ga yaqini ishlab
chiqarishdagi texnologik jarayonlarni buzilishi, sifatsiz elementlardan foydalanish
va boshqa sabablar oqibatida kelib chiqadi. Texnologik jihatdan yangi, zamonaviy
usullarni qo‘llash chiqarilayotgan mahsulotni ishonchliligini oshishini ta'minlaydi
Elektron qurilmalarni ishlab chiqarishda uchta operatsiyalar ishtirok etadi:
elektr montaji,mexanik yig‘ish va sozlash.
Elektr montajida elektr sxemasiga asosan qurilmadagi elektr ulanishlar
bajariladi.
Radioelementlar va bosma platalarni joylashtirishda,doim xam sxemaning
turli taraflaridan elektr ta'sirlarini hisobga olib bo‘lmaydi.Bu esa butun sxemani
turg‘in ishlashiga yo‘l bermaydi.Bu kamchilik ko‘pincha yashirinib
qoladi.Natijada sxemaning ishonchsizlik bilan ishlashiga sharoit yaratiladi.Aytib
17

o‘tish kerak-ki, navodka bilan bo‘ladigan buzilishlarni aniqlash juda ham qiyin
operatsiyadir.
Yana bir ishonchlilikni tushirib yuboradigan holat elemenlarni payka
yordamida ulash hisoblanadi. Misol uchun elektr ulanishlarni qo‘lda qalaylashga
nisbatan, bosma platalarni qalay eritilgan vannaga solish, elektr ulanishlarni
sifatini oshishini ta'minlaydi.
Umuman olganda montaj ishlaridagi xatoliklar natijasida 14% dan 24%
buzilishlar ro‘y beradi.
Mexanik yig‘ishdagi kamchiliklar umuman olganda 5% buzilishga olib keladi
va bu kamchiliklar quyidagilardir:
-konstruksiyalarni svarka(payvandlash),elim bilan yopishtirish,gaykalar bilan
maxkamlash,boltlar,shpilkalar bilan ulash;
-elementlar va bog‘lanishlarni mexanik yig‘ish vaqtida germetizasiya talablari
yetarlicha bajarilmaganligi;
-elektron qurilmalar juda ko‘p elementlarga ega bo‘lib,chegaralangan
mustahkamlikka ega bo‘lishidan,alohida choralar qo‘llanilmasa o‘rashni
(upakovka) sifati bo‘lmasa buzilishlar kelib chiqadi.
Elektron qurilmalar para'etrlari turlicha chegaralarda bo‘lganligi
uchun,yig‘ilgan vositalarni sozlash kerak bo‘ladi.Ya'ni,zarur bo‘lgan parametrlarni
o‘zgartirish orqali sozlash amalga oshiriladi.
Sozlash vaqtidagi kamchiliklar 1% atrofida buzilishlarga olib kelishi mumkin.
Ilm va fanning yangi yutuqlaridan foydalanishga asoslangan
avtomatlashtirishgan ishlab chiqarish jarayonidan foydalanish mahsulotlarni
ishonchliligini sezilarli darajada oshiradi. Elektron qurilmalarni ishlab chiqarishni
avtomatlashtirishning asosiy yo‘nalishi kompleks avtomatlashtirishdir. Bunda
mahsulot ishlab chiqarishning barcha jarayonlari avtomatlashtiriladi (xomaki
ishlab chiqarish, detallarni tayyorlash, mahsulotni yig‘ish, nazorat qilish va
boshqalar). Sifatini nazorat qilishning zamonaviy usullari chiqarilayotgan
mahsulotlarning ishonliligini oshirishda katta ahamiyatga ega. Bu xizmat
xodimlari ishonchlilikni nazorat va amaliy masalalarini yaxshi bilishlari, ishlash
18

usullari va sinash usullari natijalarini baholashni bilishlari kerak. Bu tadbirlarni
to‘g‘ri bajarilishi texnologik jarayondagi kamchiliklar, loyihalashtirishdagi
xatolarni o‘z vaqtida aniqlash va bartaraf etish imkonini beradi.
Elektron qurilmalardagi element va komponenetlarni ishonchliligi ishlanish
(foydalanish) jarayonida quyidagi usullarni ta'minlaydi.
- profilaktika tadbirlarini ilmiy asoslangan usullar orqali
sifatli bajarish;
-mahsulotlar buzilishini prognoz qilishni qo‘llash;
-xizmat ko‘rsatuvchilarni yaxshi tayyorlash;
-ishlatish jarayonini tashkil etish darajasini oshirish.
Elektron qurilmalarni saqlashda va foydalanishda ishonchlilikni oshirish va
ta'minlash usullari.
Element va komponentlarni ishonchliligini pasayishi ko‘p hollarda uni
transportirovka qilish va saqlashga bog‘liq bo‘ladi. Bu nafaqat extiyotsizlik
oqibatida balki tashqi noqulay ta'sirlar oqibotida ham kelib chiqadi. Zanglash
transportirovka qilish va saqlash vaqtida sodir bo‘lishi va dengiz orqali tashishda
ko‘payishi mumkin. Elektron texnikasini himoya qilish maqsadida (upakovka)
qadoqlashdan foydalaniladi.
Upakovka tashqi va ichkiga ajratiladi; tashqi upakovka mahsulotni mexanik
tashqi ta'sirlardan saqlash uchun xizmat qilsa, ichki upakovka namlikdan saqlash
uchun xizmat qiladi.
Mahsulotni bir joydan ikkinchi joyga olib borish va saqlashda har xil
upakovkadan foydalanish mumkin. Bunda: qog‘oz, karton, qipiq, paxtalar
ishlatiladi. Polimer materiallari sifatli upakovka qilish xususiyatiga ega.
Elektron asboblarning ishlash jarayonida elementlari va komponetlarini
ishonchli ishlashini ta'minlash uchun ularni nazorat qilish kerak. Bundan tashqari
xizmat ko‘rsatish va ta'minlash ishlari o‘rnatilgan tartibda amalga oshiriladi.
Ishlatish (foydalanish) davrida dasturiy ta'minot va qurilmalar buzilishlari haqida
ma'lumotlar to‘planadi. Bu ma'lumotlar buzilish sababalari va dasturiy ta'minotdagi
xatoliklarni bartaraf etish uchun ishlab chiqaruvchilarga b e r i l a d i .
19

1.3.Ishonchlilikni oshirish vositalari
Xisoblash texnikasi mahsulot ishonchliligi sohasidagi oxirgi yutuqlar, ba'zi –
bir elementlari ishdan chiqqandan so‘ng ham normal ishlovchi hisoblash sistemalar
mavjudligi bilan xarakterlanadi. Xatolarni bunday xususiyatlari buzilshga turg‘un
deb nom olgan, xatolarni o‘zi esa buzilishga turg‘un xatolar (B.T.X.T) X.T.
Buzilishga chidamlilik xususiyatlari apparat va dasturiy vosita tizimlarida
buzilishlar kelib chiqqan holdaham foydalanuvchiga yoki funksional dasturga ishni
davom ettirishga yordam beradi.
Amalga oshirish usuli bo‘yicha buzilishga chidamlilik aktiv va passivga
bo‘linadi.Aktiv buzilishga chidamlilik, buzilishlarni topish va bartaraf etish
asoslangan. Buzilishlar diagnostik vositalar yordamida aniqlanib, avtomatik
o‘zgartirish sistemasi bilan bartaraf etiladi.
Passiv buzilishga chidamlilik sistemasini mustaqil elementlari ishdan
chiqqan holda, tizim xususiyatlari o‘z funksional imkoniyatlarini saqlab qolishga
asoslangan. Misol bo‘lib mojiotar a'zoli tizim h isoblanadi.
Passiv buzilishga chidamlilklar apparatlar sonini bir necha bararavar
ko‘pligiga bog‘liq. Passiv buzilishiga chidamlilik xatolar ishida xattoni qisqa vaqtli
buzilishlar ruxsat etilmoqda, o‘ta muhim xatolarda qo‘laniladi. U deyarli xatolarni
to‘xtovsiz ishlashini va uni saqlashni kafolatlaydi.
Aktiv buzilishga chidamlilikdan foydali apparat vositalarini nisbatan tejamli
sarfi bilan xarakterlanadi, ammo u tizimlar buzilgandan so‘ng tiklanish vaqti
uzoqliligi bilan bog‘liq.
Aktiv buzilishga chidamlilikdan faqatgina ko‘p jarayonli tizimlarda
qo‘llanishi mumkin. Ushbu zaruryatlar passiv va aktiv buzilishgagidek sohalarini
aniqlab beradi. Buzilishga chidamlilikdan foydalanish ishonchlilikni oshirish
usullaridan biri hisoblanadi.
Tizimni buzilishga chidamliligi Kr dagi birlamchi buzilishga chidamlilik
toyfa koeffisenti bilan xarakterlanishi mumkin.
20

Toifa koeffisenti
К
р = 
c / 
э
ga teng. Bu yerda , 
c - tizimidagi buzilishlar intensivligi, c -1
; 
э – tizimda barcha
elementlarni buzilishlar, c -1
.
Buzilishga chidamlilik o‘lchamli sifatida d- chidamliliklar xizmat qiladi,
buzilishlari butun tarmoqni ishdan chiqishiga olib kelmovchi tarmoq tuzilma
birliklari yoki d elementlarini maksitmal soni.
Buzilishga chidamlilik ortiqchalilklar kiritish bilan ta'minlanadi, ya'ni
tarmoqda zaxirani tashkil qilish. Ularni quyidagicha:
1.parametrik;
2.algoritmik;
3.vaqtli;
4.tuzilmali.
Parmetrik ortiqchaliklar asboblar elementlari ishchi rejimlarini ishini
oshirish maqsadida yengilashish
Algortmk ortiqchaliklar – hisoblash jarayonida xatolarkelib chiqish xollarida
qoniqarli natijalarni ta'minlovchi algoritmlardan foydalanishda asoslangan.
Tuzilmali ortiqchaliklar – ortiqchaliklarni eng effektiv turi h isoblanadi. U
xisoblovchi mashina tuzilmasida qo‘shimcha element va qurilmalar borligida
ko‘rinadi.
Vaqtli ortiqchalik – xatolar yoki buzilishlar kelib chiqqan holda hisoblarni
qaytarish yo‘li bilan masalani ishlash uchun qo‘shimcha vaqt borligida asoslangan.
To‘xtab qolishdan so‘ng h isoblash jarayonini avtomatik tiklash. Tiklash
vositalarining apparatli, apparat mikrodasturli va dasturliklarga bo‘linadi. Tiklash
vositalari nazorat tizimida xatolar kelib chiqanda ishga tushadilar.
Quyidagi usullarni ajratish mumkin: jarayon qaytarilishi, yashirish nazorat
nuqtaga qayti va dasturli restart.
Yashirish deb xatoni kodlar yoki zaxiralash yordamida to‘g‘rilash. Yashirish
yoki jarayon qaytarilishi yo‘li bilan tiklanish, xato mantiq darajadagi nazorat
vositalari bilan topilganda va u tarqalishga o‘lchamaganda, bajariladi.
21

Qaytarilish jarayoni bilan tiklash, xato tasodifiy yoki qaytarilishda o‘zi
yo‘qolgan bo‘lsa, omadli bo‘lishi mumkin.
Tasodifiy xato davomiyligi har –xil bo‘lganligi sababli, tizim jarayonlarini
bir – necha marta qaytarilishi zarur. Takrorlash, mikrobuyruq, buyruq va kirtib –
chiqarish jarayonlarini satxida bo‘lishi mumkin.
Xato, funksional yoki tizim darajali nazorat vositalari bilan aniqlanganda,
ya'ni ma'lumotni buzishga ulgurgan bo‘lsa nazorat nuqtaga qaytish yo‘li bilan
tiklanish qo‘llaniladi.
Nazorat nuqta deb hisoblarning oraliq natijalari saqlab qolingan va xato
kelib chiqqan holda qaytish mumkin bo‘lgan, hisoblash jarayonini nuqtasiga
aytiladi.
Rasm 1.3 Hisoblash jarayonini funksiyalanishi.
22

Tiklanishning bu usuli, xisoblash jarayoniniyo‘lida nazorat nuqtalarini
formalanishini talab qiladi. (ya'ni, hisoblash jarayonini oraliq natijalarini davrini
eslab qolish).
Dasturli restart deb – hisoblash vazifasini qayta ishga tushirishga aytiladi.
Tanlashning ushbu usuli xato foydalanish darajasidagi nazorat vositalari bilan
topilgan paytida qo‘llaniladi.
Yashirinish va jarayon qaytarilishi, tiklanish usullarini eng qulaylari
hisoblanadilar, sababi xatolarni tez topib ularni tez tiklaydilar.
Hisoblash jarayonini buzilishlarda avtomatik tiklash EXM ga buzilishga chidash
vositalari kiritilish bilan yetishish mumkin.
Buzilishgachidamlilik tizimlar deb, xatoni avtomatik ravishda topish va uni
xarakterini keltirib chiqarish, xatolik izolyasiyalash va hisoblash jarayonlarini
tiklashga aytiladi.
Buzilishgachidamlik tizimlarida tiklanish jarayonlarini grafiklar yordamida
ko‘rib chiqamiz.
Rekonfiguratsiya, buzilgan tizimni zaxira hisobiga almashinishga, yoki uni
oddiy o‘girilib qo‘yilishiga. O‘girilish xolatida tizimni darajali joy olgan.
Rekonfiguratsiyadan so‘ng ma'lumotlarni tiklash amalga oshadi. (12) Buning
uchun hisoblash jarayoni bilan birgalikda nazorat nuqtalar keltirilgan, bunda tizim
va xisoblash jarayn xolatlari nazoratga uchraydilar. Berilgan dasturni va berilgan
jarayonni xatolarini natijalarini yaxshi chiqqan holda operativ xotiraga yoki magnit
lenta, yoki disklarga yozib qo‘yiladi. (oraliq natijalar registraturadagi ma'lumotlar
va boshqalar).
Ma'lmotlarni tiklash jarayonida, yozuvlar ma'lumotlari ishdan chiqqan
prosessor vazifalarini o‘z zimmasiga olgan prosessorga ko‘chiraladi. So‘ng nazorat
nuqtadan boshlab hisoblash jarayoni qayta tanlanadi (13). Bunga o‘xshash amallari
xato dasturli vositalar bilan topilganda o‘tkaziladi. Dasturli vositalar yordamida
xatolar topilgandan so‘ng testlar ishga tushirilishi mumkin. (14).
23

Rasm 1 .4 . Tiklanish jarayoni grafigi.
Bu yerda xato (1), apparatli (2) yoki dastrli (3) nazorat vositalari (4) bilan topilishi
mumkin. Oxirgi holda natija bo‘lib tizim buzilishi (5) xisoblanadi. Xatolarida passiv
buzilishgachidamlilik foydalanish darajasiga bog‘liq holda xato yashiringan (6) bo‘lishi mumkin.
Bu holda hisoblash jarayoni to‘xtovsiz davom etadi. (7). Tizimlarni aksariyatida apparat
vositalari yordamida xato topilganda bajariluvchi jarayonni qaytarilishi o‘tkaziladi. Agar
qaytarilish jarayon qaytarilish yo‘qolgan bo‘lsa, hisoblash jarayoni davom etadi. (8) Agar
jarayon qaytarilishi yaxshi o‘tmagan bo‘lsa (9), bu apparaturadagi xato mustahkamligini
ko‘rsatadi va shuning uchun avtomatik rekonfiguratsiya o‘tkaziladi (10). Bundan tashqari
grafikda quyidagilar ko‘rsatilgan: nazorat nuqta (11), berilganlarni tiklash (12), hisoblarni
qaytarish (13), test (14), mustahkam buzilish (15) va nomustaxkam buzilish (16).
Agar testlar mustaxkam buzilishlar borligini tasdiqlasa (15), qayta tuzilish
(10), nazorat nuqtasiga qaytish (11), berilganlarni tiklash (12) va xisoblarni
qaytarilishi (13) kelib chiqadi. Agar mustaxkam buzilish yo‘q bo‘lsa (16) ko‘rsatib
o‘tilgan jarayonlar qayta tuzilishsiz (rekonfiguratsiya) qaytariladi. Dasturlarda xato
borligida, nazorat nuqtalarida ma'lumotlarni buzilishida, zaxiralar buzilishida yoki
ruxsat etilgan darajadagidan past tizimni ishlovchanligini pastligi natijasida
tiklanish omadsiz kechishi mumkin
24

I I B O B . A M A L I Y Q I S M
2.1 Ishonchlilikni ehtimollik ko‘rsatkichlarini taqsimlanish qonunlari.
Qurilmalarni ishonchlilik ko‘rsatkichlari. Ishonchlilik faqatgina
mahsulotni boshqa xarakteristikalari bilan uyushgan holda to‘laqonli ko‘rsatgich
hisoblanadi. "Qurilma ishonchliligi" tushunchasi muhandislik amaliyotida
anchadan beri qo‘llaniladi. Har qanday texnik qurilmalar -mashinalar, jihozlar yoki
moslamalar - xar doim amaliy maqsadlar uchun yetarli qo‘llanilish davri hisobi
olingan holda tayyorlangan. Ammo ko‘p vaqt mobaynida Ishonchlilik sonli
ravishda o‘lchanmagan, bu esa uning ob’ektiv baholanishini qiyinlashtirgan.
Ishonchlilikni baholash uchun, yuqori ishonchlilik, past ishonchlilik yoki o‘rta
ishonchlilik singari sifat ko‘rsatkichlari qo‘llanilgan.
Ishonchlilikni sonli ko‘rsatkichlarini va ularni o‘lchash va hisoblash
usullarini o‘rnatilishi ishonchlilikni tadqiq etishdagi ilmiy usullarni boshlanishiga
asos soldi. Ishonchlilik nazariyasiini rivojlanishini birinchi bosqichlarida
qurilmalarni buzilishlari haqidagi statik ma'lumotlarni yig‘ish va qayta ishlashga
keng ahamiyat qaratilgan. Ishonchlilikni baholashda ushbu statik ma'lumotlar
asosidagi ishonchlilik darajasini konstansiyasini darajasini o‘ziga hosligi yuqori
turgan. Ishonchlilik nazariyasiini rivojlanishi tadqiqotlarni ehtimollik usullarini
takomillashtirish bilan kechgan: buzilishgacha ishlashni taqsimlanish qonunlarini
aniqlash, buzilishlarni tasodifiy xarakterini hisobga olgan holda qurilmalarni
sinovdan o‘tkazish va hisoblash usullarini ishlab chiqish va boshqalar. Shu bilan
bir qatorda tadqiqotlarni yangi yo‘nalishlari kelib chiqdi: ishonchlilikni oshirishni
prinsipial yangi usullarini izlash, ishonchlilikka ta'sir etuvchi buzilishlarni
prognozlash va ishonchlilikni prognozlash, fizik kimyoviy jarayonlarni tahlili,
ushbu jarayonlar va ko‘rsatkichlar tavsiflari orasidagi sonli aloqalarni o‘rnatish.
Ishonchlilikka sinash asosan tez va buzilishga olib kelmaydigan sinovlarni
o‘tkazish yo‘nalishi bo‘yicha yangilanib borilgan.
Qurilmalni ishonchliligini aniqlash bo‘yicha o‘tkaziladigan sinovlarni
rivojlanishi bilan bir qatorda, matematik modellashtirish va sinovlarni
25

moddellashtirish bilan birgalikda uyg‘unlashgan sinovlar keng tarqalmoqda.
Natijada 20 asrning 50 yillarida ishonchlilikni umumiy nazariyasining asoslari va
alohida qurilmalar bo‘yicha xususiy yo‘nalishlari shakllandi.
Texnik qurilmalarni murakkabligini oshishi; texnik qurilmalar bajaruvchi
funksiyalarni ma'suliyatini oshishi; mahsulotni ishlash sharoitlariga va sifatiga
bo‘lgan talabni oshishi; qurilma holati bo‘yicha uzluksiz kuzatishlar imkoniyatini
cheklovchi avtomatlashtirishni rolini oshishi, - ishonchlilik haqidagi fanni
rivojlanishidagi asosiy yo‘nalishlarni aniqlagan asosiy omillardir. Texnik vositalar
va ularni ishlash sharoitlari kun sayin murakkablashib bormoqda. Ba'zi bir
qurilmalardagi elementlar soni yuz mingtalarni tashkil etishi mumkin.
Ishonchlilikni ta'minlash bo‘yicha mahsus choralar ko‘rilmasa, har qanday
zamonaviy murakkab qurilma deyarli nosoz holatda bo‘ladi. Misol uchun
zamonaviy EXMda o‘rta ishlashida 1 sekund davomida tahminan 5 mln. holat
o‘zgarishlari bo‘ladi. Uzluksiz 5 soat ishlash davomida mashina holatini 10 12
–
10 14
dan yuqori o‘zgarishlari amalga oshadi. Bunda xech bo‘lmasa bitta buzilishni
kelib chiqishini xavfi yetarlicha yuqori bo‘ladi, natijada EXMni ish holatini
ta'minlovchi mahsus choralar ko‘rish talab etiladi.
Texnik vositalarga ishlab chiqarishda va boshqaruv sohalarida borgan sari
ma'suliyatli vazifalar yuklanib bormoqda. Texnik qurilmani buzilishi katostrofik
natijalarga olib kelishi mumkin.
Ishonchlilikni sonli ko‘rsatkichlari. Mahsulotlar ishonchliligi
qo‘rsatkichlar to‘plami bilan aniqlanadi: mahsulotlarni har bir turi
uchunishonchlilik ko‘rsatkichlarini tanlash bo‘yicha tavsiyanomalar mavjud.
Ikkita mavjud holatda - ishga yaroqli va buzuqholatlardabo‘lgan qurilmani
ishonchliligini baholash uchun quyidagi ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi:
buzilish kelib chiqunga qadar o‘rtacha ishlash vaqti
To‘rt - birinchi buzilishgacha
ishlash vaqti; bitta buzilish kelib chiqunga qadar o‘rtacha ishlash vaqti T -
buzilishgacha ishlash; buzilishlar intensivligi l(t); buzilishlar oqimining
parametriw(t); ishga layoqatli holatni tiklanishini o‘rtacha vaqti tv; t vaqt
mobaynida buzilmay ishlash extimolligi [R (t)]; tayyorlik koeffisieti Kr.
26

Buzilishgacha ishlashni taqsimlanish qonuni tiklanmaydigan mahsulotlarni
ishonchliligini sonli koeffisientlarini aniqlaydi. Taqsimlanish qonuni extimollar
zichligini differensial ko‘rinishida f (t), yoki integral formada F (t) da yoziladi.
Ishonchlilik ko‘rsatkichlari va taqsimlanish qonuni orasida quyidagi nisbatlari
mavjud:
(2.1.)
Tiklanuvchi mahsulotlar uchun t vaqt ichida n buzilishlarni kelib chiqish
extimolligi buzilishlarni sodda oqimi holatida Puassona qonuni bilan aniqlanadi:
(2.2.)
Bundan t vaqt ichida buzilishlar kelib chiqmasligini ehtimolligi P (t) = exp(-
lt) (ishonchlilikni eksponensial) ga teng.
Alohida qismlar ishdan chiqqandan so‘ng ishlash qobiliyatini saqlab qolish
uchun o‘zini strukturasini o‘zgartirish xususiyatiga ega konstruktiv muqobil
qismlardan tashkil topgan texnik tizimlar, ishonchlilik nazariyasida murakkab
texnik tizimlar deb ataladi (murakkab kibernetik tizimlardan farqli ravishda, katta
tizimlar (sistemalar) ham deyiladi). Bunday tizimlarni ishga yaroqli holatlari ikkita
va undan ko‘p bo‘ladi. Ishga yaroqli holatlarni har biri ish unumdorligi bilan
o‘lchanuvchi ishni effetivligi bilan, qo‘yilgan masalani bajarish ehtimolligi va
boshqalar bilan xarakterlanadi.
Murakkab tizimni ishonchlilik ko‘rsatkichi bo‘lib, tizimni ishga yaroqli
holatini umumlashgan ehtimolligi - tizimni ishga yaroqli holatlarini
extimolliklarini jamlanmasi bo‘lishi mumkin.
Ishonchlilik nazariyasida qo‘llaniluvchi asosiy qonunlar Ishonchlilik
nazariyasida tasodifiy kattaliklarni f(t)taqsimlanish qonunlaridan quyidagilar keng
tarqalgan:
- d iskret tasodifiy kattaliklar uchun - binominal qonun;
27

- Puason qonuni;
- uzluksiz tasodifiy kattaliklar uchun - eksponensial qonun;
- normal qonun; gamma taqsimlanish;
- Veybull qonuni;
- taqsimlanishi;
- logarifmik normal taqsimlanish.
Puasson qonuni - tasodifiy hodisa ni sonlarini, t vaqt oralig‘ida
taqsimlanishi. Tasodifiy hodisani t vaqt oralig‘ida n marta kelib chiqish extimolligi
P (t) = exp(-lt), ( 2 .3.)
bu yerdal - tasodifiy xodisa intensivligi.
Taqsimlanish xususiyatlari quyidagicha:
1) h odisalar sonini t vaqt oralig‘ida matematik kutilishi ltga teng;
2) h odisalar (sobitiya) soninit o‘rta kvadratik og‘ishi
Mahsulotda berilgan vaqt mobaynida bitta, ikkita, uchta va buzilishlar kelib
chiqish ehtimolligini aniqlash zarurligida Puasson qonuni qo‘llaniladi.
Tasodifiy kattalik X ni taqsimlanishini eksponensial (ko‘rsatuvchi) qonuni
(rasm 2.1.) umumiy holda quyidagicha yoziladi:
P(x) = exp (-lx), (2.4.)
Bu yerda P(x) - X tasodifiy kattalik x dan katta qiymatga ega ekanligini
eximolligi e -x
qiymatlarir asm. 2.1. -ilovada keltirilgan.
Xususiy holatda tasodifiy kattalik hisobida ob’ektni ishlash vaqti t
olinganda, mahsulot t vaqt oralig‘ida ishchi holatda bo‘lishi, exp(-lt) ga teng deb
olinadi:
P(t) = exp(-lt), ( 2 .5.)
28

bu yerda l - eksponensial taqsimlanish uchun ob ’ ektni buzilishlar intensivligi (u
doimiydir), ya'ni l = const.
Qiymat ( 2 .5.) ni n buzilishlar sonini 0 ga teng deb olsak, bevosita ( 2 .4.) dan
olish mumkin.
t vaqt oralig‘ida buzilishlar extimolligi ( 2 .5.) dan kelib chiqib
Q(t) = 1 - P(t) = 1 - exp (-lt). ( 2 .6.)
Buzilishlar e h timolligini zichligi
f(t) =  Q/  t = l е xp (- l t). ( 2 .7.)
Rasm. 2 . 1 .Taqsimlanishlar: a – eksponensial;b - g-taqsimlanish; v - Veybull;
g – normal.
29

2 . 2 Q u r i l m a l a r b u z i l m a s l i k ha r a k t e r i s t i k a l a r i n i h i s o b l a s h u c h u n
e l e kt r o n q u r i l m a l a r i s h o n c h l i l i gi n i k o ’ r s a t k i c h l a r i
Elektron qurilmalarni ishonchlilik ko‘rsatkichlarini umumiy
xarakteristikalari. Ishonchlilik ko‘rsatkichlari faqat sifatini belgilovchi
ishonchlilik ko‘rsatkichlaridan iborat emacdir. Ular ishonchlilik to‘g‘risida to‘liq
ma'lumot beradi, lekin mahsulot ishonchliligi haqida sonli qiymatlarni barcha
olmaydi. Mahsulot ishonchliligini analiz qilishda va taqqoslashda ishonchlilikni
hisoblashda, tizimni to‘g‘ri ishlash ehtimolligini oshirishda va ta'mirlash
muddatlarini aniqlashda, hamda texnik va moliyaviy hisoblashlarda ishonchlilikni
sonli qiymatlarini baholash zarur.
Ishonchlilik ko‘rsatkichlarini to‘rtta guruhga ajratish mumkin:
1) elektron qurilmalarni buzilmaslik tavsiflarini hisoblash uchun ishonchlilik
ko‘rsatkichlari;
2) uzoq muddat xizmat qilishini ko‘rsatuvchi ko‘rsatkichlar;
3) saqlanish va ta'mirlanish layoqatlilikni tavsiflovchi ko‘rsatkichlar;
4) mahsulotni buzilmasligi va ta'mirlanishga layoqatliligini tavsiflovchi
kompleks ko‘rsatkichlar.
Qurilmalar buzilmaslik xarakteristikalarini hisoblash uchun elektron
qurilmalar ishonchliligini ko‘rsatkichlari.Mahsulotlar uchun R(t) buzilmay
shlashehtimolligi umumiy ko‘rsatkich bo‘lib sodir bo‘lmasligini bildiradi.
Uni quyidagicha aniqlanadi:P(t)≈ N(t)
N0
;
bu yerda N(t) - oxirgi oralig‘ida buzilmay ishlayotgan mahsulotlar soni:
t, N
o – boshlang‘ich vaqt oralig‘ida buzilmay ishlayotgan mahsulotlar soni.
Misol:Berilgan: t=1500 soat N
o =200, N(t)=190
P(t) ni aniqlang.
Yechim:
P(1500 )≈ 190
200 =0,95
.
30

Ta'mirlanmaydigan mahsulotlarni buzilmaslik xarakteristikasini hisoblashda,
yana ikkita ko‘rsatkichdan foydalaniladi: buzilish intensivligi (xafliligi) va birinchi
buzilishgacha bo‘lgan o‘rtacha ishlash vaqti.
Buzilish intensivliligi (xafliligi) ( ) deb buzilgan mahsulotlar sonnini vaqt
birlgi buzilmay ishlayotgan mahsulotlar o‘rtacha soniga ayttiladi.
U quyidagcha ifodalanadi:
λ¿ Δn
NmΔt
N
o‘.m =
N i+N i+1
2
Bu yerda ?????? t - vaqt oralig‘ida bizilmay ishlayotgan mahsulotlar soni.
N
i - ?????? t vaqt oralig‘ining boshlanishida buzilmay ishlayotgan mahsulotlar soni;
N
i+1 - ?????? t vaqt oralig‘ining oxirida buzilmay ishlayotgan mahsulotlar soni;
?????? n - vaqt mobaynida buzilgan mahsulotlar soni;
?????? t- buzilishlar aniqlanadigan vaqt oralig‘i;
Misol: 1600 ta mahsulot ishlayotgan edi ?????? t=200 soat ichida 200 tasi ishdan chiqdi.
Buzilish intensivligini aniqlang.
Yechim: λ =
Δn
N ў.mΔt
=100
1500 ∗200 =3,3 ∗10 −4 1
соат
Buzilish intensivligi elementlar sifatini to‘liq xarakterlaydi, u sinovlar orqali
yoki ishlatish mahsulotlariga ko‘ra aniqlanadi
Birini buzilishgacha bo‘lgan ishlash vaqti T
o‘rt - ta'mirlanmaydigan
mahsulatlarni birinchi buzilishgacha bo‘lgan o‘rtacha vaqtidir.
U quyidagi ifoda orqali ifodalanadi:
T
o‘.m =
∑i=1
n
T i
n
Bu yerda Ti - i-elementlarning buzilishgacha bo‘lgan ishlash vaqti,
T
o‘.m =
∫
0
∞
P(t)dt , T
o‘.m = 1
λ .
31

Tizim ishonchliligini tadqiqot qilishda quyidagi buzilmay ishlash
extimolligining taqsimlash qonunidan foydalaniladi; ishlatish vaqtidagi, meyoriy,
Relle, Gamma – Veybun va xakozolar. Kengroq tarqalgan qonun bu ishlatish vaqti
(ekspluatasion). Bu qonun uchun buzilish intensivligi doimiydir λ =const.
Amaliyotda buzilmay ishlash ehtimolligini aniqlash uchun (T
o‘.m hisobga
olib) quyidagi tenglamadan foydalaniladi:
P(t)= exp(-t
p /T
`ort )
Bu yerda e - natural logarifm asosi; t
p -ishlash vaqti mahsulot turi buzilmay
o‘z vazifasini shu vaqt mobaynida bajarishi.
Bu tenglamani ishonchlilikni ishlash vqti qonuni deb ataladi (Puasson
taqsimlanishi).
Bu qonun to‘g‘ri ishlash extimolligini vaqt mobaynida logarifmik qiyshiq
chiziq bo‘yicha kamayishini ko‘rsatadi.
Misol: t
p =160 soat, T
o‘rt =2000 soat. Mahsulotni buzilmay ishlash
ehtimolligini aniqlang.
Yechim: P(t)= e−t2/Тўрт= e−160 /2000 =0,9231
Ta'mirlanadigan mahsulotlarni buzilmay ishlashini tavsiflashda va
hisoblashda buzilmay ishlash extimolligidan tashqari, buzilish ko‘rsatkichlari
oqimi (Ω) va buzilishgacha ishlash vaqti ko‘rsatkichlaridan ham foydalaniladi.
Buzilish ko‘rsatkichlari oqimi (Ω) – ta'mirlanadigan mahsulotlarni vaqt
mobaynidagi o‘rtacha buzilishlar soni (kurilayotgan vaqt uchun olinadi). U
quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:
 =
Δn
N 0∗Δt
 -n
i hisoblayotganda, buzilgan mahsulotni t vaqt mobaynida ta'mirlanishi hisobga
olinadi.
Unda N
0 =N(t) bo‘ladi.
32

Buzilishgacha ishlash vaqti (T)- ta'mirlanadigan mahsulotlarning
buzilishdanbuzilishgacha bo‘lgan o‘rtacha ishlash vaqtining qiymati.
U quyidagi ifoda orqali hisoblanadi:
T
o‘rt = ∑i=1
n
T ўртi
n .
Bu yerda, T
o‘rti – i-mahsulotni buzilishgacha bo‘lgan o‘rtacha ishlash
vaqtining qiymati; n - signalayotgan mahsulotlar soni.
T
o‘rti ni ifoda orqali aniqlanadi:
T=
∑i=1
n
T ij
m
Bu yerda, T
ij – i -mahsulotni j - 1 va j+ 1 vaqt oralig‘idagi to‘g‘ri
ishlashining o‘rtacha vaqti, m - i- mahsulotni buzilishlar soni.
Misol: birinchi mahsulot 200 soat, mobaynida buzilmay ishlagan bo‘lsin,
keyin buzilib ta'mirlansin. Ikkinchi buzilishgacha 100 soat, uchinchisigacha 80
soat, turtinchisigacha 100 soat ishlasin. Ikkinchi mahsulot birinchi buzilishgacha
250 soat, ikkinchisiga 120 soat, uchinchisiga 150 soat va to‘rtinchisiga 100 soat
ishlasin. Ikkala mahsulot uchun buzilishgacha ishlashni aniqlang.
Yechim: xar bir mahsulotni buzilishgacha ishlashni o‘rtacha vaqti formulaga
asosan
T
o‘rt1 =(200+100+80+100)/4=120 soat
T
o‘rt2 =(250+120+150+100)/4= 155 soat
bo‘ladi. Qidirilayotgan buzilishgacha ishlash vaqti formulaga asosan
T
o‘rt
=
∑i=1
n
T ўрi
n =(120 +155 )/2=137 ,5 soat bo‘ladi.
2.3. Elektron qurilmalar elementlarining buzilish xavfi (intensivligi).
Elementlarning buzilishlar intensivligini aniqlovchi omillar. Elektron
asboblar ishonchliligi ma'lum darajada ularni qurishda foydalanilgan elementlar
33

buzilmay ishlashiga bog‘liq bo‘ladi. Bundan kelib chiqadigan ishonchlilikni
ta'minlash masalasi o‘sha elementlarni buzilmay ishlashini ta'minlanishiga olib
keladi. Elementlar ishonchliligini qulay sonli tavsifi buzilishlar intensivligi
hisoblanadi. Jadvalda ko‘p tarqalgan elementlarni buzilish intensivligi 0 haqidagi
ma'lumotlar keltirilgan, ular ma'lum turli va mo‘jalli  apparaturani normal ish
davrida ma'lumotlarni statistik analiziga asoslangan holda olingan. Bu davrda
berilgan tipli elementlarni buzilish intensivligini doimiy qarash mumkin, ya'ni
λ
0 = const .
Elementlar buzilish intensivligi ko‘pgina faktorlarga bog‘liq:
1.Tayyorlanadigan materiallar sifati;
2.Konstruksiyasi;
3.Tayyorlanish texnalogiyasi;
4.Ishlab chiqarish madaniyati;
5.Ishlatish sharoitlari;
6.Elementlar ishlash rejimi;
Nominal sharoitlar uchun buzilishlar intensivligini 0ni qiymati  0 bilan
belgilaymiz,bunda  berilgan bo‘lsa u qanday haroratda, namlikda, mexanik
ta'sirlarda, elektrik yuklamada va boshqalarda olinganligi ko‘rsatilishi kerak.
Elektron o‘lchash vositalarini ishlab chiqarishda asosan uch xildagi
operatsiyalar bajariladi:bular elektr montaji,mexanik yig‘ish va sozlash.
Elektr montaji deganda,prinsipial sxema bo‘yicha funksional
elementlarni,elektr ulashlarni bajarishga aytiladi. Elektr montaji eng qiyin
operatsiyalardan bo‘lib, uni avtomatlashtirish ham qiyin kechadi.Montaj ishlarida
eng ko‘p defektlar aniqlanadi, ular buzilishlarga olib keladilar. Montajdagi
xatoliklar tufayli 14 dan 24% buzilishlar kelib chiqadi.
Markaziy ulanishlardagi, ekranlardagi va izolyasiyadagi uzilishl
tekshiruvlarga qaramasdan, bilinmay qolishi mumkin. Jgutlar tayyorlash ham
qo‘lda bajariladigan ish, bunda hatoliklar bo‘lishi mumkin.
Radioelementlarni sxemaga joylashtirishda,har doim ham o‘zaro elektr
ta'sirlarni hisobga olib bo‘lmaydi. Bu esa butun sxemani turg‘un ishlamasligiga
34

olib keladi.Bunday defektlarni tashqi nazorat orqali bilib bo‘lmaydi.Bu esa
ishonchlilikni tushirib yuboradi.Navodka bilan yuz beradigan buzilishlarni topish
juda ham qiyin ish.
Elementlarni bir- biriga payvandlash orqali montaj amalga oshiriladi.
Quyidagi payvandlashlarni ajratib ko‘rsatish mumkin: bosma platalarni
yo‘lchasiga elementlarni ulash; element kontaktlariga sim orqali ulanish; element
kontaktlariga radiodetallar konstruksiyasini ulanishi, masalan tumbler,o‘chirib-
yoquvchilar, ajratgichlar va sh.k.
Yumshoq qotishmalar bilan payvandlashning kamchiliklari ko‘p, eng
asosiysi, oksidlanib qolgan metallarni yopishtirib bo‘lmaydi. Bundan tashqari,
payka paytida element va detallar qiziydi va yaqin joylashganlari buzilishi
mumkin.
Elektron qurilmalarda elektron elementlardan tashqari, mexanik
konstruksiyalar ham bo‘ladi.Yomon mexanik yig‘ishlar natijasida 5% gacha
umumiy rad etilishlar sodir bo‘ladi.
Mexanik yig‘ishlar natijasida svarka va payvandlashdagi mexanik
konstruksiyadagi kamchiliklar: yopishishlar,gayki va boltlar xamda shpilkalarni
yaxshi maxkamlanmaganligi sabab bo‘ladi.Bu tashqaridan bilinmaydigan
defektlar,agar vibratsiya,zarblar,turtinishlar bo‘lganda ayniqsa xavfli bo‘ladi.
Mexanik defektlarning ikkinchi turi germetizasiya talablarini to‘g‘ri
bajarilmaganligida yuz beradi. Ayniqsa bu defektlar namlik yuqori bo‘lganda tezda
rivojlanib, buzilishgacha olib boradi.
Mexanik yig‘ishdagi uchunchi gurux kamchiliklar,apparaturani tugallanish
etapida, ya'ani transportirovkalashdan oldin mahsulotni o‘rash (upakovka) va uzoq
vaqt saqlanish paytida yuz beradi. Elektron qurilmalarni elementlari soni ko‘p
bo‘lganligidan,mustahkamlik chegaralanganligidan, o‘rash masalasiga kata
ahamiyat berilmasa ko‘p buzilishlar sodir bo‘lishi mumkin.
Elektron qurilmalar yig‘ilganda, parametrlari tarqoq bo‘lganligi uchun,
ularni sozlashga ehtiyoj paydo bo‘ladi. Maqsad- o‘zgartirilgan xarakteristikalarni
sozlab,kerak xarakteristikalarni olishdir.
35

Buzilishlar soni, sozlash tufayli uncha ko‘p emas, taxminan 1% atrofida
bo‘ladi.Sozlashni ikkita operatsiyadan iborat deb qarash mumkin: nazorat
qiliniladigan kattaliklarni o‘lchash va so‘ng sozlash.Bunda ikki turdagi xatolar
bo‘lishi mumkin:
1)O‘lchash usulidagi xatoliklar;
2)O‘lchash natijalarini sanashdagi xatoliklar.
Bunda birinchi xatolar,o‘lchovchi asbobning o‘lchash jarayoniga ta'siri
hisobga olinmaydi; yoki dastlab noqulay parametr tanlab olinadi.
Ikkinchi turdagi xatolar:
-xona yaxshi yoritilmaganda;
-o‘lchash asbobi noqulay joylashtirilganda;
-manbaa kuchlanishi nominaldan farq qilganda;
-sozlash bo‘ladigan joyda haroratning tebranishi.
Sozlashda ishtirok etuvchi elementlar qancha ko‘p bo‘lsa, shunchalik ishlab
chiqarish xatoliklari ko‘p bo‘ladi.Ba'zan,bu xatoliklar shunchalik axamiyatli bo‘lib
ketadiki,elementni o‘zini sozlashga muxtoj bo‘lib qoladilar.
Dastlabki,loixalashda kiritilgan va ishlab chiqarishda ta'minlangan
ishonchlilik past bo‘lsa, ishlash davrida u ko‘tarilib qoladi deb umid
qilinmaydi.Loixalash va ishlab chiqarishda paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan
buzilishlar soni, ishlatish davrida ortib boradi.Shundan kelib chiqib, ishlatish
davridagi buzilishlar intensivligi, loixalashdagi buzilishlar intensivligi va ishlab
chiqarishdagi buzilishlar intensivliklari kelib chiqishi aniq bo‘lib qolgan bo‘lsa, uni
ekspluatasiya koeffisientiga ko‘paytirilganiga teng bo‘ladi,
λE = (λL + λI)• EK .
bu yerda EK (ekspluatasiya koeffisienti) birdan katta bo‘lgan koeffisient.U
foydalanishdagi sharoitlarga va personal maxoratiga bog‘liq.
Ekspluatasiya sharoitlari deyilganda, elektron vositalar ishlayotgan sharoit
tushuniladi. Ekspluatasiya sharoitlari asosan tashqi ta'sirlarga bog‘liq.
36

Elementlar buzilish xavfiga foydalanish sharoitlarini ta'siri. Buzilish
intensivligiga tashqi faktorlarni ta'sir qilishi α
ta'sir etish koeffisientini yordamida
hisobga olinadi. Misol uchun,nominal haroratdan farqli o‘rab turgan muxit harorati
ta'sir etish koeffisienti
a=λ
1 /λ
0 ;
bo‘ladi, bu yerda λ
1 –berilgan t
0 va boshqa sharoitdagi buzilish intensivligi; λ
0 -
nominal sharoitdagi buzilish intensivligi.
1- Jadval
Elementlar nomi λ
0 ·10 -3
soat -1
Qarshiliklar (rezistor) 0,00001-0,015
Sig‘imlar (kondensator) 0,00001-0,164
Transformatorlar 0,00002-0,064
Drossel, induktivlik katushkalari 0,00002-0,044
Rele 0,0005-1,01
Yarimo‘tkazgich diodlar 0,00012-0,5
Tranzistorlar 0,0001-0,9
Bir xil maqsad uchun qo‘llaniladigan elementlar xar xil ishonchlilik
darajasida tayyorlanadi: yuqori (Yu), o‘rta (O‘) va past (P).
O‘rta va past ishonchlilik darajasiga ega elementlar buzilish intensivligi,
yuqori ishonchlilik darajasiga ega elementga nisbatan [K
id ] oshiriladi:
λ=λ
o · K
id
Bu yerda K
id - ishonchlilik darajasi koeffisenti.
Yuqori darajali ishonchli elementlar 1 ga, o‘rta darajalardagilari 10 ga, past
darajadagilari 100 ga teng va u λ
o -1-jadval orqali aniqlanadi.
Buzilish intensivligi umumiy xolatda quyidagi formula aniqlanadi.
λ=λ
o · K
sh · K
id ·K
yu K ;
37

Bu yerda K
id – ishonchlilik darajasi koeffisenti;K
sh – ishlatish sharoitini
hisobga oluvchi koeffisenti; K
yu – elektr yuklanuvchi koeffisent;K – boshqa
faktorlarni hisobga oluvchi koeffisient.
Elementlar buzilishiga ko‘proq mexanik va klimatik faktorlar sabab bo‘ladi:
sovuq havo, issiqlik, namlik va boshqalar.
Elementlarni ishlatish sharoitidagi buzilishlar xavfini yaqinlashtirilgan
taxminiy hisobini ishlash sharoiti koeffisentini grafigi orqali aniqlash mumkin.
Ishonchlilik darajasini hisobga olingan holatidagi elementlar buzulishi xavfi.
λ=λ
o · K
sh · K
id bo‘ladi,
bu yerda. λ
0 – javdaldan olingan buzilish xavfining minamal qiymati
Rasm 2.3. Ishlatish sharoiti koeffisentini aniqlash uchun grafigik.
A- me'yoriy (I tajribasharoiti)
B – me'yoriy (II yerdagi qurilmalar, III – kemalar, VI – avtomobil, V- poezd,
VI – togli joylar uchun qurilmalar)
V – fazoviy asboblar (VII – samalyotlar,VIII – raketalarning ilk nusxalari,
IX – zamonaviy raketalar namunalari)
Misol: S(Kid =10) ishonchlilik darajasiga ega bo‘lgan yerdagi asboblar
uchun qarshilklarni buzilish xavfini (intensivligini) aniqlang.
λ
0 = 0,0001  10 -3
, К
ид =13
λ= 0,0001  10 -3
 10  13 =0,13  10 -3
buzilish/ soat
38

I Q T I S O D I Y Q I S M
Zaxiralash usuli. Zaxiralash deb – ob'ekt ishonchliligini qo‘shimcha vositalar
kiritish orqali oshirish usuliga aytiladi. Zaxiralashni kiritishdan maqsad – sitema
elementlarida buzilishlar paydo bo‘lgandan so‘ng uni normal ishlashini
ta'minlashdir.
Tarkibiy zaxiralash elementlari asosiy xisoblanuvchi minimal zarur sistema
variantiga qo‘shimcha element va qurilmalar kiritiladi, yoki bitta sistema, o‘rniga
bir – nechta o‘xshash sistemalardan foydalanish ko‘zda tutilgan.
Bunda oshiqcha zaxira tuzilma elementlar, asosiy elementlar buzilganda
ularni ishchi funksiyalarini bajarilishni o‘z zimmmsiga oladi
Aytib o‘tilgan zaxiralash turlari yoki bir butun sistema yoki mustaqil
elementlari yoki ularni guruxlarida qo‘llanilishi mumkin.
Amaliyotda tuzilma zaxiralash keng tarqalgan.
Zaxira elmentlarini ulash sxemasi bo‘yicha doimiy, bo‘linma zaxiralash,
o‘rin almashtirish bilan zaxiralash va zirpanuvchi zaxiralash mavjud.
Doimiy zaxiralash bunda zaxira elementlari ob'ektni ishlashida asosiylar
bilan bir qatorda ishtirok etadilar (3.2. rasm)
39Rasm 3.1. Zaxira elementlarni ulanishi.

Rasm 3.2. Doimiy ulangan zaxirali umumiy zaxiralash.
Asosiy element buzilish xollarida doimiy zaxiralash uchun, zaxira
elementini ishga tushuruvchi maxsus qurilmalar kerak bo‘lmaydi, u asosiy bilan
birgalikda ishga tushadi.
Zaxiralashni asosiy parametri bo‘lib ortiqchalar darajasi hisoblanadi.
Zaxirani ortiqchalik darajasi m deganda zaxira ob'ektlarini zaxiralashayotgan
(asosiy)larga nisbati tushiniladi.
Bo‘linma zaxiralash – ob'et qismlari zaxiralanib ishonchlilikni oshirish usuli.
(3.3. rasm)
Rasm 3.3. Doimiy ulangan zaxira bilan bo‘linma zaxiralash.
O‘rin almashtirib zaxiralashda, asosiy element funksiyalari faqatgina u
ishdan chiqqandan so‘ng zaxira elementlariga uzatiladi. O‘rin almashtirish
zaxiralashdan foydalanganda asosiy element buzilishlarini aniqlovchi va ularni
zaxiradagi o‘tkazuvchi nazorat va uzib – ulovchi qurilmalar zarur. (3. 4 .- rasm).
40

Rasm 3.4. a) O‘rin almashtirish zaxira ulanganumumiy zaxiralar. b) O‘rin almashtirish
zaxira ulangan bo‘linma zaxiralash.
Sirpanuvchi zaxiralash – bunda ob'ekt asosiy elementlarining bir guruxi,
ushbu guruxdagi ishdan chiqqanini almashtiruvchi bitta yoki bir nechta zaxira
elementlari bilan zaxiralashishi mumkin ( 3 .5. rasm)
Rasm 3 .5. Sirpanuvchi zaxiralash sxemasi.
Sirpanuvchi zaxiralash doim aktiv xisoblanadi, bunda buzilishni aniqlovchi
va zaxira elementini ulovchi, qurilma mavjud .
Ishchi rejimiga bog‘liq zaxira elementlar turlari. Ishchi rejimga
bog‘liklar quyidagilar mavjud. Yuklangan zaxira – zaxira elementi asosiy element
41

turgan rejimda turadi. Bunda zaxira element ishonchliliklar xarakatlari va zaxira
sifatida bo‘lgandi o‘zgarmay qoladi.
Yengillashtirilgan zaxira – zaxira element asosiy elementga nisbatan past
yuklama rejimida bo‘ladi. Bunda zaxira elementlari ishonchlilik xarakteristikalari,
asosiy elementlari o‘rniga ishlatilganda nisbatan zaxira sifatida bo‘lganda yuqori
bo‘ladi.
Yuklanmagan zaxira – zaxira element deyarli yuklamaga ega emas. Bunday
zaxira element, zaxirada turganda buzilmasligi kerak, ya'ni bu davrda ideal
ishonchlilikga ega bo‘ladi. Asosiy element ishdan chikkandan sung uni urnida
zaxira elementidan foydalanganda ularning ishonchliklari teng bulib koladi .
Butun va karra darajali zaxiralash mavjud. Ularni farqlash uchun sxemada m
zaxiralash darajasi ko‘rsatiladi (3.6-rasm).
Rasm 3. 6 . Zaxiralash a) kasr darajali doimiy zaxiralash (m=42). b) kasr darajali
aloxida zaxiralash (m=2/4)
Butun darajali zaxiralashda kattalik m butun son, karra darajali zaxiralashda
m qisqarmaydigan karra son xisoblanadi.
Misol uchun: m =4/2 bu karra darajali zaxiralash, bu yerda zaxira
elementlar 4 ta, asosiylar 2 ta, umumiy elementlar soni 6 ta. Kasrni qisqartirish
mumkin emas m=4/2=2 butun karrali zaxiralash borligini ko‘rsatadi va bunda
zaxira elementlar sonini 2 ta, umumiy son 3 ligini ko‘rsatadi.Bir xil elemenlardan
tashkil topgan ob'ektlari zaxiralash uchun xoxlangan ishdan chiqqan asosiy
42

elementlari o‘rniga bir – nechta zaxira elementlaridan foydalanish mumkin
(sirpanuvchi zaxiralash).
Raqamli tizimlar va ishonchlilikni oshirish usullari. Zamonaviy
raqamlitizimlarnin asosiy vazifasi ma'lumot uzatilishining sifati va samaradorligini
oshirishdir. Ushbu masalaning yechimi ikki yo‘nalishda rivojlanmoqda:
1.Sarf-xarajatlar cheklangan xolda uzatilayotgan axborot tezligi
ishonchliligini oshirish maqsadida diskret ma'lumotlarni qabul qilish va uzatish
usullari rivojlanmoqda; (tashuvchini material formasiga bog‘liq holda) ma'lumotlar
odatda analogli yoki diskretli bo‘lishi mumkin. Analogli ma'lumotlar vaqt bo‘yicha
uzluksiz ravishda o‘zgaradi, raqamli yoki diskretli, mantiqiy nol va mantiqiy bir
qiymatini qabul qilib uzilib-uzilib o‘zgaradi.
Bu ma'lumotlar saqlanishini soddalashtiradi va unga nisbatan xatolardan
ozod etish maqsadida, ma'lumotlarni qayta ishlashda diskret sxemalar qo‘llash
imkonini beradi. Ko‘plab ShK ma'lumotlarni diskret (raqamli) formada qayta
ishlaydi. Analogli ma'lumotlar - misol uchun inson ovozi - raqamli signallarga
o‘zgartirilib shunga mos ravishda qayta ishlanishi mumkin, bu ovozi yo‘q
qo‘shiqchilarga yahshi qo‘shiq aytish imkonini beradi. Diskret ma'lumotlar
saqlanish hajmlarini kattalashtiradi, bunda ma'lumotlar tashuvchilar o‘lchamlari
kichiklashadi.
2.Raqamli tizimlarning yuqori darajada puxta ishlashini ta'minlaydigan va
raqamli tizimlar tuzilishini yangi usullari ishlab chiqilmoqda. Ushbu yondashish
adaptasiyalanishga zaruriyati bo‘lgan tasodifiy ta'sirlar sharoitida boshqarishni
murakkab algoritmlarini yaratadigan va ishdan chiqishlarga, chidamlik
xususiyatlarga ega bo‘lgan raqamli tizimlarni ishlab chiqishni taqozo etadi.
Shu maqsad uchun katta integral sxema (KIS), eng katta integral sxema
(EKIS) va mikroprosessorlar to‘plam (MPT) larni qo‘llanishi, axborot uzatish
kanallarini yuqori samaradorligini va rad etishlar paydo bo‘lganda raqamli
tizimning normal funksiyalarini tezda tiklash qobiliyatini ta'minlaydi. Zamonaviy
raqamli tizim deb, KIS, EKIS va MPT lar asosida quriladigan tizim tushuniladi.
43

$3.7. - rasmda raqamli tizimning tuzilish sxemasi keltirilgan. Raqamli tizimning uzatish qismi {Xi} diskret ma'lumotni{Sk i (t)} signalga aylantirishda bir qator o‘zgartirishlarni amalga oshiradi. Uzatilayotgan ma'lumotlarni signalga aylantirish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalar to‘plami uzatish usuli deb ataladi va quyidagi operator munosabati bilan ta'riflanadi:{Sк i(t)}= D узатиш {Х i+ ξ узатиш }= Dм {Dк {Х i+ ξ узатиш }}, Bunda D uzatish - uzatish usulining operatori; Dк - kodlash operatori; Dм - modulyasiyalash operatori; ξузатиш - uzatishda paydo bo‘ladigan rad etishlar va ishdan chiqishlarning tasodifiy jarayoni. Uzatish qurilmasida rad etishlar va ishdan chiqishlarning paydo bo‘lishi, {Xi} →← {Ski(t)} shartni buzilishi va raqamli tizimda xatolar soni oshishiga olib keladi. Buning natijasida uzatish qurilmasini {Xi} →← {Ski(t)} shart buzilishi xisobiga paydo bo‘ladigan xatolar sonining ko‘payishi yetarlicha kam bo‘ladigan qilib loyixalash lozim. Tarqalish muxitida uzatiladigan signallar ushbu muxitda kuchsizlanadilar va o‘zgaradilar. Shuning uchun qabul bo‘limiga keladigan {Ski(t)} signallar uzatish qurilmasi uzatadigan signallardan anchagina farqlanishi mumkin. Muxitda tarqalayotgan signallarga muxitning ta'siri quyidagi operatorli munosabat bilan xam ta'riflash mumkin: {^Sкi(t)}= Dc {Sк i(t)}=Dc {Dпрд {Хi+ξпрд }}, Dc - signal tarqaladigan muxit operatori. Aloqa kanalida uzatilayotgan signalga shovqinlar ta'sir etadi, shuning uchun {Sк i(t)} signal uzatilayotganda qabul qilish qurilmasiga kirishda o‘zgargan signal ta'sir etadi: {Yi(t)}={Sк i(t)}+∑i=1 N ξc i 44$

bunda ξci - shovqinlardan biriga xos bo‘lgan tasodifiy jarayon;
N
- bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan shovqinlar manba'lari.
45Пр.
усилительUzatish qurilmasi
Modulyator
Kodlovchi qurilma
Raqamli axborot
manbaasi
Birlamchi xabar Qabul qilish
qurilmasi
Demodulyator
Dekodlovchi
qurilma
Ra qamli axborot
qabul qiluvchi
Qobul qilingan
axborotSignal tarqaladigan
muhit
Shovqinlar
manbaasi
Ishdan chiqish va rad
etishlar
ξ
узатиш ξ
қабул
Rasm 3.7. Raqamli tizimning tuzilish sxemasi.

$Qabul qilish qurilmasining vazifasi, qabul qilingan Yi(t) o‘zgargan signal orqali uzatilayotgan ma'lumotni aniqlashdan iboratdir. Qabul qilish qurilmasi bajaradigan operatsiyalar to‘plamini quyidagi operatorli munosabat bilan ta'riflash mumkin: {^Хi}= Dпрм {Yi(t)}= Dпрм {^Sкi(t)+∑i=1 N ξc i+ξпрм }= Dдм {Dдк{^Sкi(t)+∑i=1 N ξc i+ξпрм }}, bunda Dкабулқ –qabul qilish operatori usuli; Dдм - demodulyasiya operatori; Dдк - dekodlash operatori; ξкабул - qabul qilish qurilmalarida rad etishlar va ishdan chiqishlarning tasodifiy jarayoni. Uzatilgan ketma-ketlik {^Хi} ni mosligining to‘liqligi {Хi} kodlangan ketma-ketlik {Хк i} ning faqatgina to‘g‘rilovchi imkoniyatlariga, signal, shovqinlar va ular statistikalarining darajasiga, dekodlovchi qurilmalarning xususiyatlariga bog‘liq bo‘lmasdan, qabul qiluvchi va uzatuvchi qurilmalarining ishdan chiqishlar va rad etishlardan xosil bo‘ladigan xatolarini raqamli tizim to‘g‘rilovchi imkoniyatga xam bog‘liqdir. Ushbu keltirilgan yondashish axborot uzatish jarayonini matematik model' bilan ta'riflash imkonini beradi, bu esa xar-xil omillarni raqamli tizimlarning ishlash samaradorligiga ta'sirini aniqlash va ularning ishonchliligini oshirish yo‘llarini aniqlash imkoniyatlarini beradi. Barcha raqamli tizimlar tiklanadigan va tiklanmaydigan bo‘ladilar. Tiklanmaydigan raqamli tizim ishonchliligining asosiy sharti – ishdan chiqishsiz ishlash extimolidir. Р (t)= е−λt bu, berilgan vaqt oraligida t da ishdan chiqishlar paydo bo‘lmaslik extimolligi; bunda λ= ∑ i=1 n λi λ – ishdan chiqish intensivligi; 46$