Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	71.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	15 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	Литература

Erkin A’zam hikoyalarining mavzusi va gʻoyasi

yolg ʻ on ishonadi , chunki u оʻ zi yolg ʻ on gapirmaydi . Biz esa hammaga shubha
k о
ʻ zi bilan qarashga о ʻ rgangan insonlarmiz .
Hikoya qahramonlari Ramazon va Shodi garang kabi beg ʻ ubor insonlarning
hayotimizda borligi dunyo muvozanatini ushlab turadi , ular birovdan hech narsa
kutmaydi , yomonlikka ham , yaxshilikka ham faqatgina yaxshilik bilan javob
qaytaradi . Biz ularni о
ʻ z vaqtida qadrlamasligimiz , mensimasligimiz mumkin ,
lekin barbir hikoya s о
ʻ zlovchi shoir qahramonimiz singari yo hayotimiz har
doimgidek kundalik tashvishlar bilan о
ʻ tib nihoyalab borayotgan yoki о ʻ zimizda
yetarli baxtni his qilmagan vaqtimizda ularni qumsaymiz .
Xulosa о
ʻ rnida , filologiya fanlari nomzodi Olim Toshboyev fikrlariga
q о
ʻ shilgan holda quyidagilarni ta ’ kidlamoqchimiz : Erkin A ’ zam yozgan
“ Anoyining jaydari olmasi ” — Erkin A ’ zamning “ vizitniy kartochkasi ” dir . Hikoya
qahramoni о
ʻ z nomi bilan tug ʻ ilgan . Ramazondagi barcha fazilatlar oylar
sultonidan о
ʻ tganmikan deya о ʻ ylaysiz . Lekin rо za-ramazonni unutgan avlod el ʻ
orasida yurgan jо mardni qaydan anglab yetardi?!
ʻ
Takabburligu turli ma’siyat-gunohlardan qalbi qorayib ketganlar
Ramazonning bori shu ekanini tushunmaydi. “Bujur tosh”ni tarbiya qilish,
kо zining о tini olish payida bо lishadi nuqul. Xatti-harakatlaridan g ijinadi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
ustidan kulishadi hatto. Ramazonning odam, olam, hayot, silai rahm bobidagi
qanoatlari ularga mutlaqo yot.
Shu ma’noda, “Anoyining jaydari olmasi” bu — girya. Mungli, hazin
hikoyani о qib yengil tortasiz. Ramazon sizning ham qayg ularingizni artgandek
ʻ ʻ
bо ladi.
ʻ
25

ezib-ezg ilab tashlaydigan narsa bor-ku, о sha. О zbekchasini nima deyayotuvdi-ʻ ʻ ʻ
ya hali?
— Nimani uradi? Nimani maydalab tashlaydi?
— Nimani bо lsayam-da! — deydi ensasi qotib yangamiz. — Masalan,
ʻ
tuyilmagan kofe yo shunga о xshash qattiqroq narsalarni. Hatto — odam
ʻ
deganingni ham! — Shu gapi о ziga nash’a qilibmi, u bir zum ma’yus tortadi. —
ʻ
Sen aytgan “ уступка ” esa boshqa narsa. — U nima degani?
— Mana, sen hozir anovi mototsiklni ag darib, meni yarador qilding,
ʻ
shundaymi? Endi kechirim sо rayapsan. Men esa sening qilmishingni
ʻ
kechiryapman. Chunki meni yana u yoq-bu yoqqa mindirib yurishlaring bor!
Ana shuni “ уступка ” deydi, tushundingmi?— Уступка , уступка , ступка ,—
deya chaynaladi-yu, baribir hech baloni anglayolmaydi Abdiboy.
— Bu dunyoda уступка qilmasang, ступка ga yem bо lasan, ukajon. Mana,
ʻ
shunchasiga kо narkan-ku odamzod, — deydi yangamiz ajab bir о ychanlik
ʻ ʻ
bilan. 11
О zbek millati vakillari uchun rus tilidan о zlashgan kо p sо zlar oldidan
ʻ ʻ ʻ ʻ
unli qо shib talaffuz qilish odatiy hol. Asar qahramonlaridan biri Abdiboy ham
ʻ
ступка ni уступка deb talaffuz qiladi. Tabiatan о ta kuzatuvchan Erkin A’zam о z
ʻ ʻ
asaridagi sо z о yini jarayonida xuddi shunday vaziyat yaratgan.
ʻ ʻ Уступка – “voz
kechmoq”, “bahridan о tmoq”, “kechib yubormoq” degani bо lsa,
ʻ ʻ ступка sо zi ʻ
ступ asosidan yasalgan bо lib, “maydalamoq”, “ezmoq”, “undek tuymoq” degan
ʻ
mazmunni bildiradi (bu ma’nolar, albatta, konteks va vaziyat bilangina yuzaga
chiqadi).
Ступка sо zining о zbekcha muqobili esa hovoncha. О z yurtidan
ʻ ʻ ʻ
uzoqlarda ersiz, farzandsiz, qon-qarindoshsiz qolgan Marina ham tushunib
yetadiki, agar hayotdagi kichik xatolar, kо ngilliksizlar, muammolar bahridan
ʻ
о tib, ularga kо z yumib yashamasa, hovoncha − hayot hech nimani, hech kimni
ʻ ʻ
ayab о tirmaydi. Hamma narsani maydalab, ezg ilab tashlaydi. Hayot beshafqat. U
ʻ ʻ
о z ishini bajarishdan tо xtamaydi. Bir sо z bilan aytganda qahramonimiz
ʻ ʻ ʻ
kutilmaganda hayotiy haqiqatni tushunib yetdi va buni hech kim inkor etolmaydi.
11
A’zam E. Yozuvchining bog‘i 126-127-betlar
104
22

bema’niligini anglaydi. Avvalo, Mashrab – shoirning ismimas, taxallusi.
Ikkinchidan, shoir Mashrab bо lgani bilan biron narsa о zgarib qoladimi? Asqarʻ ʻ
Shodibekov masala sirtida sirg almaydi, ildiziga boqadi. Ahmadxonovning beburd
ʻ
savoli sabab bо lib, u о zbek mumtoz adabiyotini sinchiklab о rganadi. Masalalar
ʻ ʻ ʻ
mohiyatiga kiradi. Asqar Shodibekov – muhabbat yoshidagi yigit. Ammo unga
Barno, Ra’no, Vazira, Naziralar yoqmaydi. Ular jiddiy fikr yuritishdan yiroq .
Qizlar yaltir-yultir kiyimlari, antiqa talaffuzlari bilangina diqqatni jalb etadilar.
Jovliboylar ham о ziga xos odamchalar. Ular zudlik bilan kechagi kunlarini
ʻ
unutishga, asl mohiyatlarini yashirishga intiladilar. 2
Erkin A’zam uslubida kesatiq, piching seziladi. Uning kesatiqlari о ziga xos.
ʻ
Adabiy jarayonda tabiat – jamiyat – inson hayotida kechayotgan voqea – hodisalar,
о zgarishlar shaxs erki, millat hurriyati, Vatan istiqloli va istiqboli nuqtai nazaridan
ʻ
о rganilmoqda, estetik baholanmoqda. Shu ma’noda, inson kо ngli barcha
ʻ ʻ
buhronlar silsilasini sintezlashtiruvchi mehvar bо lib qoldi. Oftob nurini linzaga
ʻ
joylab, bir nuqtaga yо naltirilsa tog larni tolqonga, qoyalarni payrahaga aylantirib
ʻ ʻ
yuboradi.
“Javob” – Erkin A’zamning 1986-yilda chop etilgan qissalar va
hikoyalardan tashkil topgan tо plami. Tо plamga “Otoyining tug ilgan yili”,
ʻ ʻ ʻ
“Javob” qissalari hamda “Shaytonchalar kо chasi”, “Piyoda” va “Manana”
ʻ
hikoyalari kiritilgan. “Javob” – о ziga xos qissa. Asar qahramonlari – Elchiyev va
ʻ
Mastura kо p yillar burun “Otoyining tug ilgan yili” qissasida xayrlashganimiz
ʻ ʻ
Asqar Shodibekov va Raxshona bо lib tuyulaveradi menga. Elchiyev Asqarga
ʻ
о xshagan qishloqlik. Toshkentda о qigan, uylangan, bola-chaqali bо lgan.
ʻ ʻ ʻ
Elchiyev “singan” qahramon – jо shib kurashmaydi, martabaga qiziqmaydi, “faqir
ʻ
kishi panada” degan naqlga amal qilib yashaydi. Lekin u ojiz, notavon emas.
Asqardagi о jarlik, qaysarlik, aytganidan toymaslik uning ham tabiatida bor.
ʻ
Ammo u о zini hamisha jilovlab yashaydi. Ayagan kо zga chо p kirar, degan gap
ʻ ʻ ʻ
bor. Hech narsadan hech narsa yо q, arzimagan sabab bilan tо rt mast barzangi
ʻ ʻ
Elchiyevni о lasi qilib dо pposlaydi. Elchiyevning xо rligi keladi: boshini qayerga
ʻ ʻ ʻ
2
A’zam Erkin. Shovqin. Roman. Qissa. Hikoyalar. – Toshkent, “O‘zbekiston”, 2011.
7

15. Quronov D. Adabiyot nazariyasi asoslari. –T.: Navoiy universiteti, 2018. – 480
b.
30

shahvoniy xotiralar bag riga olib ketadi. Jasur shoir, Temiryо lchi kuyib-yonibʻ ʻ
haqiqatni tiklayaptilar; Oqsoqol shoir, Ajoyib domlalar zо r berib kechagi ayblarini
ʻ
xaspо shlashga urinmoqdalar; Mafkuraxonim esa butunlay boshqa narsalarni
ʻ
о ylab о tiribdi. Qissada Jiyanbeka, Otashqalb shoirning yoshlikdagi dо sti
ʻ ʻ ʻ
obrazlari bor. Jiyanbeka Otashqalbni kо rmagan, she’rlarining ashaddiy muxlisi
ʻ
ham emas. Hozir shunday vaziyat paydo bо ldiki, Jiyanbeka katta amalga minib
ʻ
qolishi mumkin. U imkoniyatni boy bermaydi. Otashqalbning sо ngan yulduzi
ʻ
qayta porlay boshlagach, uning dо stlari, jabr chekkanlar soni ortib qoladi.
ʻ
Anjumanda nogiron, abgor Otashqalb shoir timsoli paydo bо ladi. Aslida,
ʻ
yig ilganlarga Otashqalbning keragi yо q. Ular Otashqalbga bag ishlangan tadbirni
ʻ ʻ ʻ
о tkazish uchungina kelgan, xolos. Tantanali tadbir chog i Jasur shoir va Oqsoqol
ʻ ʻ
shoir avlodlari aro kurash ketadi. Mana shu hodisa hayotda rо y bergan. Ulug
ʻ ʻ
shoir nomidagi teatrda kechagi avlod bilan bugungi yoshlar о rtasida rо y-rost
ʻ ʻ
kurash bо lib о tgan. Anjumanni Mafkuraxonimu boshqa xonimchalar boshqargan.
ʻ ʻ
О sha yig ilishda shakllanayotgan avlod о z imkoniyatlarini bus-butun namoyon
ʻ ʻ ʻ
etgan edi. “Pakananing oshiq kо ngli” tо plamiga “Navoiyni о qigan bolalar”,
ʻ ʻ ʻ
“Bizning tog a”, “Ta’ziya” hikoyalari ham kiritilgan. Ularning qahramonlari har
ʻ
xil toifa, fe’l-atvordagi kishilar. “Navoiyni о qigan bolalar” hikoyasida uch
ʻ
kursdosh – ikki oshiq va Malika obrazi yaratilgan. “Aytishlaricha, olim biror
olamshumul kashfiyot yaratsa, uni xalqqa anglatmoq uchun bu kashfiyotni
tafakkur yuksakliklaridan kundalik turmush zaminiga olib tushmog i, mavhum va
ʻ
murakkab formulalar tilidan jо n, kо nikilgan tushunchalar, oddiy tasavvurlar tiliga
ʻ ʻ
kо chirmog i lozim. San’atda esa buning aksi. Shoir ham olamshumul kashfiyotlar
ʻ ʻ
qiladi – betakror ranglarga, maftunkor jilolarga, sehrli ma’nolarga, durdona
hikmatlarga tо la gо zal dunyo yaratadi. Biroq bu dunyoni anglamoq va anglatmoq
ʻ ʻ
uchun jо nlashtirib, oddiy maishiy tilga kо chirib bо lmaydi. Jо nlashtirishimiz
ʻ ʻ ʻ ʻ
bilanoq gо zallik g oyib bо ladi, asarning sehru jodusi yо qoladi, hozirgina sizni
ʻ ʻ ʻ ʻ
larzaga solib turgan poetik misralar beta’sir sо z tizmalariga aylanadi”.
ʻ
Qish. Sovuq. Uch kursdosh yangi yilni kutib olgach, kо chaga chiqishadi.
ʻ
Malikani uyigacha kuzatishmoqchi. Yо lovchi mashinalar katta pul sо raydi. Ikki
ʻ ʻ
13

Xulosa
Surxon vohasi adabiyotining yorqin vakillaridan biri Erkin A’zamdir. Erkin
A’zam ijodi alohida ajralib turadi, adibning ijodiy faoliyati benihoya rang-barang.
Chunki ijodkor о zining nosir, dramaturg, publitsist, kinodramaturg, muharrirʻ
sifatidagi qirralarini allaqachon k о rsatib ulgurgan. Adib adabiyot maydoniga
ʻ
dastlab hikoyalari bilan kirib keldi, ilk yozgan hikoyalari maktab davridayoq
matbuot yuzini k о rdi. Birinchi kitobi esa 1977-yilda “Chiroqlari
ʻ о chmagan ʻ
kecha” nomi bilan chop b о lgan hikoyalar t
ʻ о plamidir. ʻ
Ushbu t о plami bilanoq Erkin A’zam adabiyotchilar, munaqqidlar,
ʻ
kitobxonlar nazariga tushdi. Muallif shundan keyin “Otoyining tug ilgan yili”,
ʻ
“Javob”, “Olam yam-yashil”, “Bayramdan boshqa kunlar”, “Pakananing oshiq
k о ngli”, “Kechikayotgan odam”, “Guliguli”, “Ertak bilan xayrlashuv”, “Jannat
ʻ
о zi qaydadir”, “Shovqin” kabi hikoya, qissa, publisistik miniaturalar, kinoqissa,
ʻ
drama va roman kabi janrlardagi kitoblari, t о plamlari bilan adabiyot maydonidagi
ʻ
о rnini mustahkamlab, kitobxonlar qalbidan joy olib kelmoqda. “Erkin A’zamning
ʻ
sh о rolar davrida yozilgan asarlaridan zamonasozlik, sovetparastlik, soxta
ʻ
qahramon yaratish, sxematizm unsurlarini topa olmaysiz. Adibning sh о ro davrida
ʻ
yaratilgan asarlari bugun ham eskirmagan. Uning asarlari mustahkam badiiyati,
umuminsoniy g oyalari bugun ham aziz va ardoqli. Erkin A’zam bir qator
ʻ
qissalarida “Shoirning t о yi” , “Chapaklar va chalpaklar mamlakati”, “Pakananing
ʻ
oshiq k о ngli”, “Guli-guli”, “Zabarjad”, “Farishta”, “Suv yoqalab”, “Shovqin”da
ʻ
yangicha badiiy shartlilik vositalaridan bag oyat mohirlik bilan foydalanadi.
ʻ
Xususan bu qahramonlarga ism tanlashdan tortib, voqealarni bayon etish,
chapani, qaysar, о jar xarakterli kishilar obrazini bosh qahramon sifatida
ʻ
yaratishda k о rinadi”
ʻ 13
.
13
Erkin A’zam badiiy olami: Ilmiy maqolalar va suhbatlar to‘plami. –T.: Turon zamin ziyo, 2014. 6- b.
26

I Bob. Erkin A’zamning hayoti va ijodi.Uning hikoyanavis, qissanavis sifatida
о zbek adabiyotida tutgan о rni va mavqeyiʻ ʻ
1.1. Erkin A’zam – hozirgi о zbek adabiyotida hikoyanavis, qissanavis sifatida
ʻ
о z о rni va mavqeyiga ega ijodkor
ʻ ʻ
Adabiy hayotimizda yangi-yangi asarlar paydo bо lmoqda. Shunday ekan,
ʻ
ushbu asarlarni tahlil qilish ehtiyojini keltirib chiqarishi tabiiydir. Keyingi davr
о zbek nasri, dramaturgiyasi taraqqiyotiga sezilarli hissa qо shib kelayotgan
ʻ ʻ
ijodkorlardan biri Erkin A’zamdir. Yozuvchining turfa xil xarakterdagi qissalari bu
janr taraqqiyotiga katta hissa bо lib qо shilgan. Adibning xarakter yaratish
ʻ ʻ
an’anasi hayot voqeligini aks ettirishdagi о ziga xos tasvir usuli mavjud. XX
ʻ
asrning 70-80- yillariga kelib adabiyotda yangi bir tо lqin shakllandi. Bu davr
ʻ
yozuvchilari ijodida mumtoz adabiyot an’analariga va milliylikka intilish bilan bir
qatorda, yangicha adabiy tafakkur shakllanib, badiiy obrazlar silsilasida turmushni
tubdan о zgartirishga harakat qilgan zamonaviy qahramonlar badiiyatda о z aksini
ʻ ʻ
topa boshladi. Bu davr qissachiligida Murod Muhammad Dо st, Tog`ay Murod,
ʻ
Erkin A’zam, Xayriddin Sulton, G`offor Hotam kabi ijodkorlar bu janr
taraqqiyotiga ulkan hissa qо shdi. Ularning badiiy asarlarida milliy о zlikni
ʻ ʻ
anglash, ijtimoiy muhitga qarama-qarshi obrazlar tizimi maydonga keldiki, ularda
yashashni ma’nisini anglashga bо lgan intilish о z aksini topdi.
ʻ ʻ 1

Darhaqiqat, Erkin A’zam ijodni qismat deb bilgan ijodkorlardan biridir. Adib
asosan qissa va hikoyalari bilan kitobxon qalbiga yо l topgan. Turli janrlar
ʻ
taraqqiyotidagi о zgarishlar adib ijodidagi qissa janrida ham kо zga tashlanadi.
ʻ ʻ
Keyingi yillar qissachilik haqida sо z yuritgan adabiyotshunos Umarali Normatov
ʻ
shunday yozadi: “Bugungi qissachiligimizga nazar tashlaganda birinchi galda
undagi mavzu muammo, shakliy, uslubiy jihatdan rang–baranglik e’tiborni tortadi;
ular orasida tarixiy, zamonaviy, ijtimoiy–siyosiy, oilaviy–maishiy, ishqiy
mavzulardagi ham an’anaviy romantik, realistik, ham modernistik, ham jiddiy,
ham yumoristik, sarguzasht–dedektiv yо nalishdagi asarlarni kо rish mumkin, turli
ʻ ʻ
saviyada bо lishidan qat’iy nazar rang–baranglikka ne yetsin”. Qayd qilinganidek,
ʻ
1
Erkin A’zam badiiy olami: Ilmiy maqolalar va suhbatlar to‘plami. –T.: Turon zamin ziyo, 2014. 6- b.
5

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Erkin A’zam badiiy olami: Ilmiy maqolalar va suhbatlar tо plami. –T.: Turonʻ
zamin ziyo, 2014. –304 b.
2. A’zam Erkin. Shovqin. Roman. Qissa. Hikoyalar. – Toshkent, “О zbekiston”,
ʻ
2011.
3. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий
Мажлисга Мурожаатномаси//Халқ сўзи. –Тошкент: 2017. 23-декабрь
4. A ’ zam E . Guli - guli : qissalar , kinoqissalar , dramatik asar . – T .: G ʻ afur G ʻ ulom
nomidagi nashriyot – matbaa ijodiy uyi , 2009. –230 b .
5. A’zam E. Jannat о ’zi qaydadir: hikoyalar, kinoqissalar, dramatik asar va
publitsistik miniatyuralar. –T.: Sharq, 2007. –270 b
6. A’zam E. Kechikayotgan odam: Qissalar. – T.: Sharq, 2002. – 446 b.
7. Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454Volume 2 | Issue 6 | Juni, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF:
7,6
8. Erkin A’zam badiiy olami: Ilmiy maqolalar va suhbatlar tо plami. –T.: Turon
ʻ
zamin ziyo, 2014. –304 b.
9. Normatov U. Yangi asr odamlari// «О zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi,
ʻ
2009-yil 22-son. 4-bet.
10. Ulug ov A. Adabiyotshunoslik nazariyasi. –T.: G .G ulom nomidagi NMIU.
ʻ ʻ ʻ
2018.–308 b
11. “ Жаҳон адабиёти ”, 2016 йил , №12, 129- б .
12. Karimov N. va boshqalar «XX asr о zbek adabiyoti tarixi» –T.: 1999. –544 b.
ʻ
13. Maqsadqulov X. Termiz oqshomi gazetasi 2008-yil 10-son.
14. Normatov U. Ijod sehri. –T.: “Sharq”, 2007. –352 b.
29

urishni bilmay qoladi. Odamni ezib yuboradigani shundaki, katta-katta odamlar
anovi boyvachcha barzangilarni rо y-rost himoya qila boshlaydi. О zbekchilikningʻ ʻ
nozik tomonlari ishga solinadi. Elchiyev umrini oilasiga – xotini, qizi Jasura, о g li
ʻ ʻ
Kamoliddinga bag ishlagan edi. Bolaligida о g li va qizi nihoyatda shirin,
ʻ ʻ ʻ
mehribon bо lishgan. Ayniqsa, о g li Kamoliddin juda yuvosh edi. U voyaga yetdi.
ʻ ʻ ʻ
Oliy о quv yurtiga kira olmadi. Armiyada xizmat qildi. Sо ng ishlay boshladi.
ʻ ʻ
Kamoliddin ham jisman, ham ruhan о zgardi. Kо chadan beri kelmay qoldi.
ʻ ʻ
Ichadigan bо ldi. Chatog i, opasidan ham yoshi ulug , er kо rgan Dinaga
ʻ ʻ ʻ ʻ
aylanishib qoladi. Unga uylanmoqchiligini aytadi. Elchiyev joniga qasd qiladi.
Tasodifan tirik qoladi. Qissadagi asosiy voqea – shu.
Shо ro adabiyotshunosligida sujetning tugun, voqealar rivoji, kulminatsion
ʻ
nuqta, yechim singari qismlari bо lardi. Shu nuqtai nazardan, Erkin A’zamning
ʻ
“Javob”i, Asqad Muxtor mazkur kitobga yozgan “Bosh tashvish” nomli
sо ngsо zida aytganiday: “Elchiyevning qalbida endi kurash ruhi yetilganda asar
ʻ ʻ
tugab qoladi, afsuski, uning kurashga kirgani va kurash jarayoni kо rsatilmagan”.
ʻ
Aslida ham shundaymi? Menimcha, qissaga ikki yozuvchi turlicha estetik prinsip
nuqtai nazaridan yondashgan. Asqad Muxtor sotsialistik realizmdagi kurash,
ziddiyatlar tо qnashuvini mukammal о zlashtirgan adib. Erkin A’zam ijodida esa
ʻ ʻ
kolliziyalar tasvirida biz uchun yangilik bо lgan tomonlar uchraydi. “Otoyining
ʻ
tug ilgan yilida”yoq adib voqealarni ich-ichidan, mohiyatidan turib tasvirlash
ʻ
yо sinini tutgani kо ringan edi. “Javob”da kurash Elchiyev ongida, ruhida uzluksiz
ʻ ʻ
oqim tarzida davom etadi. Qissa syujeti retroga asoslangan. Qahramon о ylaydi,
ʻ
xotirlaydi, xayolan ming kо chaga kirib chiqadi. Elchiyev о ylarida ruhiyatidagi
ʻ ʻ
holatlar namoyon bо ladi. Chuqurroq qaralsa, Elchiyev qо rqib, chо chib, о ta
ʻ ʻ ʻ ʻ
ogoh bо lib yashaydi
ʻ 3
. U olg a intilishdan kо ra, erishganini asrash-avaylashga ʻ ʻ
kо proq e’tibor beradi. Uni – bilimdon mutaxassisni yuqori lavozimga
ʻ
kо tarmoqchi bо lishadi. Qahramonimiz о zini kamtaru kamsuqum tutib, chetda
ʻ ʻ ʻ
qolaveradi. Vaholanki, hamqishloq dо sti Haydar bilimda ham, aql bobida ham
ʻ
ancha tо pori edi. Lekin yeldi, yugurdi, birovni “aka”, birovni “uka” dedi, о zini
ʻ ʻ
3
Normatov U. Yangi asr odamlari// «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi,
2009-yil 22-son. 4-bet.
8

deyolmaymiz-ku, bunday insonlarni kunduzi chiroq yoqib topish hozir anchayin
mushkul. Bu uning "men"i yо qligi deyiladimi, yoki xudbin emaslikmi, bilmadim,ʻ
qanday ta’riflashni, u о zidan kо ra kо proq insonlar haqida, yо q faqat boshqa
ʻ ʻ ʻ ʻ
insonlar haqida qayg uradi, nazarimda. Dо sti bilan bо lgan suhbatlarda ham buni
ʻ ʻ ʻ
kuzatish mumkin: "Sen о qiyapsan-ku, shu yetadi menga" deyishiga javoban
ʻ
dо stining " sen kirsang men о qishni tashlayman "qabilidagi hazily, unga esa
ʻ ʻ
“men о qimasam ham mayli, yurt sendek shoirsiz qolmasin” deb о qishga
ʻ ʻ
kirishdan voz kechishi, bu gap kesatiq sifatida yasama aytilmagandi, bu chin
dildan chiqqan mehrga tо la sо z edi.
ʻ ʻ
Xush qol endi-i, Zuhroxonim,
Ayro tushdi-i bu jo-on sendan...
Ushbu qо shiqni doim yoqtirib tinglagan, hirgoyi qilgan Ramazon hammani
ʻ
о zi kabi oqkо ngil deb о ylaydi. Birovlarning qilayotgan jinoyatlarini yaxshi
ʻ ʻ ʻ
tushunmaydi va ularning ikki og iz sо zlariga ishonib ayblarini о z bо yniga oladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Bugungi kunda shunday pok qalbli insonlar kо p bо lsa qani edi-ya?!
ʻ ʻ
Hikoyani har bir joyi alohida tо xtalib о tishga arziydi. Mehr ulashuvchi
ʻ ʻ
jaydari olmalar, "Chantramore", "Kalamakatore", rasm portret tushishdagi pozalar
(keyinchalik bu uchun qahramonimiz dо sti Ramazon bilan rasmga tushmagani
ʻ
uchun afsuslanishi), Boysun yangiliklari, uning о zi kabi antiqa jamadoni, suddagi
ʻ
ajoyib javoblari, Barnaul, yozuvchimizning hikoya sо nggidagi hislari - har biri
ʻ
о quvchini yaqqol kо z oldida gavdalanadi, kitobxon hikoyani ajoyib mahorat
ʻ ʻ
bilan yozilganiga ishonch hosil qiladi.
• ISHONCH
• MEHR
• VIJDON
Ramazon bir qallob insonga ishonadi, unga bergan va’dasi ustidan chiqadi,
aldanganini biroz tushunsa ham, agar yordam bermaganida u butun umr vijdon
azobida bо lar edi, yoki sud jarayonida bо lgan voqeani aytib berganida, chunki
ʻ ʻ
bizning Ramazon hech kimga о xshamaydi!
ʻ Insonlar xoh rost gapirsin yoki
24

Bizni ham Erkin A'zam ijodidagi о ziga xoslik befarq qoldirmadi. Agarʻ
yozuvchi ijodini kuzatar ekansiz vaqt о tishi bilan ijodiy barkamollikni sezish
ʻ
mumkin. Yozuvchi tajribasi oshgan sari asarlarining ham saviyasi kо tarilib
ʻ
borganligiga guvoh bо lamiz. Erkin A'zam qissachilikda katta muvaffaqqiyatga
ʻ
erishdi, ammo bu uning haqiqiy muvaffaqqiyati emasdi. Ijodkor о zbek
ʻ
adabiyotida yangi yо nalish ochdi. О zbek kinoqissachiligiga asos soldi. Endilikda
ʻ ʻ
kinoqissalardagi tasvir usuli, sujet va kompozitsiyaning о rni, ahamiyati tom
ʻ
ma'noda о zbek adabiyotida yangilik bо ldi.
ʻ ʻ
Kurs ishining maqsad va vazifalari : Erkin A’zam hikoyalarining
mavzusi va g oyasi haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha tavsiflash.
ʻ
. Erkin A’zamning hayoti va ijodi.Uning hikoyanavis, qissanavis sifatida о zbek
ʻ
adabiyotida tutgan о rni va mavqeyi. Erkin A’zam va istiqlol davri о‘zbek nasri
ʻ
haqida chuqurroq tahlil qilish va xulosalar hosil qilish.
Kurs ishi ob’yekti va predmeti Erkin A’zam va uning о ziga xos
ʻ
takrorlanmas "Anoyining jaydari olmasi" hikoyasi mazmun-mohiyati. Hikoyadagi
qahramonlar va dо stlik, mehr, ishonch tuyg ulari.
ʻ ʻ Erkin A’zam “Anoyining
jaydari olmasi” hikoyasi va undagi dо stlik, mehr, ishonch tuyg ulari tasviri
ʻ ʻ
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
tо plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
ʻ
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bob va
qilingan xulosalardan iborat. Ishda о rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
ʻ
tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga
qо yilgan maqsadga erishishi uchun tо plangan adabiyotlar manbalarning nomlari
ʻ ʻ
va elektron manzillari keltirildi.
4

“Erkin A’zam “Guli-guli” qissasida, “ Ступка ” hikoyasida, “Shovqin”
romanida xorijdan kelgan ayollar qismatiga alohida e’tibor qaratadi. О zbekonaʻ
hayot tarziga ularning kо zi bilan, ularning hayot tarziga о zbekona nigoh bilan
ʻ ʻ
qaraydi. Yaxshi-yomon, ijobiy-salbiy bu obrazlar xayoliy yoki yozuvchi
fantaziyasining mahsuli emas. 8

Yozuvchi bu tо g rida “Parijdan qо ng iroq bо lguncha va bо lgach” adabiy
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
suhbatida batafsil tо xtaladi. О tgan asrning 60-70-yillari Rossiya va Ukraina
ʻ ʻ
pedbilim dargohlarini bitirgan kо plab yosh-yalang О zbekistonga ishga yо llanib,
ʻ ʻ ʻ
olis-olis qishloqlarda rus tili va adabiyotidan dars berganligi hayotiy haqiqat.
Shuningdek, armiyaga ketgan kо pgina о zbek yigitlarining о sha yerdan uylanib
ʻ ʻ ʻ
qaytganligini kо p bora eshitganmiz. Yozuvchining badiiy mahorati tufayli ana shu
ʻ
tarixiy haqiqat jozibali badiiy haqiqatga aylantiriladi. Yozuvchining mahorati, bir
tomondan, real hayotdagi yangilikni kо ra olishi va uni adabiy vositalar bilan tahlil
ʻ
eta olish san’ati bо lsa, ikkinchi tomondan san’atning sirlarini chuqur о zlashtira
ʻ ʻ
olganligida namoyon bо ladi. Shu ikki asos birlashib, hayotning katta haqiqati
ʻ
о zining tugal va gо zal ifodasini topadi”.
ʻ ʻ 9

Bizning qahramonimiz Marina ham о zbeklarga rus tilidan saboq berish
ʻ
uchun kelgan edi. Boshida hayoti yaxshi edi. U akamiz Arslon bilan sevishib qolib
unga turmushga chiqdi. Taqdir ularga farzand deb atalmish ne’matni ravo
kо rmadi. Ular kelishib bir qizchani asrab olishdi. Ammo u ham oqibatsiz farzand
ʻ
chiqdi. Ota-onasini tashlab bir erkak bilan Samaraga ketvordi. Shu о rinda
ʻ
hikoyadagi bir о ringa e’tibor qaratishni lozim topdik. Arslon akamizning xonasida
ʻ
plakatnamo bir surat borligi-yu, hikoyachi uni sо rab borganida jonimni sо ra,
ʻ ʻ
ammo bu suratni sо rama deydi.
ʻ
Suratda nima tasvirlangan edi: “….Chamasi, mingminglab nusxada
tarqalgan plakatsimon bir tasvir-da. Bir yoni pushtinamo allaqanday yirik shaftoli,
8
Normatov U. Yangi asr odamlari// «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi,
2009-yil 22-son. 4-bet.
9
Qobulova N. Qahramon xarakterini yoritishda biografik metodning roli. Buxoro davlat universiteti ilmiy axboroti
2019/2 (74)161

103
20

k о ‘ngilda adashgan. Umuman, olganda “aldangan avlod”ning hayoti, fojialari,
inqirozga yuz tutgan e’tiqodlarini, k о ‘ngil royishlariga qarshi yashayotgan
qahramonlar iztirobini Erkin A’zam ham о ‘zicha, о ‘z badiiy qarichi bilan har
tomonlama mukammal talqin etishga harakat etdi. Istiqlol davri о ‘zbek nasrida
“Aldangan avlod taqdiri” (“Umri zavol topgan avlod” desa ham b о ‘ladi) turli
rakurslardan turib, о ‘nlab ijodkorlarimiz tomonidan yoritildi. Shu bois bu adabiy
voqelikni tizimli ravishda, monografik planda yosh tadqiqotchilarimiz yangicha
zamonaviy ilmiy-nazariy qarashlar bilan о ‘rganishi, ajoyib ilmiy kuzatuvlar olib
borishlari kerak, deb о ‘ylaymiz.
“Anoyining jaydari olmasi”dagi Ramazon, “Piyoda”dagi Berdiboy,
“Bayramdan boshqa kunlar”dagi Safura, “Pakananing oshiq k о ‘ngli”dagi Pakana
rassom, “Otoyining tug ilgan yili”dagi Asqarbek, “Javob”dagi Nuriddinʻ
Elchiyevlar yaratilganidan beri hozirgi kungacha k о ‘ptab bahsu munozaralarga
sabab b о ‘lib kelmokda. Kimdir, bunday nostandart obrazlar yaratilishini
yozuvchining fe’li-tabiati bilan bog lasa, yana kimdir qahramonning jamiyat bilan
ʻ
kelishmovchiligida deb biladi. Erkin A’zam hayoti va ijodiy faoliyati haqida
bilishimizcha, ikki yuzga yaqin maqolalar, taqrizlar yozildi. Shunga qaramasdan,
Erkin A’zam badiiyati sirlari haligacha jiddiy monografik k о ‘lamda ishlanmadi.
Albatta, poytaxtda va undan tashqarida ilmiy ish bilan shug ullanayotgan yosh
ʻ
tadqiqotchilarimiz adib ijodini yangicha ilmiy mezonlar asosida о ‘rganishga bel
bog lashgan. Bugun Erkin A’zam ijodi adabiyotshunos, tilshunos, san’atshunos,
ʻ
kinoshunos, teatrshunos kabi mutaxassislar tomonidan xilma-xil rakurslardan turib
о ‘rganilyapti.
Erkin A’zam О ‘zbekistonning YUNESKOdagi vakolatxonasi taklifiga
binoan 2013 yilning may oyida Fransiyaning Parij shahrida ijodiy safarda b о ‘lib
qaytdi. Bu ijodiy muloqotlar davrida Erkin A’zam asarlarining mazmun-mohiyati,
shuningdek, adib qalamiga mansub kinoqissa — “Parizod” filmining taqdimot
marosimi b о ‘lib о ‘tdi. Bizningcha, о ‘zbek kinossenaristlari orasidagi Erkin
A’zamning bunday muvaffaqiyatlari nafaqat kinoshunoslik sohasining, о ‘zbek
adabiyotining ham jiddiy yutuqlaridan. Erkin A’zam kinossenariylari asosida
17

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I Bob. Erkin A’zamning hayoti va ijodi.Uning hikoyanavis, qissanavis sifatida оʻzbek adabiyotida tutgan
оʻrni va mavqeyi .......................................................................................................................................... 5
1.1. Erkin A’zam – hozirgi оʻzbek adabiyotida hikoyanavis, qissanavis sifatida оʻz оʻrni va mavqeyiga ega
ijodkor ......................................................................................................................................................... 5
1.2. Erkin A’zam va istiqlol davri о‘zbek nasri ............................................................................................ 15
II Bob. Erkin A’zam hikoyalarining mavzusi va gʻoyasi ............................................................................... 19
2.1. Erkin A’zamning “Ступка” hikoyasi. Asardagi ayol obrazining ichki dunyosi va uning dardlari birgina
sоʻz kuchi bilan kоʻrsatib berilganligi. ........................................................................................................ 19
2.2. Erkin A’zam “Anoyining jaydari olmasi” hikoyasi va undagi dоʻstlik, mehr, ishonch tuygʻulari tasviri 23
Xulosa ........................................................................................................................................................ 26
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 29
Kirish
Keyingi yillarda badiiy adabiyotimizda turfa xil ohangdagi va turli janrdagi
yuksak mahorat bilan yaratilgan asarlar maydonga keldi . Shunday ekan , ushbu
asarlarni tahlil qilish jarayonida badiiy asarlardagi оʻ ziga xos talqin usuli , yozuvchi
poetik mahoratini tahlil qilish bugungi adabiyotshunosligimizning dolzarb
muammolaridan biriga aylanmoqda .
2

kо kmak butog i tikkayib turibdi. Shuni uchtami-tо rtta qipyalang och, qiyiqkо zʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mitti bolakay xuddi koptok misol qayoqqadir dumalatib ketayotir. Yonboshida
xitoychami, tikka tushgan bir yozuv, xolos”. 10
Arslon aka nega aynan shu suratni
bо ydoqlik vaqtlaridan boshlab xonasida saqlab keldi va uni qadrdon insoniga ham
ʻ
sovg a qilishni xohlamadi? Demak, u bepusht bо lib qolganligini avvaldan sezgan
ʻ ʻ
degan xulosa qilishimiz mumkin.
U bolalarni sevgan va armon bilan armonsiz dunyoga rixlat qilgan. Marina
opa qо shnilarnikiga ham gurungga tez-tez chiqib turadi. Ularning ishlariga
ʻ
qarashadi. Ovqat vaqti bо lganda biror bahona bilan u yerdan ketib qoladi va u
ʻ
yerga qaytib qadam bosmaslikni niyat qiladi. U tez-tez yо qlab turadigan bitta
ʻ
odam bor – Lena. Bu ayol ham bir vaqtlari Marina bilan ishlash uchun kelib
mahalliy erkakka turmushga chiqib bola-chaqali bо lib ketgan juvonlardan biri.
ʻ
Muallima yangamizni uning oldiga doim eldoshlik tuyg usi boshlab boradi.
ʻ
Yangamiz dugonasi serfarzand bо lgani uchun sovg alarga tо lib boradi. Eldoshlar
ʻ ʻ ʻ
birga о tirib choy ichishadi. Yangamiz Lenaning eriga deb olib borgan ichimlikni
ʻ
ham о zlari baham kо radilar va mezbon kofe damlamoqchi bо lib kofesiga qarasa
ʻ ʻ ʻ
maydalanmagan kofe ekan. Kofeni maydalash uchun hovoncha qidira boshlaydi.
Marina yangamiz va Lenalar о zbek odatlariga shunday singib ketaganidan
ʻ
hovonchani о z tillarda nima deyilishini eslolmaydilar. Ovqat vaqtida Marina eski
ʻ
odati bо yicha turib jо nab qoladi. Ammo ichichidan sezadiki, bu uyga hali juda ko
ʻ ʻ
‘p keladi. Uni о zi anglab-anglamagan bir kuch bu yerga kelishga majbur qiladi.
ʻ
Asar nomining “ Ступка ” deya tanlanishi adibning juda toqirligidan dalolat beradi.
Asarning yakuniy qismida, ya’ni qо shni yigit Abdivoy Marina yangamizni Arslon
ʻ
akadan qolgan mototsiklda olib qaytayotganda yiqilib tushishadi. Abdivoy xijolat
bо lib kechirim sо raganida:
ʻ ʻ
— Topdim! — deya qichqirib yuboradi shunda yangamiz ilkis boshini
kо tarib. — Topdim: —
ʻ ступка , ступка !
— Nima topdingiz? — deb sо raydi bola anqayib. —
ʻ уступка ? Nima u? —
Уступка emas, kallavaram, ступка ! Ступка , bilding? Urib-urib maydalaydigan,
10
A’zam E. Yozuvchining bog‘I 117-bet
21

fan sohasiga urdi, nomzod, doktor, professor bо ldi. Kechagi tо pori Haydar –ʻ ʻ
bugun “Haydar Samadovich”, Elchiyevni mensimaydi. Elchiyev sira
tavakkalchilikni yoqtirmaydi, qismatga ishonmaydi. U о g li, qizini qog ozga
ʻ ʻ ʻ
о ralgan qandday asraydi. Lekin bolalarni hayot о z domiga tortdi. Jasura ham,
ʻ ʻ
Kamoliddin ham tamoman boshqacha odam bо lib yetishdi. Elchiyev hamisha
ʻ
qisinib-qimtinib, g ilofda yashab о tayotganini angladi. Tarki odat amrimaholligini
ʻ ʻ
chuqurroq his eta boshladi. Hayotdan ketishni tо g ri yо l deb bildi. О z joniga
ʻ ʻ ʻ ʻ
qasd qilish musulmonchilikka, umuman, insoniylikka tо g ri kelmasligini u о ylab
ʻ ʻ ʻ
kо rmadi. Shu jihatdan, Elchiyev – kommunistik mafkura, qо rqoqlik falsafasining
ʻ ʻ
qurboniga aylandi. Mastura, Jasur, Kamoliddin, hatto qalbi toza, xayrixoh Dina
ham Elchiyevga achinadi. “Javob” qissasini о qib, bitta odamning yuragida
ʻ
shuncha gap bor ekanmi, muallif ularni qayerdan bildi, qanday yuzaga chiqardi,
deya о ylanib qoladi kishi. “Javob”– Erkin A’zam ijodidagi muhim asarlardan biri.
ʻ
Erkin A’zam “Piyoda” hikoyasini kinoqissaga, “Pakananing oshiq kо ngli”ni
ʻ
ham “Pakana” kinoasariga aylantirdi. Badiiy asarni kinosan’atga aylantirish –
о ziga xos, maxsus jarayon. Bunda yutuqlar qatori yо qotishlar ham bо ladi.
ʻ ʻ ʻ
Badiiy asar – arqog i pishiq matn demak. Pyesa spektaklga, badiiy asar
ʻ
kinossenariyga aylanganda, baribir, matnga putur yetadi. “Pakananing oshiq
kо ngli” qissasi bilan “Pakana” kinoqissasi qiyoslanganda, farq kо zga yaqqol
ʻ ʻ
tashlanadi. Kinoqissada Pakana Shamshodbek nomini olgan. Asarga yana bir
pakana – Dadilbek kiritilgan. Birining bо yi 151, ikkinchisining “adl” gavdasi 149.
ʻ
Shamshodbek uch qiz, Dadilbek shuncha о g il otasi. Shamshod fikrchan
ʻ ʻ
san’atkor, yuragida dardi bor odam. Dadilbek – bir qop yong oq, u bilmagan gap
ʻ
yо q. Uningcha, pakanalik – g aroyib ne’mat. Hamma kashfiyot, ne-ne muhim
ʻ ʻ
ishlarni pakanalar amalga oshirgan. Dadilbek obrazi “Pakananing oshiq kо ngli”
ʻ
qissasini kinokomediyaga aylantirib yuborayozgan. Qissa inson ruhini, san’atkor
qarashlarini yoritib bergan teran asar, unda yuksak estetik daraja bor edi…
Yozuvchi ijodida 1988-yilda nashr etilgan “Bayramdan boshqa kunlar” nomli
qissa va hikoyalardan jamlangan kitobi alohida qimmatga ega. Kitob ijodkorning
avvalgi asarlaridan hajman katta, mazmunan teran. Adibning “Bayramdan boshqa
9

dо stda esa pul yо q hisobi. Xullas, bir mashina ularni olib ketadi. Bora-borgunchaʻ ʻ
yoshlar Navoiy she’rlarini о qishadi. Mashina egasi shinavanda odam ekan,
ʻ
о qilayotgan g azallarga mahliyo bо ladi. Manzilga yetgach, pul olmaydi. Ikki
ʻ ʻ ʻ
dо st-kursdosh Malikani sevadi. Qiz hikoyachi – roviyni yaxshi kо radi. Janob –
ʻ ʻ
Janobiddin Sayfiddinov dо stlari yо liga g ov bо lmaydi. Umrini Navoiy ijodini
ʻ ʻ ʻ ʻ
о rganishga bag ishlaydi. Fan nomzodi bо ladi. Lekin Janob tabiatiga chin oshiqlar
ʻ ʻ ʻ
fazilati singib ketgan. XXI asr bо sag asidagi jо shqin, tezkor hayot Janobni chetga
ʻ ʻ ʻ
surib chiqara boshlaydi. Tasodifan u ruhiy xastaliklar shifoxonasiga keltiriladi, shu
yerda vafot etadi. “Bizning tog a” hikoyasida kesatiq, piching kuchli. Hayotda
ʻ
Muhammad G azanfarga о xshash “dig onim dig on” toifasidagi kishilar kо p. Bu
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
hikoyadan “San’atkor”, “Mayiz yemagan xotin” (Abdulla Qahhor) singari
asarlarning nafasi kelib turadi. Erkin A’zamning asarlarida о ziga tortuvchi
ʻ
ohangrabo bor. Muhimi shuki, yozuvchi asarlari orasida eskirib, zamonga mos
kelmay qolganlari kam. Insonni tasvirlagan, uning qalbiga yо l topgan asar hech
ʻ
qachon zavol kо rmaydi.
ʻ 5
Erkin A’zamning 2002-yilda nashr qilingan “Kechikayotgan odam” nomli
tо plami hajman katta va salobatli. Unga adibning “Otoyining tug ilgan yili”,
ʻ ʻ
“Javob”, “Bayramdan boshqa kunlar”, “Shoirning tо yi” qissalari, “Piyoda”,
ʻ
“Pakana” kinoqissalari jamlangan. Boshqacha aytsak, adib shо ro davrida yozgan
ʻ
asarlarini mustaqillik yillari о zbek adabiyoti rо yxatidan о tkazgan. Erkin A’zam
ʻ ʻ ʻ
hamisha inson ruhini, ziynatini asos deb bilgani bois, asarlari eskirmadi, zamon
tanlovidan tushib qolmadi. О tgan asrning oxiri – joriy asrning avvalida badiiy
ʻ
asarni ekran sahnada kо rsatish, eshittirish imkoniyati kengaydi. Bu jihat Erkin
ʻ
A’zamovga ham taalluqli. Adib “Piyoda” hikoyasini, “Pakananing oshiq kо ngli”
ʻ
qissasini ekran asariga aylantirdi. Uning “Suv yoqalab”, “Zabarjad”, “Qarzdor”,
“Farishta” asarlari kinoqissa shaklida paydo bо ldi: kitob holida о qildi, kino
ʻ ʻ
sifatida namoyish etildi. Badiiy asarni sahnada kо rsatishning xos sir-sinoatlari
ʻ
bor. Erkin A’zam “Jannat о zi qaydadir”, “Shajara” dramalarini yozdi.
ʻ
5
12. Karimov N. va boshqalar «XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi» –T.: 1999. –544 b.
14

S о nggi yillarda Erkin A’zam ijodini ʻ о rganishqa e’tibor kuchaydi. Adib ilk ʻ
ijod namunalari bilanoq ilmiy va adabiy jamoatchilik e’tiborini qozongan. Uning
ilk ijodiga U.Normatov, N.Xudoyberganov, N.Shukurov, O.Tog ayev,
ʻ
N.Vladimirova, R.Otayev, H.Boltaboyev, I.Hasanovlar munosabat bildirganlar.
Ayniqsa, mustaqillik yillariga kelib, adib ijodiga b о lgan qiziqish tobora ortib
ʻ
bordi. Xususan, A.Rasulov, S.T о laganova, M.Q
ʻ о chqorova, M.Sheraliyeva, ʻ
F.Rajabova S.Qurbonovlarning tadqiqotlarini alohida tilga olib о tish lozim.
ʻ
Filologiya fanlari b о yicha falsafa doktori (PhD), dotsent Obidjon Shofiyev
ʻ
E.A’zamning nasri badiiyati, jumladan, kinoya va obraz masalalarini monografik
planda maxsus tadbiq qilib PhD dissertatsiyasini yoqlagan, monografiya nashr
etgan 14
.
Adibning bir qator asarlari chet tillariga tarjima qilingan. “Mir v svetax” kitobi rus
tiliga chop etilgan. 1991-yilda hamualliflikdagi “Shayxlar va jononlar” kitobi chex
tilida nashr etilgan.
2015-yilda Erkin A’zamning ikki qissa va ikki hikoyasini о z ichiga olgan
ʻ
va “Alvido, ertaklar” nomi bilan “Farevell to Fairy Tales” ingliz va “Adieu aux
contes de fées” fransuz tillariga tarjima qilinib nashr etildi. Kitob ingliz tiliga shoir
va tarjimon A’zam Obid, fransuz tiliga Shoazim Minovarov va Olima Nabiyevalar
tomonidan о girilgan.
ʻ
Qolaversa, 2016-yilda О zbekiston xalq yozuvchisi Erkin A’zamning
ʻ
“Buyuk osiy Shayx San’on vorislari” (“Heirs to the Great Sinner Sheikh San’on”)
kitobi Buyuk Britaniyada ingliz tilida nashr etildi va London shahrida b о lib
ʻ о tgan ʻ
Yevroosiyo ijodiy gildiyasi muassisligidagi Open Eurasian Literature Festival &
Book Forum – V Xalqaro adabiyot festivali doirasida taqdimoti b о lib
ʻ о tdi. ʻ
Ushbu kitob Londonning “Hertfordshire Press” nashriyoti tomonidan chop etilgan
b о lib, t
ʻ о plamga adibning besh asari – “Shovqin” romani, “Guli-guli”, ʻ
“Pakananing oshiq k о ngli” qissalari, “Yozuvchining bog i” va “Musofirning
ʻ ʻ
qizini it qopdi” hikoyalari kiritilgan. Kitobga muharrirlik qilgan va kirish s о zi
ʻ
yozgan Kerol Yermakova kitob haqida shunday fikr yuritadi: “Adabiy faoliyatim
14
Шофиев O. Эркин Аъзам насри бадиияти (киноя ва образ). Монография. – Т.:2019. –176 b. 3
Bu haqda
qarang: “Жаҳон адабиёти”, 2016 йил, №12, 129-бет.
27

mobaynida postsovet mamlakatlari adabiyotiga mansub k о plab kitoblargaʻ
muharrirlik qilganman. Shu hisobda Erkin A’zamning kitobi elliginchi ishim.
Garchi kitobda shu nomdagi asar b о lmasa-da, uning butun mundarijasi
ʻ о sha ʻ
mashhur Shayx San’onning e’tiqodiy falsafasiga uyg unligini ilg ash mumkin.
ʻ ʻ
Adib asarlarini mutolaa qilib, bugungi Markaziy Osiyoning yurak urishini
eshitgandek b о lamiz”
ʻ 3
.
Erkin A’zam ijodi mavzu mundarijasining keng qamrovli ekani hamda turfa
janrlarga boy ekanligi bilan alohida ajralib turadi. Adib ijodida nasrning hikoya,
qissa, kinoqissa, roman, kabi janrlari uchraydi. Ayniqsa ijodkor qissa va kinoqissa
janrida sermahsul, tahsinga sazovor asarlar yaratgan. Adib kinoqissalarining
deyarli barchasi ekranlashtirilgan, ikkinchi umrini yashashda davom etmoqda.
Shular orasida xalqaro va milli kinomukofotlarga erishganlari ham talaygina.
“Uning ssenariysi asosida tasvirga olingan “Chantrimore” (1990), “Piyoda” (1996)
milliy kino san atimizda yangilik bo ldi. Navbatdagi “Dilxiroj” (2001) filmi
ʼ ʻ
xalqaro miqyosda e tibor qozondi. Germaniya va Fransiya televideniyelari orqali
ʼ
namoyish etildi. Nusxasi Fukuoko (Yaponiya) kinomuzeyida saqlanadi; “Erkak”
(2004) nomli filmi “Kinoshok” xalqaro kinofestivalida “Eng yaxshi ssenariy”
nominatsiyasi bo yicha g olib deb topildi, Vezul (Fransiya) xalqaro kinofestivalida
ʻ ʻ
Bosh sovringa (Gran-pri) sazovor bo ldi;
ʻ
28

О tgan asrning yetmishinchi yillaridaʻ adabiyotimizga yangi avlod kirib
keldi. Bu avlod badiiy adabiyotdagi turfa xil о zgarishlarni asarlar tarkibiga
ʻ
singdirgan. Ana shunday ijodkorlardan biri iste’dodli yozuvchi Erkin A’zamdir.
Keyingi davr о zbek nasri, dramaturgiyasi taraqqiyotiga sezilarli hissa qо shib
ʻ ʻ
kelayotgan ijodkorlardan biri Erkin A’zam yaratgan asarlar о quvchi tomonidan
ʻ
yaxshi kutib olindi va adabiyotshunoslar bu asarlarni katta mahorat bilan
yaratilganligiga alohida e’tibor qaratmoqda. Yozuvchining turfa xil xarakterdagi
hikoya va qissalari bu janrlarning taraqqiyotiga katta hissa bо lib qо shilgan.
ʻ ʻ
Adibning xarakter yaratish an’anasi hayot voqeligini aks ettirishdagi о ziga xos
ʻ
tasvir usuli mavjud.
XX asrning 70-80- yillariga kelib adabiyotda yangi bir tо lqin shakllandi. Bu
ʻ
davr yozuvchilari ijodida mumtoz adabiyot an’analariga va milliylikka intilish
bilan bir qatorda, yangicha adabiy tafakkur shakllanib, badiiy obrazlar silsilasida
turmushni tubdan о zgartirishga harakat qilgan zamonaviy qahramonlar badiiyatda
ʻ
о z aksini topa boshladi. Bu davr qissachiligida Murod Muhammad Dо st, Tog`ay
ʻ ʻ
Murod, Erkin A’zam, Xayriddin Sulton, G`offor Hotam kabi ijodkorlar bu janr
taraqqiyotiga о lkan hissa qо shdi. Ularning badiiy asarlarida milliy о zlikni
ʻ ʻ ʻ
anglash, ijtimoiy muhitga qarama-qarshi obrazlar tizimi maydonga keldiki, ularda
yashashni ma’nisini anglashga bо lgan intilish о z aksini topdi.
ʻ ʻ
Erkin A'zam adabiyot maydoniga yangi ruh, о zgacha kayfiyat
ʻ bilan kirib
keldi. Kо plab adabiyotshunoslarning diqqatini о ziga jalb qila oldi. Bu
ʻ ʻ hol uning
ijodida boshqalarnikiga о xshamagan nimadir borligidan nishona edi. О ziga xos
ʻ ʻ
tasvir usuli, qahramonlar manerasining о zgarganligi, til xususiyatlarining
ʻ
haqiqatni yuzaga chiqarish uchun ishlatilishi, piching va kinoyalarning о rni bilan
ʻ
qо llanilishi, sujet va kompozitsiya yaratishda an'anaviy yо ldan bormasdan yangi
ʻ ʻ
bir yо nalish ochganligi, mavzu
ʻ va g oyaning bugunning odamlarini uyg otish, ʻ ʻ
sergaglantirishga xizmat qildirilishi - bularning barchasi adib ijodiga bо lgan
ʻ
qiziqishga sabab bо ldi.
ʻ
3

kunlar” asarida ma’lum ma’noda romanga xos konsepsiya seziladi. Muallif
shaharliklarni ijtimoiy tabaqalarga ajratishga usta. Uslubida fosh qilish, kesatiq,
piching yetakchi bо lgan adib diqqatini kо proq yengiltak qiz-juvonlar – kapalaklarʻ ʻ
(uchib-qо nib, gulzorda nozlanib, orolanib sayr etuvchilar) hayoti jalb qiladi.
ʻ
Qissada, asosan, uch oila vakillari hayoti tasvirlangan. Barno, Bargida, Basira –
Afrо za Kamolovnaning emin-erkin о sgan qizlari. Ularning otasi – qarib
ʻ ʻ
quyulmagan chol – Mimo. Barno zamonabop Chinnibek Qosimovga tegib olgan.
Bargida sevmadi, о rtanmadi, ziddiyatlarga kirishmadi, lekin Bakirga ega bо ldi.
ʻ ʻ
Bu ayolda rashk, uyim-joyim degan tuyg u, chin huzurni his qilish yо q. Qanday
ʻ ʻ
xohlasa, shunday yashaydi. Hech kimga aytmasdan onasinikiga ketib qolishi,
haftalab erini kо rmasligi, u haqda о ylamasligi mumkin. Bakir qо ng iroq qilsa,
ʻ ʻ ʻ ʻ
gina-kuduratsiz: “Qayoqlarda qolib ketdingiz? Nega kelmaysiz? Bugun, albatta,
keling, tadbir bor”, deyishi mumkin. Eri tergagudek bо lsa: “Nima bо pti?” deb
ʻ ʻ
qо ya qoladi. Uning asabi yо qmi, deb ham о ylaysan kishi. Opa-singillar yig ilib
ʻ ʻ ʻ ʻ
qolishsa, og izlari gapdan bо shamaydi. Ular hech narsani kо ngillariga qattiq
ʻ ʻ ʻ
olmaydilar. Lekin… lozim bо lib qolsa, har qanday tubanlikka, ayollik makriga
ʻ
erk berishlari mumkin. Basira jazmaniga achchiq qilibmi, kо p miqdorda dori ichib
ʻ
qо yadi. Uni hushiga keltirish uchun ona, opa-singillari о lib-tiriladilar. Mimo –
ʻ ʻ
sobiq xonanda, yengiltak odam, qizlarning otasi. Ammo oilada uning ota sifatida
о rni, mavqyei yо q. Bakir Bargida bilan yashar ekan, bu xonadonning chirib,
ʻ ʻ
manqurtlashib borayotganini aniq kuzatadi. Qissadagi asosiy qahramonlardan biri
– Safura. U Bargida, Barno, Chinnibek, Basiralarning dо sti. Asarda xatti-
ʻ
harakatlar, ziddiyatlar, murakkabliklar, ziyofatlar markazida Safura turadi. Safura
– doimiy navqironlik ramzi: uning yoshi hecham yigirma oltidan oshmaydi. Nima
demasin, “bravo”, “genasvali”, “о key”, “salyut”, “mersi”, “chi gap”, “oybay”, “se
ʻ
lya vi”, “gudbay”, “chao”, “raftem”, degan sо zlarni qо shib aytadi. Safura biron
ʻ ʻ
joyda yolchitib ishlamagan. Bir-ikki kо rsatuvda rejissyorga yordamchilik qilgan.
ʻ
“Ijodi”ning yulduzli oni shu, xolos. Ammo baxil emas. Ikki xonali bezatilgan uyini
Bargidaga berib qо ygan. Misha tog a (Muftilla), Jordes, yana allakimlar Safura
ʻ ʻ
tufayli Bargidalar tо dasiga qо shilib qolgan. Maishatboz, о yin-kulgiga ishqiboz,
ʻ ʻ ʻ
10

1.2. Erkin A’zam va istiqlol davri о ‘zbek nasri
Istiqlol davri о ‘zbek nosirlari orasida Erkin A’zam ijodi aloxida e’tiborga
loyiq. Adibning ijodiy faoliyati nihoyatda serqirra va rang-barang. Chunki, Erkin
A’zam о ‘zining nosir, dramaturg, publitsist, kinossenarist, muharrir sifatidagi
adabiy qirralarini namoyon etdi.
Erkin A’zam s о ‘z qadrini zargar kabi qadrlaydi. U s о ‘zdan avaylab asrab
foydalanadi, shu bois adibning roman, qissa, hikoya va badiiy-publitsistikasida
s о ‘zning ming xil badiiy tovlanishlari jilolanib turadi. Yozuvchi nasrida kinoya,
yengil kulgi, zaharxanda, qahqaha, piching, kesatiq, masxaraomuz, mazaxlovchi
hazil qatlamlari, sarkazm, s о ‘z о ‘yinlari, parodiya, paradoks, parodiyaviy
obrazlilik, niqoblangan obrazlar quzatiladi. Adibning s о ‘zga, chinakam adabiyotga
b о ‘lgan talabchanligini, injiqligini, obrazli ifoda va о ‘tkir kinoya vositalarini
q о ‘llashiga qarab, biz uni zamonaviy о ‘zbek adabiyotining tamal toshini q о ‘ygan
Abdulla Qodiriy, Fitrat, CH о ‘lpon, G afur G ulom, Oybek, Abdulla Qahhorlarningʻ ʻ
munosib izdoshi, munosib shogirdi deya olamiz.
Erkin A’zamni ba’zi adabiyotshunoslarimiz “Abdulla Qahhorning shogirdi”
desa, yana boshqasi “Asqad Muxtorning shogirdi” deyishadi. Nazarimizda, Erkin
A’zam nasrida XX asr о ‘zbek prozasining yetuk ijodkorlari A.Qodiriy, A.Qahhor,
Oybek, G .G ulom, A.Muxtor, S.Ahmad kabi yozuvchilarning ijodiy an’anapari va
ʻ ʻ
tajribalari davom etgarildi. Bundan tashqari, adib ijodiga dunyo adabiyotining yirik
yozuvchilari Aziz Nesin, Fozil Iskandar, Grant Matevosyan, Sevela Efraim
kabilarning ijodiy uslublari ham о ‘z ta’sirini k о ‘rsatgan. Albatga, yozuvchi k о ‘p
narsalardan ta’sirlanadi. U mudom о ‘rganadi, kuzatadi, tinimsiz mutolaa va yozish
mashaqqati bilan band b о ‘ladi. Ammo ijodkor shaxs uchun avvalo, uning hayoti,
k о ‘rgan-kechirganlari, hissiyotlari, bo lalik xotiralari eng muhim badiiy omil b о ‘lib
qolaveradi. Shu bois Erkin A’zamning ustozi kim? u qaysi ijodkorlar asarlaridan
ta’sirlandi? — degan mazmundagi savollarga javoblar xilma-xil va munozarali
b о ‘lib qolaveradi.
Yozuvchi, avvalo, Xudo bergan iste’dod va ijodiy mehnat qilish layoqatiga
ega b о ‘lishi kerak. Aks holda, har qanday buyuk iste’dod ham yuz aga chiqmay
15

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: Erkin A’zam hikoyalarining mavzusi va g oyasiʻ
1

bu janrda mavzu jihatdan turli qissalar yaratildiki, unda inson ruhiyati, xarakter
xususiyatlari talqin qilingan.
Erkin A’zamning birinchi tо plamidagi hikoyalarida qishloq va shahar hayoti,ʻ
yoshlik jо shqinligi va izlanishlari, yangicha qarashlaru milliy udumlar aks etgan.
ʻ
“Soy bо yi, chimzor…” hikoyasining qahramoni Jalil Norboyev – yosh
ʻ
mutaxassis. U yangi jamoaga ishga kelgan. Ish bor joyda bahs, tortishuv, goho
asabbozlik bо ladi. Norboyev ishidan, kasbidan nolimaydi, lekin, ajab, qachon
ʻ
qisinsa, dunyo kо ziga tor kо rinsa, qishlog i, soy bо yi esiga tushaveradi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
“Terakzor soy burilgan joydagi jarlikka kelib tugaydi. Jarlik qirrasida ildizlari
ochilib soygacha tushgan bir tup tug dona suvga egilib turibdi. Pastda buloq,
ʻ
tubida patak ildiz bosgan mayda chag ir tosh. Buloq tegrasini silliq kо kish
ʻ ʻ
xarsanglar qurshagan. Chashma suvi doim muzday, xarsanglar esa iliq bо lardi. U
ʻ
shoshilmay yechinib, buloq suviga tikilganicha xarsang ustida uzoq о tirardi”.
ʻ
Buloq bо yi… Norboyev qayerda bо lmasin, qanday kayfiyatda yurmasin, buloq
ʻ ʻ
bо yi, mayda chag ir toshlar, kо kish xarsanglar yodiga tushadi, ularni qо msaydi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Dastlabki hikoyalaridayoq Erkin A’zam hayotni, kishilarni sirtdan emas, ich-
ichidan tasvirlash, kо rsatishga intiladi. Yosh yozuvchi asarlarida matnning
ʻ
kuchliligi diqqatni tortadi. “Atoyining tug ilgan yili” qissasi Erkin A’zamni keng
ʻ
kitobxonlar davrasiga о ziga xos yozuvchi sifatida olib kirdi. Qissa lirik ruhi, izchil
ʻ
realizmi, pishiq-puxta xarakterlari bilangina emas, hayotga, kishilarga, voqea-
hodisalarga tanqidiy nigohi bilan diqqatni jalb etdi. Qissa qahramoni – Barno,
Ra’no, Nazira, Vazira, Jovli, Rahmatilla, Muhiddinlarning kursdoshi; Ziyoxon
Ahmadxonov, Dildora Jо rayeva, Maxsumov, Ubaydullayev singari domlalarning
ʻ
talabasi; Beshog ochdagi bezori bolalar bilan mushtlashib, yuz-kо zi yorilgan bola.
ʻ ʻ
Xullas, Asqar Shodibekov Toshkentga keldiyu hammaga otning qashqasiday
tanildi-qoldi. U о ziga xos yigit: g irromlik, soxtalik, maqtanchoqlik, tantiqlik
ʻ ʻ
bilan chiqisha olmaydi. Asqar Shodibekov – yong oq. Ammo shaldir-shuldur
ʻ
qilaveradigan puch emas, mag zi tо q, mazali yong oq. Ahmadxonov, masalan,
ʻ ʻ ʻ
talabalarga “Mashrabning oti nega Mashrab?” degan savolni beradi. Gulya, Zulya,
Dilya, Jovliboy, Rahmatullalar javob izlaydilar. Asqar Shodibekovgina savol
6

shahvoniy hayotga mukkasidan ketgan odam borki, Safura uyushtiradigan
bazmlarga shamga intilgan parvonadek yopishib kelaveradi. Safurada tо poriʻ
Muftilladan, ikki dunyosi kuygan Mimodan, lо ttiboz Chinnibekdan, bayramparast
ʻ
Barnoyu Bargidalardan, hatto bо sh-bayov, yengiltakkina Bakirdan farq qilaroq,
ʻ
о rtanadigan qalb bor, muqaddas olov bor. U о ynaydi, kuladi, birovlarga yaxshilik
ʻ ʻ
qiladi, biroq aldanayotganini teran anglaydi. Muhimi, vaqti-vaqti bilan muhitiga
sig may qoladi, “bayram” tо la kunlarini dil-dilidan la’natlaydi. Bakir bilan
ʻ ʻ
suhbatda Safura “yoriladi”: “Boyagi joyni kо rdingmi? U yerdagilarning bari
ʻ
Safuraning bolalari, Safuraning gunohlari. Safuralarni yer yutsin! – U tuyqusdan
tagidagi toshni mushtlab hiqillay boshladi. – Men toshman, mana shu toshman!
Qani, biratо la toshga aylanib qolsam!”. Safura kapalaklar hayotini, bayramli
ʻ
kunlarni, bargidalarni, о zini fosh etadi. Mimo, Misha tog a, Jordes, Anvar
ʻ ʻ
xо rozlar kо ngilochar kechalarga, kayf-safoga ishqiboz. Safura iqroricha:
ʻ ʻ
“Boshida hammasi yaxshi kо radi, hammasiga yoqasan. Bilamiz – nima uchun!
ʻ
Keyin esa… Ey, hammang bir gо rsan!” . Bargidalar tо dasini Safura tark etib
ʻ ʻ
ketadi. Bakir Safurani sog ina boshlaydi. Qissadagi о gay buva, Ziyoviddin singari
ʻ ʻ
hayotning tayanchi bо lgan kishilar timsoli kitobxonni rom etadi. Avtobuschi
ʻ
Bakirning shahar bо ylab kezishi, bekatlar nomini burro-burro aytishi ham
ʻ
maroqli. Bekatlar Bakirning qadrdonlari, bamisoli tirik odamlar. Ularning taqdiri,
atvori, yoqimli-yoqimsiz tomonlari bor. Bakir, bir qarasangiz, Marina, Bargidalar
toifasidagi odam, bir qarasangiz – beg ubor, bolatabiat yigit. Har kuni erta bilan
ʻ
kasalxonaga issiq ovqat kо tarib boradigan qizcha, “Toshkentning mashhur
ʻ
tug uruqxona”sida tug ilgan, hali о zini tanimasdan yetim bо lib qolgan gо dak
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
taqdiri Bakirni ezib yuboradi. Nasimning otasi jasadni uzoq Dehqonobodga olib
ketarkan, Bakir: “yо l bо yi musibatdorlarga qо shilib babbarobar unsiz yig lab,
ʻ ʻ ʻ ʻ
iztirob chekib borgan”. Bu yigit opasi, singlisi, о gay buvasiga mehribon.
ʻ
О zbekcha urf-odatlarni о rniga qо yadi. Ayni vaqtda, u birmuncha yengiltak,
ʻ ʻ ʻ
bayramona hayotga о ch Marinayu Bargidalar shaydosi. Xullas, Bakir –qissadagi
ʻ
murakkab xarakterlardan biri. 4
4
A’zam Erkin. Shovqin. Roman. Qissa. Hikoyalar. – Toshkent, “O‘zbekiston”,
2011.
11

II Bob. Erkin A’zam hikoyalarining mavzusi va g oyasiʻ
2.1. Erkin A’zamning “ Ступка ” hikoyasi. Asardagi ayol obrazining ichki
dunyosi va uning dardlari birgina sо z kuchi bilan kо rsatib berilganligi.
ʻ ʻ
О zbek adabiyotshunosligida hikoyachilikda mohir usta sifatida Abdulla
ʻ
Qahhorni barchamiz tan olamiz va hurmat qilamiz. Undan hikoyachilik sir-
sinoatlarini, sо z qо llash san’atini о rganishga hamisha ehtiyoj sezamiz. A.
ʻ ʻ ʻ
Qahhordan sо ng Surxon farzandi, о z asarlari orqali о zbek adabiyotiga Surxon
ʻ ʻ ʻ
tabiatini, hayvonot olamini, mard va tanti surxonliklar xarakterini olib kirgan
Shukur Xolmirzayev ham mohir hikoyanavis sifatida e’tirof etiladi.
Hikoya hajman kichik janr bо lsa-da, uning katta kuchidan tо g ri
ʻ ʻ ʻ
foydalana olgan adiblarimiz ham bor. Ular о z asarlari bilan о zbek hikoyachiligini
ʻ ʻ
yangi bir bosqichga olib chiqishgan. Shunday mohir ijodkorlardan biri A. Qahhor
va Sh. Xolmirzayevlar sabog ini olgan, ular suhbatidan va asarlaridan katta tajriba
ʻ
orttirgan adib Erkin A’zamdir. U adabiyotga dastlab о z hikoyalari bilan kirib
ʻ
kelgan. U boshqa adabiyiy janrlarda ham juda sermahsul ijodkor bо lishiga
ʻ
qaramay uning nomi qissa va hikoyalari vositasida kо proq eslanadi.
ʻ
“Erkin A’zam о z ijodini hikoyachilikdan boshlagan bо lib, bugunga qadar
ʻ ʻ
uning 40 dan ortiq hikoyalari e’lon qilindi. Adibning “Anoyining jaydari olmasi”,
“Piyoda”, “Sovuq”, “Yozuvchi”, “Aralashqо rg on”, “
ʻ ʻ Ступка ” kabi hikoyalari
о zbek hikoyanavisligining alohida sahifasini tashkil etadi”.
ʻ 7
Ijodkor
hikoyachilikda ham katta ijodiy xazinaga ega. Biz kichik tadqiqotimizda uning
“ Ступка ” hikoyasini tahlil etamiz. Asar qahramoni о z yurtidan о zga yurtga kelib,
ʻ ʻ
shu joylarda qolib ketishga majbur bо lgan Marina “yangamiz”dir. Hikoya nomini
ʻ
о qiganda dastlab hech nimani tushunmaymiz. Ayniqsa, rus tilidan xabari
ʻ
bо lmagan kishida bunday holat yaqqol kuzatiladi. Bu hikoya ham Erkin
ʻ
A’zamning asarlarida ayol obrazri bosh qahramon qilib olingan asarlaridan biridir.
7
Обид Шофиев Букаламунинг бахоналари, “Жаҳон адабиёти” журнали, 2016-йил №12

19

Xullas, yozuvchi Pakana haqida pishiqpuxta asar yaratgan. “Shoirning tо yi”,ʻ
“Chapaklar yoki chalpaklar mamlakati” qissalarida ham – Erkin A’zam ijodining
о ziga xos qirralari namoyon bо lgan. Adib “Chapaklar yoki chalpaklar
ʻ ʻ
mamlakati” qissasida pamflet ruh – mohiyatidan unumli foydalangan. Qissada
bamisoli vakuumdagi hayot tasvirlangan. “Shoirning tо yi” qissasi “Chapaklar
ʻ
yoki chalpaklar mamlakati” bilan gо yoki Hasan-Husan, yalakatmag iz. “Shoirning
ʻ ʻ
tо yi” qissasidagi voqealar sotsializmning sо nggi yillarida rо y beradi. Asar imo-
ʻ ʻ ʻ
ishora, ramz, umumlashmalarga boy. Qatag on qilinib, keyinchalik oqlangan
ʻ
Otashqalb shoirning tavallud tо yi harbiy asirlar tomonidan qurilgan mashhur
ʻ
koshonada о tyapti. Katta zalda hamma jamuljam: Otashqalbni qamatishga
ʻ
“munosib” hissa qо shgan Oqsoqol shoir, Ajoyib domla, Ma’shuqaxonim; mavjud
ʻ
mafkura tizginini mahkam tutib turgan Mafkuraxonim; Tepakal, Temiryо lchi,
ʻ
Jiyanbeka, Zahmatkash olim, Jasur shoir, Darbon, Ta’qibkor, Otashqalb shoir
(ruhi). Qissadagi har bir obraz umumlashma xususiyatga ega. Muallif Otashqalbni
yо q qilgan Oqsoqol shoir degandek esa-da, aslida, Otashqalbni mahv etganlar
ʻ
kо p bо lgan. Erkin A’zam Oqsoqol shoir obrazini chizar ekan, Otashqalbning
ʻ ʻ
qamalishiga hissa qо shganlarning qilmishini о rni-о rni bilan kо rsatib boradi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ajoyib domla ham umumlashma timsol. О tgan asrning о ttiz-qirqinchi yillaridagi
ʻ ʻ
qatag onlarga shoiru adiblar qatori ana shunday domlalar, amaldorlar, san’atkorlar
ʻ
hissa qо shgani ma’lum. Qissadagi о ziga xos obrazlardan biri Mafkuraxonimdir.
ʻ ʻ
Shо ro davrida, ayniqsa, milliy respublikalarda mafkuraviy ishlarga alohida e’tibor
ʻ
berilgan. Kommunistik mafkurani mustahkamlash uchun milliy qadriyatlar atayin
oyoqosti qilingan. Mafkura masalalari bilan yengiltak, milliy ildizdan uzilib qolgan
kishilar shug ullangan. Mana, qatag on qilingan, xalq talabi bilan nomi, asarlari
ʻ ʻ
oqlangan Otashqalb shoir tо yi о tkazilyapti. Hukumat nomidan tо yboshchilik
ʻ ʻ ʻ
qilayotgan Mafkuraxonim: “Qani, domlaning о zlari keldilarmi?”, deb qolsa
ʻ
bо ladimi?! Hamma bir-biriga qaragan, hamma xijolat”. Shoirning tо yida hamma
ʻ ʻ
tо lib-toshib о tiribdi, aytilayotgan har bir gap qalblarda aks-sado beryapti. Birgina
ʻ ʻ
Mafkuraxonim beparvo, xayoli boshqa yoqda. U zalda о tirganlar orasida
ʻ
Tepakalni – sobiq jazmanini kо rib qoladi. Xayol qurg ur uni boshqa yoqlarga,
ʻ ʻ
12

Inson hamisha yashash uchun kurashmog i kerak. Agar u tо xtasa, hovonchaʻ ʻ
dastasi− hayot kaltagi tagida yanchilib ketishi hech gap emas.
2.2. Erkin A’zam “Anoyining jaydari olmasi” hikoyasi va undagi dо stlik,
ʻ
mehr, ishonch tuyg ulari tasviri
ʻ
Erkin A’zam haqida gap ochilsa, muxlisu muxolif bir masalada yakdil:
“Erkin A’zam sо zni his qilgan, uning tarjimai holini biladigan ijodkor!”
ʻ 12
Erkin
A’zam haqida filologiya fanlari nomzodi Olim Toshboyev shunday yozadi: Erkin
A’zam asarlarini chо kirtikanak gaplar, istehzoyu kinoyalarsiz tasavvur etib
ʻ
bо lmaydi.
ʻ
Xurshid Davron “Erkin akaning hikoyalarini о qiy boshlasam, jiddiy
ʻ
qiyofasi va qalam tutgan qо lini kо rib turaman”, deydi о zaro gurunglarda.
ʻ ʻ ʻ
Darhaqiqat, gulmix jumlalar, sо zni zargarona ishlatish — Erkin akaga tan. Maqola
ʻ
va adabiy qaydlarida ham turkona tafakkur, til tabiatini his qilish haqidagi fikrlar
kо p
ʻ lab uchraydi. Darg azab chog lari “Yozuvchilik da’vosi bilan chiqdingizmi, ʻ ʻ
gap san’ati emas, sо z san’atiga amal qilib, ularni tanlab-tanlab, о rni-о rniga
ʻ ʻ ʻ
qо yib yozing-da, baraka topkur!” deydi dо rillagan ovozda.
ʻ ʻ
Erkin A’zam qalamiga mansub, qisqa hajmli, ammo о zida ulkan ma’noni
ʻ
aks ettirgan “Anoyining jaydari olmasi” hikoyasi 1981-yilda yozilgan. Soddalik
yoki beg uborlik yosh tanlamaydi. Ramazon shunchalar pok ediki, dо stining katta
ʻ ʻ
inson bо lishiga chin dildan ishonar edi. Dо sti qanchalik xato ish qilmasin
ʻ ʻ
(Ramazon mening tanishim emas deb politsiya mahkamasida aytgan holati, dо sti
ʻ
bilan kо chada birga yurishdan uyalishi) Ramazon baribir sadoqatli dо st bо lib
ʻ ʻ ʻ
qolaveradi.
Agar dо sting nohaq ersa, Haq sо zingni aytaber.
ʻ ʻ
Dо stlik seni yerga ursa,
ʻ
Kо taradi qaro yer
ʻ
Uning ismi ham о ziga monand qо yilgan: Ramazon-Rо za oyi kabi pok.
ʻ ʻ ʻ
Hikoya qahramoni Ramazon eng g aroyib obraz, sodda, mehribon, ishonuvchan,
ʻ
beg ubor. Ramazondagi bir xislat kishini hayron qoldiradi, hech bir insonda yо q
ʻ ʻ
12
Olim Toshboyev. Botindagi bo‘ron. https://uzhurriyat.uz/2020/07/29/botindagiburon/?lang=lat.
23

suratga olingan “Parizod”, “Erkak”, “Dilxiroj”, “Zabarjad”, “Chantrimore” filmlari
dunyo ekranlarini bezadi.
Biz mazkur t о ‘plamga jamlangan maqola, esse, maktub, suhbatlarni
mavzulashtirib, alohida b о ‘limlarga ajratdik.. Jumladan, “Erkin A’zam
adabiyotshunoslik k о ‘zgusida” b о ‘limidan U. Normatov, A. Rasulov, SH. Rizayev,
Q. Y о ‘ldoshev, N. Jabborov, I. G aniyev, N. Afoqova, F. Hamroyev, A. Ulug ov,ʻ ʻ
M. Rahim, N.Y о ‘ddoshev, G.Sattorova, S.T о ‘laganova, M.Q о ‘chqorova,
M.Sheraliyeva, B.Yoriyev, O. Shofiyev kabi katga va yosh adabiyotshunos,
tadqiqotchilarning maqolalari о ‘rin oldi. Kitobning “Erkin A’zam va kino” deb
nomlangan b о ‘limida O. Sharafiddinov, N. Karimov, A. Gellerning Erkin A’zam
kinossenariylari asosida ekranlashtiripgan filmlari haqidagi ilmiy-tahliliy
maqolalarini о ‘qishingnz mumkin. “Erqin A’zam ijodi yosh tadqiqotchilar
nigohida” deya nomlangan b о ‘limda S .Qurbonov, Umid YA’qub, Z. Umurqulov,
YO. Odilov, A. Shukurov, D.A ndaniyozovalarning badiiy-estetik, lingvo-poetik
talqinlarini о ‘qiysiz. “Ijodkorlar ijodkor haqida” b о ‘limidan esa SH.Xolmirzayev,
N.Normatov, S.Sayyid, M.Qarshiboy, N.Boqiy, A.Y о ‘ldosh, N.Muhammad
Raufxon kabi yozuvchilarning Erkin A’zam ijodi, hayoti, ustoz-shogirdlik
munosabatlari haqida yozilgan samimiy maktub, esse, maqolalari joy olgan. 6
Kitobning s о ‘nggi qismi “Dilkash suhbatlar” deb nomlangan. Bu b о ‘limda
olimlar, jurnalist, muxbir va yosh havaskor yozuvchilar G.Sattorova,
M.Q о ‘chqorova, S.Qurbonov, X.T о ‘liboyev, S.Kamol, S.Yoqubov,
M.Tojimamatova, D.Matkarimova, Umid Ali, Fozil Farhod, Orif Tolib,
J.Kengboyevlarning adib bilan olib borgan adabiy-tanqidiy, publitsistik suhbatlari
bilan tanishasiz. Mazkur b о ‘limda jamlangan suhbatlar ham bir-biridan maroqli.
Ularda Erkin A’zamning adabiyot, badiiy ijod, jamiyat, kitob, ma’naviyat, ma’rifat
haqidagi intellektual jihatdan baland saviyasini his etasiz.
6
Erkin A’zam badiiy olami: Ilmiy maqolalar va suhbatlar to‘plami. –T.: Turon zamin ziyo, 2014. –304 b.
18

qolishi mumkin. Erkin Azamga iste’dodni Olpoh yuqtirgan. Yana u tirishqoq va
mehnatkash inson.
Adib о ‘zbek adabiyoti maydoniga 60-yillar oxiri, 70-yillar boshida ilk
hikoyalari bilan kirib keldi. Shundan beri ijodiy, rasmiy-jamoatchilik, muharrirlik
ishlarini sidqidildan bajarib kelmoqda. Muallifning “Chiroqlari о ‘chmagan kecha”,
“Otoyining tug ilgan yili”, “Javob”, “Olam yam-yashil”, “Bayramdan boshqaʻ
kunlar”, ‘Pakananing oshiq k о ‘ngli”, “Kechikayotgan odam”, ‘Guli-guli”, “Ertak
bilan xayrlashuv”, “Jannat о ‘zi qaydadir”, “Shovqin” kabi hikoya, qissa, badiiy-
publitsistika t о ‘plamlari, romani keng adabiy jamoaggchilikka, shuningdek, oddiy
kitobxonlarga ham ma’lum va mashhur.
Erkin A’zamning sh о ‘rolar davrida yozilgan asarlaridan zamonasozlik,
sovetparastlik, soxta qahramon yaratish, sxematizm unsurlarini topolmaysiz.
Adibning sh о ‘ro davrida yaratilgan asarlari bugun ham eskirmagan. Uning asarlari
mustahkam badiiyati, umuminsoniy g oyalari bilan bugun ham aziz va ardoqli.
ʻ
Erkin A’zam bir qator asarlarida — “Shoirning t о ‘yi”, “Chapaklar va chalpakpar
mamlakati”, “Pakananing oshiq k о ‘ngli”, “Guli-Guli”, “Zabarjad”, “Farishta”,
“Suv yoqalab”, “Shovqin”da yangicha badiiy shartlilik vositalaridan bag oyat
ʻ
mohirlik bilan foydalandi. Xususan, bu qahramonlarga ism tanlashdan tortib,
voqealarni bayon etish, chapani, qaysar, о ‘jar xarakterli kishilar obrazini bosh
qahramon sifatida yaratishida k о ‘rinadi.
Istiqlol davri о ‘zbek nasrida idealda yoki k о ‘ngilda adashgan odamlar
obraziga eng k о ‘p murojaat qilindi. Ijtimoiy idealda, e’tiqodda, k о ‘ngilda
adashgan, aldangan odamlar obrazi Shukur Xolmirzayev, Erkin A’zam, Ahmad
A’zam, Shoyim B о ‘tayev, Xurshid D о ‘stmuxdmmad, Nazar Eshonqul, Ulug bek
ʻ
Hamdam, Q о ‘chqor Norqobil, Luqmon B о ‘rixon kabi ijodkorlar nasrida keng va
har tomonlama yoritildi. Masalan, Erkin A’zam nasrida Bolta Mardon (“Suv
yoqalab”), Salom chapdast (“Chapdast”), Pakana rassom (“Pakananing oshiq
k о ‘ngli”), Salim Qaror (“Ta’ziya”), Mirzo Ramazon, Farhod Ramazon, Baynal-
milalchi bobo (“Shovqin”), Sh о ‘ro bobo, О ‘rmon kalta (“Guli-guli”) kabi yuzlab
obrazlar borki, ularning k о ‘pchiligi idealda, ba’zilari esa ham idealda, ham
16

Erkin A’zam hikoyalarining mavzusi va gʻoyasi

Kirish. 2

I Bob. Erkin A’zamning hayoti va ijodi. Uning hikoyanavis, qissanavis sifatida оʻzbek adabiyotida tutgan оʻrni va mavqeyi 4

1.1. Erkin A’zam – hozirgi оʻzbek adabiyotida hikoyanavis, qissanavis sifatida оʻz оʻrni va mavqeyiga ega ijodkor 4

1.2. Erkin A’zam va istiqlol davri о‘zbek nasri 14

II Bob. Erkin A’zam hikoyalarining mavzusi va gʻoyasi 18

2.1. Erkin A’zamning “Ступка” hikoyasi. Asardagi ayol obrazining ichki dunyosi va uning dardlari birgina sоʻz kuchi bilan kоʻrsatib berilganligi. 18

2.2. Erkin A’zam “Anoyining jaydari olmasi” hikoyasi va undagi dоʻstlik, mehr, ishonch tuygʻulari tasviri 22

Foydalanilgan adabiyotlar 28

Купить