Elektron jadvallarda axborotlarni himoyalash va chop etish parametrlarini sozlash - Informatika va AT - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	199.8KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	25 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Elektron jadvallarda axborotlarni himoyalash va chop etish parametrlarini sozlash

Sotib olish

UNIVERSITIY OF SCIENCE AND TECHNOLOGIES

“ ___________________________________________ ”
FANIDAN
MUSTAQIL ISH
Guruh: _____________
Bajardi: Maxamadova Aziza
Qabul qildi: ___________________
1

Elektron jadvallarda axborotlarni himoyalash va chop
etish parametrlarini sozlash
1. Elektron jadvallar
Zamonaviy komp’yuterlar dasturiy ta’minotining tarkibiy qismiga kiruvchi
Microsoft Office paketidagi asosiy vositalardan biri jadval protsessori deb
ataluvchi MS Excel dasturidir. MS Excel – elektron jadvallarni tayyorlash,
formulalar va funksiyalar yordamida hisob-kitoblarni amalga oshirish,
ma’lumotlarni grafik tasvirlash kabi masalalarni hal etishga mo’ljallangan dastur.
Inson o‘z ish faoliyati davomida ko‘pincha biror kerakli ma’lumot olish
uchun bir xil, zerikarli, ba’zida esa, murakkab bo‘lgan hisoblash ishlarini
bajarishga majbur bo‘ladi. MS Excel dasturi mana shunday ishlarni osonlashtirish
va qiziqarliroq qilish maqsadida ishlab chiqilgan.
MS Excel dagi barcha ma’lumotlar jadval ko‘rinishida namoyon bo‘lib, bunda
jadval kataklarining ma’lum qismiga boshlang‘ich va birlamchi ma’lumotlar
kiritiladi. Boshqa qismlari esa har xil arifmetik amallar va boshlang‘ich
ma’lumotlar ustida bajariladigan turli amallar natijalaridan iborat bo‘lgan
ma’lumotlardir.
Elektron jadval kataklariga uch xil ma’lumotlarni kiritish mumkin:
– matnni; sonlarni; sanani; formulalarni.
Matn – harflar, raqamlar, belgilar ketma-ketligidan iborat.
Son – raqamlar ketma-ketligi (zarur hollarda ishora va o’nli vergul ham
ishlatilishi mumkin).
Sana – joriy sana.
Formulalar – kiritilgan sonli qiymatlar bo’yicha yangi qiymatlarni
hisoblaydigan matematik ifodalardir.
Formulalar har doim «=» (teng) belgisini qo‘yish bilan boshlanadi. Formula
katakka kiritilgandan keyin shu formula asosida hisoblanadigan natijalar yana shu
katakda hosil bo‘ladi. Agar shu formulada foydalanilgan sonlardan yoki
2

belgilardan biri o‘zgartirilsa, MS Excel avtomatik ravishda yangi ma’lumotlar
bo‘yicha hisob ishlarini bajaradi va yangi natijalar hosil qilib beradi.
MS Excelning asosiy ishlov berish ob’yekti hujjatlar hisoblanadi. MS Excel
hujjatlari ixtiyoriy nomlanadigan va xls kengaytmasiga ega bo‘lgan fayllardir. MS
Excelda bunday fayllar «Ishchi kitob» deb ataladi. Har bir Ishchi kitob ixtiyoriy
sondagi elektron jadvallarni o‘z ichiga olishi mumkin. Ularning har biri «ishchi
varaq» deb ataladi. Har bir ishchi varaq o‘z nomiga ega bo‘ladi. Ishchi kitobni
hosil qilish uchun MS Excel dasturini ishga tushurish zarur. Ishchi kitobning
tarkibiy elementlaridan biri ishchi varaq, ya’ni elektron jadval hisoblanadi. Har bir
electron jadval 2 8
= 256 ta ustun va 2 16
= 65536 ta satrdan iborat. Ustunlar lotin
alfavitining bosh harflari bilan, satrlar esa raqamlar bilan nomlanadi.
Elektron jadvalning asosiy elementlari esa katak va diapazon lardir.
Katak – bu jadvaldagi manzili ko‘rsatiladigan hamda bir satr va bir ustun
kesishmasi oralig‘ida joylashgan elementdir. Katak kesishmalarida hosil bo‘lgan
ustun va satr nomi bilan ifodalanadigan manzili bilan aniqlanadi. Masalan, A
ustun, 4-satr kesishmasida joylashgan katak – A4 deb nom oladi.
Bir nechta ketma-ket joylashgan kataklardan tashkil topgan guruh diapazon
deb ataladi. Diapazon manzilini ko‘rsatish uchun uni tashkil etgan kataklarning
chap yuqori va o‘ng quyi kataklar manzillari olinib, ular ikki nuqta bilan ajratib
yoziladi. Masalan: A1:A4, B3:F3, C5:H8.
Ishchi jadvallarni ko‘rib chiqishda yoki kataklarni bichimlashda ish olib
borayotgan diapazonning manzilini bilish shart emas, lekin formulalar bilan
ishlayotganda bu narsa juda muhimdir.
MS Excel dasturini bir necha usul bilan ishga tushirish mumkin:
1. Ish stoli menyusidan quyidagilarni bajarish orqali:
«Пуск» => «Программы» => «MS Excel»
2. MS Excel da yozilgan ixtiyoriy hujjatni ochish yordamida (3.1.1-rasm),
bunda MS Excel dasturi avtomatik ravishda ishga tushiriladi.
3

3.1.1-rasm. Ish stoli.
MS Excel ishga tushirilgandan so‘ng ekranda ikkita oyna hosil bo‘ladi:
ilovalar oynasi va hujjatlar oynasi (3.1.2-rasm).
3.1.2-rasm. MS Excel oynasi tuzilishi.
1. Sarlavha satri . Unda dasturning nomi, joriy (ayni vaqtda ish
yuritilayotgan) ishchi kitobning nomi beriladi.
Shu satrning o‘ng yuqori burchagida oynaning tashqi ko‘rinishini
o‘zgartiruvchi uchta boshqaruv tugmasi joylashgan.
1) Ish olib borilayotgan ekranni (dasturni) vaqtincha yopish. Bunda
4 Standart uskunalar
paneli
Formula satriMenyu satri Nom maydoni

yopilgan dastur Masalalar panelida paydo bo‘ladi.
2) Ish olib borilayotgan muloqot oynasini ekranda to‘liq yoki dastlabki
holatga keltirish tugmasi:
3) Ish olib borilayotgan muloqot oynasini yopish tugmasi:
2. Menyu satri (gorizontal menyu). Unda quyidagi bo‘limlar mavjud:
«Файл» (Fayl), «Правка» (Тahrirlash), «Вид» (Ko‘rinish), «Вставка»
(Qo‘yish), «Формат» (Bichim), «Сервис» (Хizmat ko‘rsatish), «Данныe»
(Ma’lumotlar), «Oкно» (Oyna), «Справка» (Ma’lumotnoma). Ulardan biri bilan
ishlash uchun satrdagi ixtiyoriy bo‘lim ustiga sichqoncha ko‘rsatkichini olib kelib
bosiladi, natijada tanlangan bo‘lim menyusi elementlari ro‘yxati ochiladi.
Menyular bilan ishlash MS Excel ning asosiy buyruqlarini berish usullaridan biri
hisoblanadi.
3. Vositalar paneli. MS Excel ning buyruqlari bilan ishlashni osonlashtirish
maqsadida ushbu buyruqlar ilovalar oynasida vosita (piktogramma, tugmacha) lar
shaklida tasvirlanadi. Bu vositalar bajaradigan vazifalariga ko’ra bir nechta
panellarga bo’lingan. Odatda ilovalar oynasida Стандартная (Standart) va
Форматирование ( Bichimlash) panellari joylashgan bo’ladi. Foydalanuvchi
o’ziga kerakli panellarni oynaga joylashtirishi, kerakmaslarini esa olib tashlashi
mumkin.
a) Стандартная (Standart) vositalar paneli bosh menyuning standart
buyruqlarini takrorlovchi tugmalardan (piktogrammalar)dan iborat.
b) Форматирование ( Bichimlash) vositalar paneli ma’lumotlarni
bichimlashga imkon beruvchi tugmalardan iborat.
5

4. Formulalar satri . MS Excel ga ma’lumotlar kiritilayotganda barcha
ma’lumotlar, matnlar, sonlar va formulalar mana shu satrda aks ettiriladi.
5. Nom maydoni . Bu maydonda joriy ishchi kitobning faol kataklarining
manzili va nomi ko‘rsatiladi. Nom maydoni diapazon (kataklar guruhi)ga yoki
tanlangan katakka tezda nom berish uchun ham ishlatiladi. Agar sichqoncha
ko‘rsatkichini nom maydonidan o‘ng tomonda joylashgan strelka ustiga olib borib
sichqonchaning chap tugmasini bossak, unda faol ishchi kitobdagi nomlangan
kataklar va diapazonlarning ( agar ular mavjud bo‘lsa) hamma nomlarini birma-bir
ko‘rib chiqish mumkin.
6. Ish maydoni. Ish maydoni ustunlar nomlari, satrlar nomlari va kataklardan
iborat.
7. Holat satri . Unda katakka tegishli turli ma’lumotlar ko‘rsatiladi.
Ischi xujjatlar bilan ishlash:
1. Ish olib borilayotgan jadvalning barcha kataklarini ajratib ko‘rsatish.
Joriy oynadagi ishchi jadvalning barcha kataklarini ajratib ko‘rsatish uchun
sichqoncha tugmasini bosgan holda sichqonchani harakatga keltirish lozim.
2. Ustun nomi. Jadvaldagi barcha mavjud 256 ustunlar lotin alifbosining bosh
6

harflari bilan belgilanadi va u A dan boshlab IV gacha belgilanadi. Boshqacha
aytganda, avval A dan Z gacha, keyingi ustunlar AA, AB,.....,AZ, BA,BB,...,BZ,....
va oxirgi 256-ustun IV deb belgilanadi. Biror ustunning barcha kataklarini belgilab
olish uchun ustun nomi ustida sichqoncha tugmasini bosish kerak.
3. Faol katak indikatori. Bu qora rangdagi kontur bo‘lib, joriy katakni ajratib
ko‘rsatib turadi. Ayrim hollarda u jadvallar kursori deb ham ataladi.
4. Satr nomi. Ishchi jadvalning har bir satri o’z nomiga ega bo‘lib, u 1 dan to
65536 gacha raqamlanadi. Bu satrlarning keragini tanlab olish sichqoncha yoki
klaviaturadagi tugmalar majmuini bosish orqali amalga oshiriladi.
5. Varaqlarning yorlig‘i. Bu yorliqlarning har biri yon daftarchaning
yorlig‘iga o‘xshash bo‘lib, ishchi kitobning alohida varaqlari sifatida qaraladi.
Ishchi kitob ixtiyoriy sondagi varaqlardan iborat bo‘lishi mumkin. Har bir
varaqning o’z nomi bo‘ladi va u varaq yorlig‘ida ko‘rsatib qo‘yiladi.
Ishchi kitob varaqlari bilan ishlash
MS Excel dasturi ishga tushirilgandan so‘ng avtomatik ravishda yangi Ishchi
kitob «Kнига1» nomi bilan yaratiladi. Agarda siz boshqa Ishchi kitob yaratmoqchi
bo‘lsangiz, vositalar panelidagi «Создать» (Yangi ishchi kitob) piktogrammasiga
sichqoncha ko‘rsatkichini keltirib tugmani bosishingiz kerak bo‘ladi. Yangi
7

yaratilayotgan kitob komp’yuter xotirasida saqlanib, hali fayl sifatida diskda
saqlanmagan bo‘ladi. Agar alohida ko‘rsatilgan bo‘lmasa, jadvaldagi ishchi
varaqlar 16 tagacha bo‘lishi mumkin. Yangi yaratilgan ishchi kitobda bitta varaq
bilan faol ish olib boriladi. Boshqa varaqni faollashtirish uchun shu varaqning
yorlig‘i ustiga sichqoncha ko‘rsatkichini keltirib bosish kerak. Ishchi jadval
varaqlariga dastlab «Лист1», «Лист2»,... degan nomlar beriladi. Bu varaqlarning
nomini o’zgartirish ham mumkin.
Ishchi jadvaldagi varaqlarning nomini o’zgartirish.
Varaq nomlarini o‘zgartirishni quyidagi usullarda amalga oshirish mumkin:
3.1.3-rasm. Varaq nomini “Формат” menyusi yordamida o`zgartirish.
– «Формат» (Format) => «Лист» (Varaq) => «Переименовать» (Nomini
o’zgartirish) buyruqlarini tanlagan holda yangi varaq nomini kiritish (3.1.3-rasm).
– Sichqoncha ko‘rsatkichini varaq yorlig‘i ustiga olib borib chap tugmachani
ikki marta bosish va yangi nomni kiritish.
– Sichqoncha ko‘rsatkichini varaq yorlig‘i ustiga olib kelish va
sichqonchaning o‘ng tugmasini bosish va kontekstli menyuda quyidagi buyruqlarni
bajarish: Menyudagi «Переименовать» (Nomini o’zgartirish) buyrug‘ini tanlash
8

va yangi nomni kiritish (3.1.4-rasm).
3.1.4-rasm. Varaq nomini kontekst menyu yordamida o`zgartirish.
Eslatma : Yuqoridagi amallardan ixtiyoriy birini bajarib bo‘lgandan so‘ng
ENTER tugmasini bosish kerak. Shundan keyin yangi kiritilgan nom varaqlar
yorlig’ida hosil bo’ladi.
Yangi kiritilgan nomlar uzunligi bo‘sh joy bilan birgalikda 31 ta belgigacha
bo‘lishi mumkin. Agarda uzun nom berilgan bo‘lsa, varaqlar yorlig‘i ham
shunchalik katta bo‘lib, keyingi varaq yorliqlarining nomlari ko‘rinmay qoladi.
Ishchi kitobga yangi varaqlar kiritish
Ishchi kitobga qo‘shimcha yangi varaqlar kiritish uch yo‘l bilan amalga
oshiriladi:
 Menyuning «Вставка» ( Qo‘yish ) => «Лист» (Varaq)
buyruqlarini bajarish orqali;
 Sichqonchaning o‘ng tugmasini varaq yorlig‘i ustida
bosib, kontekstli menyudagi «Вставить» (Qo‘yish) buyrug‘ini
tanlash orqali;
 Shift + F11 tugmalarini bir vaqtda bosish orqali.
Eslatma . Yuqoridagi amallar bajarilgandan so‘ng ishchi kitobdagi yangi
qo‘shimcha varaq avtomatik ravishda faollashgan varaq holatiga o‘tadi va nomi
ko‘rsatilgan o‘z yorlig‘iga ega bo‘ladi.
Ishchi kitobdan varaqlarni olib tashlash
9

Ishchi kitobdagi kerak bo‘lmagan varaqlarni olib tashlash quyidagi usullarda
amalga oshiriladi:
 Menyuning «Правка» ( Taxrirlash) => «Удалить лист»
(Varaqni olib tashlash) buyruqlar ketma-ketligini bajarish orqali;
 Sichqonchaning o‘ng tugmasini olib tashlanayotgan varaq
yorlig‘i ustida bosish va kontekstli menyudan «Удалить» (Olib
tashlash) buyrug‘ini tanlash orqali.
Bunda MS Excel dasturi varaqni olib tashlashni tasdiqlashingizni so‘raydi.
Ishchi kitobdan o‘chirilgan varaqlarda ma’lumotlar yozilgan bo‘lsa uni qayta tiklab
bo‘lmaydi.
Тugmachalar yordamida o‘zgarishlar qilish quyidagi jadvalda berilgan:
Bajarmoqchi bo‘lgan ishingiz Quyidagi tugmalarni birgalikda
bosing
Joriy sohani ajratish (uni bo‘sh satr
va ustunlar o‘rab turadi) Ctrl+Shift+*(yulduzcha)
Ajratilgan sohani bitta katakka
kengaytirish Shift + yo‘nalish bo‘yicha
(strelkalar)
10

Mavjud to‘ldirilgan kataklar
chegarasigacha ajratilgan sohani
kengaytirish Ctrl+Shift + yo‘nalish bo‘yicha
(strelkalar)
Ajratilgan sohani satr boshigacha
kengaytirish Shift + Home
Ajratilgan sohani varaq boshigacha
kengaytirish Ctrl+Shift + Home
Ajratilgan sohani varaqning oxirgi
katakigacha kengaytirish (quyi o‘ng
burchakkacha) Ctrl+Shift + End
Ustunni to‘liq belgilash Ctrl + bo’sh joy tugmasi
Satrni to‘liq belgilash Shift + bo’sh joy tugmasi
Varaqni to‘liq belgilash Ctrl+F
Ajratilgan diapazonning joriy
katagini beligilash Shift + Backspace
Ajratilgan sohani bir ekran quyiga
ko‘paytirish Shift + Page Down
Ajratilgan sohani bir ekran
yuqoriga ko‘paytirish Shift + Page Up
MS Excel dasturida matnlar – bu harflar, raqamlar, bo‘sh joylar va boshqa
belgilardan iborat bo‘lgan ixtiyoriy ketma-ketlikdir. Kiritilayotgan
ma’lumotlarimiz katakka sig‘magan holda sig‘may qolgan qismi ekran katagining
o‘ng qismiga o‘tkaziladi (agar u bo’sh bo’lsa). Bunday hollarda quyidagi
usullardan foydalanib, katak kengligi va balandligini o‘zgartirish mumkin. Bir
necha so‘zdan iborat va katakka sig‘magan matnni ko‘rish uchun menyuning
«Формат» => «Ячейки…» (Katak bichimi) buyruqlarini tanlash va bayroqcha
belgisini «Переносить по словам» (So’zlarni ko’chirish) degan ibora ustiga
joylashtirish kerak. Katakda yangi satrni boshlash uchun Alt + Enter tugmalarini
bir vaqtda bosish kerak.
11

Ustun kengligini o‘zgartirish.
Bir yoki bir nechta ustun kengligini o‘zgartirish usullarini qarab chiqamiz.
Buning uchun o‘zgartirish kerak bo‘lgan ustunlarni belgilab olish kerak. Ular bir
xil uzunlikdagi kataklar bo‘lishi lozim.
 Sichqoncha ko‘rsatkichini ustunning o‘ng chegara chizig‘iga olib
kelib, ustun kengligini keraklicha uzaytirish.
Bu ish sichqoncha tugmasi bosilgan holatda amalga oshiriladi.
 Menyuning «Формат» => «Столбец» (Ustun) => «Ширина»
(Kenglik) buyruqlarini ketma-ket tartib bilan tanlab, «Ширина столбцов»
12

(Ustunlar kengligi) muloqot oynasida parametrga kerakli qiymat beriladi va
OK tugmasi bosiladi.
 Menyuning «Формат» => «Столбец» (Ustun) => «Автоподбор
ширины» (Kenglikni avtomatik tanlash) buyrug‘ini bajarish.
Bunda ajratib ko‘rsatilgan ustun kengligi shunday tanlanadiki, unga eng uzun
ma’lumotlar satrini kiritish mumkin bo‘ladi.
Ustunning o‘ng chegarasiga sichqoncha ko‘rsatkichini olib kelib,
sichqonchaning chap tugmasi ikki marta tez-tez bosilsa, kiritilayotgan satrning eng
uzun ma’lumoti sig‘adigan ustun kengligi avtomatik ravishda tanlanadi.
Satrlar balandligini o’zgartirish
Satrlarga ma’lumotlarni kiritish uning shriftiga, ya’ni kiritilayotgan
belgilarning o‘lchamiga bog‘liq bo‘lib, ko‘pincha NORMAL bichim (stil)
ishlatiladi. MS Excel dasturida satrlarning balandligi kiritilayotgan
ma’lumotlarning qanday o‘lchamdagi shriftda yozilganiga qarab avtomatik
ravishda o‘zgarib boradi. Bundan tashqari satrlar balandligini yuqoridagi ustunlar
kengligini o‘zgartirish kabi ham o‘zgartirish mumkin. Buning uchun buyruqlardagi
«Столбец» (Ustun) buyrug‘i o‘rniga «Строка» (Satr) buyrug‘i olinadi.
Sonlarni kiritish
Har bir katakka kiritilayotgan sonlar o‘zgarmaslar (o`zgarmaslar) sifatida
qabul qilinadi. MS Excel dasturida sonlar quyidagi 0,1,2,3,...9,+,—,(),/, $,%,E,e
belgilari orqali kiritiladi. Тugmalarning boshqa barcha kombinatsiyalari orqali
kiritilayotgan ma’lumotlar raqamli va raqamsiz belgilardan iborat bo‘lib, matn
sifatida qaraladi. Manfiy sonlar kiritilayotganda son oldiga «–» ishorasi qo‘yiladi
yoki son qavs ichiga olinib yoziladi. Masalan, –5 yoki (5). Kiritilayotgan sonlar
hamma vaqt katakning o‘ng chegarasidan boshlab yoziladi.
Kiritilayotgan sonli qiymatlar bichimlanmagan holatda bo‘ladi, boshqacha
aytganda, ular oddiy raqamlar ketma-ketligidan iborat bo‘ladi. Shuning uchun
sonlarni bichimlash zarur. Sonlarni bunday bichimlashdan maqsad – katakdagi
ma’lumotlarni, ya’ni sonlarni oson o‘qish imkonini berishdir.
13

MS Excel dasturida sonli qiymatlar 12 xil bichimlanadi (3.1.5-rasm).
3.1.5-rasm. “Форат ячеек” muloqot uynasi.
Agar katakdagi belgilar o‘rnida «panjara» (#####) paydo bo‘lsa, tanlangan
bichimdagi sonlar ustun kengligiga sig‘magan hisoblanadi. Bunday hollarda ustun
kengligini o‘zgartirish yoki boshqa sonli bichimlashga o‘tish kerak bo‘ladi.
Agar sonli qiymatlar bichimlangandan keyin katakdagi jadval kursorini sonli
qiymatlari bilan boshqasiga o‘tkazilsa, formulalar satrida sonli qiymatlarning
bichimlanmagan ko’rinishi hosil bo‘ladi, chunki bichimlash sonli qiymatning
katakdagi ko‘rinishigagina ta’sir etadi.
Sonlarni bichimlash. Bichimlashdan oldin kerakli kataklarni ajratib olish
zarur.
Vositalar paneli yordamida bichimlash. Vositalar panelida bir qancha
bichimlash tugmalari joylashgan bo‘lib, ular kerakli bichimlash turini tez tanlab
olish va foydalanish imkonini beradi.
Kataklar ajratilgandan keyin tanlangan tugmalarga sichqoncha ko’rsatkichini
olib borib, tugmasini bosish kerak. Shundan so‘ng katakda tanlangan bichim
asosida ish olib boriladi.
Bosh menyu yordamida bichimlash. Bosh menyuda bichimlash buyrug‘i
quyidagi tartibda amalga oshiriladi.
Menyuning « Формат » => « Формат ячейки » (Katak bichimi) buyruqlari
tanlanib, muloqot oynasidan «Число» (Son)ning kerakli parametrli bichimi
tanlanadi.
Тekislash. Matnlar katakka kiritilganda, ko’pincha, katakning chap
14

chegarasida tekislanadi. Sonli qiymatlar esa katakning o‘ng chegarasidan boshlab
tekis holatda yoziladi. Katakdagi yozuv chegaralarini turli tartibda o‘zgartirish
mumkin. Buning uchun kerakli kataklar ajratib olinadi va vositalar panelida
joylashgan turli tomonli bichimlash piktogrammalaridan biri tanlab olinadi.
Bundan tashqari bosh menyudagi «Формат» => «Ячейка» (Katak) =>
«Выравнивание» (Тekislash) buyruqlari orqali ham o‘zgartirish, ya’ni tekislash
mumkin.
Katakdagi sonli qiymatlarni, matnlarni yoki formulalarni o‘chirish uchun
katakni faollashtirib, klaviaturaning DELETE tugmasini bosish yetarli. Bir necha
katakdagi ma’lumotlarni o‘chirish uchun esa, tozalanishi kerak bo‘lgan kataklar
ajratiladi, so‘ng klaviaturaning DELETE tugmasi bosiladi.
Kataklarni taxrirlash oddiy holatda amalga oshirilib, matnda jadval kursori
matn kursoriga aylanadi va uni boshqarish tugmalari yordamida siljitish mumkin
bo‘ladi. Siz tahrir qilgandan keyin oldingi holatga qaytmoqchi bo‘lsangiz,
menyuning «Правка» (Тahrirlash) => «Отменить» (Bekor qilish) buyrug’ini
yoki Ctrl+Z tugmalarini bir vaqtda bosing. Shunda katakdagi boshlang‘ich
ma’lumotlar qayta tiklanadi. Ma’lumotlarni qayta tiklash boshqa amallarni
15

bajarmasdan tezlikda qilinishi kerak. Aks holda, ya’ni boshqa ma’lumotlar kiritilsa
yoki boshqa buyruqlar bajarilsa, orqaga qaytish amalga oshmaydi.
Nusxa ko‘chirish
Ayrim hollarda bir katakdagi ma’lumotlarning nusxasini boshqa katakka yoki
diapazonga o‘tkazishga to‘g‘ri keladi. Bu ishlarni elektron jadvalda nusxalash
buyrug‘i orqali amalga oshirish mumkin.
Nusxa ko‘chirish bir necha usulda amalga oshiriladi.
 Katakdagi ma’lumotlarni boshqa katakka ko‘chirish.
 Katakdan ma’lumotlarni diapazonga ko‘chirish. Bunda
belgilangan diapazonning har bir katagida ko‘chirilayotgan katak
ma’lumotlari hosil bo‘ladi.
 Diapazondan diapazonga ko‘chirish. Diapazon
o‘lchamlari bir xilda bo‘lishi kerak.
Katakdan nusxa ko‘chirishda uning ichidagi ma’lumotlar va o‘zgaruvchilar
bilan birga barcha bichimlash atributlari ham ko‘chiriladi.
Nusxalash ikki bosqichda amalga oshiriladi:
1. Nusxa ko’chirish uchun katak yoki diapazonni ajratish va uni buferga
ko‘chirish.
2. Jadval kursorini nusxa joylashtirilishi kerak bo‘lgan diapazonga o‘tkazish
va buferga ko‘chirilgan ma’lumotlarni o‘ngga qo‘yish.
Olingan nusxa tegishli katak yoki diapazonga qo‘yilgandan keyin MS Excel
bu katakdan ma’lumotlarni yo‘qotadi. Shuning uchun agar katakdagi oldingi
axborotlar zarur bo‘lsa darhol menyuning «Правка» (Тahrirlash) =>
«Отменить» (Bekor qilish) buyrug‘ini berish yoki Ctrl+Z tugmalarini baravar
bosish kerak.
Vositalar paneli yordamida nusxalash
Nusxa ko‘chirish amalini bajarish uchun Стандартная (Standart) vositalar
panelida 2 ta tugma (piktogramma) mavjud. Bular « Kопировать в буфер»
(Buferga nusxa olish) va « Вставить из буфера» (Buferdagi nusxani qo‘yish)
16

tugmalari.
Agar sichqoncha ko‘rsatkichi Kопировать в буфер (Buferga nusxa olish)
tugmasiga olib kelgan holda bosilsa, ajratilgan katakdagi ma’lumotlar buferga
olinadi. Shundan so‘ng qo‘yiladigan katak faollashtirilib, Вставить из буфера
(Buferdagi nusxani qo‘yish) tugmasiga sichqoncha ko‘rsatkichi olib kelib bosiladi.
Sudrab olib o‘tish amali orqali nusxa ko‘chirish
MS Excelda nusxa ko‘chirish kerak bo‘lgan katak yoki diapazondan
ma’lumotlarni sudrab olib o‘tish orqali nusxa ko‘chirishni amalga oshirish
mumkin. Nusxa ko‘chirish kerak bo‘lgan katak (diapazon) ni ajratib, undan keyin
sichqoncha ko‘rsatkichini katak (diapazon) chegaralaridan biriga olib keling.
Ko‘rsatkich strelkaga aylanganidan so‘ng Ctrl tugmasini bosing. Ko‘rsatkichda
qo‘shimcha « + » belgisi hosil bo‘ladi. Shundan so‘ng ma’lumotlarni tanlagan
katagingizga sudrab olib o‘tishingiz mumkin. Olib o‘tilayotganda Ctrl tugmasi
bosib turiladi. Shunday holatda oldingi katakdagi ma’lumotlar saqlanib qoladi.
Ctrl tugmasi bosilmasa oldingi katak ma’lumotlari o‘zida saqlanmay, keyingi
katak ma’lumotiga aylanib qoladi.
Katak yoki diapazondagi ma’lumotlarni almashtirish
Katak yoki diapazon ma’lumotlarini boshqa kataklarga olib o‘tish vaqtida bu
ma’lumotlarni boshqasiga almashtirish ham mumkin. Buning uchun katak yoki
diapazon ajratib olinadi va sichqoncha ko‘rsatkichi bu katak yoki diapazon
chegaralaridan biriga olib kelinadi. Sichqoncha ko‘rsatkichi o‘rnida strelka paydo
bo‘lgandan so‘ng kerakli katakka olib (sudrab) o‘tiladi va sichqoncha tugmasini
qo‘yib yuboriladi. Bunda oldingi katakdagi ma’lumotlar keyingi katakka
almashinadi. Bunday ko‘chirish vaqtida Ctrl tugmasi bosilmaydi.
Avtoto‘ldirish (avtomatik to‘ldirish) markeri
MS Excelda shunday bir maxsus imkoniyat borki, bu avtomatik to ‘ ldirish deb
ataladi. Avtomatik to‘ldirish diapazon kataklariga sonli qiymatlarni va matn
elementlarini kiritishni osonlashtiradi. Buning uchun to‘ldirish markeri ishlatiladi.
U faol katakning o‘ng burchagida joylashgan kichik kvadratdan iborat. Ayrim
hollarda katak ichidagi ma’lumotlarni qo‘shni katak (diapazon)ga ko‘chirishga
17

ham to‘g‘ri keladi. Qo‘shni katak yoki diapazonga ko‘chirish usullaridan biri
tanlangan kataklar to‘plamini to‘ldirish markerini olib o‘tishdir. Bunda MS Excel
berilgan kataklardagi ma’lumotlarni olib o‘tishda ajratib ko‘rsatilgan kataklarga
nusxasini ko‘chiradi.
Тo‘ldirish markerining asosiy xususiyati — uning yordamida satr yoki
ustunlarga berilgan kattaliklarni kamayib va o‘sib boradigan sonlar yoki sanani
oson va tez kiritishni ta’minlashdir.
Masalan, C ustunga birinchi o‘nta juft sonlarni kiritish quyidagi tartibda
amalga oshiriladi:
· C1 va C2 kataklarga mos ravishda birinchi 2 ta juft sonni kiritish.
· Har ikkala katakni ajratish.
· Avtoto‘ldirish markerini sakkiz katak pastga olib o‘tish.
Formula — bu mavjud qiymatlar asosida yangi qiymatlarni hisoblovchi
ifodadir. Formulalar yordamida elektron jadvalda ko’pgina foydali ishlarni amalga
oshirish mumkin. Elektron jadvallar formulalarsiz oddiy matn muharririga aylanib
qoladi.
Jadvalga formulani qo‘yish uchun uni kerakli katakka kiritish kerak.
Formulalarni ham boshqa ma’lumotlar singari o‘zgartirish, saralash, ulardan nusxa
ko‘chirish va o‘chirish mumkin. Formuladagi arifmetik amallar sonli qiymatlarni
18

hisoblashda, maxsus funksiyalar matnlarni qayta ishlashda hamda katakdagi
boshqa qiymatlarni hisoblashda ishlatiladi.
Sonlar va matnlar. Formuladagi hisoblashlarda qatnashayotgan sonlar va
matnlar boshqa kataklarda joylashgan bo’lishi mumkin bo‘lsa-da, ularning
ma’lumotlarini oson almashtirish mumkin. Masalan, boshlang‘ich ma’lumotlar
o‘zgartirilsa, MS Excel formulalarni qayta hisoblab chiqadi.
Formula quyidagi elementlardan ixtiyoriysini o‘z ichiga olishi mumkin:
— Operatorlar. Bittadan oshiq operatordan tuzilgan formulani tuzishda MS
Excel bu operatorlarni tahlil qiladi. Bunda standart matematik qoidalarga
asoslanadi. (Arifmetik amallarni bajarish tartibi saqlanib qoladi.)
MS Excelda formulalarni hisoblash va bajarish quyidagi tartib asosida
amalga oshiriladi:
Birinchi bo‘lib qavs ichidagi ifodalar qarab chiqiladi.
Undan keyin amallar bajarish tartibi saqlangan holda operatorlar bajariladi.
Agar formulalarda bir xil tartibli bir necha operatorlar bo‘lsa, ular ketma-ket
chapdan o‘ngga qarab bajariladi.
Quyidagi jadvalda formulalarda qo‘llaniladigan operatorlarning bajarilish
tartibi ko‘rsatilgan.
Belgilar Operatorlar Bajarilish tartibi
^ Darajaga ko’tarish 1
* Ko’paytirish 2
/ Bo’lish 2
+ qo’shish 3
- ayirish 3
& Konkatensiya 4
> dan katta 5
< dan kichik 5
— Diapazon va kataklarga yuborish — kerakli ma’lumotlarni saqlovchi
diapazon va kataklar nomi yoki manzili ko’rsatiladi. Masalan: D10 yoki A1:E8.
19

— Sonlar.
— Ishchi jadval funksiyalari. Masalan, SUM.
Agar formula katakka kiritilsa, unda katakda kiritilgan formula asosidagi
hisob-kitob natijasi ko‘rinadi. Formulaning o‘zi esa tegishli katak faollashtirilsa
formulalar satrida paydo bo’ladi.
Formulalar har doim «=» belgisi bilan boshlanadi. Ushbu belgi yordamida
MS Excel matn va formulalarni farqlaydi.
Katakka formulalarni kiritishning ikkita usuli mavjud:
1. Formulani klaviatura orqali kiritish: «=» belgisini qo’yib, keyin
formulalar kiritiladi. Kiritish paytida belgilar formulalar satrida hamda faollashgan
katakda paydo bo‘ladi. Formulalarni kiritishda odatdagi taxrirlash tugmalaridan
foydalanish mumkin.
2. Kataklar manzilini ko ‘ rsatish yo ‘ li bilan formulalar kiritish: Bu usulda
ham formulalar klaviaturadan kiritish orqali, lekin kamroq foydalangan holda
amalga oshiriladi. Ushbu usulda kataklar manzilini kiritish o‘rniga ular
ko‘rsatiladi, xolos. Masalan, A3 katakka =A1+A2 formulasini kiritish uchun
quyidagilarni bajarish kerak.
· jadval kursori A3 katakka o‘tkaziladi;
· «=» belgisi kiritiladi. Formulalar satri yonida (Ввод) «Kiritish» yozuvi
paydo bo‘ladi;
· sichqoncha ko‘rsatkichi A1 katakka olib boriladi va chap tugmachasi
bosiladi. Natijada katak ajratib ko‘rsatiladi, ya‘ni uning atrofida xarakatlanuvchi
ramka (rom) paydo bo‘ladi. A3 katagi formulalar satrida — A1 katak manzili
ko‘rinadi. Holat satrida esa «Укажите» (Ko‘rsating) yozuvi paydo bo‘ladi:
· «+» belgisi kiritiladi.Natijada harakatlanuvchi rom yo‘qolib, yana «Ввод»
(Kiritish) so’zi chiqadi;
· sichqoncha ko‘rsatkichi A2 katakka o‘tkaziladi va chap tugmachasi
bosiladi. Formulaga A2 katak qo‘shiladi;
· ENTER tugmasini bosish bilan formulani kiritish yakunlanadi.
20

Katak manzilini ko‘rsatish usuli klaviatura yordamida kiritish usulidan oson
va tez bajariladi.
Formulalarni boshqa ishchi jadvallar kataklariga ham yuborish mumkin,
boshqacha aytganda, formulalar bir necha joyda takrorlanishi mumkin. Hattoki,
boshqa ishchi kitobdagi ishchi jadvallarda ham. Buning uchun MS Excel da
maxsus yozuv ishlatiladi.
Kataklardagi ma’lumotlarni boshqa ishchi jadvallarga yuborish
Joriy ishchi kitobdagi ma’lumotlarni boshqa ishchi kitobdagi katakka
yuborish quyidagi usullardan foydalanib hal qilinadi:
Joy nomi. Katak manzili.
Boshqacha qilib aytganda, katak manzili oldiga joyning nomi undov belgisi
bilan qo‘yiladi. Masalan, = A1*Лист1!A2
Bu formulada joriy ishchi jadvaldagi A1 katak qiymati A2 katak qiymatiga
ko‘paytiriladi va «List2» ishchi varag‘ida joylashadi. Agar jo‘natishda ishchi
jadvalning nomi bir yoki bir nechta bo‘shliqni o‘z ichiga olsa, jadvalning nomi
bittali qo‘shtirnoq ichiga olinib ko‘rsatiladi.
Masalan, =A1 ’Barcha bo‘limlar’!A2.
Boshqa ishchi kitob kataklariga ma’lumotlarni o‘tkazish
21

Boshqa ishchi kitob kataklariga ma’lumotlarni o‘tkazish uchun quyidagi
bichimlardan foydalaniladi:
=[Ishchi kitob nomi] Varaq nomi! Katak manzili
Katak manzili oldiga ishchi kitob nomi yozilib, kvadrat qavslarga olinadi va
ishchi jadval nomi undov belgisi yordamida ko’rsatiladi. Masalan,
=[Byudjet.xls]List1!A1
Agar ishchi kitob nomida bir yoki bir nechta bo‘shliq bo‘lsa, u holda uning
nomi bittali qo‘shtirnoq ichiga olinishi kerak. Masalan, =A1* '[Budjet na
1999]лист1!'A1
Funksiya — bu formulalarda qo‘llaniladigan kiritib qo‘yilgan tayyor vositalar
qolipidir. Ular murakkab bo‘lgan matematik va mantiqiy amallarni bajaradi.
Funksiyalar quyidagi ishlarni bajarish imkonini beradi.
1. Formulalarni qisqartirish.
2. Formulalar bo‘yicha boshqa qilib bo‘lmaydigan hisob ishlarini bajarish.
3. Ayrim muharrirlik masalalarini hal qilishni tezlashtirish.
Barcha formulalarda oddiy () qavslar ishlatiladi. Qavs ichidagi ma’lumotlar
argumentlar deb ataladi. Funksiyalar qanday argumentlar ishlatilayotganiga ko‘ra
bir-biridan farq qiladi. Funksiyaning turlariga qarab ular quyidagicha ishlatilishi
mumkin:
— argumentsiz;
— bir argumentli;
— qayd qilingan cheklangan argumentlar soni bilan;
— noma’lum sondagi argumentlar soni bilan;
— shart bo‘lmagan argumentlar bilan.
Funksiyada argumentlar ishlatilmasa ham, bo‘sh qavslar ko‘rsatilishi lozim.
Masalan, =RAND(). Agar funksiyada bittadan ortiq argument ishlatilsa, ular
orasiga nuqtali vergul (;) qo‘yiladi. Formulalarga funksiyani kiritishning ikkita
usuli mavjud: klaviatura yordamida qo‘lda kiritish va MS Excel dagi «Мастер
функций» (Funksiyalar ustasi) piktogrammasi orqali kiritish.
22

Funksiyani kiritish usullaridan biri qo‘lda klaviaturadan funksiya nomi va
argumentlar ro‘yxatini kiritishdan iborat. MS Excel funksiyani kiritishda uning
nomidagi belgilarni yuqori registrga o‘zgartiradi, chunki formula va Funksiyalarda
kichik harflar ishlatish mumkin. Agar dastur kiritilgan matnni yuqori registrga
o‘zgartirmagan bo‘lsa, demak, u yozuvni funksiya deb qabul qilmagan, ya’ni
funksiya noto‘g‘ri kiritilgan bo‘ladi.
MS Exceldagi «Мастер функций» (Funksiyalar ustasi) funksiya va uning
argumentini yarim avtomatik tartibda kiritishga imkon yaratadi.
«Мастер функций» (Funksiyalar ustasi) ni qo‘llash funksiyaning yozilishi
va uning hamma argumentlarini sintaktik to‘g‘ri tartibda kiritilishini ta’minlaydi.
23

Elektron jadvallarda axborotlarni himoyalash va chop etish parametrlarini sozlash

Sotib olish