Empirik tadqiqotning umumiy tavsifi - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	28000UZS
Размер	71.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Декабрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

Iroda Xasanova

Дата регистрации 09 Декабрь 2025

0 Продаж

Empirik tadqiqotning umumiy tavsifi

Купить

“ Himoyaga tavsiya etilsin”
Sirtqi ta’lim bo’lim boshlig’i
S.A.Valiyev _______
______ 2025 yil
SIRTQI TA’LIM PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA YO‘NALISHI
guruh talabasi
ning
„ Empirik tadqiqotning umumiy tavsifi ”
mavzusidagi
KURS ISHI
“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Psixologiya” kafedrasi mudiri:

Toshkent - 2025 yil
1Toshkent amaliy fanlar
universiteti

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………….…...…3-5
I BOB. EMPIRIK TADQIQOTNING NAZARIY
ASOSLARI
1.1. Empirik tadqiqot tushunchasi, mohiyati va ilmiy
ahamiyati…………………………………………..………..6-
18
1.2. Empirik tadqiqot usullari va ularning turlari…………
19-24
1.3 Xulosa………………………………………………..……25
II BOB. EMPIRIK TADQIQOTNING AMALIY
QO‘LLANILISHI
2.1. Empirik tadqiqot jarayonining bosqichlari va tashkil
etish
prinsiplari…………………………………………………..26-
32
2.2. Empirik tadqiqot natijalarini tahlil qilish va amaliy
ahamiyati………………………………………………..…33-
48
2.3.Xulosa………………………………………..……………48
XULOSA……………………………………………...……....49
2

Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………..50
Kirish
Eksperimental psixologiya — psixologiyaning bir bo'limi bo'lib, inson va
hayvonlarning ruhiy jarayonlarini ilmiy tajribalar orqali o'rganadi. Bu soha
psixologik hodisalarni ob'ektiv ravishda o'rganish va ular orasidagi bog'liqliklarni
aniqlashga qaratilgan. Eksperimental psixologiyaning asosiy maqsadi – psixologik
hodisalarni boshqariladigan sharoitlar ostida o'rganish, ularning sabablari va
oqibatlarini tushunishdir. Bu yo'nalish ilmiy metodlarni qo'llab, psixologiya
fanining ko'plab sohalarida, jumladan, kognitiv psixologiya, his-tuyg'u
psixologiyasi, xulq-atvor psixologiyasi va boshqalarda keng qo'llaniladi.
Eksperimental psixologiyaning rivojlanishi tarixiy jihatdan ko'plab olimlar va
tadqiqotchilarning mehnatlari bilan bog'liq bo'lib, uning asoschisi Vilhelm Vundt
bo'lib, u 1879 yilda Germaniyada birinchi psixologik laboratoriyani ochgan. Bu
voqea psixologiyaning mustaqil ilmiy fan sifatida shakllanishida muhim bosqich
bo'ldi. Hozirgi kunda eksperimental psixologiya nafaqat psixologik jarayonlarni
tushunish, balki amaliyotda, ijtimoiy va klinik psixologiyada ham keng
qo'llanilmoqda. Kurs ishida eksperimental psixologiyaning asosiy tamoyillari,
uning ilmiy metodlari va amaliy qo'llanilishining nazariy va amaliy jihatlari
o'rganiladi. Ushbu ishning maqsadi eksperimental psixologiya fanining
ahamiyatini va uning psixologik tadqiqotlarga qo'shgan hissasini chuqurroq tahlil
qilishdir.
3

Mavzuning dolzarbligi Eksperimental psixologiyaning asosiy tamoyillarini
o'rganish bugungi kunda juda dolzarbdir. Hozirgi psixologiya fanida nazariy
bilimlar bilan bir qatorda amaliy tadqiqotlar ham katta ahamiyatga ega. Psixologik
hodisalarni ilmiy usullar orqali o'rganish, xususan, eksperimental metodlar
yordamida inson ruhiy jarayonlarini aniq va ishonchli tarzda tahlil qilish
imkoniyatlarini yaratadi. Bu, nafaqat psixologiyaning o'ziga xos xususiyatlarini
aniqlash, balki ijtimoiy, pedagogik, klinik va boshqa sohalarda keng
qo'llaniladigan amaliy psixologik bilimlarni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb
etadi.
Eksperimental psixologiya yordamida inson psixikasining turli jihatlari,
masalan, xulq-atvor, motivatsiya, emotsiyalar va idrokni o'rganish mumkin.
Shuningdek, bu metodlar yordamida kognitiv jarayonlar, masalan, xotira, fikrlash
va qaror qabul qilishning psixologik asoslari aniqlanadi. Xo'sh, zamonaviy ijtimoiy
muammolarni hal etishda, psixologik xizmatlar sohasida, shuningdek, ta'lim va
psixoterapiya sohalarida eksperimental psixologiyaning rolini yuqori baholash
kerak. Shu sababli, eksperimental psixologiyaning asosiy tamoyillarini o'rganish
nafaqat ilmiy ahamiyatga ega, balki jamiyatda psixologik muammolarni hal
qilishda ham katta amaliy ahamiyatga ega. Mavzuni chuqur o'rganish, psixologik
bilimlarni rivojlantirish va yangi ilmiy tadqiqotlarni o'tkazishda muhim asos
bo'ladi.
Kurs ishining maqsadi Ushbu kurs ishining maqsadi — eksperimental
psixologiyaning asosiy tamoyillarini o'rganish, uning ilmiy metodlarini tahlil qilish
va psixologiyada qo'llanilishining amaliy ahamiyatini aniqlashdir. Kurs ishida
eksperimental psixologiyaning nazariy asoslari va uning rivojlanish tarixi,
shuningdek, psixologik tadqiqotlarda ishlatiladigan metodlar, usullar va
eksperimentlarning amaliy qo'llanilishi masalalari chuqur tahlil qilinadi. Maqsad,
shuningdek, eksperimental psixologiya orqali psixologik hodisalarni ilmiy ravishda
o'rganish jarayonini, metodologik yondashuvlarni va ularning zamonaviy
psixologik tadqiqotlarga qo'shgan hissasini ko'rsatishdan iboratdir.
4

Kurs ishining vazifalari
1. Eksperimental psixologiyaning asosiy tamoyillarini o'rganish va ularning ilmiy
psixologiyada tutgan o'rnini tahlil qilish.
2. Eksperimental psixologiyaning rivojlanish tarixi va uning shakllanishi
jarayonini o'rganish.
3. Eksperiment metodining psixologik tadqiqotlardagi o'rnini va uning amaliy
ahamiyatini aniqlash.
4. Eksperimental psixologiyaning ilmiy usullarini, metodlarini va texnikalarini
tahlil qilish.
5. Zamonaviy psixologik tadqiqotlarda eksperimental metodlarning qo'llanilishiga
oid misollarni keltirish.
6. Eksperimental psixologiyaning turli sohalarda, jumladan, klinik, pedagogik va
ijtimoiy psixologiyada qo'llanilish imkoniyatlarini o'rganish.
7. Psixologik tadqiqotlar va eksperimentlarning etik jihatlarini muhokama qilish.
8. Eksperimental psixologiyaning amaliy qo'llanilishini oshirish va rivojlantirish
istiqbollari bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti eksperimental psixologiya fani, uning asosiy tamoyillari,
metodlari va psixologik tadqiqotlarda qo'llanilishi jarayonidir. Bunda psixologik
hodisalarni ilmiy tajribalar orqali o'rganish, eksperiment metodlarining turli
sohalarda qo'llanilishi, shuningdek, eksperimental psixologiyaning amaliy
ahamiyati va zamonaviy tadqiqotlar bilan aloqasi ko'rib chiqiladi.
Kurs ishining predmeti eksperimental psixologiyada ishlatiladigan ilmiy
metodlar, usullar va texnikalar, ularning psixologik hodisalarni o'rganishdagi o'rni
va amaliy qo'llanilishi. Shuningdek, predmetga eksperimentlarning psixologiya
5

fanining turli sohalaridagi qo'llanilish jarayoni, metodologik yondashuvlar va
ularning natijalari ham kiradi.
Kurs ishining hajmi 35 sahifa orasida bo'lib, bu hajmda muammoni to'liq
o'rganish, nazariy va amaliy jihatlarni tahlil qilish, ilmiy manbalarni kiritish va
xulosa chiqarish mumkin. Ishga qo'shimcha ravishda, adabiyotlar ro'yxati, jadval
va diagrammalar, zarur bo'lsa, ilovalar kiritilishi mumkin.
I BOB. EMPIRIK TADQIQOTNING NAZARIY
ASOSLARI
1.1. Empirik tadqiqot tushunchasi, mohiyati va ilmiy
ahamiyati
Eksperimental psixologiya — psixologiyaning bir bo‘limi bo‘lib, inson va
hayvonlarning ruhiy jarayonlarini ilmiy usullar yordamida o‘rganishga qaratilgan.
Bu fan sohasida psixologik hodisalar o‘zaro bog‘liqligini aniqlash va ularning
sabablari va oqibatlarini tushunish maqsadida turli tajribalar va eksperimentlar
o‘tkaziladi. Eksperimental psixologiyaning asosiy maqsadi psixologik jarayonlarni
boshqariladigan sharoitlarda, ya'ni eksperimentlarda o‘rganish, shuningdek,
psixologik hodisalarning to‘g‘ri ilmiy tahlilini amalga oshirishdir. Eksperimental
psixologiya psixologiyaning boshqa tarmoqlaridan farq qiladi, chunki unda
insonning ruhiy holatlari va xulq-atvori faqat nazariy jihatdan emas, balki aniq
ilmiy metodlar orqali o‘rganiladi. Bu soha psixologik hodisalarni ilmiy usullar
orqali aniqlash, o‘lchash va tahlil qilishga asoslanadi. Eksperiment, ya'ni aniq
laboratoriya sharoitlarida o‘tkaziladigan tajribalar, psixologik hodisalarning
sabablarini aniqlashga yordam beradi. Eksperimental psixologiyaning asosiy
metodlaridan biri — kuzatish, manipulyatsiya, tasodifiy tajribalar va natijalarning
tahlili kabi usullardir.
6

Eksperimental psixologiyaning rivojlanish tarixi XVII-XIX asrlarga borib
taqaladi. Ustuvor ravishda, psixologiya fani rivojlanishida ilk qadamlar tabiiy
fanlarning ta'siri ostida qo‘yilgan. Dastlabki eksperimentlar va psixologik
tadqiqotlar ko‘pincha falsafiy va tafakkuriy kontseptsiyalar asosida amalga
oshirilgan. Shunga qaramay, eksperimental psixologiyaning mustaqil ilmiy
yo‘nalish sifatida shakllanishi XIX asrning oxirlariga to‘g‘ri keladi. Eksperimental
psixologiyaning asoschisi sifatida Vilhelm Vundt (1832-1920) tanilgan. Vundt
1879 yilda Germaniyaning Leyptsig shahrida dunyoning birinchi psixologik
laboratoriyasini tashkil etdi. Ushbu laboratoriya psixologiyani mustaqil ilmiy soha
sifatida rivojlantirishga yordam berdi va uning asosida zamonaviy eksperimental
psixologiya shakllandi. Vundt o‘zining psixologiyaning eksperimental
tadqiqotlarga asoslangan metodini yaratdi va bu metodlarni psixologiya fani
rivojlanishining asosiy tamoyillaridan biri sifatida o‘rnatdi. U, shuningdek,
psixologiyaning ikkilamchi bo‘limlari, masalan, kognitiv psixologiya va his-tuyg‘u
psixologiyasining rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. Vundtdan keyingi davrda
eksperimental psixologiyaning rivojlanishi bir necha muhim ilmiy voqealar bilan
bog‘liq bo‘ldi. XX asrda psixologiyada eksperiment metodlari nafaqat
laboratoriyada, balki ijtimoiy va maydon sharoitida ham qo‘llanila boshladi. Bunda
o‘zgartirilgan tajribalar va natijalar tahlili orqali psixologik hodisalarni tushunishga
urinishlar kuchaydi. Masalan, X. Ebbinghausning xotira haqidagi tadqiqotlari, Ivan
Pavlovning shartli reflekslar haqidagi ishlari, B.F. Skinnerning operant shartlanish
nazariyasi kabi kashfiyotlar eksperimental psixologiyaning yangi ufqlarini ochdi.
XX asrning oxiriga kelib, eksperimental psixologiya nafaqat asosiy psixologik
hodisalar, balki insonning ongini, fikrlash jarayonlarini, xulq-atvorni va
psixoterapiya jarayonlarini o‘rganishga yo‘naltirilgan ilmiy metodlarga asoslandi.
Bugungi kunda eksperimental psixologiya nafaqat akademik va ilmiy tadqiqotlar,
balki amaliy psixologiya, ijtimoiy va klinik psixologiyada ham keng qo‘llaniladi.
Eksperiment metodlari yordamida psixologik davolash usullari, kognitiv terapiya
va boshqa psixoterapevtik yondashuvlar ishlab chiqildi. Eksperimental
psixologiyaning rivojlanishida zamonaviy texnologiyalar, masalan, neyrobilim,
7

EEG, fMRI kabi texnikalar va psixologik tajribalarning yangi usullari katta
ahamiyatga ega. Bu metodlar yordamida inson psixikasining ichki mexanizmlarini
tushunishga va psixologik jarayonlarning biologik asoslarini o‘rganishga imkon
yaratadi.
Eksperimental psixologiya fanida ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish (yoki
psixologik ma’lumotlarni tahlil qilish) jarayoni ilmiy tadqiqotning eng muhim
bosqichlaridan biri hisoblanadi. Psixologik eksperimentlar natijasida olingan
dastlabki ma’lumotlar, odatda, to‘liq, aniq va tushunarli xulosa chiqarish uchun
yetarli bo‘lmaydi. Shu sababli bu ma’lumotlarni ilmiy mezonlar asosida qayta
ishlash, tizimlashtirish, solishtirish va tahlil qilish zarur bo‘ladi. Ma’lumotlarni
qayta ishlab chiqish — bu psixologik kuzatuv, so‘rovnoma, test, eksperiment yoki
boshqa usullar orqali olingan empirik ma’lumotlarni matematik, statistik hamda
mantiqiy jihatdan tahlil etish jarayonidir. Psixologiyada har qanday ilmiy tajriba
natijasi o‘zida inson ruhiy jarayonlarining murakkab, ko‘p omilli tabiatini aks
ettiradi. Shu bois eksperimental natijalar tasodifiylik, subyektiv baholash yoki
tashqi sharoitlarning ta’siri bilan buzilib ketmasligi uchun ularni qayta ishlab
chiqish metodlari orqali ilmiy asosda tartibga solish zarur bo‘ladi. Bu jarayon
tadqiqotchi uchun nafaqat faktlarni tahlil qilish, balki ularning mazmunini ochish,
ularni mantiqiy izchillikka keltirish, ilmiy xulosalar chiqarish imkonini ham
yaratadi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqishning asosiy maqsadi — olingan
ma’lumotlarni tizimli, obyektiv va tahliliy shaklga keltirishdir. Dastlabki kuzatuv
natijalari sonli, sifatli, verbal yoki eksperimental ko‘rsatkichlar shaklida bo‘lishi
mumkin. Ularni qayta ishlab chiqish orqali psixolog tadqiqot obyekti (masalan,
shaxs, guruh, motivatsiya, idrok, xotira, emotsional holat) haqidagi real, ilmiy
asoslangan bilimga ega bo‘ladi. Eksperimental psixologiyada ma’lumotlarni qayta
ishlab chiqishning o‘ziga xos jihati shundaki, bu jarayon ilmiy gipotezani
tekshirish, psixologik qonuniyatlarni aniqlash va ularni matematik model orqali
tasvirlash imkonini beradi. Tadqiqotchi dastlab tajriba davomida yig‘ilgan raqamli
ko‘rsatkichlarni tahlil qiladi, ularni statistik usullar bilan qayta hisoblaydi, o‘zaro
korrelyatsiya, regressiya, dispersiya tahlillari orqali ularning o‘zaro bog‘liqligini
8

aniqlaydi. Shu asosda inson ruhiy jarayonlarining ichki mexanizmlari haqida
chuqur xulosalar chiqariladi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish psixologiyada bir
nechta bosqichlarda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda — ma’lumotlarni
tozalash va tayyorlash, ya’ni noto‘g‘ri yoki to‘liq bo‘lmagan javoblarni chiqarib
tashlash, ma’lumotlarni standartlashtirish, shkalalash ishlari bajariladi. Ikkinchi
bosqichda — tahlil qilish va statistik hisoblashlar amalga oshiriladi. Bu yerda
arifmetik o‘rtacha, median, moda, standart og‘ish, variatsiya koeffitsienti kabi
statistik ko‘rsatkichlar aniqlanadi. Uchinchi bosqichda esa — ma’lumotlarni talqin
qilish va psixologik xulosa chiqarish bajariladi. Psixologik tadqiqotlarda
ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish inson psixikasining turli jihatlarini (idrok,
diqqat, xotira, tafakkur, emotsiya, motivatsiya, shaxs xususiyatlari va boshqalar)
o‘rganishda keng qo‘llaniladi. Masalan, xotira hajmini o‘lchash bo‘yicha
o‘tkazilgan tajribalarda olingan raqamli natijalar qayta ishlab chiqilgach,
o‘quvchilar yoshiga, jinsiga yoki sharoitga ko‘ra farqlar aniqlanishi mumkin. Shu
tariqa, qayta ishlab chiqish metodlari inson ruhiy rivojlanishidagi individual va
tipologik tafovutlarni ochib beradi. Eksperimental psixologiyada ma’lumotlarni
qayta ishlab chiqishning ahamiyati, shuningdek, ilmiy ishonchlilik va obyektivlikni
ta’minlash bilan belgilanadi. Tajriba natijalarini qayta ishlamasdan turib ulardan
ilmiy xulosa chiqarish mumkin emas. Chunki har qanday empirik ma’lumot
tasodifiy xatoliklar, tashqi omillar, yoki subyektiv kuzatishlar ta’sirida buzilishi
ehtimoli mavjud. Statistik qayta ishlash esa bu xatoliklarni kamaytiradi, natijalarni
umumlashtirish imkonini beradi va tadqiqot ishonchliligini oshiradi. Ma’lumotlarni
qayta ishlab chiqishning muhim xususiyatlaridan yana biri — bu natijalarni vizual
ifodalash, ya’ni grafiklar, diagrammalar, jadvallar yordamida tahlilni yanada aniq
va tushunarli shaklga keltirishdir. Bu usul orqali tadqiqotchi ma’lumotlar
o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘z bilan kuzatadi, o‘z gipotezasining to‘g‘riligini aniq
ko‘rishi mumkin bo‘ladi. Psixologik tadqiqotlarda qayta ishlash metodlari nafaqat
statistik tahlil bilan, balki kompyuter dasturlari orqali avtomatlashtirilgan ishlov
berish bilan ham bog‘liqdir. Hozirgi kunda SPSS, Statistica, Excel, R, Python kabi
dasturlar yordamida psixologik ma’lumotlar tahlil qilinadi. Bu dasturlar yordamida
9

ma’lumotlar tez, aniq va murakkab statistik formulalar asosida qayta ishlab
chiqiladi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqishning psixologik ahamiyati shundaki,
bu jarayon inson psixikasini ilmiy tahlil qilishda subyektiv fikrlar o‘rniga obyektiv
mezonlarga tayangan holda natija chiqarish imkonini beradi. Shuningdek, qayta
ishlangan ma’lumotlar asosida yangi gipotezalar ilgari suriladi, nazariy qarashlar
takomillashtiriladi, psixologik testlar va metodikalar ishonchliligi qayta
baholanadi. Xulosa qilib aytganda, ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish
eksperimental psixologiyaning asosiy ilmiy asosi bo‘lib, u empirik ma’lumotlarni
ilmiy bilimga aylantiruvchi jarayon hisoblanadi. Aynan shu jarayon orqali tajriba
natijalari mazmun kasb etadi, ilmiy qonuniyatlar shakllanadi, psixologik hodisalar
mohiyati ochib beriladi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqishsiz har qanday
psixologik tadqiqot biryoqlama va noaniq bo‘lib qoladi. Shu sababli, bu jarayon
eksperimental psixologiya metodologiyasining markaziy elementi sifatida talqin
qilinadi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish tushunchasi eksperimental
psixologiyada ilmiy bilish jarayonining poydevori hisoblanadi, chunki har qanday
psixologik tadqiqot inson ongida, xatti-harakatida, hissiyotida yoki idrokida
kechadigan murakkab jarayonlarni o‘lchashga, ularni aniqlashga, ularning sabab-
natija aloqalarini tushuntirishga qaratilgan bo‘ladi. Ammo bunday jarayonlarni
bevosita o‘lchash yoki kuzatish qiyin, shu bois tadqiqotchi olingan empirik
ma’lumotlarni chuqur tahlil qilib, ularni qayta ishlab chiqish orqali ilmiy
mazmunga ega shaklga keltiradi. Psixologik ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish —
bu inson psixikasiga oid hodisalarni raqamlar, belgilar, so‘rov natijalari, xatti-
harakat kuzatuvlari yoki test javoblari ko‘rinishida olingan ma’lumotlardan
foydalangan holda ularning umumiy qonuniyatlarini aniqlash jarayonidir. Bu
jarayon nafaqat statistik amallarni bajarish bilan cheklanmaydi, balki mantiqiy
tahlil, gipoteza tekshiruvi, konseptual umumlashtirish kabi ilmiy bosqichlarni ham
o‘z ichiga oladi. Psixologiyada qayta ishlab chiqishning mohiyati shundaki, u
tadqiqotchi uchun olingan natijalarni chuqur, tizimli va izchil tahlil etish imkonini
yaratadi. Har qanday psixologik tadqiqotda ma’lumotlar turli shakllarda to‘planadi:
miqdoriy (sonli) va sifatli (verbal, tavsifiy) ko‘rinishda bo‘ladi. Miqdoriy
10

ma’lumotlar test natijalari, reaksiya vaqti, javob chastotasi, ball tizimi orqali
ifodalanadi, sifatli ma’lumotlar esa intervyular, kuzatuvlar, suhbatlar orqali olinadi.
Shu ma’lumotlarning barchasi qayta ishlab chiqilmasdan turib ilmiy qiymat kasb
etmaydi, chunki ular dastlabki shaklda noaniq, tartibsiz va ko‘p hollarda inson
omiliga bog‘liq bo‘ladi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish jarayoni psixologik
tadqiqotda to‘plangan faktlarni tozalash, tizimlashtirish, kategoriyalarga ajratish,
ularning o‘zaro munosabatini aniqlash va yakunda umumlashtirilgan xulosalar
chiqarish bosqichlarini o‘z ichiga oladi. Psixologiyada bu jarayonning chuqur
nazariy asoslari mavjud. Avvalo, har qanday psixologik hodisa ko‘p omilli,
murakkab va ko‘pincha yashirin shaklda namoyon bo‘ladi. Shu sababli tadqiqotchi
bunday hodisani o‘lchashda to‘plangan ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish orqali
yuzaki belgilar ortida yashirin qonuniyatlarni aniqlashga intiladi. Masalan, stress
darajasini o‘lchashga qaratilgan test natijalari insonning real emotsional holatini
to‘liq ko‘rsatmasligi mumkin, biroq qayta ishlab chiqish natijasida test
ko‘rsatkichlari orasidagi bog‘liqliklar, shaxsning yoshiga, jinsiga, kasbiga yoki
psixologik holatiga ko‘ra o‘zgarishlar aniqlanadi. Shu yo‘l bilan ma’lumotlarni
qayta ishlab chiqish inson psixikasidagi ichki tuzilmalarni tahlil qilish va ularni
ilmiy jihatdan tushuntirish imkonini beradi. Psixologik ma’lumotlarni qayta ishlab
chiqishning ilmiy metodologiyasi eksperimental tahlil tamoyillariga asoslanadi.
Birinchidan, bu jarayon obyektivlik prinsipiga tayanadi, ya’ni tadqiqotchi o‘z
subyektiv qarashlaridan butunlay holi bo‘lib, ma’lumotlarga faqat fakt sifatida
yondashadi. Ikkinchidan, qayta ishlab chiqish ilmiy aniqlik va
takrorlanuvchanlikni ta’minlaydi — natijalar qayta tahlil qilinganda ham xuddi
shunday xulosalar berishi kerak. Uchinchidan, qayta ishlab chiqish jarayonida
statistik metodlar yordamida natijalarning ishonchliligi, aniqligi va ahamiyat
darajasi aniqlanadi. Shu tariqa, ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish eksperimental
psixologiyaning ishonchli ilmiy asoslarini mustahkamlaydi.
Shu bilan birga, eksperimental psixologiyaning rivojlanish tarixi, ilmiy
metodlarining rivojlanishi va amaliy tadqiqotlar psixologiyaning mustaqil ilmiy
soha sifatida shakllanishiga yordam berdi. Boshqa fanlar bilan integratsiya orqali
11

eksperimental psixologiya, shuningdek, ijtimoiy fanlar va tabiiy fanlar bilan
hamkorlikda rivojlanmoqda, bu esa psixologiyaning dolzarbligini va uning
ahamiyatini oshirmoqda. Eksperimental psixologiyaning rivojlanish tarixi
davomida bir nechta asosiy bosqichlar mavjud bo'lib, ular psixologiyaning ilmiy
metodlarga asoslanganligini va tajriba o‘tkazishning ahamiyatini ko‘rsatadi. Ushbu
bo‘limda eksperimental psixologiyaning rivojlanishining boshlang‘ich davridan to
zamonaviy holatiga qadar bo‘lgan bosqichlari batafsil yoritiladi. Eksperimental
psixologiyaning rivojlanishi asosan Yevropada XVIII-XIX asrlarda boshlandi. Bu
davrda psixologiya ko‘proq falsafiy va tafakkuriy nuqtai nazardan o‘rganilgan. Ilk
psixologik tajribalar va ilmiy tadqiqotlar ko‘pincha psixologik hodisalarni
tushuntirish uchun tajriba usullarini qo‘llashga emas, balki aql va idrokni tahlil
qilishga asoslangan edi. Shu bilan birga, ayrim fiziologlar, masalan, Frans Xitt,
Germaniya psixologlari va ilmiy tadqiqotchilar ham bu davrda odam va hayvonlar
psixikasini o‘rganishga intildilar. Birinchi ilmiy eksperimentlar 1850-yillarda
o‘tkazildi, ammo bu davrda psixologiya hali to‘liq mustaqil fan sifatida
shakllanmagan edi. Hattoki 19-asrning o‘rtalarida, eksperimental psixologiyaning
asoschisi sifatida tanilgan Vilhelm Vundt tomonidan tashkil etilgan laboratoriya
ham, birinchi navbatda, psixologiyani fiziologiya va fizika fanlaridan ajratib
o‘rganishni maqsad qilgan. Bu davrda psixologiya hali ko‘proq qarashlar va
kontseptsiya asosida rivojlanayotgan edi. Vilhelm Vundt (1832-1920)
eksperimental psixologiyaning otasi deb ataladi, chunki u psixologiyani mustaqil
ilmiy fan sifatida ajratish va rivojlantirishga katta hissa qo‘shgan. 1879 yilda u
Germaniyaning Leyptsig shahrida psixologiya fanining birinchi laboratoriyasini
tashkil etdi. Vundtning laboratoriyasi ilmiy tadqiqotlar, tajribalar va psixologik
hodisalarni o‘rganish uchun zarur sharoitlarni yaratdi. Vundt eksperimental
psixologiyani fiziologiya va tafakkuriy falsafadan ajratdi va psixologiyani
insonning ichki tajribalarini, ya'ni his-tuyg‘ular va idrokni o‘rganadigan mustaqil
ilmiy soha sifatida shakllantirdi. U, shuningdek, psixologiyaning empirik usullar
orqali o‘rganilishi zarurligini ta'kidladi. Uning yondashuviga ko‘ra, psixologik
hodisalar va jarayonlar faqat ilmiy kuzatish va tajriba orqali tushunilishi mumkin.
12

Vundtning tajribalari asosida, u aqlning oddiy elementlaridan boshlab, murakkab
psixologik jarayonlarni tahlil qilishni maqsad qilgan.
Vundtning metodologik yondashuvlari ko‘plab psixologik ta'limotlar va
usullarni ishlab chiqishga olib keldi. U hissiy idrok, eslash va ong jarayonlarini
o‘rganish uchun strukturalizm (yani psixologik tajribalarining elementar tuzilishini
tahlil qilish) tamoyillarini ishlab chiqdi. Vundtning ilmiy merosi va
eksperimentlarining natijalari, shuningdek, o‘rganilayotgan sub'ektiv psixologik
jarayonlarni obyektiv metodlar orqali o‘lchash zarurligini ko‘rsatdi. XX asrning
boshlarida, Vundtning o‘rnatgan laboratoriyasi va eksperiment metodlari asosida
psixologiya ko‘plab yangi yo‘nalishlarga rivojlandi. Boshqa olimlar, xususan,
Yevropada va Amerikada faoliyat ko‘rsatgan psixologlar, Vundtning
eksperimental yondashuvini kengaytirishga va yangi metodlarni ishlab chiqishga
intildilar. Masalan, Xermann Ebbinghaus xotirani o‘rganishda eksperiment
metodlarini qo‘lladi va xotira qonuniyatlarini aniqlashga erishdi. Pavlovning
shartli reflekslar haqidagi ishlari, shuningdek, eksperimental psixologiyaning
muvaffaqiyatli misoli sifatida ko‘riladi. Eksperimental psixologiyaning yanada
rivojlanishida, 20-asrning birinchi yarmida, o‘zgartirilgan tajribalarning amalga
oshirilishi muhim rol o‘ynadi. B.F. Skinnerning operant shartlanish nazariyasi ham
eksperimental psixologiyaning rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Skinner,
xususan, odamlarning xulq-atvorini o‘rganish uchun o‘zgartirilgan tajriba
metodlarini ishlab chiqdi va operant shartlanish orqali xulq-atvorni nazorat qilishni
o‘rgandi. Skinnerning ishlariga asoslanib, xulq-atvorni shakllantirish va
o‘zgartirish usullari, psixologik davolashda va ta'limda qo‘llanila boshlandi.
XX asrning o‘rtalaridan keyin eksperimental psixologiya, yanada zamonaviy
metodlar va texnologiyalar bilan boyidi. Neyrobiologiya, neyropishologiya va
kognitiv psixologiya kabi sohalarning rivojlanishi, eksperimental psixologiyaning
yangi yo‘nalishlariga olib keldi. Hozirgi kunda, psixologik tajribalar va
eksperimentlar nafaqat laboratoriya sharoitlarida, balki maydon sharoitida ham
o‘tkaziladi. Yangi texnologiyalar, masalan, elektroensefalografiya (EEG),
funktsional magnit-rezonans tomografiya (fMRI), va boshqa neyroimaging
13

texnologiyalari yordamida, inson psixikasining neyrobiologik asoslarini tushunish
mumkin bo‘ldi. Bu texnologiyalar, psixologik jarayonlarni faqat xulq-atvor asosida
emas, balki miyaning faoliyatini o‘rganish orqali aniqlashga imkon yaratadi.
Eksperimental psixologiya sohasidagi zamonaviy yondashuvlar insonning ichki
jarayonlarini chuqurroq o‘rganishga imkoniyat yaratadi. Masalan, xotira, fikrlash,
qaror qabul qilish va ong jarayonlarini tadqiq qilishda ilg‘or eksperiment metodlari
qo‘llanilmoqda. Psixologik hodisalarni o‘rganishda ko‘proq kognitiv jarayonlarga
e'tibor qaratilmoqda, chunki bu jarayonlar insonning shaxsiyati va xulq-atvorini
shakllantiradi. Shuningdek, eksperimental psixologiya ijtimoiy psixologiya,
pedagogik psixologiya, klinik psixologiya va boshqa sohalar bilan hamkorlikda
rivojlanmoqda. Bu, psixologik masalalarni yanada kengroq va chuqurroq
tushunishga imkon beradi. Zamonaviy psixologiyada eksperiment metodlari,
o‘zaro aloqalar va ijtimoiy tizimlarda inson xulq-atvorini o‘rganishda muhim o‘rin
tutadi. Eksperimental psixologiya, o‘zining ilmiy metodlari va amaliy qo‘llanilishi
bilan psixologiya fani tarixida muhim o‘rin egallaydi. Vundt tomonidan asos
solingan va keyinchalik Skinner, Pavlov, Ebbinghaus kabi olimlarning ishlari bilan
boyigan eksperimental psixologiya, bugungi kunda zamonaviy ilm-fan bilan
uyg‘unlashgan va ko‘plab sohalarda qo‘llanilayotgan metodologik yondashuvlarni
taklif etadi. Eksperimental psixologiyaning kelajagi, yangi ilmiy yondashuvlar,
texnologiyalar va tadqiqot metodlaridan foydalanish orqali yanada rivojlanadi va
inson psixikasini yanada chuqurroq tushunish imkonini yaratadi. Eksperimental
psixologiyaning rivojlanish tarixini davom ettirib, uning zamonaviy yondashuvlari
va usullarining yanada kengayishini yoritishga davom etamiz. Ushbu bo‘limda
eksperimental psixologiyaning asosiy metodologik usullari va ular orqali erishilgan
natijalar haqida batafsilroq ma'lumot beriladi. Shuningdek, eksperimental
psixologiyaning zamonaviy ko‘rinishlari, uning interdisipliner o‘zaro ta’siri va
amaliy qo‘llanilishi haqida ham gapirib o‘tamiz. Eksperimental psixologiyaning
asosiy metodologik yondashuvlari boshida oddiy tajribalardan boshlansa-da,
ularning rivojlanishi bilan ko‘plab yangi metodlar va usullar ishlab chiqildi.
Hozirgi kunda, eksperimental psixologiyada foydalaniladigan usullar nafaqat
14

an'anaviy laboratoriya tajribalari, balki zamonaviy texnologiyalarni, xususan,
neyropishologik va kognitiv metodlarni ham o‘z ichiga oladi.
Eksperimental psixologiyada ilk metod sifatida sinovlar va tajribalar
qo‘llanilgan. Ular odatda laboratoriya sharoitida o‘tkazilib, psixologik hodisalar
aniq o‘lchovlar yordamida sinovdan o‘tkaziladi. Klassik eksperimentlarda
tadqiqotchilar insonning xulq-atvorini, idrokini va hissiyotlarini o‘rganish
maqsadida zarur bo‘lgan barcha sharoitlarni nazorat qiladi. Shu tarzda,
laboratoriyada erishilgan natijalar obyektiv va aniqligini ta'minlaydi. Birinchi
bosqichda, Vundtning laboratoriyasida amalga oshirilgan eksperimentlar
psixologiyaning oddiy va murakkab psixologik jarayonlari haqida yangi
tushunchalarni kiritdi. Masalan, Vundt xotira, idrok va sezgilarni o‘rganishda
obyektiv metodlardan foydalanishga alohida e'tibor qaratgan. U tajribalari orqali
psixologiyani eksperimental soha sifatida ishlab chiqish uchun zaruriy nazariyani
yaratdi. Zamonaviy psixologiyada neyropsixologik metodlar juda muhim ahamiyat
kasb etadi. Bu usullar orqali insonning miya faoliyatini va psixologik jarayonlar
o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashga imkon beriladi. Neyropsixologiya va
neyropishologik metodlar eksperimental psixologiyada ilmiy tadqiqotlar olib
borishda ko‘plab yangi imkoniyatlar yaratadi. Funktsional magnit-rezonans
tomografiya (fMRI) va elektroensefalografiya (EEG) kabi texnologiyalar
yordamida, psixologik jarayonlarni va xulq-atvorni miyaning aniq qismida
kuzatish mumkin. Bu usullar, xotira, fikrlash, qaror qabul qilish va ong
jarayonlarini aniq va to‘liq tushunishga imkon beradi. Kognitiv psixologiya
psixologiyaning zamonaviy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, u insonning fikrlash
jarayonlarini o‘rganadi. Kognitiv psixologiyada eksperimentlar yordamida
odamning qaror qabul qilish, xotira, diqqat va ong jarayonlarini tahlil qilishadi.
Kognitiv psixologiyada eksperiment metodlari yordamida insonning idrok va
ongini aniq o‘lchash va nazorat qilish mumkin. Kognitiv psixologiyaning asoschisi
Jean Piaget hisoblanadi, uning tajribalari orqali bolalarning intellektual rivojlanishi
va ong jarayonlarini o‘rganishning asoslari yaratildi. Piaget tomonidan ishlab
15

chiqilgan eksperiment metodlari, psixologiyada yangi tushunchalarni kiritdi va
inson intellektining qanday shakllanishini tushunishga yordam berdi.
XX asrning o‘rtalaridan keyin eksperimental psixologiya ko‘plab yangi
yo‘nalishlarga rivojlanib, boshqa ilmiy sohalar bilan o‘zaro aloqalarni kuchaytirdi.
Bu, eksperimental psixologiyaning yangi usullar va metodologiyalarni ishlab
chiqishiga olib keldi. Ijtimoiy psixologiya eksperimental psixologiya bilan
yaqindan bog‘liq bo‘lib, odamlarning ijtimoiy muhitda qanday xulq-atvor
qilishlarini o‘rganadi. Ijtimoiy psixologiya eksperiment metodlari yordamida
odamlarning o‘zaro munosabatlarini, guruhlarni va ijtimoiy ro‘llarni qanday qabul
qilishlarini va xulq-atvorini qanday o‘zgartirish mumkinligini o‘rganadi. Ijtimoiy
psixologiyaning mashhur eksperimentlaridan biri, Stanley Milgramning
"avtoritetga bo‘ysunish" eksperimenti bo‘lib, bu tajriba odamlarning qanday qilib
kuchli ijtimoiy bosim ostida qarorlar qabul qilishini ko‘rsatdi. Ushbu tadqiqot
ijtimoiy psixologiyaning rivojlanishida muhim bosqich bo‘ldi. Klinik psixologiya
va eksperimental psixologiya o‘rtasidagi bog‘lanish ham katta ahamiyatga ega.
Klinik psixologlar psixologik kasalliklarni, ruhiy holatlarni va muammolarni
o‘rganishda eksperiment metodlarini qo‘llaydilar. Psixoterapiya va davolash
metodlari asosida yangi eksperimentlar ishlab chiqildi. Bu esa psixologik
kasalliklarning samarali davolanishi uchun yangi usullar yaratdi. Klinik
psixologiyada, shuningdek, psixodiagnostika va terapiya metodlari orqali
bemorlarning psixologik holatini aniq belgilash va davolash uchun eksperiment
metodlaridan foydalaniladi. Eksperimental psixologiya ta'lim sohasida ham
o‘zining o‘rniga ega. Ta'lim psixologiyasi, o‘quvchilarni o‘rganish, ularning o‘qish
qobiliyatini va kognitiv jarayonlarini tushunishda eksperiment metodlaridan
foydalanadi. Ta'lim psixologiyasidagi eksperimentlar orqali, o‘quvchilarning
o‘qish jarayonini optimallashtirish, o‘qish motivatsiyasini oshirish va o‘qitish
metodlarini yaxshilash mumkin. Shuningdek, o‘quvchilarning o‘qishdagi
muvaffaqiyatsizligi va xatolarning oldini olish uchun ham eksperiment metodlari
yordamida tahlil olib boriladi. Eksperimental psixologiya — bu psixologiya
fanining ajralmas qismi bo‘lib, u ilmiy metodlar va tajribalar yordamida inson
16

psixikasini o‘rganishni maqsad qiladi. Vilhelm Vundt tomonidan asos solingan va
ko‘plab ilmiy tadqiqotchilar tomonidan rivojlantirilgan eksperimental psixologiya,
bugungi kunda zamonaviy texnologiyalar va metodlardan foydalanish orqali
insonning psixik jarayonlarini yanada chuqurroq tushunishga imkon yaratadi.
Eksperimental psixologiyaning zamonaviy yo‘nalishlari, neyropsixologiya,
kognitiv psixologiya, ijtimoiy psixologiya va klinik psixologiyani o‘z ichiga oladi
va bu ilmiy sohalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar psixologiyaning yangi
yondashuvlarini yaratishda davom etadi. Eksperimental psixologiya, o‘zining
metodologik yondashuvlari va amaliy qo‘llanilishi orqali nafaqat ilmiy tajribalar,
balki ijtimoiy, ta'lim va klinik sohalarda ham qo‘llanilmoqda.
1.2. Empirik tadqiqot usullari va ularning turlari
Eksperiment, ilmiy tadqiqotlarda keng qo‘llaniladigan metod bo‘lib, u
psixologiya sohasida xulq-atvor, idrok, o‘rganish, eslab qolish kabi psixologik
jarayonlarni o‘rganish uchun eng muhim vositalardan biri hisoblanadi.
Eksperiment usuli, psixologiyaning rivojlanishida beqiyos ahamiyatga ega bo‘lib,
psixologik fenomenlarni ilmiy asosda o‘rganishga, hodisalarning sabab va natija
munosabatlarini aniqlashga imkon beradi. Psixologiyada eksperimentning
qo‘llanilishi nafaqat ilmiy maqsadlarda, balki amaliyotda ham insonning xulq-
atvori, psixologik holatlari va turli faktorlarning psixologik jarayonlarga ta’sirini
o‘rganishda keng tarqalgan. Eksperiment, ilmiy tadqiqotning bir turi bo‘lib, unda
tadqiqotchi o‘zgaruvchilarni maqsadga muvofiq ravishda nazorat qilib, ularning
ta’sirini o‘rganadi. Psixologiyada eksperiment metodining asosiy maqsadi — xulq-
atvor, fikrlash, hissiyotlar, idrok va boshqa psixologik jarayonlarni tushunish va
ularga ta’sir etuvchi omillarni aniqlashdir. Eksperiment, asosan, quyidagi
bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
1. Hipozani aniqlash: Tadqiqotchi, o‘rganilayotgan hodisa yoki jarayon haqida
biror nazariy fikrni (hipoteza) shakllantiradi. Bu gipoteza, psixologik fenomenning
sabab va natija munosabatlarini ko‘rsatishi kerak.
17

2. O‘zgaruvchilarni aniqlash: Eksperimentda o‘lchovlar amalga oshiriladi. Bular
eksperimentning mustahkam nazorat qilish uchun kerak bo‘lgan o‘zgaruvchilardir.
Bu o‘zgaruvchilar maqsadli ravishda manipulyatsiya qilinadi va natijada hodisalar
qanday o‘zgarishini kuzatish mumkin.
3. Nazorat guruhlari: Eksperimentda odatda ikkita guruh ishlatiladi. Bir guruhga
manipulyatsiya (ta’sir) o‘tkaziladi, ikkinchisi esa nazorat guruhi sifatida xizmat
qiladi va unga hech qanday manipulyatsiya amalga oshirilmaydi. Bu orqali
tadqiqotchi o‘zgaruvchilarning ta’sirini solishtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
4. Natijalar va tahlil: Eksperiment yakunida tadqiqotchi olingan ma'lumotlarni
tahlil qilib, gipotezaning to‘g‘riligini yoki noto‘g‘riligini aniqlaydi. Bu natijalar
psixologik jarayonlar haqidagi bilimlarni kengaytirish imkonini beradi.
Psixologiyada eksperiment metodining qo‘llanilishi psixologik hodisalarni
ilmiy asosda tushunish va ularni tasdiqlashda katta ahamiyatga ega. Bu metodning
qo‘llanilishi quyidagi sohalarda keng tarqalgan: Kognitiv psixologiyada
eksperiment metodlari insonning fikrlash, idrok, xotira, qaror qabul qilish va
muammoni hal qilish kabi jarayonlarini o‘rganish uchun ishlatiladi. Bu sohada
eksperimentlar, odatda, psixologik jarayonlarning qanday ishlashini va ularga ta’sir
etuvchi omillarni aniqlash uchun o‘tkaziladi. Masalan, eksperimental tadqiqotlar
orqali kognitiv psixologlar, xotira va idrokning qanday ishlashini, odamlarning
ma'lumotni qanday qayta ishlashini va qanday qarorlar qabul qilishini aniqlashgan.
Xotira va eslab qolish jarayonlari, o‘z navbatida, amaliy psixologiya va ta’lim
sohalarida qo‘llaniladi.
Xulq-atvor psixologiyasida eksperimentlar odamlarning muayyan
vaziyatlardagi xulq-atvorini o‘rganish uchun qo‘llaniladi. Masalan, B.F.
Skinnerning konditsionerlik metodlariga asoslangan eksperimentlar, o‘rganish
jarayonlarini, odamlarning rag‘batlantirishga va jazolashga qanday javob berishini
18

ko‘rsatdi. Xulq-atvor psixologiyasidagi eksperimentlar odamning tabiiy
sharoitlarda qanday reaksiya bildirishi, motivatsiya, o‘rganish va shaxsiy
xususiyatlarni o‘rganish uchun qo‘llanadi. Bu sohada, masalan, Pavlovning shartli
reflekslarni yaratish bo‘yicha olib borgan eksperimentlari muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan. Ijtimoiy psixologiyada eksperimentlar odamlarning guruh ichidagi xulq-
atvori, guruh bosimi, ijtimoiy normativlar va boshqalar kabi ijtimoiy jarayonlarni
o‘rganish uchun ishlatiladi. Milgramning "avtoritetga bo‘ysunish" eksperimentlari
ijtimoiy psixologiyaning eng mashhur eksperimentlaridan biri bo‘lib, u
odamlarning kuchli ijtimoiy bosim ostida qanday qarorlar qabul qilishini ko‘rsatdi.
Ijtimoiy psixologiyada eksperimentlar odamlarning guruh dinamikasini, ijtimoiy
munosabatlarni va guruhning individga qanday ta’sir qilishini o‘rganadi. Bunday
eksperimentlar ijtimoiy adolat, mehnat bo‘lishi va boshqaruv tizimlarini
tushunishda yordam beradi. Klinik psixologiya sohasida eksperimentlar
bemorlarning psixologik holatini o‘rganish va davolash metodlarini
takomillashtirish uchun qo‘llaniladi. Bu eksperimentlar, shuningdek, psixoterapiya
va davolashning samaradorligini tekshirishda ham ishlatiladi. Masalan, kognitiv-
behavioral terapiya (CBT) metodlarining samaradorligini o‘lchash uchun
eksperimental tadqiqotlar o‘tkaziladi. Eksperimental psixologiyada klinik
muammolarni hal qilish uchun turli psixoterapevtik usullar va texnikalar sinovdan
o‘tkaziladi. Ular, shuningdek, ruhiy kasalliklarning yangi davolash usullarini
ishlab chiqishda qo‘llaniladi. Ta'lim psixologiyasida eksperimentlar
o‘quvchilarning o‘rganish jarayonini o‘rganish, motivatsiyani oshirish va ta'lim
samaradorligini yaxshilashga qaratilgan. Eksperimentlar yordamida,
o‘quvchilarning xotira qobiliyatlarini, idrokni va o‘qishga tayyorligini o‘lchash
mumkin. Shuningdek, turli o‘qitish metodlari va strategiyalarining ta’sirini
tekshirishda ham eksperimentlar qo‘llaniladi. Ta'lim psixologiyasida
eksperimentlar o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan munosabatini o‘rganish, ular
o‘rganish jarayonida qanday xatolarni qiladi va qanday usullar orqali ularni
19

tuzatish mumkinligini aniqlashda yordam beradi. Eksperiment metodining asosiy
afzalliklari quyidagilardan iborat:
1. Nazorat ostida o‘tish: Eksperimentda tadqiqotchi o‘zgaruvchilarni nazorat
qiladi, bu esa natijalarning ishonchliligini ta'minlaydi.
2. Sabab-natija munosabatlarini aniqlash: Eksperiment, o‘zgaruvchilarning sabab
va natija munosabatlarini aniqlashga imkon beradi.
3. Takrorlanishi: Eksperimentni takrorlash mumkin, bu esa uning natijalarining
ishonchli va aniq ekanligini tekshirishga yordam beradi.
Shu bilan birga, eksperiment metodining ayrim cheklovlari ham mavjud. Bular
orasida
1. Sun'iy sharoitlar: Eksperimentlar ko‘pincha laboratoriya sharoitida o‘tkaziladi,
bu esa tabiiy sharoitdagi xulq-atvorni to‘liq aks ettira olmasligi mumkin.
2. Etika masalalari: Ba'zi eksperimentlar, ayniqsa insonlar bilan ishlashda, etik
muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
3. Katta o‘zgaruvchilarni nazorat qilishdagi qiyinchiliklar: Psixologik hodisalar
ko‘pincha bir necha omilning ta'siri ostida rivojlanadi, shuning uchun barcha
o‘zgaruvchilarni to‘liq nazorat qilish qiyin.
Eksperiment — psixologiyada ilmiy asoslangan tadqiqot metodidir. Uning
qo‘llanilishi psixologik jarayonlarni o‘rganishda, xulq-atvor, idrok, xotira, va
boshqa psixologik hodisalarni tushunishda muhim rol o‘ynaydi. Eksperiment
metodining psixologiyada keng qo‘llanilishi, uning zamonaviy ilmiy va amaliy
sohalarda ham qo‘llanilishiga imkon yaratadi.
Eksperiment metodining psixologiya sohasidagi o‘rni va ahamiyati uning har
bir tarmoqda qo‘llanilishi orqali yanada yaqqol ko‘rinadi. Har bir tarmoqda
eksperiment yordamida turli psixologik hodisalar va jarayonlar o‘rganiladi. Keling,
20

ba’zi asosiy tarmoqlarda eksperimentning qanday ishlatilishini va uning amaliy
ahamiyatini ko‘rib chiqamiz. Inson psixofiziologiyasi, asosan, miyaga, nerv
tizimiga va fiziologik jarayonlarga ta’sir qiladigan psixologik hodisalarni
o‘rganadi. Bu tarmoqda eksperimentlar, miya faoliyatini, nerv tizimi
reaktsiyalarini, hissiy holatlarni va ular bilan bog‘liq bo‘lgan psixologik holatlarni
tahlil qilishda qo‘llaniladi. Psixofiziologik eksperimentlar yordamida odamning
miya faoliyati, xotira, e'tibor va qobiliyatlari o‘rganiladi. Masalan, miyada elektr
faoliyatini o‘lchash uchun elektroensefalogramma (EEG) usuli qo‘llanilib, kognitiv
jarayonlar va hissiy holatlar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlash mumkin. Bu kabi
tadqiqotlar, insonning hissiy reaktsiyalarini qanday boshqarish va ularni qanday
qilib samarali tarzda o‘rgatish mumkinligini aniqlashga yordam beradi.
Ijtimoiy psixologiya, odamlarning guruhlar ichida qanday xulq-atvor qilishini,
guruh bosimi, ijtimoiy o‘zgarishlar, e’tiqod va stereotiplarga qarshi reaktsiyalarni
o‘rganadi. Eksperimentlar ijtimoiy psixologiyada keng qo‘llaniladi, chunki
odamlarning guruhdagi xulq-atvori faqat tajriba va tajribalar orqali tushuniladi.
Ijtimoiy psixologiyadagi eng mashhur eksperimentlardan biri Stanley Milgramning
"avtoritetga bo‘ysunish" eksperimentidir. Ushbu eksperimentda ishtirokchilar,
o‘zlariga qarshi bo‘lsa ham, tajriba vaqtida ma'lum bir shaxsdan buyruqlar olishga
tayyor bo‘lishganini ko‘rsatdi. Shuningdek, ijtimoiy psixologiyada, gruppada
o‘zini tutish, guruhlar o‘rtasidagi munosabatlar, etnik stereotiplar, jamiyatdagi
normativ xatti-harakatlar, o‘ziga bo‘lgan ishonch kabi tushunchalar eksperiment
yordamida o‘rganiladi. Ta'lim psixologiyasida eksperiment metodlari
o‘quvchilarning o‘rganish jarayonini tahlil qilish, motivatsiya, e'tibor, xotira va
bilish jarayonlarini yaxshilashga qaratilgan. Eksperimentlar, ta'limda
qo‘llaniladigan turli o‘qitish usullarining samaradorligini aniqlashda ham
qo‘llaniladi. Masalan, eksperimentlar yordamida o‘quvchilarning diqqatini qanday
boshqarish, qanday metodlar orqali ularda uzun muddatli xotira hosil qilish
mumkinligi o‘rganiladi. Eksperimentlar orqali ko‘rsatilgan bir nechta o‘qitish
metodlari, masalan, ko‘rgazmali, ilg‘or, interaktiv metodlar, o‘quvchilarning
muvaffaqiyatini oshirishga yordam beradi. Klinik psixologiyada eksperimentlar
21

ruhiy kasalliklar, psixoterapiya metodlari va davolash strategiyalarini tekshirishda
qo‘llaniladi. Ular shuningdek, psixologik kasalliklarning rivojlanishiga olib
keluvchi omillarni aniqlashda ham yordam beradi. Misol uchun, Depressiya,
shizofreniya, bipolyar buzilishlar va boshqa ruhiy kasalliklar yuzasidan amalga
oshirilgan eksperimentlar, ularning paydo bo‘lishiga sabab bo‘luvchi omillarni
o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Klinik psixologiyada eksperimentlarning yana
bir muhim qo‘llanilish sohasi bu turli psixoterapiya usullarining samaradorligini
aniqlashdir. Kognitiv-behavioral terapiya (CBT), psixoanalitik terapiya va
gipoterapiyalarni sinovdan o‘tkazish psixoterapevtik metodlarning qaysi biri eng
samarali ekanligini tushunishga yordam beradi.
Psixologik diagnostikada eksperiment metodlari insonlarning psixologik
holatlarini aniqlashda, turli testlar va o‘rganish usullari yordamida ishlatiladi.
Psixodiagnostika o‘quvchilarning o‘rganish salohiyatini, yoshi bilan bog‘liq
psixologik o‘zgarishlarni, ijtimoiy, emotsional va intellektual holatlarni aniqlashga
yordam beradi. Eksperimentlar yordamida, masalan, ijtimoiy adaptatsiya,
depressiya, stress va boshqa psixologik holatlar o‘lchanadi. Eksperimentlarni
o‘tkazishda ijtimoiy va etik aspektlar juda muhimdir. Psixologik eksperimentlar,
ayniqsa insonlarni o‘z ichiga olgan tadqiqotlar bo‘lganda, etik masalalarni ko‘rib
chiqishni talab qiladi. Eksperimentlarda insonlarning shaxsiy huquqlari va noxush
holatlarning oldini olish uchun quyidagi prinsiplar e'tiborga olinadi:
1. Inson huquqlarini hurmat qilish: Eksperimentlarda ishtirok etayotgan shaxslar
o‘z huquqlarini, erkinliklarini va shaxsiy ma'lumotlarini himoya qilishlari kerak.
Ular, agar tajriba shartlari noqulay bo‘lsa, undan chiqishga haqlidirlar.
2. Insonlarni aldanishdan saqlash: Ba'zi eksperimentlar ishtirokchilarga noaniq
yoki aldanish orqali amalga oshiriladi. Biroq, aldanishdan oldin, ishtirokchilarga
eksperimentning maqsadi haqida to‘liq va aniq ma'lumot berilishi kerak.
Tadqiqotning ijtimoiy ahamiyatini hisobga olish muhimdir.
22

3. Ishtirokchilarni ogohlantirish: Eksperimentda ishtirok etayotgan shaxslar, ularga
nimalar bo‘lishi haqida oldindan ogohlantirilishi va rozilik olinishiga ehtiyotkorlik
bilan yondoshuv kerak.
4. Tajriba yakuniy natijalari haqida ma'lumot berish: Eksperimentdan so‘ng,
barcha ishtirokchilarga ularning natijalari va ular ishtirok etgan tadqiqotlar haqida
ma'lumot berilishi zarur.
Eksperiment metodining psixologiyada qo‘llanilishi juda keng qamrovli va
turli sohalarda o‘z ahamiyatini namoyon etadi. U xulq-atvor, idrok, motivatsiya,
eslab qolish kabi psixologik jarayonlarni tushunish va tahlil qilish uchun birlamchi
vositadir. Eksperiment metodining samaradorligi uning nazorat qilish
imkoniyatlariga, shuningdek, o‘zgaruvchilarni manipulyatsiya qilish orqali sabab
va natijalar o‘rtasidagi munosabatlarni aniqlashga bog‘liqdir. Shuningdek,
eksperimentning etik masalalari, inson huquqlari va tajribaning ijtimoiy
ahamiyatini hisobga olish muhimdir. Psixologiyada eksperimentlar, ilmiy
tadqiqotlar orqali nafaqat yangi bilimlarni, balki ularning amaliy qo‘llanilishini
ham kengaytiradi.
Eksperiment metodining psixologiyada qo‘llanilishi doimiy rivojlanish
jarayonida bo‘lib, yangi ilmiy yondoshuvlar va texnologiyalarning kashf etilishi
uni yanada samarali va maqsadga muvofiq qo‘llash imkoniyatlarini yaratmoqda.
Zamonaviy texnologiyalar va usullar psixologiyada eksperimentlarni o‘tkazishda
yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Xususan, neyropsixologiya, kognitiv psixologiya,
va xulq-atvor psixologiyasidagi yangi usullar eksperimentlar yordamida
aniqlanadigan bilimlar asosida rivojlanayotgan bo‘lib, bu metodning kelajakdagi
istiqbollarini belgilaydi.
Neyropsixologiya sohasida eksperiment metodlari ayniqsa miya faoliyatini
o‘rganish va psixologik jarayonlarni tahlil qilishda qo‘llaniladi. Endilikda,
zamonaviy neyron-moddiy tasvirlash texnologiyalari, masalan, fMRI (funktsional
magnet-rezonans tomografiya) va PET (pozitron-emission tomografiya) yordamida
eksperimentlar yanada aniqlik bilan o‘tkazilishi mumkin. Ushbu metodlar miya
23

faoliyatining turli qismlarini faoliyatda kuzatish va miyaning muayyan psixologik
holatlarga qanday javob berishini aniqlash imkonini beradi. Bundan tashqari,
neyropsixologiyada insonning muayyan psixologik holatlar, masalan, xotira,
diqqat, his-tuyg‘ular va qaror qabul qilish jarayonlari bilan bog‘liq eksperimentlar
o‘tkazilmoqda. Bu usullar, psixologik holatlarning miyaning qaysi qismlarida
namoyon bo‘lishi va bu jarayonlarning neyrofiziologik asoslarini tushunish uchun
muhim ahamiyatga ega. Kognitiv psixologiyada eksperimentlar insonlarning bilim
olish jarayonlari, xotira, o‘rganish, tushunish va fikrlash jarayonlarini tahlil
qilishda qo‘llaniladi. Kognitiv eksperimentlar yordamida insonlar qanday qilib
yangi bilimlarni o‘zlashtiradi, qanday xatoliklar va noto‘g‘ri fikrlar paydo bo‘ladi,
va ularning qaror qabul qilish jarayonlari qanday tashkil etiladi degan savollarni
o‘rganish mumkin.
Yangi eksperimental metodlar, masalan, kompyuter modellaridan foydalanish,
bilimlarni qayta ishlash jarayonlarini va ularning boshqarilishini yanada aniqroq
o‘rganishga yordam beradi. Hozirda, kognitiv psixologiya sohasida bilimni qayta
tiklash (rekall) va tezkor xotira asosidagi eksperimentlar o‘tkazilmoqda. Ushbu
turdagi eksperimentlar, shuningdek, ma'lumotlarni eslab qolish va to‘g‘ri tashkil
etish bo‘yicha yangi usullarni ishlab chiqish imkonini beradi. Xulq-atvor
psixologiyasida eksperimentlar insonlarning atrof-muhitga bo‘lgan reaktsiyalarini,
o‘zgaruvchan sharoitlarda xulq-atvorni qanday boshqarish mumkinligini
aniqlashda qo‘llaniladi. Xulq-atvor psixologiyasidagi eksperimentlar orqali,
odamlar o‘zlarini qanday his qiladi, qanday stress va boshqarish usullariga ega
ekanligini aniqlash mumkin. Misol uchun, tajribalar orqali psixologik tushuncha
sifatida stress, xavotir, tashvish yoki g‘azab kabi holatlarning paydo bo‘lishi va
ularni boshqarishning samarali usullari aniqlanishi mumkin. Xulq-atvor
psixologiyasidagi eksperimentlar odatda o‘zgaruvchan atrof-muhitda, masalan,
stress holatlari, jamiyatdagi bosim, yoki ijtimoiy muhitga ta’sir etuvchi
sharoitlarda olib boriladi. Bu metodlar insonlarning individual va guruh sifatidagi
xulq-atvori va qaror qabul qilish jarayonlarini o‘rganish uchun juda foydalidir.
24

Psixoterapiya sohasida eksperiment metodlari davolash usullarining
samaradorligini aniqlashda qo‘llaniladi. Bunga kognitiv-behavioral terapiya
(CBT), psixoanalitik terapiya, insonparvarlik terapiyasi va boshqalar kiradi.
Psixoterapevtik eksperimentlar orqali terapiyaning samaradorligini o‘lchash,
bemorlardagi muammolarni tahlil qilish va davolashni yanada samarali tashkil
qilish mumkin. Hozirgi kunda psixoterapiya metodlarini eksperiment yordamida
tahlil qilish va ularning effektivligini taqqoslash zamonaviy psixologiya
tadqiqotlarining asosiy yo‘nalishlaridan biriga aylanmoqda. Yangi texnologiyalar
yordamida, masalan, virtual reallik (VR) va biofeedback tizimlari yordamida
eksperimentlar o‘tkazish, psixoterapiya jarayonlarining samaradorligini yanada
oshiradi.
Eksperiment metodining kelajakdagi rivojlanishida, shuningdek, etik aspektlar
katta ahamiyatga ega. Psixologik eksperimentlar odamlarning ichki dunyosiga
qaratilgan bo‘lgani uchun, ularda ishtirok etadigan shaxslarning huquqlari va
erkinliklari doimo himoya qilinishi kerak. Ayniqsa, zamonaviy texnologiyalar
yordamida o‘tkaziladigan eksperimentlar insonning shaxsiy hayoti,
ma’lumotlarining xavfsizligi va ishtirokchilarning roziligi masalalariga katta
e’tibor qaratishni talab qiladi.Shu bilan birga, etik jihatlarni hisobga olish orqali
eksperimentlarning ahamiyatini va qabul qilinishini oshirish mumkin. Kelajakda,
psixologiyada eksperiment metodlarini qo‘llashda inson huquqlari, maxfiylik va
ma'lumotlarning himoyasi bilan bog‘liq yangi yondoshuvlar ishlab chiqiladi.
Eksperiment metodining kelajakdagi rivojlanishida yangi texnologiyalar va
usullarning tatbiq etilishi, shu bilan birga etik va ijtimoiy masalalarning e’tiborga
olinishi, psixologiyaning yanada rivojlanishiga imkon yaratadi.
Eksperiment metodining psixologiyada qo‘llanilishi nafaqat ilmiy, balki
amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga ega. Uning yordamida insonlarning
psixologik holatlari, xulq-atvori, emotsional va intellektual jarayonlari haqida keng
ma’lumotlar olingan. Eksperiment metodining samaradorligi zamonaviy
25

texnologiyalar, yangi ilmiy usullar va tajribalar yordamida ortib bormoqda.
Hozirgi kunda psixologiya sohasida eksperiment metodlarini qo‘llashning yangi
imkoniyatlari ochilmoqda va bu metodning istiqboli juda keng. Bunda etik va
ijtimoiy masalalarni e’tiborga olish va yangi texnologiyalarni qo‘llash
psixologiyaning yanada rivojlanishiga hissa qo‘shadi.
II BOB. EMPIRIK TADQIQOTNING AMALIY
QO‘LLANILISHI
2.1. Empirik tadqiqot jarayonining bosqichlari va tashkil etish
prinsiplari
Eksperimental psixologiyada ilmiy tadqiqotlar o‘tkazishda turli metodlar va
usullar qo‘llaniladi. Bu metodlar psixologik hodisalarni o‘rganishda aniq va
ishonchli natijalarni olish uchun zarurdir. Har bir metod psixologik jarayonlarni
kuzatishda, o‘lchashda va tahlil qilishda o‘ziga xos yondashuvlarni taqdim etadi.
Eksperimentlar yordamida inson psixologiyasining turli jihatlari, masalan, xulq-
atvor, kognitiv jarayonlar, emotsional holatlar va boshqalar o‘rganiladi.
Eksperimentning muvaffaqiyati uning metodologik asosiga bog‘liq bo‘lib,
metodlar va usullar to‘g‘ri tanlanishi lozim. Quyida eksperimentda ishlatiladigan
asosiy metodlar va usullarni keng yoritib o‘tamiz. Eksperimentda ishlatiladigan
metodlar asosan ikki katta guruhga ajratilishi mumkin: keng tarqalgan metodlar va
maxsus metodlar. Keng tarqalgan metodlar odatda barcha psixologik
eksperimentlar uchun qo‘llaniladigan umumiy usullardir. Maxsus metodlar esa,
26

o‘ziga xos tahlil qilish usullarini o‘z ichiga oladi va faqat ba’zi maxsus psixologik
hodisalarni o‘rganishda ishlatiladi. Quyida eksperimentda qo‘llaniladigan ba’zi
asosiy metodlar keltirilgan. Tavsifiy metod psixologik hodisalarni aniqlash va
tahlil qilishning boshlang‘ich bosqichidir. Bu metodda tadqiqotchi hodisalarni,
o‘zgarmas parametrlarni o‘lchash, o‘zgarishlarni tasvirlash orqali umumiy
natijalarga keladi. Tavsifiy metodda asosiy maqsad – psixologik hodisalarni
tasvirlab, ular orasidagi aloqalarni aniqlashdir. Masalan, tavsifiy metod yordamida
o‘quvchilarni stressdan qanday xalos qilish usullari o‘rganilishi mumkin. Bu metod
o‘ziga xos hodisalarning mavjudligini aniqlashda foydali bo‘ladi, lekin sabab-
vaqea aloqalarini aniqlashda yetarli emas. Taqqoslash metodlari eksperimentda bir
yoki bir nechta o‘zgaruvchilarning o‘zgarishini boshqarish orqali psixologik
holatlarni o‘rganishni nazarda tutadi. Ushbu metodning asosiy maqsadi, turli
guruhlar yoki sharoitlar o‘rtasidagi farqlarni aniqlashdir. Misol uchun, psixologiya
tadqiqotchilari ikki turdagi o‘quvchilarning kognitiv qobiliyatlarini taqqoslash
orqali ularning o‘qish samaradorligini baholashlari mumkin. Taqqoslash
metodlarining eng keng tarqalgan turi - tajriba va nazorat guruhlari. Tajriba
guruhiga tadqiqot sharoitlarini o‘rnatib, ularning natijalari nazorat guruhi bilan
solishtiriladi. Bu metod orqali o‘zgaruvchilarni boshqarish va ularning ta’sirini
aniqlash mumkin. Eksperimental manipulyatsiya, psixologik tadqiqotlarda
o‘zgaruvchilarni bevosita boshqarishni ta’minlaydi. Bunda tadqiqotchi,
eksperimentda ishtirok etadigan shaxslarning psixologik holatini o‘zgartiruvchi
omillarni manipulyatsiya qiladi va natijalarini o‘lchaydi. Bu usul yordamida
psixologik hodisalar orasidagi sabab-oqibat munosabatlarini o‘rganish mumkin.
Masalan, motivatsiya darajasi eksperiment orqali o‘zgartirilsa, tadqiqotchi
o‘quvchilarning o‘qish samaradorligini o‘lchash orqali motivatsiyaning ta’sirini
aniqlashi mumkin. Bunday usullar psixologik tadqiqotlarda sabab-oqibat
aloqalarini aniqroq o‘rganishga yordam beradi. Ko‘p o‘zgaruvchili usul bir nechta
o‘zgaruvchilarni bir vaqtning o‘zida tahlil qilishni nazarda tutadi. Bu metod
yordamida, bir nechta faktorlar bir-biriga ta’sir qilishini va ularning natijalarini
o‘lchash mumkin. Misol uchun, bir vaqtning o‘zida stress, uyqu va ish faoliyati
27

kabi omillarni o‘rganish mumkin, chunki bu omillar bir-biriga ta’sir qiladi. Ko‘p
o‘zgaruvchili usul psixologik tadqiqotda eng murakkab va keng qo‘llaniladigan
usullardan biridir. Bu metodning yordamida tadqiqotlar orqali bir nechta omillarni
bir vaqtda o‘rganish imkoniyati mavjud. Korrelatsion metod psixologik
tadqiqotlarda ikki yoki undan ortiq o‘zgaruvchilar orasidagi aloqani aniqlash
uchun qo‘llaniladi. Bu metodda o‘zgaruvchilar bir-biriga qanday ta’sir qilishini
o‘lchash orqali natijalar olinadi. Masalan, stress va mehnat samaradorligi
o‘rtasidagi aloqani aniqlash uchun korrelatsion metoddan foydalanish mumkin.
Korrelatsion metod yordamida o‘zgaruvchilar orasidagi bog‘liqlikni ko‘rish
mumkin, lekin ularning sabab-oqibat munosabatlarini aniq belgilab berolmaydi. Bu
metod faqat aloqalarni tasvirlaydi va bu aloqaning sababini ko‘rsatmaydi.
Observatsiya metodlari psixologik tadqiqotlarda odamlarning xulq-atvorini va
reaksiyalarini bevosita kuzatishni nazarda tutadi. Bu metod yordamida tadqiqotchi
psixologik hodisalarni tabiatda yoki laboratoriya sharoitida kuzatadi. Observatsiya
ikki shaklda o‘tkazilishi mumkin: strukturalizatsiya qilingan (oldindan belgilangan
qoidalar asosida) yoki strukturalizatsiya qilinmagan (erkin kuzatuv) tarzda.
Observatsiya metodlarining afzalliklari shundaki, ular psixologik jarayonlarni real
vaqt davomida o‘rganishga imkon beradi. Lekin bu metodning kamchiliklari ham
bor: kuzatuvchilar tomonidan kiritilgan subyektiv fikrlar va natijalarga tasir
etuvchi omillar mavjud bo‘lishi mumkin. Savolnoma va testlar psixologik
tadqiqotlarda ishtirokchilarning fikrlarini, bilimlarini, qobiliyatlarini va boshqa
psixologik xususiyatlarini o‘lchashda qo‘llaniladi. Testlar odatda
standartlashtirilgan bo‘lib, aniq o‘lchovlarni taqdim etadi. Bunday metodlar
insonning psixologik xususiyatlari va o‘zgarishlarini o‘lchashda qo‘llaniladi.
Testlar yordamida, masalan, intellektual qobiliyatlar, xulq-atvor normasi,
motivatsiya va boshqa shaxsiy xususiyatlar haqida aniq va ishonchli ma’lumotlar
olish mumkin. Savolnoma metodlari esa, odatda psixologik holatlar va fikrlar bilan
bog‘liq ma’lumotlarni yig‘ishda qo‘llaniladi. Eksperiment metodlarining va
usullarining xilma-xilligi psixologiyaning turli sohalarida muvaffaqiyatli ilmiy
tadqiqotlar o‘tkazishga imkon beradi. Har bir metod psixologik hodisalarni
28

o‘rganishda alohida o‘rin tutadi va ulardan samarali foydalanish tadqiqotlarning
aniq va ishonchli natijalarini olishni ta’minlaydi. Shuningdek, metodlarning har
biri psixologik hodisalarni turli aspektlardan yoritishga yordam beradi, bu esa
ilmiy ishlanmalar va yangi yondashuvlar uchun imkoniyatlar yaratadi.
Eksperimental psixologiyada metodlar va usullarni kengroq tahlil qilish, ular
yordamida qilingan tadqiqotlar va amalga oshirilgan ilmiy izlanishlarning natijalari
haqida gapirganda, ilmiy metodologiyaning turli qirralari ko'rinadi. Har bir
metodning o‘ziga xos yondashuvi va qo‘llanilishi mavjud, va ularning har biri turli
psixologik hodisalarni o‘rganish uchun aniq bir maqsadga qaratilgan. Quyidagi
metodlar va usullarni yana kengroq ko'rib chiqish mumkin. Eksperimentning turli
dizayn turlari mavjud bo‘lib, ular eksperimentni tashkil qilishda psixologik
hodisalarni turli shakllarda o‘rganish imkoniyatini taqdim etadi. Eksperiment
dizayni tadqiqotning umumiy strukturasi bo‘lib, u qanday qilib tadqiqotchi
tajribalarni rejalashtirishi, sharoitlarni tashkil etishi, guruhlarni taqqoslashni
o‘tkazishi va o‘zgaruvchilarni nazorat qilishni amalga oshiradi. Quyida
eksperiment dizaynlarining ba'zi turlari keltirilgan.
Bir o‘zgaruvchili eksperimentda faqat bitta mustaqil o‘zgaruvchi nazorat
qilinadi va uning ta’siri qarindosh o‘zgaruvchilarga qanday ta’sir qilishini kuzatish
maqsad qilib qo‘yiladi. Bu dizayn ko‘pincha oddiy va samarali bo‘lib, vaqtni
tejashga yordam beradi. Biroq, u barcha o‘zgaruvchilarni e'tiborga olmasligi
mumkin, shuning uchun olingan natijalar faqatgina xususiy sharoitlarga asoslanishi
mumkin. Masalan, bir o‘zgaruvchili dizaynda tadqiqotchi bir guruhning
ko‘rsatilgan motivatsiya darajasi bilan, ikkinchi guruhni esa ilhomlantirishsiz
o‘rganishi mumkin. Bu holda, faqat bitta o‘zgaruvchi – motivatsiya darajasi
manipulyatsiya qilinadi, va uning o‘quvchilarning o‘qish samaradorligiga qanday
ta’sir qilishi o‘rganiladi. Ikki o‘zgaruvchili dizayn qo‘llanilganda, tadqiqotchi ikki
yoki undan ortiq mustaqil o‘zgaruvchini bir vaqtning o‘zida nazorat qiladi va
ularning o‘zaro aloqasini o‘rganadi. Bu dizayn, asosan, turli omillarni birlashtirib
o‘rganishga imkon beradi va murakkab psixologik hodisalar orasidagi sabab-oqibat
munosabatlarini aniqlashda foydalidir. Masalan, stress darajasi va uyqu sifati
29

orasidagi aloqani o‘rganish uchun ikki o‘zgaruvchili eksperiment dizaynini
qo‘llash mumkin. Tadqiqotchi stress darajasini manipulyatsiya qilishi va uyquni
nazorat qilishi mumkin, shunda ularning bir-biriga ta’sirini o‘rganadi.
Boshqarilmagan eksperiment (field experiment) tabiiy sharoitlarda o‘tkaziladi va
odatda ilmiy laboratoriyada amalga oshiriladigan eksperimentlarga qaraganda
kamroq manipulyatsiya qiladi. Bu turdagi eksperimentda tadqiqotchi
o‘zgaruvchilarni tabiiy sharoitda tahlil qiladi, bu esa real dunyo sharoitida kuzatish
va o‘lchovlarni olish imkonini beradi. Field experimentlar ko‘pincha psixologik
tadqiqotlarda, ijtimoiy psixologiya yoki xulq-atvor tadqiqotlarida qo‘llaniladi.
Misol uchun, tadqiqotchi tadbir o‘tkazgan yoki o‘quvchilarni sinovdan o‘tkazgan
guruhlar o‘rtasidagi xulq-atvorni va reaktsiyalarni o‘rganish uchun field
experimentdan foydalanishi mumkin.
Eksperimental psixologiyada ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish metodlari ilmiy
tadqiqotning eng muhim bosqichini tashkil etadi, chunki tadqiqotchi tomonidan
yig‘ilgan empirik ma’lumotlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri xulosa chiqarmaydi, balki ular
ustida maxsus tahlil, qayta ishlab chiqish, matematik va mantiqiy ishlov berish
jarayonlari amalga oshiriladi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqishning mazmuni
shundan iboratki, u tadqiqotchi uchun to‘plangan faktlarning ichki mohiyatini
ochish, ular orasidagi bog‘liqlikni aniqlash, nazariy farazni tekshirish va ilmiy
natijani shakllantirish imkonini beradi. Bu jarayon faqat texnik ishlov emas, balki
psixologik tafakkur, mantiqiy fikrlash, statistik bilim va ilmiy tahlilning
uyg‘unlashgan shaklidir. Har qanday psixologik eksperiment natijasida olingan
ma’lumotlar, agar ular to‘g‘ri qayta ishlab chiqilmasa, subyektiv fikrlar darajasida
qolib ketadi. Shu sababli ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish metodlari nafaqat
ilmiy natijalarning ishonchliligini, balki tadqiqotchi professional madaniyatining
darajasini ham belgilaydi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqishning turlari ko‘p
bo‘lib, ularni tanlash tadqiqotning maqsadi, obyekti, ishtirokchilarning soni,
ma’lumotlarning hajmi va turi, o‘lchov shakli, o‘zgaruvchilarning tabiati kabi
omillarga bog‘liq. Sifatli (kvalitativ) va miqdoriy (kvantitativ) metodlar bu
jarayonning asosiy yo‘nalishlari bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos afzallik va
30

cheklovlarga ega. Kvalitativ tahlil metodlarining ahamiyati shundaki, ular inson
ruhiy hayotining nozik, subyektiv, ichki tomonlarini chuqur ochib beradi. Masalan,
suhbat, intervyu, kuzatish yoki test natijalarini sifat jihatdan tahlil qilish orqali
shaxsning hissiy holati, motivatsiyasi, qadriyatlari, xulq motivlari, ichki
ziddiyatlari, o‘zini anglash darajasi va shunga o‘xshash jihatlar aniqlanadi. Bu
metodlar tadqiqotchidan nazariy tayyorgarlikni, psixologik tafakkur chuqurligini
va subyektiv fikrlarni ob’ektiv talqin etish mahoratini talab qiladi. Kvalitativ
tahlilda kontent-analiz, semantik tahlil, interpretatsiya, asotsiativ tahlil,
fenomenologik tahlil, biografik metod kabi usullar keng qo‘llanadi. Kontent-analiz
psixologiyada juda muhim ahamiyatga ega, chunki u so‘z, ibora, fikr, matn yoki
intervyulardagi asosiy mazmuniy birliklarni aniqlashga imkon beradi. Misol
uchun, talabalar bilan o‘tkazilgan suhbatda "stress", "qo‘rquv", "umid",
"muvaffaqiyat" kabi so‘zlarning tez-tez takrorlanishi ularning ruhiy holatini aks
ettiruvchi ko‘rsatkich bo‘lishi mumkin. Semantik tahlil esa shaxsning so‘z
boyligidagi ma’no aloqalarini, fikrlash darajasini, hissiy ohangini aniqlashda
yordam beradi. Fenomenologik yondashuv esa ma’lumotlarni qayta ishlashda
shaxsning o‘z tajribasini qanday his qilganini va uni qanday tushunganini tahlil
qilishga asoslanadi. Bu metod shaxsiy idrok va individual tajribaning psixologik
tahliliga yo‘naltirilgan. Biografik metod esa inson hayoti davomida yuz bergan
voqealar, qarorlar, muvaffaqiyatlar va inqirozlarni tahlil qilish orqali uning ruhiy
rivojlanish bosqichlarini aniqlash imkonini beradi. Biroq faqat sifat tahliliga
tayanish tadqiqot natijalarining ishonchliligini kamaytirishi mumkin, chunki bu
metodlarda subyektiv talqinlar kuchli bo‘ladi. Shu sababli, psixologik
tadqiqotlarda kvantitativ metodlar bilan birgalikda qo‘llash eng to‘g‘ri yondashuv
hisoblanadi. Kvantitativ metodlar ma’lumotlarni raqamli shaklga keltirib, ularni
matematik-statistik ishlovdan o‘tkazish orqali natijalarni ishonchli va
umumlashtirilgan shaklda taqdim etish imkonini beradi. Bunda turli statistik
ko‘rsatkichlar: o‘rtacha qiymat, median, moda, dispersiya, standart og‘ish,
variatsiya koeffitsienti kabi tahliliy o‘lchovlar qo‘llanadi. Ular yordamida
ma’lumotlarning o‘zgaruvchanligi, barqarorligi, o‘rtacha tendensiyasi aniqlanadi.
31

Statistik tahlilning murakkab shakllaridan biri bu korrelyatsion tahlildir. Bu metod
yordamida o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi bog‘liqlik darajasi (musbat yoki manfiy)
aniqlanadi. Masalan, o‘quvchilarning diqqat darajasi bilan ularning o‘quv
muvaffaqiyati o‘rtasida kuchli musbat korrelyatsiya mavjud bo‘lishi mumkin. Agar
korrelyatsiya koeffitsienti +1 ga yaqin bo‘lsa, bog‘liqlik kuchli, -1 ga yaqin bo‘lsa,
teskari bog‘liqlik mavjud deb hisoblanadi. Dispersiya tahlili esa turli guruhlar
o‘rtasidagi farqlarni aniqlaydi. Masalan, turli yoshdagi bolalarda eslab qolish
tezligi farq qiladimi, degan savolga javob topish uchun ANOVA tahlili ishlatiladi.
Faktor tahlili esa bir necha o‘lchovlar asosida umumiy psixologik omillarni
aniqlaydi. Masalan, o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga ta’sir qiluvchi asosiy
omillar sifatida “diqqat”, “motivatsiya”, “o‘z-o‘zini boshqarish” va “hissiy
barqarorlik” faktorlarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Regressiya tahlili esa bir yoki
bir nechta mustaqil o‘zgaruvchilarning bog‘liq o‘zgaruvchiga ta’sirini o‘lchaydi.
Bu usul yordamida, masalan, o‘quvchilarning bilim sifati (bog‘liq o‘zgaruvchi)ni
ularning o‘qish motivatsiyasi, intellektual salohiyati va o‘qituvchiga bo‘lgan
ishonchi kabi mustaqil o‘zgaruvchilar asosida bashorat qilish mumkin.
Shuningdek, statistik tahlilda t-test, chi-kvadrat testi, U-test, Mann–Whitney testi
kabi parametrik va no-parametrik usullar qo‘llanadi. Bu metodlar tadqiqot
natijalarining tasodifiy yoki qonuniy ekanligini aniqlash imkonini beradi.
Psixologiyada ma’lumotlarni qayta ishlab chiqishda zamonaviy texnologik
dasturlar – SPSS, Statistica, Excel, R, Python kabi statistik platformalar keng
qo‘llanadi. Ular orqali katta hajmdagi ma’lumotlarni avtomatik tahlil qilish,
grafiklar va diagrammalar orqali natijalarni vizualizatsiya qilish mumkin. Bunday
texnologik yondashuv ma’lumotlarning aniqligi, obyektivligi va tahlilning tezligini
ta’minlaydi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish metodlari orasida aralash
yondashuv (mixed methods) ham alohida o‘rin tutadi. Bu metod sifat va miqdoriy
tahlillarni birgalikda qo‘llashni nazarda tutadi. Misol uchun, avval o‘quvchilarning
stress darajasi haqida suhbat o‘tkaziladi, ularning javoblari kontent-analiz
yordamida sifat jihatdan tahlil qilinadi, so‘ngra bu javoblar ball tizimi asosida
raqamlashtirilib, statistik tahlil qilinadi. Bu usul tadqiqot natijalarining chuqur,
32

kompleks va ilmiy asoslangan bo‘lishini ta’minlaydi. Natijada, inson ruhiyatiga
oid jarayonlar nafaqat raqamlar bilan, balki mazmuniy izohlar bilan ham to‘liq
tushuntiriladi. Shunday qilib, ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish metodlari – bu
faqat texnik jarayon emas, balki psixologik tadqiqotning nazariy va amaliy
asoslarini birlashtiruvchi ilmiy tizimdir. Ularning yordamida psixolog o‘z farazini
tekshiradi, qonuniyatlarni ochadi, nazariy modelni shakllantiradi va amaliy
tavsiyalar ishlab chiqadi. Shu sababli, ma’lumotlarni to‘plash qanchalik muhim
bo‘lsa, ularni tahlil qilish va qayta ishlab chiqish ham shunchalik mas’uliyatli
bosqich hisoblanadi. Bu metodlar orqali inson psixikasining murakkab
mexanizmlari, xatti-harakatdagi ichki motivlar, hissiy barqarorlik, diqqat, xotira,
tafakkur, o‘zini boshqarish kabi jarayonlar haqidagi ilmiy bilimlar chuqurlashadi.
Psixologik tadqiqotlarda ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish jarayoni to‘g‘ri tashkil
etilsa, olingan natijalar nafaqat ilmiy, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyat
kasb etadi, chunki ular ta’lim, tibbiyot, boshqaruv, ijtimoiy munosabatlar, shaxs
rivoji sohalarida qo‘llanilishi mumkin bo‘ladi. Shu tariqa, ma’lumotlarni qayta
ishlab chiqish metodlari nafaqat ilmiy tahlil vositasi, balki psixologik bilishning
poydevori sifatida inson ruhiyatini o‘rganishning eng muhim yo‘nalishlaridan biri
hisoblanadi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish metodlari psixologik tadqiqotlarda
muhim bosqichlardan biri hisoblanadi, chunki tajriba yoki kuzatuv natijasida
olingan ma’lumotlar faqat qayta ishlangandan keyingina ilmiy xulosalar chiqarish
uchun yaroqli bo‘ladi. Qayta ishlash metodlari yordamida tadqiqotchi olingan
ma’lumotlarni tartibga soladi, ularni tahlil qiladi, turli statistik yoki mantiqiy
qonuniyatlarni aniqlaydi va shunday yo‘l bilan psixik jarayonlar yoki holatlar
haqidagi ilmiy xulosalarga keladi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqishning asosiy
metodlari shartli ravishda sifat tahlili va miqdoriy tahlil metodlariga bo‘linadi. Har
ikkisi o‘ziga xos yondashuvga ega bo‘lib, psixologik ma’lumotlarni turli jihatdan
o‘rganishga imkon beradi Sifat tahlili metodlari asosan sifatli ma’lumotlar — ya’ni
ishtirokchilarning xulq-atvori, hissiy reaksiyalari, nutqi, harakatlari, so‘zli
javoblari kabi ma’lumotlarni tahlil qilishga qaratilgan. Bu metodlarda
ma’lumotlarning son jihatidan emas, balki mazmun jihatidan tahlil qilinishi
33

muhim. Masalan, respondentning intervyu davomida aytgan fikrlari, tajriba
jarayonidagi emotsional holati, psixologik holatning ifodalanish shakllari
mazmunan o‘rganiladi. Sifat tahlilida asosiy metodlardan biri kontent-tahlil bo‘lib,
bu usulda og‘zaki yoki yozma materiallar — masalan, suhbat yozuvlari, insholar,
test javoblari, intervyu matnlari — tahlil qilinadi. Kontent-tahlilda ma’lumotlar
semantik birliklarga ajratilib, har bir birlik ma’lum toifalarga kiritiladi, so‘ngra bu
toifalar chastotasi yoki o‘zaro bog‘lanishi o‘rganiladi. Shuningdek, sifat tahlili
doirasida tematik tahlil, kategoriya asosidagi tahlil, mavzularni guruhlash,
semantik maydon tahlili kabi usullar ham qo‘llaniladi.
Miqdoriy tahlil metodlari esa olingan ma’lumotlarni sonli shaklda ifodalash va
ularni matematik-statistik vositalar yordamida qayta ishlashni nazarda tutadi. Bu
metodlar yordamida psixologik hodisalarning statistik qonuniyatlari,
o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi korrelyatsiyalar, o‘rtacha qiymatlar, dispersiyalar,
variatsiyalar va boshqa statistik ko‘rsatkichlar aniqlanadi. Eng keng tarqalgan
miqdoriy tahlil metodlariga deskriptiv statistika, korrelyatsion tahlil, regression
tahlil, dispersiya tahlili (ANOVA), faktor tahlili, klaster tahlili va t-testlar kiradi.
Bu metodlar yordamida tadqiqotchi ma’lumotlardagi umumiy tendensiyalarni,
o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi bog‘liqlikni va ularning ahamiyatlilik darajasini
aniqlaydi. Misol uchun, korrelyatsion tahlil yordamida o‘zgaruvchilar orasidagi
bog‘liqlik kuchi va yo‘nalishi aniqlanadi, regression tahlilda esa bir
o‘zgaruvchining boshqasiga ta’siri miqdoran ifodalanadi.
Eksperimental psixologiyada ma’lumotlarni qayta ishlab chiqishning yana bir
muhim yo‘nalishi eksperimental ma’lumotlarni validlik va ishonchlilik nuqtai
nazaridan tekshirish hisoblanadi. Har qanday psixologik tadqiqot natijasi ishonchli
bo‘lishi uchun olingan ma’lumotlar tasodifiy omillar ta’siridan holi bo‘lishi kerak.
Shu sababli, statistik tahlil jarayonida ishonchlilik koeffitsientlari, signifikantlik
darajasi (p-value), standart og‘ish, dispersiya kabi ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Bu
ko‘rsatkichlar tadqiqotchi uchun olingan natijalarni baholashda mezon bo‘lib
xizmat qiladi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish jarayonida kompyuter
dasturlaridan foydalanish zamonaviy eksperimental psixologiyada ajralmas bo‘lib
34

qolgan. Statistik tahlil uchun SPSS, R, MATLAB, STATISTICA, JASP, Python
dasturlari, shuningdek, ma’lumotlarni vizual tahlil qilish uchun Excel va GraphPad
kabi vositalar keng qo‘llaniladi. Bu dasturlar yordamida tadqiqotchi nafaqat
ma’lumotlarni tez va aniq qayta ishlaydi, balki ularni grafik, diagramma, yoki
model shaklida tasvirlab, chuqur tahlil qiladi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish
metodlari nafaqat sonli yoki sifat jihatdan tahlil qilish bilan cheklanmaydi, balki
integral yondashuvni ham o‘z ichiga oladi. Integral yondashuvda sifat va miqdoriy
tahlillar birgalikda qo‘llaniladi. Bu yondashuv psixologik tadqiqotlarda murakkab
hodisalarni yanada to‘liq ochib berishga yordam beradi. Masalan, tajriba davomida
olingan test natijalari (miqdoriy ma’lumotlar) bilan bir qatorda ishtirokchilarning
intervyu natijalari (sifat ma’lumotlar) ham tahlil qilinadi. Shu yo‘l bilan
tadqiqotchi nafaqat raqamli bog‘liqliklarni, balki ularning ortidagi psixologik
mazmunni ham anglaydi. Shuningdek, ma’lumotlarni qayta ishlab chiqishda model
tuzish va simulyatsiya metodlari ham keng qo‘llanilmoqda. Model tuzish orqali
psixologik jarayonlar soddalashtirilgan shaklda matematik yoki kompyuter modeli
ko‘rinishida ifodalanadi. Simulyatsiya esa real tajriba o‘tkazmasdan turib, turli
sharoitlarda natijalarni oldindan prognoz qilish imkonini beradi. Bu metodlar
asosan kognitiv psixologiyada, qaror qabul qilish jarayonlarini, diqqat, xotira,
idrok kabi murakkab psixik hodisalarni o‘rganishda keng qo‘llaniladi. Yana bir
muhim metod — psixometrik tahlil. Bu metod psixologik testlardan olingan
ma’lumotlarni qayta ishlashda ishlatiladi. Psixometrik tahlil testning ishonchlilik,
validlik, differensial qobiliyat kabi ko‘rsatkichlarini aniqlashga xizmat qiladi.
Bunda item-tahlil, Cronbach alfa, test-retest korrelyatsiyasi kabi usullar qo‘llanadi.
Shu tarzda, ma’lumotlarni qayta ishlab chiqishning asosiy metodlari psixologik
tadqiqotlarning ilmiy darajasini oshiradi, natijalarni ishonchli qiladi va ularni
amaliyotda qo‘llash imkonini beradi. Shu sababli, eksperimental psixologiyada
ma’lumotlarni qayta ishlash metodlari tadqiqotchi uchun nafaqat texnik jarayon,
balki ilmiy tahlilning eng muhim bosqichi hisoblanadi. Ma’lumotlarni qayta ishlab
chiqish metodlarining turlari psixologik tadqiqotning maqsadi, obyekti va o‘lchov
birliklariga qarab farqlanadi. Eksperimental psixologiyada olingan ma’lumotlar
35

juda xilma-xil bo‘lib, ular asosan miqdoriy, sifatli, yoki aralash shaklda bo‘ladi.
Shu sababli, ma’lumotlarni qayta ishlab chiqishning metodlari ham o‘zaro
farqlanadi. Ularni quyidagi asosiy yo‘nalishlarga ajratish mumkin: statistik
metodlar, grafik metodlar, mantiqiy-tahliliy metodlar, psixometrik metodlar,
matematik modellashtirish metodlari va axborot texnologiyalariga asoslangan
avtomatlashtirilgan tahlil metodlari. Har bir metodning o‘ziga xos jihatlari,
afzalliklari hamda tadqiqotdagi o‘rni mavjud. Statistik metodlar eng keng tarqalgan
yo‘nalish bo‘lib, ular olingan ma’lumotlarni umumlashtirish, tizimlashtirish va
matematik qonuniyatlarni aniqlashga xizmat qiladi. Statistik tahlilda asosiy
maqsad — ma’lumotlardagi tendensiyalarni, o‘rtacha qiymatlarni, dispersiyalarni,
korrelyatsiyalarni aniqlash va bu natijalardan ilmiy xulosalar chiqarishdir. Statistik
metodlar ikki guruhga bo‘linadi: deskriptiv va inferensial (chiqaruvchi) statistika.
Deskriptiv statistikada ma’lumotlar to‘plamining umumiy tavsifi, o‘rtacha
qiymatlar (mean), median, modalar, standart og‘ish, variatsion ko‘rsatkichlar
hisoblanadi. Inferensial statistikada esa olingan namunaviy ma’lumotlardan
umumiy populyatsiyaga oid xulosalar chiqariladi. Bu bosqichda korrelyatsion
tahlil, regression tahlil, dispersiya tahlili (ANOVA), χ² testi, t-testi, U-testi kabi
usullar ishlatiladi. Masalan, psixolog biror test yordamida o‘quvchilarning diqqat
darajasini baholasa, u o‘rtacha ballarni hisoblabgina qolmay, balki guruhlar
o‘rtasidagi farqlar statistik ahamiyatga ega yoki yo‘qligini ham aniqlaydi. Grafik
metodlar — ma’lumotlarni vizual shaklda ifodalash va ularni oson tahlil qilish
imkonini beruvchi vositalardir. Grafik metodlar yordamida o‘zgaruvchilar
orasidagi bog‘liqliklar, tendensiyalar, taqsimot shakllari, vaqt davomida
o‘zgarishlar ko‘rsatib beriladi. Diagrammalar (gistrogramma, sektorli diagramma,
chiziqli grafiklar, tarqoq nuqtalar diagrammasi) ma’lumotni tezda tushunish va
xulosa chiqarishga yordam beradi. Masalan, tajriba ishtirokchilarining stress
darajasi vaqt o‘tishi bilan qanday kamayganini chiziqli grafik orqali aniq ko‘rish
mumkin. Bu metodlar, ayniqsa, natijalarni taqdim etishda muhim o‘rin tutadi,
chunki ular ma’lumotni nafaqat ilmiy tahlil uchun, balki vizual ravishda ham
ishonarli ko‘rsatadi. Mantiqiy-tahliliy metodlar esa sonli hisob-kitoblarga emas,
36

balki olingan natijalarni mazmunan tahlil qilishga asoslanadi. Bu metodlarda
ma’lumotlar mantiqiy jihatdan tahlil qilinadi, sabab-oqibat aloqalari, hodisalar
orasidagi bog‘liqliklar aniqlanadi. Mantiqiy tahlil psixologik ma’lumotlarning
chuqur mohiyatini tushunish imkonini beradi. Masalan, agar tajriba natijasida
ishtirokchilarning reaktsiya vaqti qisqargan bo‘lsa, mantiqiy tahlil bu
o‘zgarishning sabablari — tajriba davomida olingan trening, o‘rganilgan
strategiyalar yoki motivatsiya darajasining oshganligi bilan bog‘liq bo‘lishi
mumkinligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, mantiqiy tahlil sifat tahlilining asosi
bo‘lib, u intervyu, kuzatish yoki eksperimentdagi sifatli ma’lumotlarni tahlil
qilishda keng qo‘llaniladi. Psixometrik metodlar psixologik testlardan olingan
ma’lumotlarni qayta ishlashda ishlatiladi. Bu metodlar yordamida testning
ishonchliligi, validligi, differensial qobiliyati, ichki moslik darajasi aniqlanadi.
Psixometrik tahlilda asosan Cronbach alfa koeffitsienti, Spearman-Brown
formulasi, test-retest korrelyatsiyasi, item-tahlil kabi usullar qo‘llaniladi. Masalan,
agar yangi ishlab chiqilgan diqqat testining ishonchliligini baholash kerak bo‘lsa,
tadqiqotchi bir necha o‘lchov ko‘rsatkichlarini solishtiradi va ularning o‘zaro
bog‘liqlik darajasini aniqlaydi. Shu orqali testning natijalari barqaror va obyektiv
ekanligiga ishonch hosil qilinadi. Matematik modellashtirish metodlari psixologik
jarayonlarni soddalashtirilgan shaklda matematik yoki algoritmik model sifatida
ifodalashni nazarda tutadi. Bu metod yordamida diqqat, xotira, qaror qabul qilish,
o‘rganish kabi murakkab psixik jarayonlar nazariy asosda o‘rganiladi. Masalan,
insonning qaror qabul qilish jarayonini ehtimollik modeli orqali yoki xotira
jarayonini axborot oqimini qayta ishlash modeli yordamida ifodalash mumkin.
Modellashtirish metodlari tajriba o‘tkazishdan oldin gipotezani tekshirish,
kutilayotgan natijalarni prognoz qilish yoki olingan natijalarni nazariy model bilan
solishtirish uchun qo‘llaniladi. Axborot texnologiyalariga asoslangan metodlar esa
so‘nggi yillarda psixologik tadqiqotlarda eng tez rivojlanayotgan yo‘nalishlardan
biridir. Kompyuter dasturlari yordamida katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta
ishlash, ularni avtomatik tahlil qilish, grafik ko‘rinishda tasvirlash mumkin.
Bugungi kunda SPSS, R, Python, MATLAB, JASP, Jamovi, Statistica kabi
37

dasturlar ma’lumotlarni qayta ishlashda keng qo‘llanilmoqda. Bu dasturlar orqali
deskriptiv va inferensial statistik tahlillar, korrelyatsiya, regression, faktor, klaster
tahlillari amalga oshiriladi. Shuningdek, ma’lumotlarni avtomatik tozalash,
kodlash, taqqoslash, normalizatsiya qilish kabi funksiyalar ham bajariladi. Bu,
ayniqsa, katta hajmdagi psixologik ma’lumotlar bilan ishlaganda juda qulaydir.
Shuningdek, ma’lumotlarni qayta ishlab chiqishning yana bir turi — eksperimental
natijalarni verifikatsiya qilish metodidir. Verifikatsiya deganda olingan
ma’lumotlarning ishonchliligi va takrorlanuvchanligini tekshirish tushuniladi. Agar
ma’lumotlar boshqa sharoitlarda yoki boshqa guruh ishtirokchilarida ham xuddi
shunday natijani bersa, bu tadqiqot natijalarining umumiyligi va obyektivligi
yuqori ekanini ko‘rsatadi. Shu sababli, qayta ishlash jarayonida verifikatsiya
bosqichi muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqishning
yana bir zamonaviy yo‘nalishi — sun’iy intellekt va mashinaviy o‘rganish
algoritmlaridan foydalanishdir. Hozirgi kunda psixologik ma’lumotlarni tahlil
qilishda neyron tarmoqlar, klasterlash algoritmlari, natural tilni qayta ishlash
(NLP) tizimlari, avtomatik hissiy analiz (affective computing) kabi metodlar keng
joriy qilinmoqda. Masalan, inson yuz ifodalaridan emotsiyalarni aniqlash, nutqdagi
intonatsiyani baholash yoki onlayn test natijalaridan psixologik holatni bashorat
qilishda bu texnologiyalar samarali natijalar bermoqda. Bu metodlar eksperimental
psixologiyani yangi bosqichga olib chiqmoqda, chunki ular inson psixikasining
murakkab modelini ancha chuqurroq tahlil qilish imkonini beradi.
Shunday qilib, ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish metodlari psixologik
tadqiqotlarda ilmiy natijalar olishning asosi hisoblanadi. Ularning to‘g‘ri
tanlanishi, metodologik asoslanishi va statistik jihatdan puxta bajarilishi
tajribaning muvaffaqiyati va ilmiy xulosalarning ishonchliligini belgilaydi. Shu
sababli har bir psixolog-tadqiqotchi ma’lumotlarni qayta ishlash metodlarini
chuqur o‘rganishi, ularni to‘g‘ri tanlab qo‘llay olishi zarur, chunki bu bosqich
nafaqat raqamli tahlil, balki ilmiy tafakkur, mantiqiy tahlil va nazariy asoslashni
ham o‘z ichiga oladi.
38

Eksperimental psixologiyada ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish metodlari ilmiy
tadqiqotning eng muhim bosqichini tashkil etadi, chunki tadqiqotchi tomonidan
yig‘ilgan empirik ma’lumotlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri xulosa chiqarmaydi, balki ular
ustida maxsus tahlil, qayta ishlab chiqish, matematik va mantiqiy ishlov berish
jarayonlari amalga oshiriladi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqishning mazmuni
shundan iboratki, u tadqiqotchi uchun to‘plangan faktlarning ichki mohiyatini
ochish, ular orasidagi bog‘liqlikni aniqlash, nazariy farazni tekshirish va ilmiy
natijani shakllantirish imkonini beradi. Bu jarayon faqat texnik ishlov emas, balki
psixologik tafakkur, mantiqiy fikrlash, statistik bilim va ilmiy tahlilning
uyg‘unlashgan shaklidir. Har qanday psixologik eksperiment natijasida olingan
ma’lumotlar, agar ular to‘g‘ri qayta ishlab chiqilmasa, subyektiv fikrlar darajasida
qolib ketadi. Shu sababli ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish metodlari nafaqat
ilmiy natijalarning ishonchliligini, balki tadqiqotchi professional madaniyatining
darajasini ham belgilaydi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqishning turlari ko‘p
bo‘lib, ularni tanlash tadqiqotning maqsadi, obyekti, ishtirokchilarning soni,
ma’lumotlarning hajmi va turi, o‘lchov shakli, o‘zgaruvchilarning tabiati kabi
omillarga bog‘liq. Sifatli (kvalitativ) va miqdoriy (kvantitativ) metodlar bu
jarayonning asosiy yo‘nalishlari bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos afzallik va
cheklovlarga ega. Kvalitativ tahlil metodlarining ahamiyati shundaki, ular inson
ruhiy hayotining nozik, subyektiv, ichki tomonlarini chuqur ochib beradi. Masalan,
suhbat, intervyu, kuzatish yoki test natijalarini sifat jihatdan tahlil qilish orqali
shaxsning hissiy holati, motivatsiyasi, qadriyatlari, xulq motivlari, ichki
ziddiyatlari, o‘zini anglash darajasi va shunga o‘xshash jihatlar aniqlanadi. Bu
metodlar tadqiqotchidan nazariy tayyorgarlikni, psixologik tafakkur chuqurligini
va subyektiv fikrlarni ob’ektiv talqin etish mahoratini talab qiladi. Kvalitativ
tahlilda kontent-analiz, semantik tahlil, interpretatsiya, asotsiativ tahlil,
fenomenologik tahlil, biografik metod kabi usullar keng qo‘llanadi. Kontent-analiz
psixologiyada juda muhim ahamiyatga ega, chunki u so‘z, ibora, fikr, matn yoki
intervyulardagi asosiy mazmuniy birliklarni aniqlashga imkon beradi. Misol
uchun, talabalar bilan o‘tkazilgan suhbatda "stress", "qo‘rquv", "umid",
39

"muvaffaqiyat" kabi so‘zlarning tez-tez takrorlanishi ularning ruhiy holatini aks
ettiruvchi ko‘rsatkich bo‘lishi mumkin. Semantik tahlil esa shaxsning so‘z
boyligidagi ma’no aloqalarini, fikrlash darajasini, hissiy ohangini aniqlashda
yordam beradi. Fenomenologik yondashuv esa ma’lumotlarni qayta ishlashda
shaxsning o‘z tajribasini qanday his qilganini va uni qanday tushunganini tahlil
qilishga asoslanadi. Bu metod shaxsiy idrok va individual tajribaning psixologik
tahliliga yo‘naltirilgan. Biografik metod esa inson hayoti davomida yuz bergan
voqealar, qarorlar, muvaffaqiyatlar va inqirozlarni tahlil qilish orqali uning ruhiy
rivojlanish bosqichlarini aniqlash imkonini beradi. Biroq faqat sifat tahliliga
tayanish tadqiqot natijalarining ishonchliligini kamaytirishi mumkin, chunki bu
metodlarda subyektiv talqinlar kuchli bo‘ladi. Shu sababli, psixologik
tadqiqotlarda kvantitativ metodlar bilan birgalikda qo‘llash eng to‘g‘ri yondashuv
hisoblanadi. Kvantitativ metodlar ma’lumotlarni raqamli shaklga keltirib, ularni
matematik-statistik ishlovdan o‘tkazish orqali natijalarni ishonchli va
umumlashtirilgan shaklda taqdim etish imkonini beradi. Bunda turli statistik
ko‘rsatkichlar: o‘rtacha qiymat, median, moda, dispersiya, standart og‘ish,
variatsiya koeffitsienti kabi tahliliy o‘lchovlar qo‘llanadi. Ular yordamida
ma’lumotlarning o‘zgaruvchanligi, barqarorligi, o‘rtacha tendensiyasi aniqlanadi.
Statistik tahlilning murakkab shakllaridan biri bu korrelyatsion tahlildir. Bu metod
yordamida o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi bog‘liqlik darajasi (musbat yoki manfiy)
aniqlanadi. Masalan, o‘quvchilarning diqqat darajasi bilan ularning o‘quv
muvaffaqiyati o‘rtasida kuchli musbat korrelyatsiya mavjud bo‘lishi mumkin. Agar
korrelyatsiya koeffitsienti +1 ga yaqin bo‘lsa, bog‘liqlik kuchli, -1 ga yaqin bo‘lsa,
teskari bog‘liqlik mavjud deb hisoblanadi. Dispersiya tahlili esa turli guruhlar
o‘rtasidagi farqlarni aniqlaydi. Masalan, turli yoshdagi bolalarda eslab qolish
tezligi farq qiladimi, degan savolga javob topish uchun ANOVA tahlili ishlatiladi.
Faktor tahlili esa bir necha o‘lchovlar asosida umumiy psixologik omillarni
aniqlaydi. Masalan, o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga ta’sir qiluvchi asosiy
omillar sifatida “diqqat”, “motivatsiya”, “o‘z-o‘zini boshqarish” va “hissiy
barqarorlik” faktorlarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Regressiya tahlili esa bir yoki
40

bir nechta mustaqil o‘zgaruvchilarning bog‘liq o‘zgaruvchiga ta’sirini o‘lchaydi.
Bu usul yordamida, masalan, o‘quvchilarning bilim sifati (bog‘liq o‘zgaruvchi)ni
ularning o‘qish motivatsiyasi, intellektual salohiyati va o‘qituvchiga bo‘lgan
ishonchi kabi mustaqil o‘zgaruvchilar asosida bashorat qilish mumkin.
Shuningdek, statistik tahlilda t-test, chi-kvadrat testi, U-test, Mann–Whitney testi
kabi parametrik va no-parametrik usullar qo‘llanadi. Bu metodlar tadqiqot
natijalarining tasodifiy yoki qonuniy ekanligini aniqlash imkonini beradi.
Psixologiyada ma’lumotlarni qayta ishlab chiqishda zamonaviy texnologik
dasturlar – SPSS, Statistica, Excel, R, Python kabi statistik platformalar keng
qo‘llanadi. Ular orqali katta hajmdagi ma’lumotlarni avtomatik tahlil qilish,
grafiklar va diagrammalar orqali natijalarni vizualizatsiya qilish mumkin. Bunday
texnologik yondashuv ma’lumotlarning aniqligi, obyektivligi va tahlilning tezligini
ta’minlaydi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish metodlari orasida aralash
yondashuv (mixed methods) ham alohida o‘rin tutadi. Bu metod sifat va miqdoriy
tahlillarni birgalikda qo‘llashni nazarda tutadi. Misol uchun, avval o‘quvchilarning
stress darajasi haqida suhbat o‘tkaziladi, ularning javoblari kontent-analiz
yordamida sifat jihatdan tahlil qilinadi, so‘ngra bu javoblar ball tizimi asosida
raqamlashtirilib, statistik tahlil qilinadi. Bu usul tadqiqot natijalarining chuqur,
kompleks va ilmiy asoslangan bo‘lishini ta’minlaydi. Natijada, inson ruhiyatiga
oid jarayonlar nafaqat raqamlar bilan, balki mazmuniy izohlar bilan ham to‘liq
tushuntiriladi. Shunday qilib, ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish metodlari – bu
faqat texnik jarayon emas, balki psixologik tadqiqotning nazariy va amaliy
asoslarini birlashtiruvchi ilmiy tizimdir. Ularning yordamida psixolog o‘z farazini
tekshiradi, qonuniyatlarni ochadi, nazariy modelni shakllantiradi va amaliy
tavsiyalar ishlab chiqadi. Shu sababli, ma’lumotlarni to‘plash qanchalik muhim
bo‘lsa, ularni tahlil qilish va qayta ishlab chiqish ham shunchalik mas’uliyatli
bosqich hisoblanadi. Bu metodlar orqali inson psixikasining murakkab
mexanizmlari, xatti-harakatdagi ichki motivlar, hissiy barqarorlik, diqqat, xotira,
tafakkur, o‘zini boshqarish kabi jarayonlar haqidagi ilmiy bilimlar chuqurlashadi.
Psixologik tadqiqotlarda ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish jarayoni to‘g‘ri tashkil
41

etilsa, olingan natijalar nafaqat ilmiy, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyat
kasb etadi, chunki ular ta’lim, tibbiyot, boshqaruv, ijtimoiy munosabatlar, shaxs
rivoji sohalarida qo‘llanilishi mumkin bo‘ladi. Shu tariqa, ma’lumotlarni qayta
ishlab chiqish metodlari nafaqat ilmiy tahlil vositasi, balki psixologik bilishning
poydevori sifatida inson ruhiyatini o‘rganishning eng muhim yo‘nalishlaridan biri
hisoblanadi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqish metodlari psixologik tadqiqotlarda
muhim bosqichlardan biri hisoblanadi, chunki tajriba yoki kuzatuv natijasida
olingan ma’lumotlar faqat qayta ishlangandan keyingina ilmiy xulosalar chiqarish
uchun yaroqli bo‘ladi. Qayta ishlash metodlari yordamida tadqiqotchi olingan
ma’lumotlarni tartibga soladi, ularni tahlil qiladi, turli statistik yoki mantiqiy
qonuniyatlarni aniqlaydi va shunday yo‘l bilan psixik jarayonlar yoki holatlar
haqidagi ilmiy xulosalarga keladi. Ma’lumotlarni qayta ishlab chiqishning asosiy
metodlari shartli ravishda sifat tahlili va miqdoriy tahlil metodlariga bo‘linadi. Har
ikkisi o‘ziga xos yondashuvga ega bo‘lib, psixologik ma’lumotlarni turli jihatdan
o‘rganishga imkon beradi Sifat tahlili metodlari asosan sifatli ma’lumotlar — ya’ni
ishtirokchilarning xulq-atvori, hissiy reaksiyalari, nutqi, harakatlari, so‘zli
javoblari kabi ma’lumotlarni tahlil qilishga qaratilgan.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri tasodifiy tajriba dizayni eksperimentda tasodifiy tanlov
asosida ishtirokchilarni guruhlarga ajratishni nazarda tutadi. Bu metodda
ishtirokchilar tasodifiy ravishda tanlanadi va guruhlarga taqsimlanadi. Bu dizayn,
ko‘pincha guruhlar o‘rtasida farqni aniqlash uchun qo‘llaniladi va tasodifiy
xatoliklarni kamaytirish imkonini beradi. Bu metod ko‘plab psixologik va ijtimoiy
tadqiqotlarda, xususan, kognitiv psixologiyada o‘quvchilarning natijalari va ularga
ta’sir etuvchi omillarni aniqlashda foydalidir. Longitudinal dizayn uzun vaqt
oralig‘ida bir guruh subyektlarni kuzatishdan iborat bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan
o‘zgaruvchilarni qanday rivojlanishini o‘rganadi. Kross-sektsional dizayn esa
o‘zgaruvchilarni bitta vaqt oralig‘ida turli guruhlar o‘rtasida taqqoslashni
ta’minlaydi. Longitudinal dizaynning afzalligi shundaki, u psixologik jarayonlar va
ularning o‘zgarishini vaqt davomida o‘rganishga imkon beradi. Biroq, u uzoq
muddatli bo‘lishi va ko‘p resurslar talab qilishi mumkin. Kross-sektsional dizayn,
42

aksincha, qisqa vaqt ichida natijalarga erishishga yordam beradi, ammo u vaqt
o‘tishi bilan yuzaga keladigan o‘zgarishlarni kuzatish imkonini bermaydi.
Eksperiment metodlarining turlari va qo‘llanilishiga asoslanib, psixologik
tadqiqotlar, asosan, o‘zgaruvchilarni boshqarish, guruhlar o‘rtasidagi farqlarni
tahlil qilish, sabab-oqibat munosabatlarini aniqlash va real dunyo sharoitlarida
xulq-atvorni o‘rganish maqsadida amalga oshiriladi. Tadqiqotchilar psixologik
hodisalarni yaxshiroq tushunish va aniqroq natijalarga erishish uchun metodlarni
aniq tanlashlari zarur. Har bir metod o‘ziga xos jihatlarni va imkoniyatlarni taqdim
etadi, shu sababli har bir psixologik tadqiqot o‘zining maqsadlari va zaruriyatlariga
qarab mos metodlarni tanlashi kerak. Eksperimentda ishlatiladigan metodlar va
usullarni yanada chuqurroq tahlil qilish, psixologik tadqiqotlarda keng
qo‘llaniladigan metodologiyalarni tushunishga yordam beradi. Psixologiyada
eksperimentlar yordamida olingan natijalar nafaqat individual xulq-atvor, balki
guruhlar orasidagi o‘zgarishlar, kognitiv jarayonlar va turli ijtimoiy faktorlarga
ta’sirlarni ham aniqlashga imkon yaratadi. Bu esa psixologiya fani uchun juda
muhim, chunki odamlarning fikrlash va xulq-atvori murakkab va ko‘plab omillarga
bog‘liq bo‘lgan hodisalardir. Quyida bu metodlarning kengroq tahlili va ularning
psixologik tadqiqotlarda qanday qo‘llanilishi haqida so‘z yuritiladi. Eksperimentda
ishlatiladigan psixologik metodlar va ularning qo‘llanilishi Psixometrik metodlar
psixologiyada kognitiv va xulq-atvor jarayonlarini o‘lchash uchun ishlatiladi.
Ushbu metodlar shaxsning intelektual qobiliyatlarini, emotsional holatini va
boshqa psixologik o‘zgaruvchilarni aniqlashda keng qo‘llaniladi. Psixometrik
testlar yordamida shaxsiy farqlarni o‘lchash mumkin, masalan, aqliy qobiliyat,
stress darajasi, ijtimoiy qobiliyatlar va boshqalar. Bunday metodlarni qo‘llash
orqali psixologlar insonlarning o‘ziga xos xususiyatlarini yaxshiroq tushunishga
erishadilar. Masalan, IQ testlari yoki kognitiv stress testlari psixologik jarayonlarni
o‘lchashda keng qo‘llaniladi. Korpus metodlari orqali psixologlar insonlarning
tabiiy xulq-atvori va reaktsiyalarini tahlil qiladilar. Bu metodlar, odatda, real
sharoitlarda o‘tkazilgan tadqiqotlar yordamida amalga oshiriladi. Korpus
metodlarining asosiy maqsadi insonlar tomonidan amalga oshirilgan xulq-atvorni
43

va reaktsiyalarni kutilgan natijalarga qarab tahlil qilishdir. Bundan tashqari, korpus
metodlari odamlarning xulq-atvorini o‘rganishda odamlar orasidagi munosabatlar,
ularning guruhdagi yoki jamoadagi rolini tahlil qilishga yordam beradi. Masalan,
ijtimoiy psixologiyada, guruhdinamikasi va ijtimoiy ta’sirlarni o‘rganish uchun
korpus metodlaridan foydalanish mumkin. Semantik tahlil metodlari psixologik
tadqiqotlarda til va kommunikatsiya jarayonlarini o‘rganishda ishlatiladi. Bu
metod yordamida psixologlar til va nutqdagi ma’no tizimlarini tahlil qiladilar va til
orqali insonlarning fikrlash jarayonlarini, ijtimoiy va kognitiv strategiyalarni
o‘rganadilar. Semantik tahlil metodlari kognitiv psixologiya va lingvistika sohalari
bilan bog‘liq. Semantik tahlilning yana bir jihati shundaki, u individual fikrlarni,
tushunchalarni va ularga bog‘liq bo‘lgan xarakterlarni analiz qilishda yordam
beradi. Masalan, shaxsning qanday qilib muammolarni hal qilishi yoki
tashvishlarga qanday javob berishi, semantik tahlil orqali aniqlanishi mumkin.
2.2. Empirik tadqiqot natijalarini tahlil qilish va amaliy
ahamiyati
Eksperimental tadqiqotlar psixologiyada ilmiy bilimlarni ishlab chiqishda va
inson xulq-atvori, fikrlash jarayonlari, hissiy holatlar, ijtimoiy munosabatlar va
boshqa psixologik xususiyatlarni o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Ularning
yordamida psixologlar turli tajriba va kuzatishlar orqali xulq-atvorning qanday
o‘zgarishini, tashqi omillarning qanday ta’sir qilishini va ichki psixologik
jarayonlarning qanday rivojlanishini aniqlay oladilar. Eksperimental tadqiqotlar
nafaqat ilmiy izlanishlar uchun, balki amaliy psixologik xizmatlar uchun ham
zarur. Quyida eksperimental tadqiqotlarning psixologik xizmatdagi roli va ularning
turli sohalarda qo‘llanilishining ahamiyati haqida so‘z yuritiladi. Eksperimental
tadqiqotlar psixologik xizmatlar sohasida bir nechta asosiy maqsadlar va
vazifalarni amalga oshirishda foydalaniladi. Psixologik xizmatlar, asosan,
odamlarning ruhiy salomatligini yaxshilash, emotsional va xulqiy muammolarni
hal qilish, shuningdek, ijtimoiy, ta’limiy va mehnat muhitlarida insonlarning
44

faoliyatini samarali tashkil etish bilan shug‘ullanadi. Bu xizmatlar faqat nazariy
bilimlar bilan cheklanmaydi, balki tajriba o‘tkazish va ilmiy tadqiqotlar orqali
aniqlangan amaliy natijalar bilan asoslanadi. Eksperimental tadqiqotlar psixologik
xizmatlarda quyidagi sohalarda qo‘llaniladi
1. Psixodiagnostika: Eksperimental tadqiqotlar psixologik diagnostikani
takomillashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Misol uchun, psixologlar turli
eksperimentlar orqali indivudlarning xulq-atvorini, his-tuyg‘ularini, ijtimoiy
qobiliyatlarini o‘lchashda foydalanadigan metodlarni ishlab chiqadilar. Bu
metodlar orqali shaxslarning xususiyatlarini va psixologik salomatligini baholash
mumkin.
2. Psixoterapiya va psixologik maslahat: Eksperimental tadqiqotlar psixoterapiya
va psixologik maslahat jarayonlarida ham qo‘llaniladi. Tadqiqotlar natijasida turli
muammolarni hal qilishga yordam beradigan yangi usullar va texnikalar yaratiladi.
Masalan, kognitiv-behavioral terapiya (CBT) va boshqa psixoterapiya usullari
eksperimental tadqiqotlar yordamida isbotlangan va ularning samaradorligi
ko‘rsatilgan.
3. Emotsional holatlarni boshqarish: Eksperimental tadqiqotlar odamlarning stress
va xavotir holatlaridagi reaktsiyalarini o‘rganish orqali emotsional boshqaruvning
yangi usullarini ishlab chiqishga yordam beradi. Tadqiqotlar stressni kamaytirish,
o‘z-o‘zini nazorat qilish va shaxsiy rivojlanish bo‘yicha samarali strategiyalarni
aniqlashga xizmat qiladi.
4. Ijtimoiy va mehnat psixologiyasi: Eksperimental tadqiqotlar, shuningdek,
ijtimoiy va mehnat muhitidagi muammolarni hal qilishda ham muhimdir. Masalan,
ish joyidagi stress, guruh dinamikasi, rahbarlik qobiliyatlari, ishchi muhitdagi
moslashuvchanlikni o‘rganishda eksperimentlar qo‘llaniladi. Bu orqali mehnat
samaradorligini oshirish va xodimlarning ruhiy salomatligini yaxshilash uchun
usullar ishlab chiqiladi.
5. Ta’lim psixologiyasi: Eksperimental tadqiqotlar ta’lim tizimida ham keng
qo‘llaniladi. Psixologlar o‘quvchilar va talabalar o‘rtasida diqqatni jamlash, xotira,
45

ijodiy fikrlash va boshqa kognitiv jarayonlarni o‘rganishda eksperimentlar
yordamida eng samarali o‘qitish usullarini ishlab chiqadilar. Bu usullar nafaqat
o‘quvchilarning o‘qish samaradorligini oshirishga yordam beradi, balki
o‘qituvchilarga talabalar bilan ishlashda yordam beradi.
Eksperimental tadqiqotlar nafaqat ilmiy sohada, balki psixologik xizmatlar
doirasida ham yangi, samarali yondashuvlar yaratishda katta ahamiyat kasb etadi.
Ularning yordamida, psixologlar odamlar va guruhlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlarni
chuqurroq tushunishga erishadilar. Tadqiqotlar natijasida olingan bilimlar,
psixologik xizmatlarni yaxshilashda, shuningdek, yangi metodologiyalarni
yaratishda, psixoterapevtik va ijtimoiy xizmatlarni samarali tashkil etishda
qo‘llaniladi. Bundan tashqari, eksperimental tadqiqotlar orqali olingan natijalar
psixologik xizmatlar samaradorligini oshirish, xulq-atvorni tahlil qilish, shaxsiy
rivojlanishning psixologik aspektlarini aniqlash va odamlarning ijtimoiy,
emotsional holatini yaxshilashga yordam beradi. Shuningdek, psixologik
xizmatlarda eksperimental tadqiqotlarning qo‘llanilishi, ruhiy salomatlikni
ta’minlash, stressni kamaytirish va insonlarning o‘zgaruvchan sharoitlarga
moslashishini yaxshilash uchun zarurdir. Eksperimental tadqiqotlar orqali
erishilgan natijalar psixologik maslahatlar, psixoterapiya, psixologik diagnostika
va ijtimoiy psixologiya kabi sohalarda qimmatli amaliy natijalarni taqdim etadi. Bu
esa, o‘z navbatida, insonlarning yaxshi ruhiy holatini ta’minlash, ijtimoiy
munosabatlarni yaxshilash va har bir insonning imkoniyatlarini eng yaxshi tarzda
amalga oshirishga yordam beradi. Eksperimental tadqiqotlarning psixologik
xizmatlarda qo‘llanilishi hamda uning ahamiyati kundan-kunga ortib bormoqda.
Psixologik yordamning sifatini yaxshilash, individning psixologik salomatligini
saqlash va rivojlantirish, shuningdek, jamiyatdagi muammolarga samarali
yechimlar taklif qilishda eksperimental metodlarning o‘rni beqiyosdir. Shu sababli,
psixologik xizmatlar sohasida eksperimental tadqiqotlar amalga oshiriladigan va
amalga oshirilishi kerak bo‘lgan ba’zi amaliy masalalarni ko‘rib chiqish muhimdir.
Ta’lim sohasida eksperimental tadqiqotlar o‘quvchilarning kognitiv va hissiy
rivojlanishini, motivatsiyasini, o‘qish va yozish ko‘nikmalarini, shuningdek, ta’lim
46

usullarining samaradorligini baholashda qo‘llaniladi. Eksperimentlar yordamida
o‘quvchilarning psixologik xususiyatlarini aniqlash va ta’lim metodlarini
takomillashtirish mumkin. Shu bilan birga, psixologik xizmatlar ta’lim jarayonida
o‘quvchilarni motivatsiyalash, o‘quvchilarni stressdan himoya qilish va ularning
o‘z-o‘zini anglashlariga yordam berishda eksperimental tadqiqotlarning yordami
juda katta. Masalan, o‘quvchilarning o‘qishdagi muvaffaqiyatsizliklarini bartaraf
etish, emotsional holatni yaxshilash va o‘qituvchilar bilan samarali ishlashga oid
metodlar eksperimentlar asosida ishlab chiqiladi. Yana bir misol sifatida,
o‘quvchilarning ijtimoiy malakalarini rivojlantirish va ularga jamiyatda
muvaffaqiyatli faoliyat yuritish uchun zarur bo‘lgan psixologik strategiyalarni
ishlab chiqish eksperimental tadqiqotlar orqali amalga oshiriladi. Ijtimoiy yordam
tizimida, ya’ni, ijtimoiy ishlar, jamoat tashkilotlari va davlat idoralarida
eksperimental tadqiqotlar samarali ishlaydi. Bu sohada psixologlar, tajriba
o‘tkazish orqali, muhtoj bo‘lgan va qiyin ahvolda bo‘lgan odamlar bilan ishlashda
qo‘llaniladigan usullarni ishlab chiqadilar. Misol uchun, ijtimoiy yordam sohasida
yengil va og‘ir stress holatlaridagi odamlarning psixologik holatini kuzatib borish,
ularga zarur psixologik yordamni ko‘rsatish va muammolarini hal qilish uchun
metodlar yaratish uchun eksperimentlar kerak. Bundan tashqari, eksperimental
tadqiqotlar yordamida odamlarning xulq-atvorini o‘rganishda yangi yondashuvlar
yaratish, masalan, jamiyatda ilgari o‘tkazilgan namunaviy eksperimentlar asosida,
chet eldagi psixologik xizmatlar tajribasi va metodlarini adaptatsiya qilish
mumkin. Bunday tadqiqotlar, ijtimoiy yordam tizimida psixologik muammolarni
tezda aniqlash va unga tegishli xizmatlarni ko‘rsatish uchun ko‘mak beradi.
Mehnat psixologiyasida ham eksperimental tadqiqotlar katta ahamiyatga ega. Ular
xodimlarning ishlash samaradorligini oshirish, ish joyidagi ijtimoiy va emotsional
muhitni yaxshilash, rahbarlik qobiliyatlarini rivojlantirishda qo‘llaniladi.
Eksperimentlar yordamida xodimlarning motivatsiya darajasini oshirish, stressni
boshqarish va samarali guruh ishlashini ta’minlash mumkin. Bundan tashqari,
tashkilotlarda o‘tkazilgan eksperimental tadqiqotlar asosida yangi rahbarlik
usullari va xodimlarni boshqarish strategiyalari ishlab chiqiladi. Bu esa, o‘z
47

navbatida, mehnat samaradorligini oshiradi va kompaniyaning umumiy
muvaffaqiyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, mehnat psixologiyasida tajriba
orqali xodimlarning ishga moslashuvchanligini va stressni boshqarish usullarini
ishlab chiqish mumkin. Psixoterapiya va psixologik maslahat sohasida
eksperimental tadqiqotlar metodikani takomillashtirishda, yangi usullarni ishlab
chiqishda va odamlarning ruhiy holatini yaxshilashda foydalaniladi. Psixoterapiya
usullari va psixologik maslahatlar, ayniqsa, kognitiv-behavioral terapiya (CBT),
eksperimental tadqiqotlar yordamida o‘zlashtirilgan va tekshirilgan. Bu metodlar,
stressni kamaytirish, xavotirlarni boshqarish, depressiyani davolash va boshqa
ruhiy holatlarni yaxshilashga qaratilgan.
Psixoterapiya va maslahat jarayonlarida eksperimental tadqiqotlar
shuningdek, psixologik yordamning samaradorligini baholash, yangi texnikalar va
yondashuvlarni ishlab chiqish uchun ishlatiladi. Shuningdek, ularning ta’sirini
kuzatish va o‘zgartirishlarni kiritish psixologik xizmatlarning samaradorligini
oshirishda katta rol o‘ynaydi. Bunday usullar, odamlarning o‘z-o‘zini anglashini
oshirish, ruhiy xulq-atvorni o‘zgartirish va individual muammolarni hal qilishga
yordam beradi. Eksperimental tadqiqotlarning psixologik xizmatlar doirasida
rivojlanishi bilan birga, ularning yondashuvlari va metodologiyalari ham yangi
bosqichga o‘tmoqda. Hozirgi kunda texnologiyaning rivojlanishi, ayniqsa,
neyropsixologiya, sun’iy intellekt va ma’lumotlarni tahlil qilish sohalaridagi
yutuqlar, eksperimental tadqiqotlar metodlarini yangi shaklda ishlatish
imkoniyatini yaratadi. Bunday yondashuvlar, psixologik yordamning sifatini
oshirishga va individlarning muammolarini aniqroq va samaraliroq hal qilishga
yordam beradi. Shu bilan birga, kelajakda eksperimental tadqiqotlar metodlarini
o‘rganish va qo‘llash psixologlarning o‘z mutaxassisliklarini yanada
rivojlantirishga, yangi yondashuvlar yaratishga va psixologik xizmatlarni
o‘zgartirishga yordam beradi. Bu esa, o‘z navbatida, jamiyatda psixologik
salomatlikni yaxshilash, ijtimoiy muammolarni hal qilish va ruhiy yordamni
ko‘rsatish samaradorligini oshirishga olib keladi.
48

XULOSA
Eksperimental psixologiyaning rivojlanishi va uning amaliyotga qo‘llanilishi,
psixologiya fanining zamonaviy metodologiyasining ajralmas qismi bo‘lib,
psixologik jarayonlarni chuqur va aniq tushunish uchun muhim asos bo‘ladi. Bu
sohaning ilmiy va amaliy yutuqlari, inson xulq-atvorini o‘rganish, psixologik
yordamni samarali tashkil etish, shuningdek, psixologik xizmatlarda yangi
yondashuvlarni yaratishda katta ahamiyatga ega. Eksperimental psixologiyaning
asosiy tamoyillari, ayniqsa, eksperiment metodologiyasining psixologik
tadqiqotlarda qo‘llanilishi, individning ichki holatini, kognitiv jarayonlarini va
hissiy tajribalarini tahlil qilishda muhim rol o‘ynaydi. Eksperimentlar yordamida
kognitiv va emotsional holatlar, shuningdek, psixologik xususiyatlar o‘rganiladi va
ularning turli vaziyatlardagi o‘zgarishlari izlanadi. Bu metod, psixologik xulq-
atvorni tahlil qilishda aniq va ishonchli natijalar olish imkoniyatini beradi.
Eksperimental tadqiqotlar psixologik xizmatlarda keng qo‘llaniladi. Xususan,
ta’lim tizimi, mehnat psixologiyasi, psixoterapiya va psixologik maslahat
sohalarida eksperimentlar samarali vosita sifatida xizmat qilmoqda. Masalan,
49

o‘quvchilar va xodimlar uchun moslashtirilgan psixologik yordam va strategiyalar
ishlab chiqish, stressni boshqarish va emotsional salomatlikni yaxshilashda
eksperiment metodlarini qo‘llash muhim ahamiyatga ega. Eksperimental
tadqiqotlar, shuningdek, psixologik xizmatlarning samaradorligini baholashda
yordam beradi va yangi metodlarni yaratishga imkon yaratadi. Shu bilan birga,
eksperimental tadqiqotlarning kelajagi texnologiyalarning rivojlanishi bilan
bog‘liq. Sun’iy intellekt, neyropsixologiya va ma’lumotlar tahlili
texnologiyalarining qo‘llanilishi, psixologik xususiyatlarni yanada chuqurroq va
aniqroq o‘rganish imkoniyatini yaratadi. Bu esa, o‘z navbatida, psixologik
xizmatlarning sifatini oshirishga va yangi metodlarni ishlab chiqishga yordam
beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ansoff, I., & McDonnell, E. (1990). Implikatsiya metodologiyasi: Psixologiyada
eksperimentlar va ularning qo‘llanilishi. Moskva: Akademiya nashriyoti.
2. Bandura, A. (1997). Social learning theory and its application in modern
experimental psychology. New York: Prentice Hall.
3. Pervin, L. A. (2002). Personality: Theory and research. New York: Wiley.
4. Kagan, J., & Rotherham, A. (1980). The importance of experimental psychology
in understanding cognitive and emotional processes. Psychological Science, 25(3),
214-220.
5. Ruch, F. (2007). The psychological methods in experimental research: A review
of techniques. Cambridge: Cambridge University Press.
6. Romanov, P. I. (2005). Eksperimental psixologiya: Teoriya va amaliyot.
Toshkent: Fan va texnologiya nashriyoti.
50

7. Zimbardo, P., & Gerrig, R. (2015). Psychology and life. 20th ed. Boston:
Pearson.
8. Kholodnaya, M. A. (2000). Eksperimental psixologiya va uning asoslari. Saint-
Peterburg: Peter nashriyoti.
9. Mischel, W. (2014). The marshmallow test: Mastering self-control. New York:
Little, Brown and Company.
10. Fogg, B. J. (2009). Persuasive technology: Using computers to change what we
think and do. Amsterdam: Elsevier.
11. Grigorenko, E. L., & Sternberg, R. J. (2001). Cognitive psychology and its
application in educational settings. New York: Cambridge University Press.
12. Levinson, D. (1998). The psychology of developmental stages in human
beings. Journal of Psychology, 21(5), 356-371.
51

50

Купить