Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 199.8KB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 25 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Informatika va AT

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Elektron jadvallarda axborotlarni himoyalash va chop etish parametrlarini sozlash

Sotib olish
UNIVERSITIY OF SCIENCE AND TECHNOLOGIES “ ___________________________________________ ” FANIDAN MUSTAQIL ISH Guruh: _____________ Bajardi: Maxamadova Aziza Qabul qildi: ___________________ 1 Elektron jadvallarda axborotlarni himoyalash va chop etish parametrlarini sozlash 1. Elektron jadvallar Zamonaviy komp’yuterlar dasturiy ta’minotining tarkibiy qismiga kiruvchi Microsoft Office paketidagi asosiy vositalardan biri jadval protsessori deb ataluvchi MS Excel dasturidir. MS Excel – elektron jadvallarni tayyorlash, formulalar va funksiyalar yordamida hisob-kitoblarni amalga oshirish, ma’lumotlarni grafik tasvirlash kabi masalalarni hal etishga mo’ljallangan dastur. Inson o‘z ish faoliyati davomida ko‘pincha biror kerakli ma’lumot olish uchun bir xil, zerikarli, ba’zida esa, murakkab bo‘lgan hisoblash ishlarini bajarishga majbur bo‘ladi. MS Excel dasturi mana shunday ishlarni osonlashtirish va qiziqarliroq qilish maqsadida ishlab chiqilgan. MS Excel dagi barcha ma’lumotlar jadval ko‘rinishida namoyon bo‘lib, bunda jadval kataklarining ma’lum qismiga boshlang‘ich va birlamchi ma’lumotlar kiritiladi. Boshqa qismlari esa har xil arifmetik amallar va boshlang‘ich ma’lumotlar ustida bajariladigan turli amallar natijalaridan iborat bo‘lgan ma’lumotlardir. Elektron jadval kataklariga uch xil ma’lumotlarni kiritish mumkin: – matnni; sonlarni; sanani; formulalarni. Matn – harflar, raqamlar, belgilar ketma-ketligidan iborat. Son – raqamlar ketma-ketligi (zarur hollarda ishora va o’nli vergul ham ishlatilishi mumkin). Sana – joriy sana. Formulalar – kiritilgan sonli qiymatlar bo’yicha yangi qiymatlarni hisoblaydigan matematik ifodalardir. Formulalar har doim «=» (teng) belgisini qo‘yish bilan boshlanadi. Formula katakka kiritilgandan keyin shu formula asosida hisoblanadigan natijalar yana shu katakda hosil bo‘ladi. Agar shu formulada foydalanilgan sonlardan yoki 2 belgilardan biri o‘zgartirilsa, MS Excel avtomatik ravishda yangi ma’lumotlar bo‘yicha hisob ishlarini bajaradi va yangi natijalar hosil qilib beradi. MS Excelning asosiy ishlov berish ob’yekti hujjatlar hisoblanadi. MS Excel hujjatlari ixtiyoriy nomlanadigan va xls kengaytmasiga ega bo‘lgan fayllardir. MS Excelda bunday fayllar «Ishchi kitob» deb ataladi. Har bir Ishchi kitob ixtiyoriy sondagi elektron jadvallarni o‘z ichiga olishi mumkin. Ularning har biri «ishchi varaq» deb ataladi. Har bir ishchi varaq o‘z nomiga ega bo‘ladi. Ishchi kitobni hosil qilish uchun MS Excel dasturini ishga tushurish zarur. Ishchi kitobning tarkibiy elementlaridan biri ishchi varaq, ya’ni elektron jadval hisoblanadi. Har bir electron jadval 2 8 = 256 ta ustun va 2 16 = 65536 ta satrdan iborat. Ustunlar lotin alfavitining bosh harflari bilan, satrlar esa raqamlar bilan nomlanadi. Elektron jadvalning asosiy elementlari esa katak va diapazon lardir. Katak – bu jadvaldagi manzili ko‘rsatiladigan hamda bir satr va bir ustun kesishmasi oralig‘ida joylashgan elementdir. Katak kesishmalarida hosil bo‘lgan ustun va satr nomi bilan ifodalanadigan manzili bilan aniqlanadi. Masalan, A ustun, 4-satr kesishmasida joylashgan katak – A4 deb nom oladi. Bir nechta ketma-ket joylashgan kataklardan tashkil topgan guruh diapazon deb ataladi. Diapazon manzilini ko‘rsatish uchun uni tashkil etgan kataklarning chap yuqori va o‘ng quyi kataklar manzillari olinib, ular ikki nuqta bilan ajratib yoziladi. Masalan: A1:A4, B3:F3, C5:H8. Ishchi jadvallarni ko‘rib chiqishda yoki kataklarni bichimlashda ish olib borayotgan diapazonning manzilini bilish shart emas, lekin formulalar bilan ishlayotganda bu narsa juda muhimdir. MS Excel dasturini bir necha usul bilan ishga tushirish mumkin: 1. Ish stoli menyusidan quyidagilarni bajarish orqali: «Пуск» => «Программы» => «MS Excel» 2. MS Excel da yozilgan ixtiyoriy hujjatni ochish yordamida (3.1.1-rasm), bunda MS Excel dasturi avtomatik ravishda ishga tushiriladi. 3 3.1.1-rasm. Ish stoli. MS Excel ishga tushirilgandan so‘ng ekranda ikkita oyna hosil bo‘ladi: ilovalar oynasi va hujjatlar oynasi (3.1.2-rasm). 3.1.2-rasm. MS Excel oynasi tuzilishi. 1. Sarlavha satri . Unda dasturning nomi, joriy (ayni vaqtda ish yuritilayotgan) ishchi kitobning nomi beriladi. Shu satrning o‘ng yuqori burchagida oynaning tashqi ko‘rinishini o‘zgartiruvchi uchta boshqaruv tugmasi joylashgan. 1) Ish olib borilayotgan ekranni (dasturni) vaqtincha yopish. Bunda 4 Standart uskunalar paneli Formula satriMenyu satri Nom maydoni yopilgan dastur Masalalar panelida paydo bo‘ladi. 2) Ish olib borilayotgan muloqot oynasini ekranda to‘liq yoki dastlabki holatga keltirish tugmasi: 3) Ish olib borilayotgan muloqot oynasini yopish tugmasi: 2. Menyu satri (gorizontal menyu). Unda quyidagi bo‘limlar mavjud: «Файл» (Fayl), «Правка» (Тahrirlash), «Вид» (Ko‘rinish), «Вставка» (Qo‘yish), «Формат» (Bichim), «Сервис» (Хizmat ko‘rsatish), «Данныe» (Ma’lumotlar), «Oкно» (Oyna), «Справка» (Ma’lumotnoma). Ulardan biri bilan ishlash uchun satrdagi ixtiyoriy bo‘lim ustiga sichqoncha ko‘rsatkichini olib kelib bosiladi, natijada tanlangan bo‘lim menyusi elementlari ro‘yxati ochiladi. Menyular bilan ishlash MS Excel ning asosiy buyruqlarini berish usullaridan biri hisoblanadi. 3. Vositalar paneli. MS Excel ning buyruqlari bilan ishlashni osonlashtirish maqsadida ushbu buyruqlar ilovalar oynasida vosita (piktogramma, tugmacha) lar shaklida tasvirlanadi. Bu vositalar bajaradigan vazifalariga ko’ra bir nechta panellarga bo’lingan. Odatda ilovalar oynasida Стандартная (Standart) va Форматирование ( Bichimlash) panellari joylashgan bo’ladi. Foydalanuvchi o’ziga kerakli panellarni oynaga joylashtirishi, kerakmaslarini esa olib tashlashi mumkin. a) Стандартная (Standart) vositalar paneli bosh menyuning standart buyruqlarini takrorlovchi tugmalardan (piktogrammalar)dan iborat. b) Форматирование ( Bichimlash) vositalar paneli ma’lumotlarni bichimlashga imkon beruvchi tugmalardan iborat. 5 4. Formulalar satri . MS Excel ga ma’lumotlar kiritilayotganda barcha ma’lumotlar, matnlar, sonlar va formulalar mana shu satrda aks ettiriladi. 5. Nom maydoni . Bu maydonda joriy ishchi kitobning faol kataklarining manzili va nomi ko‘rsatiladi. Nom maydoni diapazon (kataklar guruhi)ga yoki tanlangan katakka tezda nom berish uchun ham ishlatiladi. Agar sichqoncha ko‘rsatkichini nom maydonidan o‘ng tomonda joylashgan strelka ustiga olib borib sichqonchaning chap tugmasini bossak, unda faol ishchi kitobdagi nomlangan kataklar va diapazonlarning ( agar ular mavjud bo‘lsa) hamma nomlarini birma-bir ko‘rib chiqish mumkin. 6. Ish maydoni. Ish maydoni ustunlar nomlari, satrlar nomlari va kataklardan iborat. 7. Holat satri . Unda katakka tegishli turli ma’lumotlar ko‘rsatiladi. Ischi xujjatlar bilan ishlash: 1. Ish olib borilayotgan jadvalning barcha kataklarini ajratib ko‘rsatish. Joriy oynadagi ishchi jadvalning barcha kataklarini ajratib ko‘rsatish uchun sichqoncha tugmasini bosgan holda sichqonchani harakatga keltirish lozim. 2. Ustun nomi. Jadvaldagi barcha mavjud 256 ustunlar lotin alifbosining bosh 6 harflari bilan belgilanadi va u A dan boshlab IV gacha belgilanadi. Boshqacha aytganda, avval A dan Z gacha, keyingi ustunlar AA, AB,.....,AZ, BA,BB,...,BZ,.... va oxirgi 256-ustun IV deb belgilanadi. Biror ustunning barcha kataklarini belgilab olish uchun ustun nomi ustida sichqoncha tugmasini bosish kerak. 3. Faol katak indikatori. Bu qora rangdagi kontur bo‘lib, joriy katakni ajratib ko‘rsatib turadi. Ayrim hollarda u jadvallar kursori deb ham ataladi. 4. Satr nomi. Ishchi jadvalning har bir satri o’z nomiga ega bo‘lib, u 1 dan to 65536 gacha raqamlanadi. Bu satrlarning keragini tanlab olish sichqoncha yoki klaviaturadagi tugmalar majmuini bosish orqali amalga oshiriladi. 5. Varaqlarning yorlig‘i. Bu yorliqlarning har biri yon daftarchaning yorlig‘iga o‘xshash bo‘lib, ishchi kitobning alohida varaqlari sifatida qaraladi. Ishchi kitob ixtiyoriy sondagi varaqlardan iborat bo‘lishi mumkin. Har bir varaqning o’z nomi bo‘ladi va u varaq yorlig‘ida ko‘rsatib qo‘yiladi. Ishchi kitob varaqlari bilan ishlash MS Excel dasturi ishga tushirilgandan so‘ng avtomatik ravishda yangi Ishchi kitob «Kнига1» nomi bilan yaratiladi. Agarda siz boshqa Ishchi kitob yaratmoqchi bo‘lsangiz, vositalar panelidagi «Создать» (Yangi ishchi kitob) piktogrammasiga sichqoncha ko‘rsatkichini keltirib tugmani bosishingiz kerak bo‘ladi. Yangi 7 yaratilayotgan kitob komp’yuter xotirasida saqlanib, hali fayl sifatida diskda saqlanmagan bo‘ladi. Agar alohida ko‘rsatilgan bo‘lmasa, jadvaldagi ishchi varaqlar 16 tagacha bo‘lishi mumkin. Yangi yaratilgan ishchi kitobda bitta varaq bilan faol ish olib boriladi. Boshqa varaqni faollashtirish uchun shu varaqning yorlig‘i ustiga sichqoncha ko‘rsatkichini keltirib bosish kerak. Ishchi jadval varaqlariga dastlab «Лист1», «Лист2»,... degan nomlar beriladi. Bu varaqlarning nomini o’zgartirish ham mumkin. Ishchi jadvaldagi varaqlarning nomini o’zgartirish. Varaq nomlarini o‘zgartirishni quyidagi usullarda amalga oshirish mumkin: 3.1.3-rasm. Varaq nomini “Формат” menyusi yordamida o`zgartirish. – «Формат» (Format) => «Лист» (Varaq) => «Переименовать» (Nomini o’zgartirish) buyruqlarini tanlagan holda yangi varaq nomini kiritish (3.1.3-rasm). – Sichqoncha ko‘rsatkichini varaq yorlig‘i ustiga olib borib chap tugmachani ikki marta bosish va yangi nomni kiritish. – Sichqoncha ko‘rsatkichini varaq yorlig‘i ustiga olib kelish va sichqonchaning o‘ng tugmasini bosish va kontekstli menyuda quyidagi buyruqlarni bajarish: Menyudagi «Переименовать» (Nomini o’zgartirish) buyrug‘ini tanlash 8 va yangi nomni kiritish (3.1.4-rasm). 3.1.4-rasm. Varaq nomini kontekst menyu yordamida o`zgartirish. Eslatma : Yuqoridagi amallardan ixtiyoriy birini bajarib bo‘lgandan so‘ng ENTER tugmasini bosish kerak. Shundan keyin yangi kiritilgan nom varaqlar yorlig’ida hosil bo’ladi. Yangi kiritilgan nomlar uzunligi bo‘sh joy bilan birgalikda 31 ta belgigacha bo‘lishi mumkin. Agarda uzun nom berilgan bo‘lsa, varaqlar yorlig‘i ham shunchalik katta bo‘lib, keyingi varaq yorliqlarining nomlari ko‘rinmay qoladi. Ishchi kitobga yangi varaqlar kiritish Ishchi kitobga qo‘shimcha yangi varaqlar kiritish uch yo‘l bilan amalga oshiriladi:  Menyuning «Вставка» ( Qo‘yish ) => «Лист» (Varaq) buyruqlarini bajarish orqali;  Sichqonchaning o‘ng tugmasini varaq yorlig‘i ustida bosib, kontekstli menyudagi «Вставить» (Qo‘yish) buyrug‘ini tanlash orqali;  Shift + F11 tugmalarini bir vaqtda bosish orqali. Eslatma . Yuqoridagi amallar bajarilgandan so‘ng ishchi kitobdagi yangi qo‘shimcha varaq avtomatik ravishda faollashgan varaq holatiga o‘tadi va nomi ko‘rsatilgan o‘z yorlig‘iga ega bo‘ladi. Ishchi kitobdan varaqlarni olib tashlash 9 Ishchi kitobdagi kerak bo‘lmagan varaqlarni olib tashlash quyidagi usullarda amalga oshiriladi:  Menyuning «Правка» ( Taxrirlash) => «Удалить лист» (Varaqni olib tashlash) buyruqlar ketma-ketligini bajarish orqali;  Sichqonchaning o‘ng tugmasini olib tashlanayotgan varaq yorlig‘i ustida bosish va kontekstli menyudan «Удалить» (Olib tashlash) buyrug‘ini tanlash orqali. Bunda MS Excel dasturi varaqni olib tashlashni tasdiqlashingizni so‘raydi. Ishchi kitobdan o‘chirilgan varaqlarda ma’lumotlar yozilgan bo‘lsa uni qayta tiklab bo‘lmaydi. Тugmachalar yordamida o‘zgarishlar qilish quyidagi jadvalda berilgan: Bajarmoqchi bo‘lgan ishingiz Quyidagi tugmalarni birgalikda bosing Joriy sohani ajratish (uni bo‘sh satr va ustunlar o‘rab turadi) Ctrl+Shift+*(yulduzcha) Ajratilgan sohani bitta katakka kengaytirish Shift + yo‘nalish bo‘yicha (strelkalar) 10 Mavjud to‘ldirilgan kataklar chegarasigacha ajratilgan sohani kengaytirish Ctrl+Shift + yo‘nalish bo‘yicha (strelkalar) Ajratilgan sohani satr boshigacha kengaytirish Shift + Home Ajratilgan sohani varaq boshigacha kengaytirish Ctrl+Shift + Home Ajratilgan sohani varaqning oxirgi katakigacha kengaytirish (quyi o‘ng burchakkacha) Ctrl+Shift + End Ustunni to‘liq belgilash Ctrl + bo’sh joy tugmasi Satrni to‘liq belgilash Shift + bo’sh joy tugmasi Varaqni to‘liq belgilash Ctrl+F Ajratilgan diapazonning joriy katagini beligilash Shift + Backspace Ajratilgan sohani bir ekran quyiga ko‘paytirish Shift + Page Down Ajratilgan sohani bir ekran yuqoriga ko‘paytirish Shift + Page Up MS Excel dasturida matnlar – bu harflar, raqamlar, bo‘sh joylar va boshqa belgilardan iborat bo‘lgan ixtiyoriy ketma-ketlikdir. Kiritilayotgan ma’lumotlarimiz katakka sig‘magan holda sig‘may qolgan qismi ekran katagining o‘ng qismiga o‘tkaziladi (agar u bo’sh bo’lsa). Bunday hollarda quyidagi usullardan foydalanib, katak kengligi va balandligini o‘zgartirish mumkin. Bir necha so‘zdan iborat va katakka sig‘magan matnni ko‘rish uchun menyuning «Формат» => «Ячейки…» (Katak bichimi) buyruqlarini tanlash va bayroqcha belgisini «Переносить по словам» (So’zlarni ko’chirish) degan ibora ustiga joylashtirish kerak. Katakda yangi satrni boshlash uchun Alt + Enter tugmalarini bir vaqtda bosish kerak. 11 Ustun kengligini o‘zgartirish. Bir yoki bir nechta ustun kengligini o‘zgartirish usullarini qarab chiqamiz. Buning uchun o‘zgartirish kerak bo‘lgan ustunlarni belgilab olish kerak. Ular bir xil uzunlikdagi kataklar bo‘lishi lozim.  Sichqoncha ko‘rsatkichini ustunning o‘ng chegara chizig‘iga olib kelib, ustun kengligini keraklicha uzaytirish. Bu ish sichqoncha tugmasi bosilgan holatda amalga oshiriladi.  Menyuning «Формат» => «Столбец» (Ustun) => «Ширина» (Kenglik) buyruqlarini ketma-ket tartib bilan tanlab, «Ширина столбцов» 12 (Ustunlar kengligi) muloqot oynasida parametrga kerakli qiymat beriladi va OK tugmasi bosiladi.  Menyuning «Формат» => «Столбец» (Ustun) => «Автоподбор ширины» (Kenglikni avtomatik tanlash) buyrug‘ini bajarish. Bunda ajratib ko‘rsatilgan ustun kengligi shunday tanlanadiki, unga eng uzun ma’lumotlar satrini kiritish mumkin bo‘ladi. Ustunning o‘ng chegarasiga sichqoncha ko‘rsatkichini olib kelib, sichqonchaning chap tugmasi ikki marta tez-tez bosilsa, kiritilayotgan satrning eng uzun ma’lumoti sig‘adigan ustun kengligi avtomatik ravishda tanlanadi. Satrlar balandligini o’zgartirish Satrlarga ma’lumotlarni kiritish uning shriftiga, ya’ni kiritilayotgan belgilarning o‘lchamiga bog‘liq bo‘lib, ko‘pincha NORMAL bichim (stil) ishlatiladi. MS Excel dasturida satrlarning balandligi kiritilayotgan ma’lumotlarning qanday o‘lchamdagi shriftda yozilganiga qarab avtomatik ravishda o‘zgarib boradi. Bundan tashqari satrlar balandligini yuqoridagi ustunlar kengligini o‘zgartirish kabi ham o‘zgartirish mumkin. Buning uchun buyruqlardagi «Столбец» (Ustun) buyrug‘i o‘rniga «Строка» (Satr) buyrug‘i olinadi. Sonlarni kiritish Har bir katakka kiritilayotgan sonlar o‘zgarmaslar (o`zgarmaslar) sifatida qabul qilinadi. MS Excel dasturida sonlar quyidagi 0,1,2,3,...9,+,—,(),/, $,%,E,e belgilari orqali kiritiladi. Тugmalarning boshqa barcha kombinatsiyalari orqali kiritilayotgan ma’lumotlar raqamli va raqamsiz belgilardan iborat bo‘lib, matn sifatida qaraladi. Manfiy sonlar kiritilayotganda son oldiga «–» ishorasi qo‘yiladi yoki son qavs ichiga olinib yoziladi. Masalan, –5 yoki (5). Kiritilayotgan sonlar hamma vaqt katakning o‘ng chegarasidan boshlab yoziladi. Kiritilayotgan sonli qiymatlar bichimlanmagan holatda bo‘ladi, boshqacha aytganda, ular oddiy raqamlar ketma-ketligidan iborat bo‘ladi. Shuning uchun sonlarni bichimlash zarur. Sonlarni bunday bichimlashdan maqsad – katakdagi ma’lumotlarni, ya’ni sonlarni oson o‘qish imkonini berishdir. 13 MS Excel dasturida sonli qiymatlar 12 xil bichimlanadi (3.1.5-rasm). 3.1.5-rasm. “Форат ячеек” muloqot uynasi. Agar katakdagi belgilar o‘rnida «panjara» (#####) paydo bo‘lsa, tanlangan bichimdagi sonlar ustun kengligiga sig‘magan hisoblanadi. Bunday hollarda ustun kengligini o‘zgartirish yoki boshqa sonli bichimlashga o‘tish kerak bo‘ladi. Agar sonli qiymatlar bichimlangandan keyin katakdagi jadval kursorini sonli qiymatlari bilan boshqasiga o‘tkazilsa, formulalar satrida sonli qiymatlarning bichimlanmagan ko’rinishi hosil bo‘ladi, chunki bichimlash sonli qiymatning katakdagi ko‘rinishigagina ta’sir etadi. Sonlarni bichimlash. Bichimlashdan oldin kerakli kataklarni ajratib olish zarur. Vositalar paneli yordamida bichimlash. Vositalar panelida bir qancha bichimlash tugmalari joylashgan bo‘lib, ular kerakli bichimlash turini tez tanlab olish va foydalanish imkonini beradi. Kataklar ajratilgandan keyin tanlangan tugmalarga sichqoncha ko’rsatkichini olib borib, tugmasini bosish kerak. Shundan so‘ng katakda tanlangan bichim asosida ish olib boriladi. Bosh menyu yordamida bichimlash. Bosh menyuda bichimlash buyrug‘i quyidagi tartibda amalga oshiriladi. Menyuning « Формат » => « Формат ячейки » (Katak bichimi) buyruqlari tanlanib, muloqot oynasidan «Число» (Son)ning kerakli parametrli bichimi tanlanadi. Тekislash. Matnlar katakka kiritilganda, ko’pincha, katakning chap 14 chegarasida tekislanadi. Sonli qiymatlar esa katakning o‘ng chegarasidan boshlab tekis holatda yoziladi. Katakdagi yozuv chegaralarini turli tartibda o‘zgartirish mumkin. Buning uchun kerakli kataklar ajratib olinadi va vositalar panelida joylashgan turli tomonli bichimlash piktogrammalaridan biri tanlab olinadi. Bundan tashqari bosh menyudagi «Формат» => «Ячейка» (Katak) => «Выравнивание» (Тekislash) buyruqlari orqali ham o‘zgartirish, ya’ni tekislash mumkin. Katakdagi sonli qiymatlarni, matnlarni yoki formulalarni o‘chirish uchun katakni faollashtirib, klaviaturaning DELETE tugmasini bosish yetarli. Bir necha katakdagi ma’lumotlarni o‘chirish uchun esa, tozalanishi kerak bo‘lgan kataklar ajratiladi, so‘ng klaviaturaning DELETE tugmasi bosiladi. Kataklarni taxrirlash oddiy holatda amalga oshirilib, matnda jadval kursori matn kursoriga aylanadi va uni boshqarish tugmalari yordamida siljitish mumkin bo‘ladi. Siz tahrir qilgandan keyin oldingi holatga qaytmoqchi bo‘lsangiz, menyuning «Правка» (Тahrirlash) => «Отменить» (Bekor qilish) buyrug’ini yoki Ctrl+Z tugmalarini bir vaqtda bosing. Shunda katakdagi boshlang‘ich ma’lumotlar qayta tiklanadi. Ma’lumotlarni qayta tiklash boshqa amallarni 15 bajarmasdan tezlikda qilinishi kerak. Aks holda, ya’ni boshqa ma’lumotlar kiritilsa yoki boshqa buyruqlar bajarilsa, orqaga qaytish amalga oshmaydi. Nusxa ko‘chirish Ayrim hollarda bir katakdagi ma’lumotlarning nusxasini boshqa katakka yoki diapazonga o‘tkazishga to‘g‘ri keladi. Bu ishlarni elektron jadvalda nusxalash buyrug‘i orqali amalga oshirish mumkin. Nusxa ko‘chirish bir necha usulda amalga oshiriladi.  Katakdagi ma’lumotlarni boshqa katakka ko‘chirish.  Katakdan ma’lumotlarni diapazonga ko‘chirish. Bunda belgilangan diapazonning har bir katagida ko‘chirilayotgan katak ma’lumotlari hosil bo‘ladi.  Diapazondan diapazonga ko‘chirish. Diapazon o‘lchamlari bir xilda bo‘lishi kerak. Katakdan nusxa ko‘chirishda uning ichidagi ma’lumotlar va o‘zgaruvchilar bilan birga barcha bichimlash atributlari ham ko‘chiriladi. Nusxalash ikki bosqichda amalga oshiriladi: 1. Nusxa ko’chirish uchun katak yoki diapazonni ajratish va uni buferga ko‘chirish. 2. Jadval kursorini nusxa joylashtirilishi kerak bo‘lgan diapazonga o‘tkazish va buferga ko‘chirilgan ma’lumotlarni o‘ngga qo‘yish. Olingan nusxa tegishli katak yoki diapazonga qo‘yilgandan keyin MS Excel bu katakdan ma’lumotlarni yo‘qotadi. Shuning uchun agar katakdagi oldingi axborotlar zarur bo‘lsa darhol menyuning «Правка» (Тahrirlash) => «Отменить» (Bekor qilish) buyrug‘ini berish yoki Ctrl+Z tugmalarini baravar bosish kerak. Vositalar paneli yordamida nusxalash Nusxa ko‘chirish amalini bajarish uchun Стандартная (Standart) vositalar panelida 2 ta tugma (piktogramma) mavjud. Bular « Kопировать в буфер» (Buferga nusxa olish) va « Вставить из буфера» (Buferdagi nusxani qo‘yish) 16 tugmalari. Agar sichqoncha ko‘rsatkichi Kопировать в буфер (Buferga nusxa olish) tugmasiga olib kelgan holda bosilsa, ajratilgan katakdagi ma’lumotlar buferga olinadi. Shundan so‘ng qo‘yiladigan katak faollashtirilib, Вставить из буфера (Buferdagi nusxani qo‘yish) tugmasiga sichqoncha ko‘rsatkichi olib kelib bosiladi. Sudrab olib o‘tish amali orqali nusxa ko‘chirish MS Excelda nusxa ko‘chirish kerak bo‘lgan katak yoki diapazondan ma’lumotlarni sudrab olib o‘tish orqali nusxa ko‘chirishni amalga oshirish mumkin. Nusxa ko‘chirish kerak bo‘lgan katak (diapazon) ni ajratib, undan keyin sichqoncha ko‘rsatkichini katak (diapazon) chegaralaridan biriga olib keling. Ko‘rsatkich strelkaga aylanganidan so‘ng Ctrl tugmasini bosing. Ko‘rsatkichda qo‘shimcha « + » belgisi hosil bo‘ladi. Shundan so‘ng ma’lumotlarni tanlagan katagingizga sudrab olib o‘tishingiz mumkin. Olib o‘tilayotganda Ctrl tugmasi bosib turiladi. Shunday holatda oldingi katakdagi ma’lumotlar saqlanib qoladi. Ctrl tugmasi bosilmasa oldingi katak ma’lumotlari o‘zida saqlanmay, keyingi katak ma’lumotiga aylanib qoladi. Katak yoki diapazondagi ma’lumotlarni almashtirish Katak yoki diapazon ma’lumotlarini boshqa kataklarga olib o‘tish vaqtida bu ma’lumotlarni boshqasiga almashtirish ham mumkin. Buning uchun katak yoki diapazon ajratib olinadi va sichqoncha ko‘rsatkichi bu katak yoki diapazon chegaralaridan biriga olib kelinadi. Sichqoncha ko‘rsatkichi o‘rnida strelka paydo bo‘lgandan so‘ng kerakli katakka olib (sudrab) o‘tiladi va sichqoncha tugmasini qo‘yib yuboriladi. Bunda oldingi katakdagi ma’lumotlar keyingi katakka almashinadi. Bunday ko‘chirish vaqtida Ctrl tugmasi bosilmaydi. Avtoto‘ldirish (avtomatik to‘ldirish) markeri MS Excelda shunday bir maxsus imkoniyat borki, bu avtomatik to ‘ ldirish deb ataladi. Avtomatik to‘ldirish diapazon kataklariga sonli qiymatlarni va matn elementlarini kiritishni osonlashtiradi. Buning uchun to‘ldirish markeri ishlatiladi. U faol katakning o‘ng burchagida joylashgan kichik kvadratdan iborat. Ayrim hollarda katak ichidagi ma’lumotlarni qo‘shni katak (diapazon)ga ko‘chirishga 17 ham to‘g‘ri keladi. Qo‘shni katak yoki diapazonga ko‘chirish usullaridan biri tanlangan kataklar to‘plamini to‘ldirish markerini olib o‘tishdir. Bunda MS Excel berilgan kataklardagi ma’lumotlarni olib o‘tishda ajratib ko‘rsatilgan kataklarga nusxasini ko‘chiradi. Тo‘ldirish markerining asosiy xususiyati — uning yordamida satr yoki ustunlarga berilgan kattaliklarni kamayib va o‘sib boradigan sonlar yoki sanani oson va tez kiritishni ta’minlashdir. Masalan, C ustunga birinchi o‘nta juft sonlarni kiritish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: · C1 va C2 kataklarga mos ravishda birinchi 2 ta juft sonni kiritish. · Har ikkala katakni ajratish. · Avtoto‘ldirish markerini sakkiz katak pastga olib o‘tish. Formula — bu mavjud qiymatlar asosida yangi qiymatlarni hisoblovchi ifodadir. Formulalar yordamida elektron jadvalda ko’pgina foydali ishlarni amalga oshirish mumkin. Elektron jadvallar formulalarsiz oddiy matn muharririga aylanib qoladi. Jadvalga formulani qo‘yish uchun uni kerakli katakka kiritish kerak. Formulalarni ham boshqa ma’lumotlar singari o‘zgartirish, saralash, ulardan nusxa ko‘chirish va o‘chirish mumkin. Formuladagi arifmetik amallar sonli qiymatlarni 18 hisoblashda, maxsus funksiyalar matnlarni qayta ishlashda hamda katakdagi boshqa qiymatlarni hisoblashda ishlatiladi. Sonlar va matnlar. Formuladagi hisoblashlarda qatnashayotgan sonlar va matnlar boshqa kataklarda joylashgan bo’lishi mumkin bo‘lsa-da, ularning ma’lumotlarini oson almashtirish mumkin. Masalan, boshlang‘ich ma’lumotlar o‘zgartirilsa, MS Excel formulalarni qayta hisoblab chiqadi. Formula quyidagi elementlardan ixtiyoriysini o‘z ichiga olishi mumkin: — Operatorlar. Bittadan oshiq operatordan tuzilgan formulani tuzishda MS Excel bu operatorlarni tahlil qiladi. Bunda standart matematik qoidalarga asoslanadi. (Arifmetik amallarni bajarish tartibi saqlanib qoladi.) MS Excelda formulalarni hisoblash va bajarish quyidagi tartib asosida amalga oshiriladi: Birinchi bo‘lib qavs ichidagi ifodalar qarab chiqiladi. Undan keyin amallar bajarish tartibi saqlangan holda operatorlar bajariladi. Agar formulalarda bir xil tartibli bir necha operatorlar bo‘lsa, ular ketma-ket chapdan o‘ngga qarab bajariladi. Quyidagi jadvalda formulalarda qo‘llaniladigan operatorlarning bajarilish tartibi ko‘rsatilgan. Belgilar Operatorlar Bajarilish tartibi ^ Darajaga ko’tarish 1 * Ko’paytirish 2 / Bo’lish 2 + qo’shish 3 - ayirish 3 & Konkatensiya 4 > dan katta 5 < dan kichik 5 — Diapazon va kataklarga yuborish — kerakli ma’lumotlarni saqlovchi diapazon va kataklar nomi yoki manzili ko’rsatiladi. Masalan: D10 yoki A1:E8. 19 — Sonlar. — Ishchi jadval funksiyalari. Masalan, SUM. Agar formula katakka kiritilsa, unda katakda kiritilgan formula asosidagi hisob-kitob natijasi ko‘rinadi. Formulaning o‘zi esa tegishli katak faollashtirilsa formulalar satrida paydo bo’ladi. Formulalar har doim «=» belgisi bilan boshlanadi. Ushbu belgi yordamida MS Excel matn va formulalarni farqlaydi. Katakka formulalarni kiritishning ikkita usuli mavjud: 1. Formulani klaviatura orqali kiritish: «=» belgisini qo’yib, keyin formulalar kiritiladi. Kiritish paytida belgilar formulalar satrida hamda faollashgan katakda paydo bo‘ladi. Formulalarni kiritishda odatdagi taxrirlash tugmalaridan foydalanish mumkin. 2. Kataklar manzilini ko ‘ rsatish yo ‘ li bilan formulalar kiritish: Bu usulda ham formulalar klaviaturadan kiritish orqali, lekin kamroq foydalangan holda amalga oshiriladi. Ushbu usulda kataklar manzilini kiritish o‘rniga ular ko‘rsatiladi, xolos. Masalan, A3 katakka =A1+A2 formulasini kiritish uchun quyidagilarni bajarish kerak. · jadval kursori A3 katakka o‘tkaziladi; · «=» belgisi kiritiladi. Formulalar satri yonida (Ввод) «Kiritish» yozuvi paydo bo‘ladi; · sichqoncha ko‘rsatkichi A1 katakka olib boriladi va chap tugmachasi bosiladi. Natijada katak ajratib ko‘rsatiladi, ya‘ni uning atrofida xarakatlanuvchi ramka (rom) paydo bo‘ladi. A3 katagi formulalar satrida — A1 katak manzili ko‘rinadi. Holat satrida esa «Укажите» (Ko‘rsating) yozuvi paydo bo‘ladi: · «+» belgisi kiritiladi.Natijada harakatlanuvchi rom yo‘qolib, yana «Ввод» (Kiritish) so’zi chiqadi; · sichqoncha ko‘rsatkichi A2 katakka o‘tkaziladi va chap tugmachasi bosiladi. Formulaga A2 katak qo‘shiladi; · ENTER tugmasini bosish bilan formulani kiritish yakunlanadi. 20 Katak manzilini ko‘rsatish usuli klaviatura yordamida kiritish usulidan oson va tez bajariladi. Formulalarni boshqa ishchi jadvallar kataklariga ham yuborish mumkin, boshqacha aytganda, formulalar bir necha joyda takrorlanishi mumkin. Hattoki, boshqa ishchi kitobdagi ishchi jadvallarda ham. Buning uchun MS Excel da maxsus yozuv ishlatiladi. Kataklardagi ma’lumotlarni boshqa ishchi jadvallarga yuborish Joriy ishchi kitobdagi ma’lumotlarni boshqa ishchi kitobdagi katakka yuborish quyidagi usullardan foydalanib hal qilinadi: Joy nomi. Katak manzili. Boshqacha qilib aytganda, katak manzili oldiga joyning nomi undov belgisi bilan qo‘yiladi. Masalan, = A1*Лист1!A2 Bu formulada joriy ishchi jadvaldagi A1 katak qiymati A2 katak qiymatiga ko‘paytiriladi va «List2» ishchi varag‘ida joylashadi. Agar jo‘natishda ishchi jadvalning nomi bir yoki bir nechta bo‘shliqni o‘z ichiga olsa, jadvalning nomi bittali qo‘shtirnoq ichiga olinib ko‘rsatiladi. Masalan, =A1 ’Barcha bo‘limlar’!A2. Boshqa ishchi kitob kataklariga ma’lumotlarni o‘tkazish 21 Boshqa ishchi kitob kataklariga ma’lumotlarni o‘tkazish uchun quyidagi bichimlardan foydalaniladi: =[Ishchi kitob nomi] Varaq nomi! Katak manzili Katak manzili oldiga ishchi kitob nomi yozilib, kvadrat qavslarga olinadi va ishchi jadval nomi undov belgisi yordamida ko’rsatiladi. Masalan, =[Byudjet.xls]List1!A1 Agar ishchi kitob nomida bir yoki bir nechta bo‘shliq bo‘lsa, u holda uning nomi bittali qo‘shtirnoq ichiga olinishi kerak. Masalan, =A1* '[Budjet na 1999]лист1!'A1 Funksiya — bu formulalarda qo‘llaniladigan kiritib qo‘yilgan tayyor vositalar qolipidir. Ular murakkab bo‘lgan matematik va mantiqiy amallarni bajaradi. Funksiyalar quyidagi ishlarni bajarish imkonini beradi. 1. Formulalarni qisqartirish. 2. Formulalar bo‘yicha boshqa qilib bo‘lmaydigan hisob ishlarini bajarish. 3. Ayrim muharrirlik masalalarini hal qilishni tezlashtirish. Barcha formulalarda oddiy () qavslar ishlatiladi. Qavs ichidagi ma’lumotlar argumentlar deb ataladi. Funksiyalar qanday argumentlar ishlatilayotganiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Funksiyaning turlariga qarab ular quyidagicha ishlatilishi mumkin: — argumentsiz; — bir argumentli; — qayd qilingan cheklangan argumentlar soni bilan; — noma’lum sondagi argumentlar soni bilan; — shart bo‘lmagan argumentlar bilan. Funksiyada argumentlar ishlatilmasa ham, bo‘sh qavslar ko‘rsatilishi lozim. Masalan, =RAND(). Agar funksiyada bittadan ortiq argument ishlatilsa, ular orasiga nuqtali vergul (;) qo‘yiladi. Formulalarga funksiyani kiritishning ikkita usuli mavjud: klaviatura yordamida qo‘lda kiritish va MS Excel dagi «Мастер функций» (Funksiyalar ustasi) piktogrammasi orqali kiritish. 22 Funksiyani kiritish usullaridan biri qo‘lda klaviaturadan funksiya nomi va argumentlar ro‘yxatini kiritishdan iborat. MS Excel funksiyani kiritishda uning nomidagi belgilarni yuqori registrga o‘zgartiradi, chunki formula va Funksiyalarda kichik harflar ishlatish mumkin. Agar dastur kiritilgan matnni yuqori registrga o‘zgartirmagan bo‘lsa, demak, u yozuvni funksiya deb qabul qilmagan, ya’ni funksiya noto‘g‘ri kiritilgan bo‘ladi. MS Exceldagi «Мастер функций» (Funksiyalar ustasi) funksiya va uning argumentini yarim avtomatik tartibda kiritishga imkon yaratadi. «Мастер функций» (Funksiyalar ustasi) ni qo‘llash funksiyaning yozilishi va uning hamma argumentlarini sintaktik to‘g‘ri tartibda kiritilishini ta’minlaydi. 23

Elektron jadvallarda axborotlarni himoyalash va chop etish parametrlarini sozlash

Sotib olish