Elektron darsliklar va ularga qo’yiladigan talablar - Informatika va AT - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	50.5KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

737 Sotish

Elektron darsliklar va ularga qo’yiladigan talablar

Sotib olish

ELEKTRON DARSLIKLAR VA ULARGA QO’YILADIGAN
TALABLAR.
MUNDARIJA:
Kirish
I. BOB. Elektron darslik yaratishning nazariy asoslari
1.1. Elektron darsliklar haqida tushuncha.
1.2. Elektron darslik tuzilmasi.
1.3. Elektron darsliklarning afzalligi va kamchiliklari.
II.Bob.Elektron darsliklar va ularga qo’yiladigan talablar.
2.1. Elektron darsliklar yaratish texnologiyasi.
2.2. Elektron darslik yaratuvchi dasturlar xarakteristikalari.
2.3. Yoshlar tarbiyasida elektron darsliklarning o’rni.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1

KIRISH
Ishning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasining birinchi Pr е zid е nt
I.A.Karimovning “Butun jahon inqirozi va uning ta’sirlarini O’zb е kistonda
bartaraf etish” nomli dasturida ta’kidlanganid е k, hayotimizning har bir nuqtasi,
jumladan ta’lim tizimi ham isloh qilinib, bilimli, y е tuk, kashfiyotchi kadrlar
y е tishtirish ko’zda tutilgan.
Bugungi kunda axborot t е xnologiyalari kirib bormagan biror bir sohani
ko’rsatib o’tish juda mushkul. Ayni vaqtda ilm-fan, t е xnika taraqqiyotini
innovatsion t е xnologiyalarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Ayni paytda ushbu
t е xnologiyalarning ta’lim va ta’limning turli yo’nalishlariga, tibbiyot,
bioinformatika va boshqa sohalarga kirib kelishi s е zilarli yutuqlarni vujudga
k е ltirdi. Bu esa o’z-o’zidan ham ma’naviy, ham moddiy yutuqlarga asos bo’ladi.
“Axborot asri” - har daqiqada o’sib borayotgan va rivojlanish cho’qqisiga
chiqayotgan davr silsilasidir. Bir qarashda jo’ndek ko’ringan bu soha har bir
faoliyatning qoniga, uning yuragiga aylanmoqda. Negaki axborotsiz inson bir
daqiqa ham yashashi mumkin emas. Uning tug’ulishi ham bir axborotni vujudga
keltiradi, yani u yashash mobaynida turli darajali axborotga duch keladi.
Ko’zlarimizni ko’rishi, ranglarni ajratishi inson miyasidagi behisob jaroyonlar
axborotni mavjudligidan dalolatdir. Darhaqiqat insoniyat turmush tarzining
rivojlanishi yangi-yangi kashfiyotlarning yaratilishiga sabab bo`lmoqda. Inson
yangilik yaratish jarayonida har xil to`siqlarga duch keladi va shu to`siqlarni
yengib o`tish mobaynida yana yangi ixtirolar vujudga kelaveradi. Lekin hayot
tajribalaridan ma`lumki, ko`pincha yangi kashfiyot ma`lum bir muammoni hal
qilish jarayonida yuzaga keladi.
Tadqiqot obyekti . O’tkazilgan tadqiqotlar natijasida shular ayon bo’ldiki
elektron darsliklardan darsda foydalanish pedagogga katta yordam beradi. O‘quv
materialining elektron taqdimotda animatsiyalar shaklida berilishi o‘tilayotgan
2

mavzuni tushunishni yengillashtiradi va ko‘rgazmalilikni oshiradi. Namoyish
slaydlarini o‘quvchilarga tarqatma material sifatida ham berish mumkin.
Ushbu kurs ishi kirish, analitik qism, loyiha qism, Tadbiq qilishni tashkil
qilish va loyiha samaradorligi va hayot faoliyati xavfsizligi bo’limlari, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar tashkil topgan.
Tadqiqot predmeti Elektron darsliklarni loyihalashtirish ishlab chiqish va
o’quv jarayonida keng foydalanish dolzarb masalaga aylanmoqda, chunki ulardan
ommaviy ravishda ta’lim sohasida qo’llanila boshlandi. Oxirgi vaqtlarda elektron
nashrlarni turli xillari yaratilib, ular o’z tarkibiga masofaviy o’qitishning kompleks
tizimigacha qamrab olmoqda.
Ushbu sohaning yangiligi va o‘quv-uslubiy ta'minotning yo‘qligi ishlab
chiqilayottan elektron darsliklarning sifat darajasiga jiddiy ta'sir ko‘rsatmoqda.
Bundan tashqari, darsliklarni yaratishning yagona standartlari majud emasligi va
dasturiy vositalarining turli ishlab chiqaruvchilar tomonidan yaratilishi elektron
darsliklarni o‘quv jarayonida samarali qo‘llashga to‘sqinlik qilyapti deyish
mumkin.
Ishning maqsadi va vazifalari. Hozirgi kunda elektron darsliklar sanoati va
poligrafiya sanoati o’zaro raqobatga kirishgan va o’z navbatida ikkalasini ham
ta’lim sohasida o’ziga xos o’rni va roli mavjud. Biz hozir ikkalasini bir-biridan
yaqqol ustun deya olmaymiz. Elektron darslik ham poligrafik darslik ham ta’lim
sohasining ajralmas qismi hisoblanadi. Lekin shuni tan olish lozimki elektron
darsliklar tobora rivojlanib o’z o’rnini topib bormoqda. Buning natijasida esa
yaratilayotgan elektron darsliklar sifati, qulayliklari, qo’shimcha imkoniyatlarini
tadbiq qilish hamda yaratilishdagi muammo va kamchiliklarni bartaraf etish
masalasi yuzaga keladi.
Ushbu kurs ishining ham asosiy maqsad va vazifasi elektron darslilar yaratish
texnologiya fanini o’quv uslubiy majmuasini yaratish hamda uning yaxlit
3

information modelini yaratishdan iboratdir. Vaqt o’tishi bilan xar qanday sohada
bo’lgani kabi elektron darsliklar yaratish texnologiyasida ham keskin ravishda
rivojlanish kuzatilmoqda. Umuman axborot texnologiyalari sohasi hozirgi kunda
eng jadal rivojlanayotgan soha bo’lib qoldi. Bugun keng foydalanilayotgan
texnologiya yoki dastur hech qancha vaqt o’tmasidan turib o’z o’rnini yangi
qulayroq texnologiyaga bo’shtib bermoqda.
Elektron darsliklar yaratish texnologiyasi ham aynan axborot
texnologiyalarining ajralmas bir bo’lagi hisoblanadi. Shu munosabat bilan
elektron darsliklar yaratish texnologiyasini ma’lum bir modelini va o’quv uslubiy
majmuasini ishlab chiqish dolzarb masalaga aylangan.
Ta’lim oluvchilarning bevosita elektron darsliklar yaratish fanidan o’quv
uslubiy majmuasi va unformatsion modelini ishlab chiqish hamda ularga ushbu
fanni o’rganishlari uchun kerakli ma’lumotlarni yaratish hamda yuzaga keladigan
muammolarni bartaraf etish. Bu borada elektron darsliklar yaratishni zam о naviy
o’qitish texn о l о giyalari as о sida samarali tashkil qilish yo’llari tavsiya qilindi
Bev о sita izlanish m о hiyatidan kelib chiqib, talabalarning mustaqil ta`lim
о lish samarad о rligini о shirish uslublarini izlab t о pishga qaratildi. Mazkur
muamm о ni hal etish maqsadida fanning ishchi o’quv dasturini ishlab chiqildi.
Tadqiqot ishining asosiy maqsadi: Ushbu Kurs ishini tayyorlash jarayonida
hozirgi kunda elektron darsliklarni ta’lim sohasida tutgan o’rni va ahamyati hamda
ularni yaratilish jarayonida kerak bo’ladigan bilim va ko’nikmalarga alohida
e’tibor berildi. Elektron darsliklarga qo’yiladigan talablar hamda ularning ta’lim
tizimiga chuqurroq tadbiq etish yo’llari ishlab chiqildi. Shuningdek elektron
darsliklar yaratishda zarur bo’ladigan dasturiy va texnik resurslar hamda
sarflanadiga xarajatlar jamlanmasi ham o’rganildi.
4

I. Bob. Elektron darslik yaratishning nazariy asoslari
1.1. Elektron darsliklar haqida tushuncha.
Bundan yigirma yil oldin elektron darsliklar haqida tasavvurga ham ega
emasdik. Bugun esa axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining taraqqiyoti bois
elektron darsliklardan foydalanish imkoniyatiga egamiz. O‘z navbatida, u bilan
bog‘liq muammolarni ham yechishga harakat qilyapmiz.
Elektron taqdimotlardan darsda namoyish va ko‘rgazmali material sifatida
foydalanish pedagogga katta yordam beradi. O‘quv materialining elektron
taqdimotda animatsiyalar shaklida berilishi o‘tilayotgan mavzuni tushunishni
yengillashtiradi va ko‘rgazmalilikni oshiradi. Namoyish slaydlarini o‘quvchilarga
tarqatma material sifatida ham berish mumkin.
Slaydlarga nisbatan o‘quvchilar o‘zlarining fikrlarini yozadi va bu orqali ular
axborotlar bilan ishlashning quyidagi malakalariga ega bo‘ladilar:
•grafik axborotlarni matn shakliga keltirish yoki teskarisi;
•muhokama etilayotgan mavzu bo‘yicha xulosalar va savollarni
shakllantirish;
•o‘zining o‘quv-bilish faoliyatini rejalashtirish.
Bunday metodika o‘qituvchiga yangi axborotlarni ko‘paytirib borish,
o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasi o‘zgarishi bilan ma'lum bir mavzuga
mo‘ljallangan slaydlarni takomillashtirib borish imkoniyatini beradi.
Metodik jihatdan o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro muloqoti ikki turdagi
ta'sirdan iborat. Birinchisi — o‘qitishning ma'lum bosqichida o‘quvchiga shu
bosqichdagi masalani tushunishga yordam beruvchi yo‘naltiruvchi savollar.
Ikkinchisi — masalani aniqlashtiruvchi fikrlar va harakatlar usulini ko‘rsatish.
Savollar va ko‘rsatmalar soni nazariy va amaliy materiallarning o‘quvchi
5

tomonidan o‘zlashtirilishi hamda malakaning shakllanishiga bog‘liq ravishda
beriladi.
Amaliy tahlillar ta'lim jarayonida katta samaraga ega bo‘lishi uchun o‘quv
jarayonida interfaol didaktik o‘yinlar va mashq qildirgichlardan foydalanishni
taqozo etadi. Ular o‘quvchilarning jamoa bo‘lib yoki individual faoliyatini, kasbiy
malaka va ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi. Interfaol o‘yinlar
ma'lum bir kasbiy sifatlarga va malakaga ega bo‘lajak o‘qituvchi shaxsini
shakllantirish maqsadida kelajakda kasbiy faoliyati bilan bog‘liq vaziyatlarni
modellashtirish imkoniyatini beradi. Aynan didaktik o‘yinlar va mashq
qildirgichlarni yaratish elektron o‘quv-metodik majmualar yaratishda katta
qiyinchiliklar tug‘diradi. Bu qiyinchilik dasturiy-texnik va metodik qiyinchiliklar
bilan bog‘liq.
Elektron darslik – kompyuter texnologiyalariga asoslangan ta'lim
metodlaridan foydalanishga mo‘ljallangan o‘qitish vositasi bo‘lib, undan mustaqil
ta'lim olishda va o‘quv materiallarini har tomonlama samarali o‘zlashtirishda
foydalanish mumkin. Elektron darslikda fanning o‘quv materiallari o‘quvchiga
interfaol usullar bilan, psixologik va pedagogik jihatlar, zamonaviy axborot
texnologiyalari, audio va video animatsiyalar imkoniyatlaridan o‘rinli
foydalaniladi.
Elektron darsliklarni loyihalashtirish, ishlab chiqish va o‘quv jarayonida
keng foydalanish dolzarb masalaga aylanmoqda, chunki ulardan ommaviy
ravishda ta'lim sohasida qo‘llanila boshlandi. Oxirgi vaqtlarda elektron o‘quv
nashrlarning turli xillari yaratilib, ular o‘z tarkibiga oddiy gipermatn darslikdan
tortib masofaviy o‘qitishning kompleks tizimlarigacha qamrab olmoqda.
Elektron darsliklarni quyidagi turlarga ajratish mumkin: • matnning elektron
versiyasi;
• kitobning gipermatnli elektron versiyasi;
6

•grafik, jadval, rasmlar va gipermatnlar mavjud darslik;
•animatsiya, ovoz, grafik, jadval, rasmlar va gipermatnlar mavjud darslik;
•animatsiya, ovoz, grafik, jadval, rasm, gipermatnli va test tizimlari mavjud
darsliklar.
Ushbu sohaning yangiligi va o‘quv-uslubiy ta'minotning yo‘qligi ishlab
chiqilayottan elektron darsliklarning sifat darajasiga jiddiy ta'sir ko‘rsatmoqda.
Bundan tashqari, darsliklarni yaratishning yagona standartlari majud emasligi va
dasturiy vositalarining turli ishlab chiqaruvchilar tomonidan yaratilishi elektron
darsliklarni o‘quv jarayonida samarali qo‘llashga to‘sqinlik qilyapti deyish
mumkin.
Shuning uchun ham yaratilayotgan elektron darsliklarni baholash
mezonlarini belgilab olish lozim. Avvalambor, elektron darsliklar o‘tilayotgan
darslar sifatini yuksaltirishiga qanday ta'sir ko‘rsatishini bilish kerak. Elektron
darsliklarning an'anaviy usullarga nisbatan quyidagi afzalliklarini keltirish
mumkin:
1. O‘quv axborotlarining taqdim etilish shakli.
2. Kerakli axborotlarni qidirish imkoniyati.
3. Olingan bilimlar darajasini nazorat qilish usullarining mavjudligi.
4. O‘qituvchi bilan teskari aloqaning mavjudligi.
Shulardan kelib chiqib, elektron darsliklarni yaratishning quyidagi
tamoyillarini keltirish mumkin:
• multimedia ma'lumotlari (matn, grafik, audio, video, animatsiya) asosida
axborotlarni taqdim etish;
• qidirish va yo‘llash imkoniyatlarini kiritish;
• olingan bilimlar darajasini nazorat qilishning ob'yektiv tizimini kiritish;
7

• tarmoq texnologiyalari asosida o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro
interaktiv va teskari aloqasining yo‘lga qo‘yilishi.
Elektron darsliklardan o‘quv jarayonida keng foydalanishning asosiy
muammosi — bu kompyuter ekranidan katta hajmdagi axborotlarni o‘qishdir.
Ushbu muammoni hal qilish uchun elektron darsliklarni matn va ovoz shaklida
taqdim etish mumkin. Bu ikki usul bitta o‘quv materialini turli shaklda taqdim
etishi bilan farqlanadi, xolos. Elektron darslikning matn usulida material,
gipermatn ko‘rinishida taqdim etilib, unda rpafik, chizma, diagramma, fotografiya,
animatsiya va video qo‘llaniladi. Elektron darslik materiali o‘qituvchiga diktor
ovozi bilan yetkazilib, slayd-shou ko‘rinishdagi material bilan birga beriladi.
Audio va videoaxborotlarning o‘zaro birgalikda qo‘llanishi o‘qitish
samaradorligini keskin yuksaltiradi. Elektron darslikni yaratishda kelajakda ayrim
muammolarni yechish lozimligi ayon bo‘ldi. Shulardan asosiysi, bu — o‘zbek
kirill alifbosidagi «Q», «F», «O‘», «H» harflarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri matnga
kiritishdir. Tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, elektron darslikni oldin biror bir
nashriyotda chop etilgan darslik asosida yaratish lozim, chunki foydalanilayotgan
materiallarni tahrir qilish talab etilmaydi va ulardan skaner orqali foydalanish
mumkin bo‘ladi. Bozor munosabatlari axborot mahsulotlarining yangiligi,
ishonchliligi va to‘liqligi darajalariga yuqori talablar qo‘ymoqda. Chunki busiz
samarali marketing, moliya-kredit va investitsiya faoliyatini yuritish mumkin
emas.
Axborot mahsulotlarining respublikamiz hayotida tutgan o‘rni va roli ijobiy
tomonga o‘zgarib bormoqda. Mamlakatimizda axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari bozori industriyasini tarkib toptirish jamiyatimizda chuqur ijtimoiy
o‘zgarishlarga olib kelib, uni «industrialdan axborot lashgan jamiyatga»
aylantirishiga ishonchimiz komil.
8

1.2. Elektron darslik tuzilmasi.
O’zbekiston Respublikasi ”Ta'lim to’g’risida”gi qonuni va “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi bu sohadagi qilinadigan ishlar
ko’lamini va yo’nalishlarini belgilabgina qolmasdan, ta'lim sohasida o’ziga xos
inqilobiy burilish yasadi. Bu borada “O’zbekiston Respublikasida umumiy o’rta
ta'limni tashkil etish to’g’risida»gi qarori muhim ahamiyatga ega bo’lib, unda
milliy umumiy o’rta ta'limni halqaro darajaga olib chiqish, uni jahon andozalariga
mos qilib, tubdan isloh qilish mamlakatimiz oldida to’rgan eng ustivor
vazifalardan biri sifatida belgilab qo’yildi. Hisoblash texnikasining hayotga kirib
borishi, elektron darsliklarning, ya'ni o’qituvchisiz o’qitish texnologiyasini joriy
etish va ishlab chiqish bilan bog’liq bo’lgan faoliyat sohasini rivojlantirmoqda.
Oddiy (qog’ozli) darsliklarga qaraganda, elektron darslik ko’proq saloxiyatga ega,
chunki kompyuter o’qituvchi uchun qiyin bo’lgan ba'zi qirralarini bajaraoladi, o’z
joyida va o’z vaqtida materialni ko’rsatish, bilim darajasini xaqqoniy aniqlash va
boshqalar. Elektron darslik ma'lum bir predmet bo’yicha to’liq materialni o’z
ichiga olgan bo’lishi kerak. Elektron darslikning «intellektual jihati»ni olib
qaraydigan bo’lsak, uning kamchiliklarini (faqat kompyuterda qo’llash
imkoniyati) qoplabgina qolmay, qog’ozli variantdan ustunlik jihatlari ham mavjud
(kerakli ma'lumotni tezda izlash, ixchamlik va h.k.).
Har bir elektron darslik ma'lum bir me'yorlarga, ichki struktura va formatga
ega bo’lishi uni boshqa darsliklar bilan bog’lash va yagona bir yillik masofaviy
o’qitish tizimini yaratish imkonini beradi.
Informatika va hisoblash texnikasi asoslari predmeti maktabda o’qitiladigan
barcha fanlarni umumiy kompleksda integratsiyalashga tayanadi. Turli fanlardan
elektron darsliklar yaratilishi va IHTA predmetini o’qitish jarayonida ulardan
foydalanish, fanlarni o’zaro bog’lash imkoniyatini yaratadi. Umuman olganda
fanlararo aloqa didaktikaning kompleks muammolaridan hisoblanadi. Ma'ruzadaa
9

8-sinf Iqtisodiy bilim asoslari darsligi asosida elektron darslik yaratilishini ko’rib
chiqamiz. Keltirilgan darslikda asosan illyustratsiyalardan foydalanilgan va yana
bir jihati bu erda darslik yaratishning avtomatlashtirilgan vositalaridan keng
foydalanilgan.
Elektron darslik strukturasi. Darslikning ichki strukturasini, ya'ni
foydalanuvchi ko’rib turadigan elementlarini ko’rib chiqamiz. Darslikning qiymati
uning mazmunidadir. Agar o’quvchi bu darslikdan foydalanib keyinchalik imtihon
topshiradigan bo’lsa, u holda material mazmunini 3ta ko’rinishda berishni taklif
qilamiz:
1. Mant, rasm, jadval, grafik shaklida ( ya'ni kitobdagi shaklda, lekin bu
erda kitob shakliga xos bo’lmagan animatsiya, video va ovoz elementlari,
ma'lumotni izlash imkoniyatlari ham bo’lishi mumkin).
2. Sxema-kurs ko’rinishida, ya'ni darslik strukturasi tushunarli bo’lishi uchun
darslik mazmuni qisqartirilgan grafik-matn shaklda beriladi.
3. Test tizimi (o’z bilimini tekshirish) shaklida – tinglovchiga maxsus
interaktiv tizim vositasida, o’quv materialini savollar va javoblar shaklida
berilishi. Test kompyuter bilan bellashuv, o’yin jixatlari bilan o’quvchilar uchun
darslikning eng qiziqarli qismi bo’lishi mumkin.
Bitta materialning bunday uchta shaklda berilishi uni takrorlash va eslab
qolish imkonini yaratadi. Elektron darslikning strukturasiga to’htaladigan bo’lsak,
u quyidagilarni o’z ichiga olishi lozim:
 muqova;
 titul ekran;
 mundarija;
 annotatsiya;
 o’quv materialining to’liq matni (sxema, jadval, illyustratsiya, grafik);
10

 o’quv materialining qisqacha mundarijasi (sxemakurs shaklida);
 qo’shimcha adabiyotlar;
 o’z bilimini tekshirish tizimi;
 cheklangan nazorat tizimi;
 matn fragmentlarini izlash;
 mualliflar ro’yxati;
 tayanch iboralar;
 darslikni boshqaruvchi elementlar bilan ishlash bo’yicha yo’riqnoma.
Elektron darslikka qo’yiladigan yana bir talabga e'tibor berish lozim: o’quv
materiali va uning dasturiy ta'minoti o’z ishini avtomatik tarzda boshlaydigan bitta
lazer diskda joylanishi lozim. Qattiq diskda esa foydalanuvchi o’zi yaratgan
ma'lumotlar joylanishi mumkin.
Muqova. Darslik muqovasi o’z ichiga grafik, animatsiya, video yoki
xaraktlanuvchi darslik annotatsiyasidan iborat bo’lsa o’ziga jalb qiluvchi
xususiyatga ega bo’ladi.
Titul ekran. Titul ekranda darslik nomi, yuqori tashkilot haqida, mualliflik huquqi
haqida, darslikning attestatsiyadan o’tganligi haqida ma'lumot, sana, tashkilot,
mualliflar haqida ma'lumotlarni o’z ichiga oladi.
Mundarija. Mundarija darslikning asosiy elementi hisoblanadi. Bir tarafdan
darslikning turli qismlariga tez va qulay o’tish uchun to’liq bo’lishi, va shu bilan
birga bitta ekranda jolanishi kerak. Amaliyot shuni ko’rsatmoqdaki, bunday
talablarga ikki bosqichli (mavzuG’mavzuosti) mundarija javob beradi.
Bundan tashqari mundarija orqali:
 o’z bilimini tekshirish tizimiga;
 cheklangan tekshirish tizimiga;
11

 matn fragmentini izlash qismiga;
 tayanch iboralarga;
 adabiyotlar ro’yxatiga;
 darslikning istalgan qismiga o’tish imkoniyati;
 darslik ishini tugatish;
 titul ekranga qaytish imkoniyatlari mavjud bo’lishi kerak.
Annotatsiya. Annotatsiya darslikning muqovasida joylashgan bo’lishi
mumkin.
O’quv materialining to’liq matni. Elektron darslikning muvaffaqiyatli
bo’lishining sharti – unda o’quv materialining to’liq bo’lishidir, ya'ni matn, grafik,
jadval, illyustratsiya, animatsiya, video va ovoz qismlarini o’z ichiga olishidir.
Darslikning bitta sahifasida matn, va uning ichidagi grafik elementlar, sahifaning
qisqacha mazmuni va materialni o’rganish jarayonini boshqarish elementlari
joylashadi.
Elektron darslikda o’quv materialining to’liq bo’lishi, ta'lim jarayonida
undan foydalanish va qog’ozdagi o’quv materialiga murojaat qilmaslikni
ta'minlaydi. Matndagi turli iboralar va ta'riflarga, illyustratsilarga, jadvallarga,
grafiklarga yo’llovchi gipermatnlar tufayli elektron darslik qog’oz materiallarga
qaraganda o’quv jarayonida qulay imkoniyatlar yaratadi. Shu bilan birga uning
ihchamligi va nisbatan arzonligi ta'lim oluvchining e'tiboridan holi bo’lmaydi.
Elektron darslikda o’quv materialining to’liq berilishi sahifalarning ko’payib
ketishiga olib keladi. Agar har bir sahifaga alohida ishlov berilsa, u holda bunday
elektron darslikni yaratishga ko’p vaqt ketadi. Agar sahifaga matnni oddiy holatda
joylashtirilsa, u holda bu jarayonni avtomatlashtirish osonlashadi. Bundan tashqari
gipermatnlarni yaratishni avtomatlashtirish ham qulaylashadi. Kichik grafik
ob'ektlar esa matn ichida ham joylashtirish mumkin.
12

Darslik sahifasining strukturasi. Elektron darslik sahifasi bir qancha
sohalarni o’z ichiga oladi:
 sahifaning darslikda joylashgan o’rnini ko’rsatuvchi sohasi ( sahifa nomeri,
mavzu yoki mavzu osti nomlanishi );
 matnga grafik qo’shimchalar ( formula, grafik, jadval va h.k.),gipermatnlar
kiritilishi mumkin;
 sahifadagi o’quv materialining qisqacha mazmuni joylashgan soha
(sxemakurs shaklida);
 sahifada boshqaruv elementlari joylashgan soha ( oldingi, keyingi sahifaga,
mundarijaga o’tish tugmalari, yordamchini chaqirish tugmasi);
 sahifadagi matnga aloqador, katta ilmostratsiya va jadvallar darslik
resurslarida saqlanadi, yoki boshqa sahifalarda joylashadi. Ular ekranga
gipermatnlar yordamida yoki sahifadagi maxsus tugmachalar yordamida
chaqiriladi;
 o’quv materialining qisqacha mazmuni. O’quv materialining to’liq matni
bilan bir qatorda qisqacha mazmunining ham bo’lishi juda muhim.
Sxemakurs shaklida, ya'ni grafik-matn shaklida (strukturali blok-sxema)
berilishi yaxshi samara beradi.
O’z bilimini tekshirish tizimi. O’z bilimini tekshirish tizimiga aloxida e'tibor
berilishi kerak. Darslikning hamma qismini qamrab olgan, bilim darajasini yaxshi
nazorat qiladigan bo’lishi lozim. Darslik bazasidagi barcha savollar o’quvchi
uchun tushunarli va qulay tarzda taqdim etilishi lozim. Shu bilan birga, har bir
javob baholanishi, umumiy natija va vaqt hisobi olib borilishi kerak.
1.3. Elektron darsliklarning afzalligi va kamchiliklari.
13

Bundan yigirma yil oldin elektron darsliklar haqida tasavvurga ham ega
emasdik. Bugun esa axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining taraqqiyoti bois
elektron darsliklardan foydalanish imkoniyatiga egamiz. O‘z navbatida, u bilan
bog‘liq muammolarni ham yechishga harakat qilyapmiz.
Elektron taqdimotlardan darsda namoyish va ko‘rgazmali material sifatida
oydalanish pedagogga katta yordam beradi. O‘quv materialining electron
taqdimotda animatsiyalar shaklida berilishi o‘tilayotgan mavzuni tushunishni
yengillashtiradi va ko‘rgazmalilikni oshiradi. Namoyish slaydlarini o‘quvchilarga
tarqatma material sifatida ham berish mumkin.
Slaydlarga nisbatan o‘quvchilar o‘zlarining fikrlarini yozadi va bu orqali ular
axborotlar bilan ishlashning quyidagi malakalariga ega bo‘ladilar:
 grafik axborotlarni matn shakliga keltirish yoki teskarisi;
 muhokama etilayotgan mavzu bo‘yicha xulosalar va savollarni
shakllantirish;
 o‘zining o‘quv-bilish faoliyatini rejalashtirish.
Bunday metodika o‘qituvchiga yangi axborotlarni ko‘paytirib borish,
o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasi o‘zgarishi bilan ma'lum bir mavzuga
mo‘ljallangan slaydlarni takomillashtirib borish imkoniyatini beradi.
Metodik jihatdan o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro muloqoti ikki turdagi
ta'sirdan iborat. Birinchisi — o‘qitishning ma'lum bosqichida o‘quvchiga shu
bosqichdagi masalani tushunishga yordam beruvchi yo‘naltiruvchi savollar.
Ikkinchisi — masalani aniqlashtiruvchi fikrlar va harakatlar usulini ko‘rsatish.
Savollar va ko‘rsatmalar soni nazariy va amaliy materiallarning o‘quvchi
tomonidan o‘zlashtirilishi hamda malakaning shakllanishiga bog‘liq ravishda
beriladi.
14

Amaliy tahlillar ta'lim jarayonida katta samaraga ega bo‘lishi uchun o‘quv
jarayonida interfaol didaktik o‘yinlar va mashq qildirgichlardan foydalanishni
taqozo etadi. Ular o‘quvchilarning jamoa bo‘lib yoki individual faoliyatini, kasbiy
malaka va ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi. Interfaol o‘yinlar
ma'lum bir kasbiy sifatlarga va malakaga ega bo‘lajak o‘qituvchi shaxsini
shakllantirish maqsadida kelajakda kasbiy faoliyati bilan bog‘liq vaziyatlarni
modellashtirish imkoniyatini beradi. Aynan didaktik o‘yinlar va mashq
qildirgichlarni yaratish elektron o‘quv-metodik majmualar yaratishda katta
qiyinchiliklar tug‘diradi. Bu qiyinchilik dasturiy-texnik va metodik qiyinchiliklar
bilan bog‘liq.
Elektron darslik – kompyuter texnologiyalariga asoslangan ta'lim
metodlaridan foydalanishga mo‘ljallangan o‘qitish vositasi bo‘lib, undan mustaqil
ta'lim olishda va o‘quv materiallarini har tomonlama samarali o‘zlashtirishda
foydalanish mumkin. Elektron darslikda fanning o‘quv materiallari o‘quvchiga
interfaol usullar bilan, psixologik va pedagogik jihatlar, zamonaviy axborot
texnologiyalari, audio va video animatsiyalar imkoniyatlaridan o‘rinli
foydalaniladi.
Elektron darsliklarni loyihalashtirish, ishlab chiqish va o‘quv jarayonida
keng foydalanish dolzarb masalaga aylanmoqda, chunki ulardan ommaviy
ravishda ta'lim sohasida qo‘llanila boshlandi. Oxirgi vaqtlarda elektron o‘quv
nashrlarning turli xillari yaratilib, ular o‘z tarkibiga oddiy gipermatn darslikdan
tortib masofaviy o‘qitishning kompleks tizimlarigacha qamrab olmoqda.
Elektron darsliklarni quyidagi turlarga ajratish mumkin:
 matnning elektron versiyasi;
 kitobning gipermatnli elektron versiyasi;
 grafik, jadval, rasmlar va gipermatnlar mavjud darslik;
15

 animatsiya, ovoz, grafik, jadval, rasmlar va gipermatnlar mavjud darslik;
 animatsiya, ovoz, grafik, jadval, rasm, gipermatnli va test tizimlari mavjud
darsliklar.
Ushbu sohaning yangiligi va o‘quv-uslubiy ta'minotning yo‘qligi ishlab
chiqilayottan elektron darsliklarning sifat darajasiga jiddiy ta'sir ko‘rsatmoqda.
Bundan tashqari, darsliklarni yaratishning yagona standartlari majud emasligi va
dasturiy vositalarining turli ishlab chiqaruvchilar tomonidan yaratilishi elektron
darsliklarni o‘quv jarayonida samarali qo‘llashga to‘sqinlik qilyapti deyish
mumkin.
Shuning uchun ham yaratilayotgan elektron darsliklarni baholash
mezonlarini belgilab olish lozim. Avvalambor, elektron darsliklar o‘tilayotgan
darslar sifatini yuksaltirishiga qanday ta'sir ko‘rsatishini bilish kerak. Elektron
darsliklarning an'anaviy usullarga nisbatan quyidagi afzalliklarini keltirish
mumkin:
1. O‘quv axborotlarining taqdim etilish shakli.
2. Kerakli axborotlarni qidirish imkoniyati.
3. Olingan bilimlar darajasini nazorat qilish usullarining mavjudligi.
4. O‘qituvchi bilan teskari aloqaning mavjudligi.
Shulardan kelib chiqib, elektron darsliklarni yaratishning quyidagi
tamoyillarini keltirish mumkin:
 multimedia ma'lumotlari (matn, grafik, audio, video, animatsiya) asosida
axborotlarni taqdim etish;
 qidirish va yo‘llash imkoniyatlarini kiritish;
 olingan bilimlar darajasini nazorat qilishning ob'yektiv tizimini kiritish;
16

 tarmoq texnologiyalari asosida o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro interaktiv
va teskari aloqasining yo‘lga qo‘yilishi.
Elektron darsliklardan o‘quv jarayonida keng foydalanishning asosiy
muammosi — bu kompyuter ekranidan katta hajmdagi axborotlarni o‘qishdir.
Ushbu muammoni hal qilish uchun elektron darsliklarni matn va ovoz shaklida
taqdim etish mumkin. Bu ikki usul bitta o‘quv materialini turli shaklda taqdim
etishi bilan farqlanadi, xolos.
II.Bob.Elektron darsliklar va ularga qo’yiladigan talablar.
2.1. Elektron darsliklar yaratish texnologiyasi.
Axborot asrida insoniyat tarixida sanoat va fan olamida olamshumul
yutuqlar qo’lga kiritildi. Dunyoda axborot eng qimmat narsaga aylandi.
Kompyuter ixtiro qilinishi insonlar bajaradigan yumushlarni yengillashishiga olib
keldi. Fan, ta’lim sohalarida o’qitish o’rganishning zamonaviy vositalari joriy
qilindi. Ushbu vositalarni biri va deyarli eng ko’p qo’llaniladigani bu elektron
darsliklardir. Hozirda deyarli barcha sohaga barcha sohaning elektron
qo’llanmalari mavjud. Lekin hammasini ham foydali deya olmaymiz. Ma’lumot
undan insonlar foydalangandagina foydali bo’lishi mumkin. Shunday ekan
elektron darsliklar tayyorlashda ham Ushbu jihatga e’tibor qaratish zarur bo’ladi.
Elektron dasrliklar yatuvchi dasturlarning nomlari har xil, lekin ularni
boshqarilish tamoyillari deyarli bir xil bo’ladi. Ularning ba’zilari qo’shimcha
imkoniyatlari mavjudligi va ularda darslik tayyorlash qulayligi bilan farqlanadi.
Dastlab elektron darsliklar o’ta sodda ko’rinishga ega bo’lgan bo’lsa endilikda
turli inson ruhiyatiga ta’sir etadigan tasviriy vositalar bilan boyimoqda. Bunday
vositalarga turli animatsiya va video fayllarni kitish mumkin. Dastlab bu
imkoniyatlar mavjud bo’lmagan. Vaqt o’tishi bilan Flash, 3D Max dasturlarini
ishlab chiqilishi elektron darsliklar tayyorlashni yanada mazmundorroq va
17

foydalanuvchiga mazmuni tushinarliroq bo’lishiga olib keldi. Bularning barchasi
axborotlarni elektron usulda tezkor almashish va o’zlashtirish imkonini beradi.
Elektron darsliklar iqtisodiy tejamkorlikka olib keladi. Buning uchun
tayyorlangan ma’lumotlar foydalanuvchiga kerakli bo’lishligi ahamiyatlidir.
Dunyoda axborot ko’payib keganidan keraklilarini tanlab olish muammo bo’lib
bormoqda. Ana shu holatlardan qochish maqsadida ko’plab nufuzli muassalar
o’zlarining elektron darsliklarini imkon qadar asosiy va talaba o’zlashtirishi
muhim bo’lgan ma’lumotlar bilan boyitmoqda. Albatta bu jarayonda elektron
darsliklar yaratuvchi dasturlarning o’rni ahamiyatlidir. Vaqt o’tishi bilan bunday
dasturlarning imkoniyatlari kengaygan ko’rinishdagilari amaliyotda
qo’llanilmoqda. Bunday dasturlar bozorida arzon bo’lgan, foydalanish uchun
qulay va sifatli elektron darslik tayyorlovchi dasturlar turli ko’rinishlarni olmoqda.
Elektron o’quv qo’llanma arxitekturasi kompyuterlashtirilgan axborot
texnologiyalarini egallashga qaratilgan sa'i xarakatdir. Taqdim etilgan ma'lumotlar
yangi shaklda, elektron o’quv qo’llanma da tasvirlanadi. Elektron o’quv
qo’llanmaning birinchi shakli matnli ko’rinishida ishlab chiqildi. Hozirda esa
uning ko’rinishi mukamal holga etib keldi. Elektron o’quv qo’llanmaga hozirda
matn, ovoz, musiqa, video va boshqa axborot texnologiyalari imkoniyatlari
qo’shib borilmoqda. U televizion va radio uzatish imkoniyatiga ega. Multimedia
o’quvchi va o’qituvchilarning ekran dizayniga bo’lgan bog’liqligini kamaytirdi.
Hozirgi kunda ma'lumotlar foydalanuvchilarga yangi imkoniyatlar bilan etkazib
berilmoqda. Shu bilan bir qatorda turli muammolar, bog’liqliklar, masalan,
axborot
manbalari etishmaydigan, maxsus bilimlarning egallashning qiyinligi masalasi
ko’ndalang turadi. Bu muammoning echimini zamonaviy elektron o’quv
qo’llanmalar ko’rsatib berdi. Zamonaviy axborot texnologiyalari taraqqiyoti
strategiyasi ma'lumotdan bilimga o’tish yo’nalishini belgilaydi. Kompyuter
18

dasturlari bilimlarni tashish vazifasini bajaradi degan fikr, faqat ma'lumot yoki
uning shakli, belgilangan butunlik bilan ta'minlanadi. Darhaqiqat, birinchi elektron
o’quv qo’llanmada algoritmlash amalga oshirilib, muallif butun o’qitishni
shakllantirishga erishdi. Bu elektron o’quv qo’llanma evolyutsiyasiga
multimedianing taraqqiyoti sabab bo’ldi. Ammo aynan u foydalanuvchilar axborot
resurslarining kelajagini belgilaydi. Eng yaxshi elektron o’quv qo’llanmalarda
chuqur ma'no, yana metodik va pand — nasihat darajasi strategiya va algoritmiga
ega.
Landshaft. Elektron o’quv qo’llanma ma'lumotlar fazosining elementi
hisoblanadi. U foydalanuvchilar manbalari, boshqa elektron o’quv qo’llanma,
insoniyat yaralishi, davlat, nashriy va etkazib beruvchilarning madaniyatini
belgilab beradi. Tan olish kerak, o’qituvchi, o’quvchi, ona — ona, sinfdosh
yuzasidan insoniyat yaralishi maktab ta'limi uchun ma'lumot echimini bajaradi.
O’rta maktab darajasida yuqori obro’li shaxs vazifasini o’qituvchi bajarishini tan
olish kerak. Qanday zamonaviy elektron o’quv qo’llanma bo’lmasin, agar u, ota
— onalar yig’ilishida o’qituvchi tomonidan tavsiya etilmasa, o’quvchiga bu o’quv
qo’llanmadan hech qanday qo’shimcha imkoniyatlar etib bormaydi. Kamchiligi,
o’qituvchi o’quvchini, ota — onalar va o’quvchilarning o’zlari ham savdo
tarmoqlari yoki INTERNETga kirib qolishlariga sababchi bo’lshlari mumkin.
Bugungi kunda jiddiy nashriyotlar chetlatilib, elektron o’quv qo’llanmaga
qaratilgan, lekin sotilishi mumkin bo’lgan, o’qitishga mo’ljallangan
ma'lumotlardan tashkil topgan bo’lishi kerak. Yagona mo’ljal narx va tijoriy
reklama, do’st va tanishlar maslahatlaridan iborat. O’qituvchi biladiki elektron
o’quv qo’llanma kichik uy kompyuterlariga ham mos bo’lib u tarmoqsiz ishlashi
ham mumkinligini hisobga olib o’quvchilarga mustaqil o’qishlarni uyga berishi
ham mumkin bo’ldi.
Asosiy shakllar. Elektron o’quv qo’llanma yaratish muallifning talanti va
19

ustaligiga bog’liq bo’lib, har qanday murakkab tizimlarni yaratish imkoniyatini
beradi. U albatta yaxshi jihozlangan va elementlari tartibli joylashgan bo’lishi
kerak.
Test. Tashqaridan qaraganda u oddiy elektron o’quv qo’llanmaga o’xshaydi.
Asosiy qiyinchilikni savollarni yig’ish va shakllantirish, savollarga javoblarni
moslashtirish tashkil etadi. Yaxshi testdan bilim ob'ektiv kartinasini, fikrlash va
fan, belgilangan predmet sohasini egallashda foydalaniladi. Xuddi to’g’ri
qo’yilgan tashxis salomatlikning birinchi qadami sanalganidek, ob'ektiv testdan
o’tkazish bilim cho’qqisiga erishishning optimal yo’lini belgilaydi.
Entsiklopediya. Bu elektron o’quv qo’llanmaning ombor ko’rinishidir.
Tuzilish sathida entsiklopediya atamasi ma'lumot, elektron o’quv qo’llanmada
markazlashtirilishi tushunchasini beradi.
Elektron nashr — bu grafik, matn, raqamli, musiqali, video, foto va boshqa
axborotlarni va yana foydalanuvchilar uchun bosma xujjatlar yig’indisi. Elektron
nashrdan elektron tashuvchilar - magnitli (magnit tasma, magnit disk), optik (CD-
ROM, DVD, CD-R) va yana kompyuter tarmoqlaridan foydanish mumkin.
Elektron o’quv nashr - ilmiy malakaviy bilimlar maydonida
tizimlashtirilgan materiallarda tashkil topgan bo’lib, bu maydonda o’quvchi,
studentlarning bilimlarini faol ravishda o’stirib borish ta'minlanadi.Elektron o’quv
qo’llanma yuqori darajada foydalanish va badiiy ko’rgazmaga mo’ljallangan
bo’lib, to’liq axborot, metodik ko’rsatmalar sifati, texnik foydalanish sifati,
aniqlik, mantiqiylikka ega.
O’quv qo’llanma - o’quv nashri, o’quv tartiblari tizimi yoki uning bo’limi,
qismi.
Elektron o’quv qo’llanma - asosiy elektron o’quv qo’llanma yuqori
metodik va ilmiy darajada yaratiladi. U elektron ko’rinishda bo’lib, bunda ilmiy
20

teznika rivoji va yuqori sifat mavjud.
Gipermatn - bu matn elektron shaklda va belgilangan tizimlar aloqasining
ko’rinishi. U daraxt ko’rinishida bo’ladi.
Kompyuterlashtirilgan tushuntirish - tushuntirish turi, aniqlik va
ravshanlikdan fodalanish, savollarga induktiv aqllilik va shakllantirilgan
tushunchalar yo’li bilan “ha” yoki “yo’q” tipidagi javoblardir.
Kompyuterlashtirilgan echim - echim metodi, oddiy va yagona yo’l bilan
bajariladi, kompyutersiz qabul qilib bo’lmaydi va shuning bilan yuqori tezlik va
hisoblash talab qilinadi.
Vizuallik - rasm, garfik va harakatlarning aniq shaklidagi ko’rinishi.
Elektron o’quv qo’llanmaga ta'rif. Zamonaviy ta'lim taraqqiyoti shunday
imkoniyatlarga yaratilgan kompyuter paketlaridan tashkil topishi mumkin, uyda
shaxsiy kompyuterlarda, mustaqil ishlash uchun jihozlangan oliygohlarda,
kompyuter sinflarida, yotoqxonalarda, maxsuslashtirilgan malakaviy
auditoriyalarda foydalanishimiz mumkin.
Elektron o’quv qo’llanma — o’quv adabiyotining yangi janri. Elektron
o’quv qo’llanma (hatto eng zo’r) kitob shakliga almashtirish shart ham, kerak ham
emas. Ekranlashtirilgan o’quv adabiyotining bu janri mutloqo yangidir. Kitobni
xuddi film tomosha qilgandek tushunish mumkin. Bu janrni yangilash ham oson,
ham qulay bo’lib, qidirish tizimiga ega. U o’zida boy ma'lumotlar video, kartinka,
ma'lumotnomalar, matnlar joy olgan.
Elektron o’quv qo’llanma maksimal darajada tushunish va tushuntirilishga
ega bo’lishi, inson miyasi, ongiga nafaqat eshitish balki ko’rish orqali etib borishi,
kompyuter tushuntirishidan foydalanish kerak.Tashkil qiluvchi matnlar hajmi
chegaralangan bo’lishi kerak.
2.2. Elektron darslik yaratuvchi dasturlar xarakteristikalari.
21

Elektron darslik bu mavjud o’quv qo’llanma, darsliknining undan
foydalanuvchiga qulaylik yaratish maqsadida maxsus dasturiy vositalar yordamida
ixcham holatga keltirilgan ma’lumotlar to’plamidan iborat. Elektron darslik
tayyorlashda taqdim etilayotgan ma’lumotlar undan foydalanuvchilarga qulay,
qiziqarli va kerakli bo’lishligi ahamiyatlidir.
Hozirgi kunda elektron darsliklarni bir necha xil tayyorlash usullari mavjud.
Ko’pchilik holatlarda tayyorlanayotgan elektron darslik ma’lumotlari dastlab
HTML sahifalari ko’rinishiga o’tkaziladi.
HTML tili imkoniyatlaridan foydalanib ham elektron darslik tayyorlash
mumkin. Bu sohaning hozirda imkoniyatlari kengaygan. HTML sahifalari
tayyorlovchi va ularga bezak berish imkonini beruvchi maxsus dasturlar ishlab
chiqilgan. Bunday dasturlarga misol sifatida Microsoft FrontPage, Dreamweaver
dasturlarini keltirish mumkin. Bu dasturiy vositalar yordamida osonlik bilan
elektron darsliklar tayyorlash va tahrirlash imkoniyatlari mavjud. Lekin bularda
ma’lumotlar .html yoki .htm kengaytmali ko’rinishda saqlanadi va elektron darslik
tarkibidagi ma’lumotlar ko’p bo’ladigan bo’lsa uni ma’lumot tashuvchi kompyuter
qurilma (fleshka) larga ko’chirish yoki ko’chirib olish ko’p vaqt talab etadi. Bu
esa doim ham hushlanavermaydi.
Anashu holatlardan qochish uchun maxsus dasturiy vositalar ishlab
chiqilgan bo’lib, ular yordamida mavjud HTML tilida tayyorlangan elektron
darsliklarni osonlik bilan exe yoki chm kengaytmali fayllar holatiga keltirish
mumkin. Bunday elektron darsliklar foydalanishga qulayligi va yuqoridagi
kamchliklardan holiligi bilan oddiy HTML ma’lumotlar to’plamidan iborat
bo’lgan elektron darsliklardan afzal hisoblanadi. Bu elektron darslikning afzalligi
uning hajmini oddiy HTML hujjatlari papkasidan iborat elektron darslik hajmidan
kichikligidir. Bunday elektron darsliklarni ko’chirish yoki ko’chirib olish oson va
qisqa vaqt talab etadi. Butun bir-biriga bog’langan HTML ma’lumotlar bitta exe
22

yoki chm fayli holatiga keltiriladi.
Bunday elektron darslik tayyorlovchi dasturlar orasida SbookBuilder va
htm2chm dasturlari o’ziga xos mavqega ega. Quyida anashu dasturlar
imkoniyalari bilan tanishib chiqamiz.
Elektron darsliklar yaratuvchi dasturlar sohasidagi yangiliklar. Biz
yuqorida ikki turdagi, ya’ni exe va chm ko’rinishda elektron darsliklar
tayyorlovchi dasturlar imkoniyatlari bilan tanishib chiqdik. Ushbu dasturlar bilan
ishlash jarayonida sodda elektron darslik tayyorlash bosqichlariga to’htalib o’tildi.
Axborot asrida insoniyat tarixida sanoat va fan olamida olamshumul
yutuqlar qo’lga kiritildi. Dunyoda axborot eng qimmat narsaga aylandi.
Kompyuter ixtiro qilinishi insonlar bajaradigan yumushlarni yengillashishiga olib
keldi. Fan, ta’lim sohalarida o’qitish o’rganishning zamonaviy vositalari joriy
qilindi. Endilikda elektron darslikarning bu sohadagi ahamiyati yanada oshmoqda.
Dastlab elektron darsliklar oddiy matn ko’rinishida bo’lsa hozirda turli tasviriy
ko’rinishlarini ham o’zida mujassamlashtirmoqda.
Bizga ma’lumki inson axborotni ko’rganda uni oddiy eshitib yoki
o’qigandan ko’ra ko’proq eslab qoladi. Anashu taraflarni hisobga olgan holda
elektron darslik tayyorlash uni yashash davrini uzoq bo’lishiga olib kelish
mumkin.
Turli animatsiya tayyorlovchi dasturlar ishlab chiqilishi elektron darslik
tayyorlash sohasida ham sifatli bo’lgan elektron darsliklar tayyorlashga olib keldi.
Endilikda elektron darslik yaratuvchi dasturlar yordamida Flash, 3D Max va
boshqa turdagi animatsiyalarni, turli video va audio fayllarni elektron darslik
tarkibida qo’llash imkoniyatlari paydo bo’ldi.
Bu imkoniyatlardan qay darajada qulay foydalanish elektron darslik
tayyorlovchining mahorati va psixologik tomondan yondoshishiga bo’g’liq.
Hozirda Internet tehnologiyalari ham jadallik bilan rivojlanmoqda. Internet
23

orqali ta’lim beruvchi maxsus repitiror va saytlar mavjuddir. Masofadan turib
o’qish tehnologiyalari hayotga joriy qilinmoqda. Bu ta’lim oluvchilarga ancha
qulayliklar tug’dirmoqda. Bunda talabalar o’z yurtida turib boshqa davlatning
oliygohlarida o’qishi va o’sha oliygoh diplomiga ega bo’lishi mumkin.
Albatta but ta’lim jarayonida elektron darslikning ahamiyati kattadir.
Chunki talaba doim ham Internetdan foydalana olmasligi mumkin. Ana shu paytda
o’ziga oliygoh yoki boshqa biror ta’lim muassasi tomonidan berilgan elektron
darslik va qo’llanmaklardan foydalanishga to’g’ri keladi.
AQSH va ko’plab G’arb davlatlarida bu sohaga jiddiy e’tibor qaratilgan.
O’zbekiston sharoitida ham ta’lim sohasida elektron darsliklar ishlab chiqish va
ularni amaliyotga tabiq etishning chora va tadbirlari ishlab chiqilgan.
Elektron darslik yaratish harajatlarini aniqlash texnologiyalari.
Zamonaviy axborot texnologiyalarining tez surhatlar bilan rivojlanishi va hayotga
kirib borishi, elektron darsliklar, ya’ni o’qituvchisiz o’qitish texnologiyasini joriy
etish va ishlab chiqish bilan bog’liq bo’lgan faoliyat sohasini rivojlantirmoqda.
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi ta’limni halqaro darajaga
olib chiqish, uni jahon andozalariga mos qilib, tubdan isloh qilish eng ustivor
vazifalardan biri ekanligini belgilab berdi.
Elektron darslik yaratish vositalarini quyidagicha tasniflash mumkin:
 dasturlash algoritmik tillari;
 ommaviy qo’llanishga mo’ljallangan instrumental vositalar
 multimedia vositalari;
 gipermatn va gipermedia vositalari;
Dasturlash algoritmik tillarida tuzilgan elektron darsliklarning xususiyatlari:
- interfeysning xilma xilligi (rang palitrasi, interfeys, ED strukturasi,
24

materialning taqdim etilishi va h.k.);
- yangilash va nazorat qilib borishning murakkabligi;
- ko’p vaqt va mehnat sarfi;
- mashina imkoniyatlariga mos ED yaratish imkonyati.
Ommaviy qo’llanishga mo’ljallangan instrumental vositalar malakali
dasturchi bo’lmagan foydalanuvchilar uchun ED yaratishga xizmat qiladi. Bunday
vositalar yordamida EDlarni loyihalash quyidagi imkoniyatlarni beradi:
2.3. Yoshlar tarbiyasida elektron darsliklarning o’rni.
Hozirgi kunda elektron qurilmalar o’quvchilarning kundalik hayotiga jadal
suratlar bilan kirib bormoqda. Mobil telefon, noutbuk, internetdan foydalanish
oddiy xolga aylandi.Mutaxassislarning fikricha insonning eshitish a’zolariga
nisbatan ko’rish a’zolari yordamida besh marotaba ko’p ma’lumotlarni eslab
qolish mumkin. Sababi eshitish a’zolariga qaraganda ko’rish a’zolaridan
olinayotgan ma’lumotlar qayta kodlashtirilmay to’g’ridan to’g’ri inson xotirasiga
o’tadi va saqlanadi.
Elektron darslikning sifati o’qituvchining shaxsiy bilim saviyasi, ushbu fan
uchun mualliflik uslubi, pedagogik, psixologik va metodik yondoshuviga bog’liq.
Elektron darsliklar bilim oluvchilarning tasavvurini kengaytirishga, dastlabki
bilimlarini rivojlantirishga va chuqurlashtirishga, qo’shimcha ma’lumotlar bilan
ta’minlashga mo’ljallangan bo’lib, bilim oluvchilarga mustaqil va erkin fikrlash,
olingan bilimlarini bosqichma — bosqich boyitish, mukamallashtirib borish,
mustaqil ta’lim olish, yangi bilimlarni o’quv adabiyotlardan izlab topish
ko’nikmalarini hosil qilishni ta’minlaydi.
Hozirgi kunga kelib yuqorida ko’tarilgan muammolarning ko’pgina qismi o’z
echimini topmoqda. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil
10 avgustdagi 242-sonli “O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari rahbar va
25

pedagog kadrlarining malakaasini oshirish va ularni qayta tayyorlash tizimini
yanada takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to’g’risida” gi va 2012 yil 26
sentyabrdagi, “Oliy ta’lim muassasalari pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va
ularning malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida“gi 278-sonli qarorlariga asosan oliy va o’rta maxsus ta’lim tizimidagi
pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish bugungi kunda
tizimli ravishda yo’lga qo’yilgan bo’lib, bu borada amalga oshirilayotgan ishlar
barkamol avlod tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Elektron darsliklar! Ular bizga nima beradi? Sir emaski, bugungi kunda
axborot texnologiyalari barcha sohaga kirib borgani kabi, ta’lim sohasida xam
keng qo’llanilmoqda. Bugungi kunda darsliklarning yangi avlodi - elektron
darsliklarni yaratish va ta’lim jarayonida qo’llash amaliyotga tatbiq qilinmoqda.
Elektron darsliklarning odatiy nashrlardan bir qancha afzalliklarga ega.
Birinchidan ma’lumotlarni yangilash va tarqatish juda qulay. Ikkinchidan katta
hajmdagi ma’lumotlarlar orasidan kerakli ma’lumotlarni izlash juda qisqa vaqt
oralig’ida amalga oshiriladi. Elektron darsliklar masofa bilmaydi. Dunyoning
istalgan chekkasidan turib ma’lumotlar bilan tanishish mumkin. Bugunki kunda
elektron darslik yaratish va tatbiq etishda ularning bir necha turlari amaliyotda
uchramoqda. Ularning eng ko’p tarqalgan turi bu veb sahifa ko’rishidir.
26

XULOSA
Axborot asrida insoniyat tarixida sanoat va fan olamida olamshumul
yutuqlar qo’lga kiritildi. Dunyoda axborot eng qimmat narsaga aylandi.
Kompyuter ixtiro qilinishi insonlar bajaradigan yumushlarni yengillashishiga olib
keldi. Fan, ta’lim sohalarida o’qitish o’rganishning zamonaviy vositalari joriy
qilindi. Anashu vositalarni biri va deyarli eng ko’p qo’llaniladigani bu elektron
darsliklardir.
Hozirda deyarli barcha sohaga barcha sohaning elektron qo’llanmalari
mavjud. Lekin hammasini ham foydali deya olmaymiz. Ma’lumot undan insonlar
foydalangandagina foydali bo’lishi mumkin. Shunday ekan elektron darsliklar
tayyorlashda ham anashu jihatga e’tibor qaratish zarur bo’ladi.
Elektron dasrliklar yatuvchi dasturlarning nomlari har xil, lekin ularni
boshqarilish tamoyillari deyarli bir xil bo’ladi. Ularning ba’zilari qo’shimcha
imkoniyatlari mavjudligi va ularda darslik tayyorlash qulayligi bilan farqlanadi.
Dastlab elektron darsliklar o’ta sodda ko’rinishga ega bo’lgan bo’lsa
endilikda turli inson ruhiyatiga ta’sir etadigan tasviriy vositalar bilan boyimoqda.
Bunday vositalarga turli animatsiya va video fayllarni kitish mumkin. Dastlab bu
imkoniyatlar mavjud bo’lmagan. Vaqt o’tishi bilan Flash, 3D Max dasturlarini
ishlab chiqilishi elektron darsliklar tayyorlashni yanada mazmundorroq va
foydalanuvchiga mazmuni tushinarliroq bo’lishiga olib keldi. Bularning barchasi
axborotlarni elektron usulda tezkor almashish va o’zlashtirish imkonini beradi.
Elektron darsliklar iqtisodiy tejamkorlikka olib keladi. Buning uchun
tayyorlangan ma’lumotlar foydalanuvchiga kerakli bo’lishligi ahamiyatlidir.
Dunyoda axborot ko’payib keganidan keraklilarini tanlab olish muammo bo’lib
bormoqda. Ana shu holatlardan qochish maqsadida ko’plab nufuzli muassalar
o’zlarining elektron darsliklarini imkon qadar asosiy va talaba o’zlashtirishi
27

muhim bo’lgan ma’lumotlar bilan boyitmoqda.
Albatta bu jarayonda elektron darsliklar yaratuvchi dasturlarning o’rni
ahamiyatlidir. Vaqt o’tishi bilan bunday dasturlarning imkoniyatlari kengaygan
ko’rinishdagilari amaliyotda qo’llanilmoqda. Bunday dasturlar bozorida arzon
bo’lgan, foydalanish uchun qulay va sifatli elektron darslik tayyorlovchi dasturlar
turli ko’rinishlarni olmoqda.
Internetda bepul tarqatiladigan elektron darsliklar yaratuvchi dasturlar
mavjud. Biroq hammasi ham sifatli bo’lgan elektron darslik yaratishda qo’l
kelavermaydi. Ba’zi bir zaruriy imkoniyatlar bepul versiyada ishlamaydi. Bunday
holatlarda o’sh dasturlarni sotib olgan yoki boshqa dastur qidirgan ma’qul.
Kurs ishni bajarish davomida "PHP dasturlash tili" bilan puxta tanishdim.
Uning qachon yaratilgani, tarixi, operatorlari, massivlar imkoniyatlarini puxta
o’rgandim.
Kirish qismida elektron adabiyotlarning oliy ta’lim tizimida tutgan o’rni,
turlari, yaratish usullari bilan tanishdim.
Analitik qismda dasturlash tilining operatorlarini ko’rsatish bilan kichik
dasturlarni tuzishni o’rgandim. Dasturni tuzishning murakkab jixatlarini puxta
o’rganishga xarakat qildim. Zamonaviy web dasturlash tillariga kiruvchi PHP
dasturlash muxiti modullar bilan ishladim.
Zamonaviy dasturlash texnologiyalari PHP dasturlash muhitida dastur yozish
foydalanuvchilar ishini engillashtirishini bildim.
Dasturlarni mustaqil tuzishni o’rganmoqchi bo’lgan foydalanuvchilar uchun
yaratilgan PHP veb dasturlash tili elektron qo’llanmadan dars mashg’ulotlarda
foydalansalar maqsadga muvofiq bo’lar edi.
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1. I.A.Karimov. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida
uni bartaraf etishning yo’llari va choralari”. Toshkent: O’zbekiston, 2009. –58 b.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2017-yil 20-apreldagi PQ-2909-son
qarori.
3. С.В.Глушаков., И.А.Жакин., Т.С.Хачиров. "Программирование Web-
страниц", Изд-во "Фолио", М:. 2003г.
4. Бурлаков М. В. Путеводитель по Adobe Photoshop CS2. — СПб.:
БХВ-Петербург, 2005. - 688 с.
5. А. Божко «Dreamweaver 4. Базовый курс». – Москва: «ДЕСС КОМ»,
2001. – 448 с.
6. Хомоненко А. Д., Хомоненко Н. А. «Самоучитель Microsoft Word
2003».– СПб.: БХВ-Петербург, 2004. – 672 с.
7. Новые педагогические и информационные технологии в системе
образования. Под ред. Е.С. Полат. Изд. центр «Академия» Москва 2002 г.
8. Голиш Л.В., Файзуллаева Д.М. Педагогик технологияларни
лойиҳалаштириш ва режалаштириш: Ўқув услубий қўлланма /Таълимда
инновацион технология серияси. – Т.: 2010.- 149 б.
9. Ходиев Б.Ю., Голиш Л.В. Мустақил ўқув фаолиятини ташкил этиш
усул ва воситалари (биринчи босқич талабаларига ёрдам тариқасида): Ўқув-
услубий қўлланма – Т.: ТДИУ, 2010. – 97 б.
10. Закирова Ф., Мухамедханов У., Шарипов Ш., Исянов Р.,
Эсанбобоев Ф., Доттоев С.. Электрон ўқув-методик мажмуалар ва таълим
ресурсларини яратиш методикаси. Методик қўлланма.– Т.: ОЎМТВ, 2010. –
64 б
29

ELEKTRON DARSLIKLAR VA ULARGA QO’YILADIGAN TALABLAR.

Sotib olish