Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	109.7KB
Покупки	3
Дата загрузки	11 Август 2023
Расширение	docx
Категория	Экономика

Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish va boshqarishning xorijiy tajribalari

qonunlar, normativ-huquqiy hujjatlar xorijiy investitsiyalarni jalb etishni
rag’batlantirish, investitorlar huquqlarini muhofaza qilishni kafolatlashda muhim
ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 7 apreldagi
“O’zbekiston Respublikasida investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada
takomillashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” PF-4609-sonli
Farmoni qabul qilindi. Mazkur Farmon bilan 2014-2015 yillarda Investitsiya iqlimi
va ishbilarmonlik muhitini yanada yaxshilash, tadbirkorlik faoliyatini
rivojlantirishni rag’batlantirish samaradorligini oshirishga oid qo’shimcha chora-
tadbirlar dasturi tasdiqlandi. Dastur quyidagi 6 yo’nalishda 46 ta chora-tadbirlarni
amalga oshirishni nazarda tutadi:
- tadbirkorlik sub'yektlari va investorlar faoliyatini tartibga soluvchi
qonunchilikni yanada takomillashtirish va erkinlashtirish;
- davlat va mahalliy boshqaruv organlarining faoliyatining tadbirkorlik
sub'yektlari bilan o’zaro munosbatlaridagi samaradorligini oshirish va
oshkoraligini ta'minlash;
- tadbirkorlik sub'yektlari faoliyatini qo’llab-quvvatlash va muvofiqlashtirishning
institutsional tizimini yanada takomillashtirish;
- tadbirkorlik sub'yektlarini kreditlash mexanizmlarini takomillashtirish, bank va
moliyaviy infratuzilma sifatini oshirish, tadbirkorlik sub'yektlariga ko’rsatiladigan
xizmatlar doirasini kengaytirish;
- foliq ma'murchiligini yanada takomillashtirish va soddalashtirish, sifatni
boshqarish standartlarini joriy etish;
- korporativ boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish va xususiy mulkdorlar
rolini oshirish. Chora-tadbirlar dasturiga kiritilgan tadbirlarning amalga oshirilishi
ustidan Vazirlar Mahkamasi tizimli nazorat o’rnatadi, shu jumladan ularni amalda
joriy etishning natijadorligi to’g’risida tadbirkorlik sub'yektlari o’rtasida muntazam
so’rovlar o’tkazib boradi. Adliya vazirligiga xorijiy investorlar va xorijiy
investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni huquqiy himoyalash bo’yicha ularga
berilgan afzalliklarni tizimli ravishda monitoring qilib boriladi. Shu kunga qadar
hududiy Adliyalar tomonidan monitoring ishlari olib borilmoqda. Qayd etish
14

bajarish yuzasidan Vazirlar Mahkamasiga yuklatilgan. Mamlakatimizda erkin
iqtisodiy zonalar tashkil etish va ular faoliyatiga doir munosabatlar 1996 yil 25
aprelda qabul qilingan “Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi qonuni bilan tartibga solinadi. O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining Qonunchilik palatasi tomonidan 2009 yil 26 mayda qabul qilinib,
yuqori palata – Senat tomonidan joriy yilning 28 avgustida ma’qullangan hamda
24 sentabr kuni matbuotda rasman kuchga kirgan “Erkin iqtisodiy zonalar
to’g’risida”gi
O’zbekiston Respublikasi qonuniga o’zgartish vaqo’shimchalar kiritish haqida”gi
O’zbekiston Respublikasining qonuni esa amaldagi qonunning erkin iqtisodiy
zonalarni tashkil etish tartibi, ularning turlari, mazkur zonalar ishtirokchilariga
qo’shimcha imtiyoz va preferensiyalar berish mexanizmi, bunday hududda amalga
oshiriladigan faoliyat turlari, erkin iqtisodiy zonalarning muvofiqlashtiruvchi va
operativ boshqaruv organlarini shakllantirish tartibi hamda ularning vakolatlari,
shuningdek, xo’jalik yurituvchi erkin iqtisodiy zona subyektlarini ro’yxatga olish
tartibi bilan bog’liq normalarni yuqorida nomi zikr etilgan Farmon talablariga
muvofiqlashtirishni ko’zda tutadi. O’zbekiston Respublikasi hududida ochilgan
Navoiy, Angren, Jizzax va ochilayotgan yangi 4 ta erkin iqtisodiy zonalarning
tashkil etish huquqiy asoslari yaratilgan. Erkin iqtisodiy zonalar hududida xo’jalik
yurituvchi subyektlar faoliyatining asosiy yo’nalishlari zamonaviy xorijiy yuqori
unumli asbobuskunalar va texnika, texnologik liniyalar va modullar, innovasiya
texnologiyalarini joriy etish hisobiga yuqori texnologiyali, jahon bozorlarida
raqobatbardosh mahsulotlarni keng miqyosda ishlab chiqarish maqsadida tashkil
etildi.
O’zbekiston Respublikasi hududidagi erkin iqtisodiy zonalar faoliyat
ko’rsatish muddati 30 yilni tashkil etadi, bu muddat keyinchalik uzaytirilishi
mumkin. Erkin iqtisodiy zonalar faoliyati davomida uning hududida alohida
bojxona, valyuta va soliq rejimlari, O’zbekiston Respublikasi norezident
fuqarolarining uning hududiga kirish, hududida bo’lish va chiqib ketishning,
shuningdek, ular tomonidan mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun
11

yo’nalishlarda yangi zamonaviy ishlab chiqarishlarni tashkil etish;
- mahalliy xomashyo va materiallar negizida mustahkam kooperatsiya aloqalarini
o’rnatish hamda erkin iqtisodiy zonalar korxonalari o’rtasida va umuman
respublikada sanoat kooperatsiyasini rivojlantirish asosida yuqori texnologiyali
mahsulotlar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish;
- ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni standartlashtirish, sertifikatlashtirish va
markirovka qilish bo’yicha xalqaro standartlarga muvofiq ilmiy-ishlab chiqarish
markazlari tashkil etish va ularning qarorlari xalqaro darajada e’tirof etilishini
ta’minlash chora-tadbirlarini ko’rish «Urgut» EIZ, «G’ijduvon» EIZ, «Qo’qon»
EIZ va «Hazorasp» EIZning asosiy vazifalari va faoliyati yo’nalishlari etib
belgilandi. O'zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida investitsion qulay
muhiti, xorijiy sarmoyadorlar uchun Respublikada siyosiy va iqtisodiy barqarorlik
saqlanayotgan huquqiy kafolatlar va imtiyozlarning keng tizimlari yaratilgan.
Bundan tashqari, xorijiy sarmoyalari bo'lgan korxonalarni rag`batlantirishga oid
chora-tadbirlar ishlab chiqilgan:
- O'zbekiston Respublikasi davlat sarmoyalar dasturiga kiradigan loyihalarga
umumiy chora-tadbirlar imtiyozlar;
- xususiylashtirish jarayonida xorijiy sarmoyalar ishtirokini rahbatlantirish;
- xalq ise'molidagi texnik qayta qurollantirish va mahsulotlarni ishlab chiqishni
rahbatlantirish. Sarmoyalarning qulay "Chet el investorlar huquqlarini himoya
qilish va ularga kafolat berish to'g'risida"gi, "Chet el investorlar tug'risida"gi,
"Xorijiy sarmoyalar ishtirokidagi korxonalarga beriladigan qo'shimcha
rahbatlantirish omillari va imtiyozlar to'g`risida"gi O'zbekiston Respublikasi
qonunlari qatorida asoslangan. Shuni aytish kerakki, "Xorijiy sarmoyalarga kafolat
berish" Qonuni hujjatlari investitsiyalash shart-sharoitlarini yomonlashtirsa, unda
chet ellik investorlarga nisbatan investitsiyalash sanasida amal qilgan qonun
hujjatlari investitsiyalash paytidan boshlab o'n yil mobaynida qo'llaniladi. Chet
ellik investorlar O'zbekiston Respublikasi hududida investitsiyalarni quyidagi
yo'llar bilan amalga oshirishlari mumkin:
- O'zbekiston Respublikasining yuridik va (yoki) jismoniy shaxslari bilan
17

telekommunikatsiya, neftegaz texnologik uskunalari, kimyo, avtomobil va
elektrotexnika sanoati hamda boshqa yuqori texnologik sanoat ishlab chiqarish
yo’nalishlaridagi mahsulotlardir. Shu bilan birga, ushbu erkin iqtisodiy zonalar
joylashgan hududlarda mavjud bo’lgan xom-ashyo va mehnat resurslaridan oqilona
foydalanish eksportga mo’ljallangan mahsulotlar ko’lamini oshirishga, zamonaviy
sanoat ishlab chiqarish quvvatlarining tashkil etilishi yangi ish o’rinlari barpo
etilishiga, bandlik darajasining yuqori bo’lishiga va pirovordida aholi
farovonligining oshishiga olib keladi. www.zarnews.uz sayti ma’lumotlari Bunday
iqtisodiy zonalarni tashkil etish natijasida hudud iqtisodiyotining rivojlanishiga
katta yordam bermoqda. Yildan-yilga hududlarda jahon brendidagi turli xil
mahsulotlarning ishlab chiqarilayotganini aytishmiz mumkin. Hozirgi kunda
Navoiy erkin iqtisodiy zonasida hududida yangi korxonalar tashkil etilmoqda,
natijada har bir korxona 250 ta yosh kadrni ish bilan ta’minlash maqsad
qilinmoqda. Bundan tashqari Jizzax erkin iqtisodiy zonasi hududida Fransiyaning
“Pejo Sitroen” va “O’zavtosanoat” AK o’rtasida yengil tijorat avtomobillarini
ishlab chiqariladi. Zavod “Peugeot” va “Sitroen” brendlari ostida yo’lovchi va yuk
tashishga mo’ljallangan yengil tijorat avtomobillarini ishlab chiqarishga
ixtisoslashtiriladi.
Dunyoda nom qozongan bunday kompaniyalar bilan olib borayotgan
hamkorligimiz qisqa vaqt ichida iqtisodiyotimiz tarmoqlarini tubdan
modernizatsiya qilish, mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirish va uning turini
ko’paytirish, jahon bozorlariga raqobatdosh yangi mahsulotlar bilan chiqish
imkonini bermoqda.“Navoiy”, “Angren” va “Jizzax” erkin iqtisodiy zonalarini
tashkil etish hisobidan chet ellik investorlar bilan yo’lga qo’ygan hamkorligimiz
o’zining yuksak samarasini ko’rsatmoqda.
29

ruxsatnomalar olishning soddalashtirilgan tartibi joriy etildi. 1.4-rasm.
Investitsiyalarni jalb qilishda EIZlarda imtiyozlarni tabaqalashtirilgan holda
qo’llash. Bundan tashqari alohida huquqiy tartib, shu jumladan, soliq, valyuta va
bojxona tartibi faqat EIZ hududida faoliyat ko’rsatayotgan va EIZ direksiyasi
tomonidan ro’yhatga olingan xo’jalik yurituvchi suyektlar uchun amal qiladi. Erkin
iqtisodiy zonalar tashkil etilgan barcha hudud EIZ faoliyat ko’rsatadigan butun
davr mobaynida foydalanish va boshqarish uchun ma’muriy kengashga beriladi.
Erkin iqtisodiy zonalar direksiyasi xo’jalik yurituvchi sub’yektlarga erkin iqtisodiy
zonalar hududida yer o’chastkalarini subijaraga topshirish, o’z huquq va
majburiyatlarini ijara shartnomasi bo’yicha boshqa shaxsga berish, ijara huquqini
garovga qo’yish, ularni ulush sifatida ustav kapitaliga qo’shish huquqisiz ijaraga
beradi. Erkin iqtisodiy zonalar hududida yer uchastkalarini sotish va boshqacha
tarzda o’zgaga berish taqiqlanadi.
Erkin iqtisodiy zonalarda ro’yhatdan o’tgan xo’jalik yurituvchi sub’yektlar ularga
kiritilgan to’g’ridan to’g’ri investitsiyalar quyidagicha bo’lgan taqdirda yer solig’i,
mol-mulk solig’i, daromad solig’i, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani
rivojlantirish solig’i, yagona soliq to’lovi (kichik korxonalar uchun) Respublika
yo’l jamg’armasi va Budjetdan tashqari umumta’li maktablari, kasb-hunar
kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruksiya qilish,
mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasiga majburiy to’lovlardan ozod
etilgan.
- 3 million yevrodan 10 million yevrogacha -7 yilga;
- 10 million yevrodan 30 million yevrogacha -10 yilga.Keyingi 5-yil davomida
foyda solig’i va yagona soliq to’lovi hajmi amaldagi stavkadan 50 foiz
miqdorida belgilangan.
- 30 million yevrodan ortiq bo’lganda-15 yilga.Keyingi 10 yil davomida foyda
solig’i va yagona soliq to’lovi hajmi amaldagi stavkadan 50 foiz miqdorida
belgilanadi.
Imtiyozlar berish davom etmoqda, jumladan O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2013 yol 25 dekabrdagi PQ-2099-sonli Qaroriga asosan Navoiy
12

ixtiyorida qoladigan soliqlar summasini maqsadli ravishda korxona faoliyatini
kengaytirish va modernizasiyalarga yo’naltirilishini belgilab qo’yish lozim;
⮚ Milliy iqtisodiyotning innovatsion rivojlanish yo’liga o’tishida, jumladan,
mahalliy xo’jalik yurituvchi sub’yektlar faoliyatida innovatsiyalarni joriy qilishda
ilmiy texnoparklar muhim rol o’ynaydi.AQSH va XXR tajribalariga asoslangan
holda, Toshkent shahrining talabalar shaharchasi hududida (O’ZMU, TDTU va
Turin politexnika instituti hududlari atrofida va Axborot texnologiya universiteti
va
Inha universiteti hamkorligida ) ilmiy texnoparklar tashkil etish maqsadga
muvofiqdir. Mazkur texnopark faoliyatini jumladan, ilmiy tadqiqot markazlari,
o’quv laboratoriyalari, ish jihozlari va uskunalar ta’minotini moliyalashtirish
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamai huziridagi Fan va texnologiyalarni
rivojlantirishni muvofiqlashtirish Qo’mitasi mablag’lari, innovatsion loyihalar
buyurtmachilari hisoblangan xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning homiylik
mablag’lari, venchur fondlari hamda chet ellik buyurtmachi korxonalar mablag’lari
hisobiga amalga oshirish tavsiya etiladi.
3. AQSH va Braziliya kabi davlatlar tajribasidan kelib chiqib, O’zbekistonda
ham EIZlarda yaratiladigan magsulotlar tarkibida mahalliy komponentlar ulushi
yuqoriroq bo’lishini ta’minlash lozim. Buning uchun EIZlardagi loyihalarda
mahalliy xomashyoning minimal ulushi ishlab chiqarish turiga qarab belgilab
qo’yilishi maqsadga muvofiq.
4. EIZlarga investorlarni yanada ko’proq jalb etish, loyihalarni tezroq
amalga oshirishni ta’minlash uchun hududlarda investorlarni ro’yxatdan o’tkazish
uchun hujjatlarni taqdim qilishning internet orqali ishlaydigan electron usulini
joriy
etish amaliyotini yo’lga qo’yish lozim. EIZlarga doir maxsus internet portal tashkil
etib, unda chet el investorlariga ro’yxatdan o’tish, hududda ish yuritish, hisobot
taqdim etish bo’yicha yo’l-yo’riqlarni kiritish va boshqa barcha zarur ma’lumotlar
bazasini yaratish hamda mazkur bazani uzluksiz eng so’ngg’i ma’lumotlar bilan
to’ldirib borish lozim.
33

- xorijiy investitsiyalarni erkin almashtiriladigan valyuta yoki yangi
zamonaviy texnologik uskuna ko'rinishida qo'yish. Qayta yaratilgan korxonalar
ro'yxatdan o'tgan vaqtdan boshlab mol-mulkiga soliq to'lashdan ozod etiladi:
- agar korxona o'z mahsulotining (ishi, xizmati) umumiy daromad xajmidan 30
foizini eksport qilsa-mol-mulk solig`i 50 foizga kamayadi;
- agar korxona o'z mahsulotining (ishi, xizmati) umumiy daromad hajmidan
15% dan 30% gacha eksport qilsa-mol-mulk solig`i 30% ga kamayadi. Bugungi
kunda erkin iqtisodiy hududlarni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarni jalb
qilishning bir qancha shakllari mavjud:
- ulush qo shib qatnashishi orqali qo shma korxonalarni tashkil etish;ʻ ʻ
- 100 % mol-mulk xorijiy investorga tegishli bo lgan xorijiy korxonalarni
ʻ tashkil
etish;
- yirik xorijiy kompaniya va firmalarning sho ba korxonalari va filiallarini
ʼ
tashkil etish;
- konsessiya va lizing shartnomalari tuzish;
- tenderlar e lon qilish;
ʼ
- erkin iqtisodiy hududlar tashkil etish;
- moliyaviy aktivlarni sotish va sotib olish;
- tashqi savdoga ko’mak va O’zbekistonga investitsiyalar jalb qilish loyihasi.
Tashqi savdo va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish davlatimiz iqtisodiyotining
o’sishida va rivojlanishida asosiy yo’naltiruvchi kuch hisoblanadi. Bular
mamlakatni jahon iqtisodiga bog’lanishiga, ixtisoslashishiga va ilg’or
tehnologiyalarga e’rishishiga yordam beradi.
Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishning xorij tajribasi
Rivojlangan davlatlarda tashkil etilgan EIZ mamlakatning xo’jaligiga, eng
avvalo, tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishiga va tovar almashinuvi o’sishiga
o’z ta’sirini o’tkazadi. Masalan, EIZlar AQSH iqtisodiyotining rivojlanishida
muhim rol o’ynaydi. Ularni tashkil etishdan asosiy maqsad tashqi iqtisodiy va
umumxo’jalik masalalarini yechish hisoblanadi. Bu orqali hududlarga
investitsiyalar va yangi texnologiyalar kiritish, boshqaruv va marketing
19

Kirish.
Respublikamizga xorijiy investitsiyalarni faol jalb etish maqsadida erkin
iqtisodiy zonalar tashkil etish, ularni rivojlantirishning moliyaviy masalalarini
o’rganish va O’zbekistonda erkin iqtisodiy hududlar faoliyatini rivojlantirish holati
tahlilini o’rganib vujudga kelgan muammolar hamda ularni hal etish yo’llarini
bayon qilish bilan xususiyatlanadi. Bugungi kunda O’zbekiston iqtisodiyotining
barqaror o’sishiga erishishning muhim yo’nalishlaridan biri barcha ichki
manbalardan unumli foydalanish hamda xorijiy investitsiyalarni faol jalb etishdir.
O’zbekiston iqtisodiyotining jahon xo’jaligi tizimiga integratsiyalashuvi sharoitida
mamlakatimizda eksportga yo’naltirilgan iqtisodiy rivojlanish siyosatini amalga
oshirish va eksportbop mahsulotlarni ishlab chiqarib xorijga eksport qilish va
shuningdek import o’rnini bosuvchi yuqori texnologiyalarga asoslangan ishlab
chiqarishni joriy qilishda erkin iqtisodiy zonalardan foydalanish, shuningdek,
mamlakatimizda “ochiq eshiklar siyosatini” amalga oshirish hamda xorijiy
sarmoyadorlarni jalb qilish borasida rivojlangan davlatlarning, ayniqsa, jahon
xo’jaligida tezkor sur’atlarda rivojlangan mamlakatlarning, jumladan, Germaniya,
Fransiya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Singapur, Turkiya, Xitoy kabi
mamlakatlarning tashqi savdo-sotiq siyosati tajribalaridan unumli foydalanish
milliy iqtisodiyotimizning taraqqiyotiga ijobiy samara beradi. Shunga ko’ra, milliy
iqtisodiyotni shakllantirishda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish orqali
mamlakatning tashqi savdo-sotiq jarayonini va eksport salohiyatini yuksaltirish
masalasi, mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’ziga xos jihatlarini
hisobga olishni, ayniqsa, jahon iqtisodiyoti amaliyotida to’plangan tajribalar va
xalqaro qonun–qoidalar asosida mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarni tashkil
qilish borasida va ularni tartibga solish usullarini yanada takomillashtirish
zarurligini talab etadi. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishda va
undagi faoliyatlarni samarali olib borishda xorij mamlakatlarining tajribalaridan va
ularning usullaridan unumli foydalanish hozirgi kunning muhim masalalaridan biri
hisoblanib mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
Mamlakatimizda jahon andozasiga mos ravishda yuqori texnologiyalar
3

hududiga haqiqatdan ham olib kirilishidan oldin omborxonalarda saqlanishi
yoki
keyinchalik qayta ishlanishi mumkin EIZ bu - ma’lum bir davlat hududining
shunday qismiki, unga olib kirilgan tovarlar bojxona hududidan tashqaridagi
tovar sifatiga qaralib, u bojxona tekshiruvidan va soliqlaridan ozod etiladi.
Erkin iqisodiy zona-mamlakat hududing imtiyozli bojxona, valyuta, soliq, viza
va mehnat rejimlari joriy etlgan maxsus ajratilgan qismidir. “EIZ milliy-
iqtisodiy tizimning shunday qismiki, u yerda mamlakatning boshqa hududlarida
amal qilmaydigan maxsus imtiyoz va rag’batlantirishlardan foydalaniladi,
ularning mohiyati esa, imtiyozli bojxona va soliq tizimlarida
ko’zga tashlanadi” “EIZ iqtisodiyotning davlat toonidan sun’iy tarzda tashkil
etilgan va milliy iqtisodiyot tarkibida bo’lgan, ayni paytda
iqtisodiy jihatdan tubdan farq qiladigan alohida tashkilotdir”
V.A.Uvarov
S.A.Ribakov,
H.A.Orlova
A.V.Vahobov
N.B.Igoshin
T.P.Danko,
Z.M.Okrutlar
Erkin iqtisodiy zonalar
Hаr bir hudud, tаrаqqiyotning hаr bir dаrаjаsidа bo`lgаn dаvlаtlаr erkin
iqtisodiy zonalar bоbidа o`zigа хоs jihаtlаrgа egа. Mаsаlаn, rivоjlаnаyotgаn
mаmlаkаtlаrdа erkin iqtisodiy zonalar o`zigа хоs bеlgilаri quyidаgilаr:
- hudud chеgаrаlаri kеngаyish tеndеntsiyasigа egа, sаvdо-ishlаb chiqаrish
fаоliyati esа o`sib bоrish tеndеntsiyasigа egа;
- xоrijiy tаdbirkоrlаr uchun erkin iqtisodiy hududlardа аlоhidа bоshqаrish
tаrtibi, iqtisоdiyotni dоimiy rаvishdа libеrаllаshuvi хоs;
- erkin iqtisodiy zonalar fаоliyatidа kаttа miqdоrdа sаnоаt-sаvdо
7

ularning 20 tasi joriy yilning o'zida ishga tushiriladi. Umumiy qiymati 250 mln.
AQSh dollarni tashkil etuvchi ushbu loyihalar tijorat banklari krediti va
ta`sischilarning mablag'lari hisobidan moliyalashtiriladi. Natijada 5,5 ming yangi
ish o'rni tashkil etiladi. – Joriy yilning ikkinchi choragida yiliga 15 ming tonna 100
foiz import o'rnini bosuvchi eksportga yo'naltirilgan poleuretan mahsulotlarini
ishlab chiqaruvchi “DERKIM POLIURETAN URGUT” O'zbekiston–Turkiya
qo'shma korxonasini ishga tushirilishi rejalashtirilmoqda, – deydi “Urgut” erkin
iqtisodiy zonasi deriktor o'rinbosari G'ayrat Abduraxmatov. – Loyiha qiymati 6
mlrd. 250 mln. AQSh dollarini tashkil etadi. Ushbu yangi korxona ishga
tushirilishi bilan 65 ta yangi ish o'rni yaratiladi. Ayni paytda mazkur hududda 40
sanoat korxonasi, jumladan, 19 qo'shma korxona faoliyat 55 www.jahonnews.uz
sayti ma’lumotlari
66 ko'rsatmoqda. Ularda 1 ming 200 ga yaqin kishi ish bilan ta`minlangan. O'tgan
yili qiymati 157,5 mlrd. so'mlik 20 turdan ziyod sanoat mahsulotlari ishlab
chiqarildi, eksport hajmi 10 mln. AQSh dollaridan oshdi. Xususan, bu yerda
mahalliy xomashyodan gilam va gilam mahsulotlari, sintetik tola, elektr
duxovkalar, gaz plitalari, bir marta ishlatiladigan plastik idishlar, polimer yelim va
boshqa
mahsulotlar tayyorlanmoqda.
Sanoat ishlab chiqarishni texnik va texnologik yangilash, modernizatsiyalash
maqsadida investitsiyalarni respublika iqtisodiyotiga jalb etilishining o’sishiga
xizmat qiluvchi asosiy omillardan biri, bu so’nggi yillarda yurtimizda erkin
iqtisodiy zonalar - “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zonasi, «Angren» va
«Jizzax» erkin iqtisodiy zonalarining tashkil etilishi va Prezidentimizning
tashabbusi bilan yana 4 ta yangi erkin iqtisodiy zonani tashkil etilishidir.
Mazkur erkin iqtisodiy zonalarning barpo etilishi mahalliy ishlab
chiqaruvchilarning ichki va tashqi bozorlarda yangi eksportga yo’naltirilgan
mahsulotlarni o’zlashtirishiga imkon berdi va investorlar faoliyatining yanada
kengayishi uchun qo’shimcha shart-sharoit va qulayliklar yaratdi. Asosan, bular
zamonaviy qurilish va jihozlash materiallari, iste'mol tovarlari,
28

jalb etish uchun qulay sharoitlarni yaratish, shuningdek, Samarqand, Buxoro,
Farg’ona va Xorazm viloyatlarining ishlab chiqarish hamda resurs salohiyatidan
kompleks va samarali foydalanish, shu asosda yangi ish o’rinlari tashkil etish
hamda aholi daromadlarini oshirish maqsadida Samarqand viloyati Urgut tumanida
– «Urgut», Buxoro viloyati G’ijduvon tumanida – «G’ijduvon», Farg’ona viloyati
Qo’qon shahrida – «Qo’qon», Xorazm viloyati Hazorasp tumanida – «Hazorasp»
erkin iqtisodiy zonalarini (keyingi o’rinlarda «Urgut» EIZ, «G’ijduvon» EIZ,
«Qo’qon» EIZ va «Hazorasp» EIZ deb ataladi) tashkil etish ko’zda tutilgan. Garchi
siyosat kontseptsiyasi va vositasi sifatida erkin iqtisodiy zonalar uzoq vaqt
davomida Hindiston yoki Xitoy kabi mamlakatlarda eng aniq namunalar sifatida
sinovdan o'tgan bo'lsa-da, shuni eslatib o'tishimiz kerakki, bu kabi siyosat
rivojlanayotgan va sanoatlashgan mamlakatlarda bir xil yoki muqobil siyosat
maqsadlarini amalga oshirish uchun ishlatiladigan turli darajalarda yoki
modifikatsiyalarda bo'lgan.
Farmonga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va
kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi, «O’zkommunxizmat» agentligi,
«O’zbekenergo» AJ, «O’ztransgaz» AK, «O’zavtoyo’l» DAK hamda respublika va
hududiy darajadagi muhandislik-kommunikatsiya xizmatlari ko’rsatuvchilar erkin
iqtisodiy zonalarning qatnashchilari – xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning
kommunikatsiyalarga, ularni ishlab chiqarish maydonchalariga o’z vaqtida
tutashtirgan holda, kafolatli ulanishini ta’minlaydilar. Tashqi bozorlarda talab katta
bo’lgan va importning o’rnini bosuvchi, yuqori qo’shilgan qiymatli mahsulotlar
ishlab chiqarish bo’yicha zamonaviy ishlab chiqarishlarni tashkil etish uchun
xorijiy va mahalliy investorlarning to’g’ridanto’g’ri investitsiyalarini jalb etish;
- Samarqand, Buxoro, Farg’ona va Xorazm viloyatlarining ishlab chiqarish
va resurs salohiyatlaridan kompleks hamda samarali foydalanishni ta’minlash;
- meva-sabzavot va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash,
saqlash va qadoqlash, to’qimachilik, gilam to’qish, poyabzal va charm-galantereya,
ekologik jihatdan xavfsiz kimyo, farmatsevtika, oziq-ovqat, elektrotexnika sanoati,
mashinasozlik va avtomobilsozlik, qurilish materiallari ishlab chiqarish va boshqa
16

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O’zbekistan, 2018 y.
2. O’zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to’g’risida»gi qonuni.
15.11.2019, №O’RQ-582.
3. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish
to’g’risida”gi (yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O’RQ-573.
4. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati
to’g’risida”gi qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O’RQ-580.
5. O’zbekiston Respublikasining “To’lovlar va to’lov tizimlari
to’g’risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O’RQ-578
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24
yanvardagi Oliy Majlisga yo’llagan Murojaatnomasi.
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini boshqarish,
monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2019 yil 14 yanvardagi PF-
5630-sonli farmoni
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi PF-5635-
son, “2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va
ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to’g’risida”
farmoni.
Internet saytlari
9. www.ahbor-reyting.uz – (“Ahbor-Reyting” reyting agentligi sayti)
10. www.cbu.uz (O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
rasmiy vev sayti).
11. www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari
ma’lumotlari milliy bazasi rasmiy vev sayti).
34

erkin hududning boshlang’ich tushunchasi yo’qotiladi, chunki bojxona imtiyozlari
ikkinchi darajali yoki umuman yo’q bo’lib qoladi, asosiy rolni esa turli soliq,
moliyaviy va ma’muriy rag’batlantirishlar o’ynaydi. AQSHda tadbirkorlik
hududlari (TH) yuqori ishsizlik darajasiga ega shaharlarning iqtisodiy nuqtai
nazaridan depressiv (qoloq) hududlarida, asosan shaharlarda tadbirkorlik faoliyati
bilan shug’ullanuvchilarga ko’proq erkinlik va moliyaviy imtiyozlar berish orqali
kichik va o’rta biznesni jonlantirishga qaratilgan mintaqaviy siyosatning
neokonservativ variantining mahsuli sifatida vujudga kelgan.TH maydoni 2,5-5
kv.km gacha bo’lgan hududlarni qamrab oladi23, ayrim hollarda ularning maydoni
13 kv.km ni tashkil etadi, ularning muayyan chegarasi belgilanmagan, ular o’z
hududida joylashgan kompaniyalarning maqomi bilan ajralib turadi. Texnologik
parklar (texnikani tatbiq etish hududlari) fan va ishlab chiqarishning integratsiyaai
shakli, innovatsion faoliyat yuritish va yangi texnologiyalar yaratish bilan band
bo’lgan venchurli (tavakkalchilik) firmalar tuzish joyi sifatida e’tirof etilgan.
Odatda, ular istiqbolli ilmiy va texnologik yangiliklar va g’oyalar tadbiq etish bilan
shug’ullanadigan venchur firmalariga imtiyozli shartlarda ijaraga berilgan hududiy
guruhlangan ilmiy laboratoriya va ishlab chiqarish joylari sifatida ta’riflanadi.
AQSHda texnoparklarning ikki turimavjud: jismoniy shaxslar va xususiy firmalar
tashabbusi bilan tashkil etilgan texnoparklar hamda alohida shtatlar
hukumatlarining ko’rsatmasi bilan tuzilgan texnoparklar. Ikkinchi turdagi parklar
hozirda ham tuzilmoqda. Biroq, eng mashhur va samarali faoliyat
yurituvchitexnoparklar birinchi turga mansub. Ular ichida eng mashhurlari –
Santa-Klara shahridagi (Kaliforniya), Stenford universiteti yaqinida joylashgan
“Silikon vodiysi” texnoparki; Massachusete texnologik instituti va Garvard
universiteti yaqinida joylashgan “Boston yo’li-128” texnoparki; hamda uchta
universitet Dyuk universiteti, Shimoliy Karolina park-uchburchagi”
texnoparklaridir. Aytib o’tilgan uchta texnopark nafaqat AQSHning boshqa
hududlarida, balki xorij davlatlarida ham bunday texnoparklarni tuzishda model
sifatida qo’llanildi. Garvard universiteti va Massachusete texnologik instituti
rahbariyati professor va aspirantlarning sanoat kompaniyalari ilmiy-tekshirish
23

TSHlari kiradi. AQSHda EIZlar keng tarqalishining asosiy sabablaridan biri
mazkur hududda faoliyat ko’rsatayotgan xorijiy va mahalliy kompaniyalarga
berilgan imtiyozlardir.
⮚ AQSHning ichki boj va soliqlari, agar to’lanishi kerak bo’lsa, mahsulot
tashqi savdo hududidan ichki iste’mol uchun bojxona vakolati mavjud hududga
olib kiritilgandagina to’lanadi;
⮚ Hudud ichida joylashgan yuridik va jismoniy shaxslarning xususiy mulki
mahalliy va davlat soliqlaridan ozod etiladi;
⮚ Hududdan uchinchi davlatlarga ekport qilinayotgan mahsulot bojxona
bojlaridan, ichki soliqlaridan va kvotalashdan ozod etiladi;
⮚ Tashqi savdo hududidan mahsulotlar eksport qilinganda, bojxona jarayoni
yengillashiriladi;
⮚ AQSH hududiga kiritilishi man qilingan mahsulot EIZlarga olib
kirilmaydi. Ammo, bu mahsulotlar hududga olib kirilib, AQSH bojxonasi
talablariga muvofiq qayta ishlanib, AQSH hududiga import qilishi mumkin;
⮚ TSHda AQSH hududiga import qilishi jarayonida importer bojni mahsulot
uchun yoki mahsulotda ishlatilgan xorijiy komponentlar uchun to’laydi. Bu bilan
importer o’ziga maqbul bojni to’lashni tanlashi mumkin bo’ladi. Subzonada asosiy
faoliyat yurituvchilar – avtomobil yig’uvchi korxonalar (1990 yilning oxirida
ularning soni 40 dan ortiq bo’lgan), ularga zonalarda amalga oshiriladigan barcha
ishlarning 60 foizdan ortig’i to’g’ri keladi. Mahalliy tovarlar TSHga jami olib
kirilgan tovarlarning 75 foizini tashkil etadi. Hozirgi kunda TSHlarida 3 mingga
yaqin, asosan, amerika firmalari faoliyat yuritmoqda, jalb etilgan ishchilar soni esa
320 mingdan ortiq. 1992 yilda TSHlariga olib kelingan va u yerda qayta ishlangan
tovarlarning umumiy qiymati 93,8 mlrd. Dollarni tashkil etdi (1970 yilda bu
ko’rsatkich 102 mln. dollarga teng bo’lgan), shundan umumiy vazifali hududlarga-
10,7 mlrd. Dollar., maxsus hududlarga 83,1 mlrd. Dollar mablag’ to’g’ri kelgan.
2016 yili bu ko’rsatkich 254 mlrd. Dollar ni tashkil qilgan. Tadbirkorlik hududlari
tashqi savdo bilan bevosita bog’liq bo’lmagan EIHlar toifasiga kiradi. Bu yerda
22

birgalikda tashkil etilgan korxonalar, banklar, trastlar, kartellar, uyushmalar va
boshqa korxonalarga ulush qo'shib qatnashish;
- chet ellik investorlarga to'liq qarashli bo'lgan korxonalarni barpo etish;
- O'zbekiston Respublikasi yoki O'zbekiston hukumati korxonalari tomonidan
chiqarilayotgan aktsiyalar obligatsiyalar, aktsiya sertifikatlari va boshqa qimmatli
qog`ozlarni sotib olish;
- turar joy binolariga ular joylashgan er uchastkalari bilan birgalikda mulk
huquqini, shuningdek yerga egalik qilish va undan foydalanish hamda tabiiy
resurslarga egalik qilish va ulardan foydalanish huquqlarini sotib olish. Xorijiy
investitsiyalarni jalb etadigan korxonalarning soliq imtiyozlariga iqtisodiyot
tarmoqlarida to'g`ridan-to'g`ri xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb etadigan
korxonalar 2005 yil 1 iyuldan boshlab asosiy faoliyat bo'yicha daromad (foyda)
solig`i, mol-mulk solig`i, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish
solig`i, ekologiya solig`i, mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq
to'lovi, Respublika yo'l jamg`armasiga majburiy ajratmalarni to'lashdan ozod
etiladilar. Ular quyidagi holda bo’ladi:
- 300 ming AQSh dollaridan 3 mln AQSh dollarigacha - 3 yil muddatga;
- 3 mln AQSh dollaridan oshib 10 mln AQSh dollarigacha - 5 yil muddatga;
- 10 mln AQSh dollaridan oshganda - 7 yil muddatga;
- yuqorida ko'rsatilgan soliq chegirmalari quyidagi sharoitlarda qo'llaniladi:
- korxonalarni ish kuchi ko'p bo'lgan mintaqalarda - Qoraqalpog`iston
Respublikasi, Jizzax, Qashqadaryo, Sirdaryo, Surxondaryo, Xorazm viloyatlarida,
shuningdek Navoiy, Andijon, Namangan va Farg`ona viloyatlarining qishloq aholi
punktlarida joylashtirish;
- xorijiy investorlar tomonidan to'g`ridan-to'g`ri xususiy xorijiy investitsiyalarning
O'zbekiston Respublikasi kafolatini taqdim etmasdan amalga oshirilishi;
- korxonaning ustav kapitalida xorijiy ishtirokchilarning ulushi 50 foizdan kam
bo'lmasligi kerak;
- to'g`ridan-to'g`ri xususiy xorijiy investitsiyalarni korxonalar davlat
ro'yxatidan o'tkazilganidan keyin kiritish;
18

divеrsifikаtsiyasi, kоmplеks rivоjlаnish tеndеntsiyasi хоs;
- yangi vа yuqоri tехnоlоgiyalаr ishlаb chiqish bilаn bоg`liq bo`lgаn ilm
ko`p tаlаb qiluvchi ishlаb chiqаrishni rivоjlаntirishgа аlоhidа e`tibоrning
mаvjudligi.
- erkin iqtisodiy zonalarda tashkil etilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar
uchun turli iqtisodiy imtiyozlar beriladi, masalan:
- fiskal imtiyozlar. Bu asosan soliqlardan ozod qilish, soliqqa tortish
bazasini kamaytirish, alohida soliq stavkasini pasaytirish, alohida olingan
soliqlardan ozod etish shakli;
- moliyaviy imtiyozlar. Bu asosan har xil subsidiyalar, kammunal xizmatlar
ta’rifini (bahosini) pasaytirish yoki umuman to’lamaslik, davlat kreditlaridan
foydalanish bo’yicha foizlarni pasaytirish kabilar;
- ma’muriy imyozlar. Bu imtiyozlar xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni davlat
ro’yhatidan o’tkazishning soddalashtirilgan shaklini qo’llash, chet el fuqorolarini
mamlakatimizga kelib ketishi rejimini soddalashtirish, ularga har xil xizmatlar
ko’rsatish bo’yicha yordam berish.
EIHni faoliyat yuritishi uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlar
EIHni rivojlanishining eng asosiy omillaridan bo’lib investorlar uchun
yaratilgan imtiyozlar tizimi hisoblanadi. Har bir mamlakat yoki undagi hudud EIH
tashkil etilishida imtiyozlar to’plamini belgilab beradi. Jahon amaliyotining
ko’rsatishicha, har bir EIHdagi imtiyozlar to’plami o’ziga xos bo’lib, ularning
mazmuni shu mamlakatda amalga oshirilishi mo’ljallangan investitsion dasturlar
va loyihalarga bog’liq. Shu bilan birga iqtisodiy adabiyotlarda EIHlarda
belgilangan imtiyozlarni to’rtta guruhga birlashtiriladi (4-jadval).
Jahon tajribalarining ko’rsatishicha, yuqorida qayd etilgan barcha imtiyozlar
bir-biri bilan chambarchas holda turli kombinatsiyalarda uchratish mumkin, lekin
shuni qayd etib o’tish kerakki, imtiyozlar har doim ham xorijiy kapitalni jalb
etishning asosiy hal qiluvchi rag’batlantirish omili bo’la olmaydi.
8 Muallif tomonidan iqtisodiy adabiyotlarni o’rganish asosida tuzildi.
Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, EIHlarni tashkil etish orqali quyidagi
8

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ _____________________________________________________________ ” fanidan

KURS ISHI
МАVZU:
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________.
Bajardi:____________ ______ _____________
Qabul qildi:____________________________
RO’YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya qilingan
sana
«____» _______202 3 y .
Baho « _____ » _________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________
TOSHKENT – 20 23

topshiriqlar berdi. Avvalo, ushbu zonalar faoliyatiga doir me’yoriy-huquqiy bazani
qayta ko’rib chiqish, bugungi zamon talablariga moslashtirish, barcha uchun ochiq
va tushunarli mexanizm yaratish zarurligi ta’kidlandi. Er uchastkalari, bo’sh turgan
binolarni ajratish tartibini soddalashtirish masalasiga ham alohida e’tibor qaratildi.
Xususan, erkin iqtisodiy zonalarda amalga oshiriladigan loyihalar Vazirlar
Mahkamasi huzuridagi Ma’muriy kengash tomonidan ko’rib chiqiladi. Shu
paytgacha bu kengash 17 vazirlik va idoradan iborat edi. Prezidentimiz
ko’rsatmasiga muvofiq ularning soni 4 ta etib belgilandi.
Bu borada yangi tizim – hududiy komissiyalar tashkil etilib, ularning
loyihalarni ko’rib chiqish va ruxsat berish huquqlari kengaytirildi. Shuningdek,
iqtisodiy zonalarda joylashtirish uchun investitsiya loyihalarini tanlab olish mezoni
qayta ko’rib chiqiladi, erkin iqtisodiy zona ishtirokchilariga kredit ajratishni
yaxshilash hamda muhandislik ta’minoti vositalari bilan ta’minlash bo’yicha
qo’shimcha chora-tadbirlar qabul qilinadi. Iqtisodiy zonalar va kichik sanoat
zonalarida joylashgan korxonalarni barcha zarur muhandislik-kommunikatsiya
tarmoqlari va infratuzilma bilan o’z vaqtida ta’minlash bo’yicha topshiriqlar
berildi.
Prezidentimiz tashabbusi bilan tashkil etilgan “Hazorasp” erkin iqtisodiy
zonasi uchun 325 gektardan ortiq yer maydoni ajratiladi. Keyinchalik ushbu hudud
600 gektargacha kengaytiriladi, – deydi Hazorasp tumani hokimining o’rinbosari
64 Maqsud Rahimov. – Davlatimiz rahbari joriy yil 27-yanvar kuni Xorazm
viloyatiga tashrifi davomida ushbu hududda bo’lib, bu yerda amalga oshiriladigan
ishlar yuzasidan zarur topshiriqlar berdi. Ayni paytda erkin iqtisodiy zona
chegaralarini o’rnatish, bojxona posti tashkil qilish, xorijiy va mahalliy
investorlarni jalb etish ishlari amalga oshirilmoqda. Tashkil etiladigan zamonaviy
ishlab chiqarish
avtomobilsozlik, qurilish materiallari kabi qator yo’nalishlarda zamonaviy ishlab
chiqarish quvvatlari tashkil etiladi. Hududda ishlab chiqarish quvvatlarini
joylashtirish bo’yicha bugungi kunda umumiy qiymati 152 million dollardan ortiq
miqdordagi investitsiya mablag’lari hisobidan 53 loyiha takliflari ishlab chiqilgan.
26

Xulosa va takliflar
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak erkin iqtisodiy zonalar va ularni rivojlantirish
maqsadida investitsiyalarni jalb qilish, ularning huquqiy asoslarini ta’minlash,
infratuzilmani shakllantirish va shu maqsadlarni amalga oshirishda xorij
tajribalarini birlashtirgan holda quyidagi xulosalar shakllanadi:
1. EIZ deganda, mamlakatning strategic maqsadlarini amalga oshirishda,
xo’jalik yurituvchi sub’yektlar qonun doirasidagi faoliyat bilan shug’ullanishi
hamda ichki va tashqi investitsiyalarni jalb qilish qulay bo’lishi uchun maxsus
boshqaruv tizimi (rejimi) o’rnatilgan hudud, ya’ni mamlakatning boshqa
hududlarida amal qilmaydigan imtiyoz va rag’batlantirishlar tizimi amal qiladigan
hudud tushuniladi.
Yaratilgan shart-sharoitlar EIZga tashqi dunyo bilan yuqori darajada iqtisodiy
aloqada bo’lish imkonini beradi, bojxona, soliq va investitsion rejimlar ichki
hamda tashqi investitsiyalar qulay hisoblanadi.
2. Dunyo miqyosida EIZlar soni domiy ravishda ortib bormoqda, ularni
tashkil qilishdagi geografik chegaralar kengaymoqda, ularning shakli o’zgarib,
tashqi savdo zonalaridan eksport-ishlab chiqarish va kompleks hududlarga aylani
bormoqda. Ularni o’zida mujassamlashtiruvchi EIZlar milliy iqtisodiyotning jahon
xo’jaligi bilan integratsiyalashuviga muhim omilga aylanmoqda.
3. Jahon amaliyotiga ko’ra, qator davlatlarning iqtisodiy rivojlanishiga EIZ
lar kuchli ta’sir ko’rsatayotganligi quyidagilarda namoyon bo’ladi:
⮚ Yangi ish o’rinlari yaratiladi, malakali mutaxassislar shakllantirilib,
mahalliy ishchi kuchi zamonaviy texnikadan foydalanishi natijasida yangi
mehnat uslublarini o’zlashtiradi;
⮚ EIZlarga investitsiya jalb qilayotgan kompaniyalar yer va infratuzilma
ob’yektlari uchun to’lovlarni o’z zimmasiga oladi va xizmat uchun haq to’laydi;
mahalliy aholining turmish darajasi oshadi, daromadlari o’sadi, ichki bozorning
yuqori sifatli mahsulotlarga bo’lgan ehtiyoji to’laroq qondiriladi;
⮚ EIZlarda faoliyat ko’rsatayotgan kompaniyalar boshqalarga nisbatan
30

1. Erkin iqtisodiy zonalar tashkil etishning nazariy asoslari va
xorij tajribasi
Bugungi kunda zamon taraqqiyot etayotgan bir vaqtda davlatlar ertangi
kelajagi va bugunini o’ylab turli xil ishlar olib boradi.Bunga sabab davlatlarning
rivojlanishi, o’sib kelayotgan yosh avlodni ertangi kelajagi uchun ularni ish bilan
ta’minlash maqsadida mahalliy va xorijiy sarmoyadorlarni jalb qilib o’zi bosh
islohatchi bo’lib turli xil sohalarga moslashgan faoliyat olib borishga harakat
qiladi. Shulardan misol tariqasida erkin iqtisodiy zonalardir. Erkin iqtisodiy zona –
davlatlararo kelishuvlarga yoki maxsus qonunlarga muvofiq, xo’jalik va tashqi
iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanish uchun imtiyozli soliq, moliya, bojxona va
erkin valyuta konvertatsiya, huquqiy sharoitlar joriy qilanadigan joydir. Xorijiy va
mahalliy tadbirkorlarni jalb etish maqsadlarida tashkil etiladi va ularda zarur ishlab
chiqarish va ish yuritish infratuzilmasi barpo etiladi. Erkin iqtisodiy zonalar ko’p
hollarda davlatlararo tutash hududlarda (bir necha davlatlarning chegaralari
tutashgan hudud), xalqaro aeroportlar, port shaharlarda (Masalan Malayziya yoki
Janubiy Koriya) yoki transport yollari tutashgan hududlarda (Buyuk ipak yo’li
o’tgan davlatlar yoki Yevropa ittifoqi hududlari).
Erkin iqtisodiy zonalarda alohida xalqaro huquqiy status joriy qilinadi. Lekin u
qayerda joylashishidan qat’iy nazar, shu mamlakatning ajralmas bo’lagi
hisoblanadi, barcha amaliyotlar (yer ajratish firma va kompaniyalarni tashkil etish,
chegaradan yuklarni, tovarlarni olib kirish va olib chiqish). Xorijiy va mahalliy
tadbirkorlarni jalb etish maqsadlarida tashkil etiladi va ularda zarur ishlab
chiqarish va ish yuritish infratuzilmasi barpo etiladi. Erkin iqtisodiy zonalarni
tashkil etishdan maqsad ko plab yangi texnologiya, investitsiyalarni jalb qilib,ʻ
rivojlangan iqtisodiy makon yaratish va shu yo l bilan mamlakat iqtisodiyotini
ʻ
tezkorlik bilan rivojlantirishdir.
Erkin iqtisodiy zonalarning har xil turlari mavjud: erkin omborxonalar, erkin
bojxona zonalari, ilmiy texnika zonalari.Misol uchun ular AQShda texnoparklar,
Yaponiyada texnopolislar deb ataladi. Shuningdek, erkin iqtisodiy zonalar (asosan,
5

shahridagi Intermadal xalqaro logistik markazida faoliyat ko’rsatayotgan “Karean
eyr” aviakompaniyasi O’zbekistonga import qilinadigan tovarlar va jihozlar
bo’yicha boj to’lovidan 2019 yil 1 yanvarigacha ozod qilinadi. Shuningdek bu
aviakompaniyani O’zbekiston Respublikasi hududida olgan daromadi foyda
solig’idan ozod qilinadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining
“Navoiy erkin iqtisodiy zonasida alohida valyuta rejimi faoliyati tartibi
to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash to’g’risida”gi 2013 yil 25-dekabrdagi 341-sonli
Qarorini qabul qilishi bilan “Navoiy” erkin iqtisodiy industrial zonasida
qatnashchilarga quyidagilar ruxsat berilgan:
- ular o’rtasida tuzilgan shartnomalar va kontraktlar bo’yicha hsob-kitob va
to’lovlarni erkin iqtisodiy hududlarni xorijiy valyutaga amalga oshirish;
- O’zbekiston Respublikasi Rezidentlari bo’lgan boshqa xo’jalik yurituvchi
sub’ektlar tomonidan etkazib berilgan tovarlar, ishlar va xizmatlarning haqinni
erkin almashtiriladigan valyutada to’lash;
- eksport va import qilinadigan tovarlar uchun haq to’lash va hisob-kitob
qilishning ular uchun qulay shartlari shakllaridan foydalanish. Bu qarorning qabul
qilinishi “Navoiy” erkin iqtisodiy hududlarni qatnashchilari uchun qulayliklar
tug’diradi va chet el investitsiyalarini yanada ko’proq jalb qilinishi.
Lekin Jizzax va Angren erkin iqtisodiy zonalarda boshqacharoq, bunda
quyidagicha imtiyozlar berilgan va kiritilgan investitsiyalar hajmiga qarab 3 yildan
7 yilgacha muddatga beriladi, shu jumladan ekvivalentda:
- 300 ming AQSH dollaridan 3-million AQSH dollarigacha bo’lganda 3 yil
muddatga;
- 3 million AQSH dollaridan ortiq 10 million AQSH dollarigacha bo’lganda-
5 yil muddatga;
- 10 million AQSH dollaridan ortiq bo’lganda 7-yil muddatga beriladi.
Mamlakatimizda xorijiy investorlar huquqlarini himoya qilishning qonuniy
mexanizmlarini joriy etish, ularga yurtimizda erkin faoliyat yuritishlari uchun
qulay imtiyoz va preferensiyalar berish, umuman, investitsiyaviy muhitni yanada
yaxshilashga alohida e'tibor qaratilmoqda. Bu borada qabul qilingan bir qator
13

eksportga ixtisoslashgan) ham mavjud. Dastlabki, erkin iqtisodiy zonalardan biri
Irlandiyada "Shennon" aeroportida (1959) tashkil etilgan. Keyinroq shunday zona
Angliyadagi "DogAylend" aeroportida paydo bo ldi. Ba zi erkin iqtisodiy zonalarʻ ʼ
ancha yirik hududlarda tashkil etiladi. Masalan, Braziliyadagi Manaus, Xitoydagi
maxsus iqtisodiy hudud "Shenjen" va boshqalar shunday zonalardir. Jahon
amaliyotida Erkin iqtisodiy zonalar rivojlangan (Buyuk Britaniya, Germaniya,
Niderlandiya, AQSH va boshqalar), shuningdek, rivojlanayotgan (Braziliya,
Koreya Respublikasi, Malayziya va boshqalar) mamlakatlarida ham tashkil etildi.
Erkin iqtisodiy zonalarga chet el kapitalini jalb qilish Xitoy siyosatida ancha keng
qo llanildi. 20-asr oxirlarida Erkin iqtisodiy zonalar Birlashgan Arab amirliklari,
ʻ
Rossiya va Polshada tashkil etildi. Rossiya va Xitoy hamkorligida tashkil etilgan
Blyagovanichensk — Xeyxe, Qora dengiz bo yi, Kaliningrad viloyatidagi "Yantar"
ʻ
Erkin iqtisodiy zonalari ham shunday makonlardir. O zbekistonda Erkin iqtisodiy
ʻ
zonalar g oyasi milliy iqtisodiyot taraqqiyoti
ʻ uchun ijobiy baholandi. Shu bois
1996 yilning 25 aprelda mamlakat parlamenti O zbekiston Respublikasining
ʻ
"Erkin iqtisodiy zonalar to g risida" qonunini qabul
ʻ ʻ qildi. Bu qonun chet el
investitsiyalari, savdo va sanoat sohalarining rivojlanishi, Bu esa aholini ish bilan
ta minlashni yaxshilash uchun qulay sharoit yaratishga
ʼ me yoriy huquqiy asos ʼ
yaratildi.
Erkin iqtisodiy zonalar tashkil qilishda ikkita konsteptual yondoshish
qo’llaniladi: hududiy va funkstional (nuqtali). Birinchi holatda hududdagi barcha
rezident korxonalar xo’jalik faoliyatida imtiyozlardan foydalanadilar.
1.2-rasm. Iqtisodchi olimlarning EIZ xaqidagi tariflari.
7 Iqtisodiy adabiyotlar aosida muallif tomonidan tayyorlandi.
A.Kuznesov
An’anaviy ma’noda EIZ deganda, davlatning suverin hududi tushunilib, u
yerdagi xorijiy tovarlar hech qanday bojxona to’lovlarisiz saqlanishi, sotilishi
yoki xarid qilinishi mumkin . EIZ ni tashkil qilishning iqtisodiy ma’nosini, hech
kimga tegishli bo’lmagan bojxona hududlarini tashkil etish, deb ko’rsatadi.
Ushbu hududda xalqaro savdoning predmeti bo’lgan tovarlar, mamlakat
6

Tadbirkorlar tomonidan umumiy qiymati 25 million 700 ming dollarga teng
bo’lgan 7 loyiha taqdim etilgan. Ana shunday loyihalardan biri “Pitnak Panel”
mas’uliyati cheklangan jamiyati shaklidagi O’zbekiston – Xitoy qo’shma
korxonasi rahbari Xushnud Jumaniyozov tomonidan taklif etildi. Davlatimiz
rahbari tomonidan yaratilgan bunday qulay investitsiya sharoitidan samarali
foydalangan holda, Xitoyning “Xinjiang zaman import and export trade CO” LTD
kompaniyasi bilan hamkorlikda umumiy qiymati 3 million 500 ming dollarlik
loyihani amalga oshirmoqchimiz, – deydi X. Jumaniyozov. – Loyihaga ko’ra
korxona tomonidan yiliga 200 ming dona penopolistirol bloklar, sendvich panellar
ishlab chiqariladi. Kasb-hunar kollejlarini bitirgan 40 dan ortiq yosh mutaxassis ish
bilan ta’minlanadi.
Muxtasar aytganda, “Hazorasp” erkin iqtisodiy zonasi hududda ishlab
chiqarish va resurs salohiyatidan samarali foydalanish, shu asosda yangi ish
65 o’rinlari tashkil etish, pirovardida aholini barqaror daromad bilan ta’minlash,
xalqimiz turmush farovonligining muttasil yuksalishiga xizmat qiladi55.
“Urgut” erkin iqtisodiy zonasi hududida O’zeltexsanoat va Ideal Elektro
Lyuks kompaniyalari Turkiyaning Odul kompaniyasi bilan birgalikda umumiy
qiymati 7 million dollar bo’lgan loyihani amalga oshirmoqda. Loyiha gaz plitalari,
elektr duxovkalar va kir yuvish mashinalari ishlab chiqarishni ko’zda tutgan.
Shuningdek, ushbu hududda Coven Elektro kompaniyasi zamonaviy
changyutgichlar ishlab chiqarishni rejalashtirmoqda. Korxona yiliga 30 mingta
chang yutgich ishlab chiqarishga qaror qilgan Prezident Farmoniga muvofiq shu
kunga qadar “Urgut” erkin iqtisodiy zonasining Urgut tumanida "Urgut-1",
Nurobod tumanida "Urgut-2" va Pastdarg'om tumanida "Urgut-3" hududlari tashkil
etildi. Ushbu hududlar uchun jami 816 gektar yer ajratilib, ularni zarur
muhandislik-kommunikatsiya infratuzilmasi bilan ta`minlash ishlari boshlab
yuborilgan. Bugungi kunda yengil sanoat, maishiy texnika, tibbiyot jihozlari,
farmatsevtika, charm-poyabzal, kantselyariya mollari, qurilish materiallari ishlab
chiqarish bo'yicha loyihalar amalga oshirilmoqda. Ayni paytda xorijiy va mahalliy
investorlar bilan 2017-2018 - yillarga mo'ljallangan 83 loyiha tayyorlangan,
27

tajribalarini jalb etish uchun shart-sharoitlar yaratilmoqda. AQSHda 240 dan ortiq
EIZ mavjud14, ular butun davlat hududini qamrab olgan. Bu hududlarda 350
mingdan ortiq odam ish bilan band15, 2016 yilda 170 ta EIZlarda faoliyat
yuritayotgan kompaniyalar soni 3000 dan ko’proq. Ushbu firmalar eksport qilgan
tovarlar qiymati esa, 40 mlrd dollarga teng hamda ular AQSH fuqarolariga 374559
ishchi o’rinlarni yaratdi16. EIZlarga olib kirilayotgan va qayta ishlanayotgan
tovarlarning umumiy qiymati 200 mlrd dollardan oshiq. Aksariyat EIZlarning
xo’jalik faoliyati asosan avtomobillar ehtiyot qismlarini ishlab chiqarish va ularni
yig’ishga ixtisoslashgan. Shuningdek, AQSHdagi EIZlar mahalliy va xorijiy
ashyolar asosida boshqa tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish hisobiga kengayib
bormoqda. Tashqi savdo hududlari (TSH) orqali mamlakatning 2 foiz importi va
1,5 foiz eksporti amalga oshiriladi17. Ushbu hududlarning ichki bozor ehtiyojlarini
qondirishdagi roli ortib bormoqda, 90-yillar boshlarida ularda ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning 88 foizi AQSHning ichki bozorida o’z xaridorini topgan. Milliy
ishlab chiqarish jarayonining tarkibiy qismi bo’lib, mamalakat ijtimoiyiqtisodiy
rivojlanishiga o’z hissasini qo’shmoqda. Hududlarda aholining bandlik darajasini
oshirishga, ichki va tashqi investitsiyalr kiritilish hajmining oshishiga va asosan
ichki bozor ehtiyojlarini qondirishga xizmat qilmoqda. Bundan tashqari faoliyati
AQSH avtomobil sanoatining raqobatbardoshligi ortishiga ko’maklashmoqda.
AQSHda TSH amaldagi qonunchilikka ko’ra, ikki turdagi hududlarga
bo’linadi: umumiy vazifali va maxsus vazifali hududlar (subhududlar). Umumiy
vazifali hududlar AQSH bojxonasi vakolatidan tashqari faoliyat ko’rsatadi. Ular,
odatda port yoki aeroportlar atrofida tashkil qilinadi. Asosiy faoliyat tovarni
saqlash, turlarga ajratish, o’rash va qo’shimcha qayta ishlashsiz jo’natishdan
iborat. Ba’zi hollarda eksport qilish maqsadida xorijiy tovarlarni biroz qayta
ishlashga yo’l qo’yiladi. Shu nuqtai nazardan, funksional maqsadlariga ko’ra, ular
erkin bojxona hududlarini o’zida aks ettiradi. Ko’pincha umumiy vazifali hududlar
keyinchalik maxsus hudud (subhudud) yaratish uchun tashkil qilinadi. Umumiy
vazifali hududlar AQSH Tashqi savdo bo’yicha Qo’mitasi tomonidan shtatlar
hukumati qoshidagi turli tashkilotlarga, masalan port,aeroport boshqaruviga, ishlab
20

bo’yicha ma’muriyatdan qarz olishda ko’maklashishni qamrab oladi. Texnopark
tarkibiga kirmaydigan venchur firma esa qo’shimcha xizmatlarga yiliga o’rtacha
20 – 25 ming dollar sarf qiladi. Texnopark boshqaruvi tomonidan uning tarkibidagi
venchur firmalarga ilmiy tadqiqotlarning va ishlab chiqarishning yuqori texnologik
darajada olib borilishi va park iqtisosligining universitet asosiy tadqiqotlari
yo’nalishlariga muvofiq kelishi talabi qo’yiladi. Shuning uchun texnopark
doirasida venchur firmalarning tadqiqotlari bilan bevosita yoki bilvosita bog’liq
ilmiy va ma’muriy faoliyatning barcha turlariga ruxsat etiladi. Texnoparklar
faoliyatiga xos bo’lgan boshqa xususiyat, ularning sanoat kompaniyalari bilan
hamkorligidir.
Mamlakatimizda qishloq taraqqiyotini oshirishda erkin iqtisodiy zonalar
faoliyati rivojlantirish yo’nalishlari
Kichik sanoat zonalarining sarmoyalarni jalb qilish, tadbirkorlikni rivojlantirish,
yangi ish o’rinlari yaratish va aholi farovonligini oshirishdagi ahamiyati xususida
alohida to’xtalib o’tildi. Prezident Shavkat Mirziyoyev tegishli vazirlik, idora va
xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bu sohadagi faoliyatini tanqid qilib, ularda
tashabbuskorlik etishmasligi, erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarini
rivojlantirish bo’yicha ishlarni tashkil qilish darajasi sustligini ta’kidladi. Xususan,
mas’ul vazirlik va idoralar tomonidan loyihalarni ko’rib chiqish va
muvofiqlashtirish jarayoni murakkabligicha qolib, odatda rasmiy xarakter kasb
etmoqda. Erkin iqtisodiy zona qatnashchilariga er uchastkalari ajratish masalalarini
hal etishda hanuz byurokratizm asoratlari saqlanib qolmoqda. «Urgut», «Qo’qon»,
«G’ijduvon» va «Hazorasp» erkin iqtisodiy zonalari, shuningdek, farmatsevtika
yo’nalishidagi erkin iqtisodiy hududlarda yangi korxonalar tashkil etish uchun
xorijiy sarmoyalarni jalb qilish ishlari sust bormoqda. Erkin iqtisodiy zonalar va
kichik sanoat zonalarini elektr energiyasi, tabiiy gaz, suv va boshqa
kommunikatsiya tarmoqlari bilan barqaror ta’minlashda muammolar
kuzatilmoqda. Davlatimiz rahbari bu kabi kamchiliklarni bartaraf etish, erkin
iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarida investor va tadbirkorlarga yanada
keng imkoniyatlar yaratishga oid kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqish bo’yicha
25

12. www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi Statistika qo’mitasi rasmiy vev
sayti).
13. http s://www.u zse. uz - “Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy sayti
ma’lumotlari.
35

chiqarish bo’yicha agentliklarga berilgan ruxsatnoma asosida yaratiladi.
Tabiiyki, TSH o’zi joylashgan shtatning umumiy rivojlanishiga, balandlik va
savdo hajmining oshishiga hissa qo’shadi. Bu tashqi savdo hududi tashkil etishning
muhim shartlaridan biri. Odatda, bu hududlarni tegishli tashkilotlar bilan tuzilgan
shartnoma asosida xususiy kompaniyalar boshqaradi. Dastlabki umumiy vazifali
savdo hududlari AQSHda 1930 yillarda paydo bo’lgan va New York, Chikago,
San-Fransisko kabi shaharlarning portlarida joylashgan. Masalan, New Yorkda
bunday hudud 1936 yil 30 yanvarda mahalliy hukumat tashabbusi bilan yaratilgan.
1950 yilda bunday hududlar Toledo (Ogayo shtati), Bey-Kaunti (Michigan shtati),
Mayagues (Puerto-Riko shtati) va Gonoluluda (Gvayi shtati) paydo bo’lgan.
Umumiy vazifali TSHlarning aksariyati 1970-1980 yillarda tashkil etilgan. Bu
davrda hududlar port va aeroportlar bilan chegaralanib qolmay, keanga chiqish
imkoniga ega bo’lmagan, ammo tashqi savdoda muhim rol o’ynaydigan
shaharlarda ham tashkil etilgan. Buning sababi, AQSh Savdo hajmining darajasi
keskin o’sishi, ichki bozorda chet el kompaniyalarining faollashuvi, turli eksport
operasiyalari miqdori va hajmining oshishidir. Bu yo’l bilan AQSHda yangi savdo
infratuzilmasi tashkil etildi. 1970 yilda tashkil etilgan 52 ta hududdan 24 tasi
okeanga chiqish imkoniga ega bo’lmagan shaharlarda joylashgan. AQSH
tashribasi ko’rsatishicha, yaratilgan bunday hududlarning aksariyati samarali
ishlaydi. So’nggi 35 yil ichida bu hududlar soni oshib bormoqda. 1975 yildan 2017
yilgacha umumiy hududlar soni AQSHda 17 tadan 142 taga, maxsus hududlar
(subhududlar) soni esa 2 tadan 271 taga yetdi.
Hozirda TSH AQSHning deyarli barcha hududlarida faoliyat ko’rsatib kelmoqda.
Ularning joylashuvini tahlil qilar ekanmiz, hududlarning ko’pchiligi dengiz va
okean bo’ylarida joylashganligini yoki yirik sanoat kompleksiga ega, ammo
okeanga chiqish imkoniga ega bo’lmagan shtatlarda tashkil etilganiga guvoh
bo’lamiz. Birinchi guruhga mansub TSHlari dastlab Texas (26 ta), NewYork
(13ta), Florida (12 ta) va Kaliforniya (7 ta) da joylashgan. Ikkkinchi guruh
hududlariga esa Ogayo (8 ta), Indiana va Illinoys (6 tadan), Arizona va Michiga (5
tadan), Shimoliy Karolina (4 ta) shtatlarida yaqin yillar ichida tashkil etilgan
21

natijalarga erishish mumkin: iqtisodiyotni modernizatsiyalash va
diversifikatsiyalash, milliy iqtisodiyotni jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi,
iqtisodiyotni erkinlashtirish, xorijiy va mahalliy kapitalni jalb etish, jahon bozoriga
raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish, xom ashyo eksportini tayyor
mahsulot eksportiga aylantirish, mamlakatga valyuta tushumlarining kirib kelishini
ta’minlash, moliya sohasini rivojlantirish, inson salohiyatiga investitsiyalarni
ko’paytirish, mamlakat hududarini har tomonlama rivojlantirish, qo’shimcha ish
o’rinlarini yaratish, aholi turmush darajasi va farovonligini oshirish va hokazo.
Shubhasiz, dunyo amaliyotida yaxshi niyatlar bilan tashkil etilgan erkin
iqtisodiy hududlar faoliyati muvaffaqiyatsizlikka uchraganlari ham yetarlicha
topiladi. Masalan, Shri Lanka, Gvatemala, Liberiya, Senegal va boshqa davlatlarda
turli ko’rinishdagi EIZlar butkul faoliyatini to’xtatdi. Buning asosiy sabablari
sifatida siyosiy (mamlakatdagi umumiy nobarqarorlik, fuqarolar
kelishmovchiliklari), iqtisodiy (investor nuqtai nazaridan juda murakkab
investitsion qonunchilik), tashkiliy (ma’muriy boshqaruv, qog’ozbozlik, yomon
reklama) omillarni ko’rsatish mumkin.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, EIHlar XX asrning ikkinchi yarmida
iqtisodiyotda eng ko’zga ko’ringan institutsional innovatsiyalardan biri sifatida
qayd etilgan. O’zining jozibadorligi bilan ajralib turuvchi bu hududlarni tashkil
etish tajribasini dunyo mamlakatlari misolida ko’rib chiqish va o’rganish mustaqil
respublikamizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar uchun foydalidir.
Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishning maqsadi, vazifalari va turlari
Hozirgi kunda jahon standartlariga javob beradigan va dunyo bozorlarida
talab qilinadigan mahsulot ishlab chiqarish uchun xorijiy investitsiyalarni birinchi
galda, to’g’ridan tog’ri investitsiyalarni jalb etish bo’yicha qulay shart-sharoitlar
yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur vazifalarni amalga oshirishda esa
erkin iqtisodiy zonalar muhim ahamiyatga ega. Chunki bunday erkin iqtisodiy
zonalar mintaqani ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat va chet el
kapitalini jalb etish orqali uning sanoat salohiyatini, ishlab chiqarish,
transporttranzit va ijtimoiy sohani rivojlantirish barobarida, zamonaviy bozor
9

infratuzilmalarini tashkil etishga imkoniyat yaratadi. Hozirgi kunda xalqaro
xo’jalik faoliyatida erkin iqtisodiy zonalarning 30 dan ortiq turi mavjud.
Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish va ular faoliyatiga doir
munosabatlar bir qator huquqiy hujjatlar asosida tartibga solinadi. 1996-yil 25-
aprelda qabul qilingan “Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi qonuni, 1998-yil 30 aprelda qabul qilingan “Сhet el investitsiyalari”
“Chet ellik invеstorlar huquqlarining kafolotlari va ularni himoya qilish choralari
to’g’risida ”gi va boshqa bir qator hujjatlar bilan tartibga solinadi.
Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risidagi qonunning 1- moddasiga ko’ra “Erkin
iqtisodiy zona — mintaqani jadal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat
va chet kapitalini, istiqbolli texnologiya va boshqaruv tajribasini jalb etish
maqsadida tuziladigan va aniq belgilangan ma’muriy chegaralari va alohida huquq
tartiboti bo’lgan alohida maxsus ajratilgan hududdir.” Erkin iqtisodiy zona
hududida yuridik shaxslar va fuqarolar (jismoniy shaxslar) xo’jalik, moliyaviy va
boshqa moliyaviy faoliyatning istagan turlari bilan shug’ullanishiga yo’l qo’yiladi.
O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida man etilgan faoliyat turlari bundan
mustasno.Garchi siyosat kontseptsiyasi va vositasi sifatida erkin iqtisodiy zonalar
uzoq vaqt davomida Hindiston yoki Xitoy kabi mamlakatlarda eng aniq namunalar
sifatida sinovdan o'tgan bo'lsa-da, shuni eslatib o'tishimiz kerakki, bu kabi siyosat
rivojlanayotgan va sanoatlashgan mamlakatlarda bir xil yoki muqobil siyosat
maqsadlarini amalga oshirish uchun ishlatiladigan turli darajalarda yoki
modifikatsiyalarda bo'lgan.
Mamlakatimizda mavjud Navoiy, Jizzax va Angren erkin iqtisodiy zonalarni
amaliyotga tadbiq qilinishiga qarab turli vaqtlarga bo’linadi. Bunda O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2008 yil 2 dekabrdagi “Navoiy viloyatida erkin
iqtisodiy zona tashkil qilish to’g’risida”gi farmoniga asosan, “Navoiy” erkin
iqtisodiy zonasi tashkil etildi. Angren erkin iqisodiy zonasi O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2012 yil 13 apreldagi PF-4436-son Farmoniga asosan
joriy etildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Jizzax erkin iqtisodiy
zonasini barpo etish to’g’risida 2013 yil 18 martdagi PF-4516-son Farmonini
10

yaxshiroq sharoitlarga ega bo’ladi. Bunday zonalarda ishlab chiqarish
sarfxarajatlari, xomashyo va materiallar olib kirish bilan bog’liq soliq va bojlar
yo’qligi, ishchi kuchining nisbatan arzonligi ishlab chiqarilgan mahsulot
tannarxini pasaytirib, uning raqobatbardoshligini oshiradi;
⮚ Hududlarda tadbirkorlik faoliyatining yanada jonlanishi, eksport
salohiyatining oshishi kabilar hisobiga iqtisodiyotning ma’lum tarmoq va
sohalari rivojlanishiga ko’maklashadi.
4. EIZ muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun quyidagi shart-sharoitlar
mavjudligi muhim jihat hisoblanadi, ya’ni: mamlakatdagi siyosiy barqarorlik va
qulay investitsion muhitning shakllanganligi; xorijiy va mahalliy investorlarni
rag’batlantiradigan puxta ishlab chiqilgan huquqiy bazaning mavjudligi; ishlab
chiqarish hamda tijorat infratuzilmasining rivojlanganligi; tabiiy geografik muhit;
qulay iqtisodiy konyunktura.
5. AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiyada EIZ, aksariyat hollarda, tashqi
iqtisodiy aloqalarni yanada kuchaytirish, mahalliy siyosatni amalga oshirish orqali
deprissiv tumanlardagi kichik va o’rta biznesni jonlantirishga va hududlararo
rivojlanishdagi farqlarini yo’qotish, ya’ni rivojlanishdan ortda qolayotgan
hududlarga yordam berish maqsadida tashkil etiladi. EIZlar faoliyat yuritayotgan
tadbirkorlarga mamlakatning boshqa hududlariga qaraganda, xo’jalik faoliyatini
yuritishi uchun qator yengilliklar va sezilarli darajadagi moliyaviy imtiyozlar
beriladi. Bu maqsadlar xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga qaratilmasligi bilan
xususiyatlanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda EIZlarni tashkil qilishdan maqsad
rivojlangan mamlaktlarnikidan biroz farq qiladi., ya’ni, eng avvalo, xorijiy
investitsiyalarni, zamonaviy texnika-texnologiyani jalb qilish, ishlab chiqarishni
modernizasiyalash, ishki kuchi malakasini oshirish masadlarida tashkil qilinadi.
6. EIZ faoliyat ko’rsatayotgan mamlakatlarda eksportning o’sish darajasi
bunday hududlari yo’q mamlakatlar eksport o’sish darajasidan yuqoriroq bo’ladi.
Aksariyat holatlarda EIZning umumiy eksportdagi ulushi juda band bo’lib, 13
foizdan 82 foizgacha tebranadi. Osiyo va Lotin Amerikasi davlatlarida EIZlardan
tayyor mahsulot eksport qilish hisobiga kata miqdorda chet el valyutasida daromad
31

Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish va
boshqarishning xorijiy tajribalari
Reja:
Kirish
1. Erkin iqtisodiy zonalar tashkil etishning nazariy asoslari va xorij tajribasi
Xulosa va takriflar
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2

olish imkoni yaratilmoqda.
7. Xitoydagi o’zgarishlarning o’ziga xos xususiyati bu ichki iqtisodiy
islohotlarning tashqi iqtisodiy aloqalarni faollashtirish bilan uzviy bog’langanligi,
tashqi savdo va investitsion rejimning erkinlashtirish jarayoni bosqichma-bosqich
amalga oshirilganligida o’z aksini topadi. Erkin iqtisodiy zonalarga
investitsiyalarni jalb qilishni faollashtirishga qaratilgan quyidagi ilmiy taklif va
amaliy tavsiylar ishlab chiqildi:
1. Qonunchilikda belgilangan EIZlarda soliq imtiyozlarini qo’llash rejimiga
muvofiq, to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarning hajmi keying pog’onadagi
imtiyozlar darajasiga yetkazilganda, soliq imtiyozlarining muddati ilgari amalda
bo’lgan imtiyoz muddatini chegirgan holda hisoblanadi. Ushbu holat investorlarni
mazkur erkin iqtisodiy zonalarga jalb etilayotgan investitsiyalarni hajmini
oshirishga rag’batlantirmaydi. Shundan kelib chiqib, to’g’ridan-to’g’ri
investitsiyalarning hajmi keying pog’onadagi imtiyoz darajasiga ko’paytirilganda,
soliq imtiyozlarining muddati uzaytirilishi, ya’ni, avvalgi pog’onada o’tab
bo’lingan imtiyozlar muddatini chegirish amaliyoti bekor qilinishi maqsadga
muvofiq.
2. Jahon amaliyoti tajribasiga asoslangan holda, mamlakatimizning alohida
tanlab olingan hududlarida texnologik parklar, erkin tadbirkorlik, sanoat ishlab
chiqarish va erkin turizim hududlarini tashkil etish maqsad bo’lar edi. Hozirgi
kunda mamlakatimiz xorij tajribasini o’rgan holda o’zimizda mavjud qadimiy
shaharlarni turistik oqimini oshirish maqsadida turizimga alohida e’tibor berilish
boshlandi. Xitoy EIZlarida ishlab chiqarishni rivojlantirish, eksportni ko’paytirish
bo’yicha to’plangan tajribadan kelib chiqib, ular asta –sekin mamlakatimizning
boshqa hududlarida ham tadbiq etilishi lozim:
⮚ Mamlakatimizning aholi zich joylashgan, ortiqcha ishchi kuchlari mavjud
bo’lgan hududlarida erkin tadbirkorli hududlarini tashkil etish orqali aholini ish
bilan ta’minlash darajasini oshirish mumkin. Bunda ularda yaratiladigan yangi ish
o’rinlari soniga qarab, tabaqalashtirilgan tarzda soliq tartibini qo’llash, kichik
korxonalardan olinadigan yagona soliqqa soliq ta’tillari berish va korxona
32

bo’limlari va markazlaridagi ishtirokini rag’batlantirgan. Bundan tashqari, ushbu
ikkita yirik oliy o’quv yurti xodimlari va bitiruvchilarni moliyalashtirish sanoat
firmalari va xususiy xayriya jamg’armalari (Ford, aka-uka Rokfellerlar, Karnegi va
boshqalar) tomonidan amalga oshirilgan. Texnopark shakllanish jarayoni 20 yildan
ko’proq davom etdi. Hozirda ilm-fan va ishlab chiqarishni birlashtirgan “Boston
yo’li-128” texnoparki AQSHning yirik ilmiy-ishlab chiqarish markazlaridan biriga
aylangan. Bu yerda 350 dan ortiq sanoat firmalari o’z faoliyatini amalga oshiradi,
ularning uchdan biri – yirik Amerika TMK (transmilliy korporasiyalar) ning
filiallaridir, s huningdek mingdan ortiq ilmiy-tekshirish laborotoriyalari va boshqa
tashkilotlar faoliyat yuritadi. Texnoparkning asosiy ilmiy-tekshirish ishlari
keyinchalik Tovar mahsulotiga aylanadigan elektron, raketa – kosmik sanoati,
genetik injeneriya rivojlanishi, yangi konstruksion materiallar yaratish bilan
bog’liq. Shuningdek, mazkur hududda turli ijtimoiy tadqiqotlar ham olib boriladi.
Bu yirik texnopark faoliyati AQSHning ilmiy-texnik potensiali mustahkamlanishi,
uning ilm – fanga xizmat qiluvchi turli xil mahsulotlar ishlab chiqarishi va eksport
borasida yetakchilik qilishini ta’minlamoqda. 1990 yillarning boshlarida AQSHda
150 ta texnopark (dunyodagi texnoparklar umumiy sonining 30 foizi) mavjud
edi24. Ularni tashkil qilish va boshqarish jarayonlarining har biri alohida holda
turlicha bo’lishi mumkin. Odatda, bu parklar universitet, mahalliy munisipalitet,
aksiyadorlik jamiyati va birlashmalari ishtirokida moliyalashtiriladi. Ularning
moliyaviy ta’minoti har xil manbalardan, jumladan, universitetlar, xayriya
jamg’armalari, mahalliy munisipalitetlar, federal idoralar va vazirliklar, sanoat
firmalari hamda texnoparklarning o’zlari tomonidan ta’sis etiladigan
jamg’armalardan tashkil topadi. Mahsulot va texnologiyalarning yangi turlarini
ishlab chiqaruvchi venchur kompaniyalar, alohida kashfiyotchi va olimlarga
imtiyozli yordam berish boshqaruv shakli va moliyalashtirish manbalari
qandayligidan qat’iy nazar, barchatexnoparklarga xos. Bu yordam o’z ichiga ishlab
chiqarish va idora joylari, laboratoriya uskunalarini ijaraga berishni, maslahat
xizmatlari ko’rsatishni, individual kashfiyotlarning texnologi ekspertizasini amalga
oshirishni, tuzilayotgan kopaniyaning biznes-rejasini tuzishni, kichik biznes
24

asosida sifatli mahsulotlarni ishlab chiqarish tizimini bugungi kun darajasiga
ko’tarish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti shunday degan edi:
“Iqtisodiyotni, avvalo, ishlab chiqarish sohalarini oqilona tashkil qilish,
ularga yuksak texnologiyalarni joriy etish, shu asosda zamonaviy korxonalar barpo
etib, yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish, bir so’z bilan aytganda,
O’zbekistonda jahon andozalariga mos, xalqaro bozordagi raqobatga bardosh bera
oladigan tizimni yaratish bizdan, shubhasiz, katta vaqt, mehnat va shijoatni talab
qiladi”. Shuningdek, bugungi kundagi muhim ustivor yo’nalishlar va
investitsiyalarni jalb qilish haqida to’xtalib shunday degan edilar:
“Bugungi kunda iqtisodimizni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik
yangilash, uning raqobatbardoshligini keskin oshirish, eksport salohiyatini
yuksaltirishga qaratilgan muhim ustivor loyihalarni amalga oshirish bo’yicha
Dastur ishlab chiqilmoqda. Shu borada, dastlabki xisob-kitoblarga ko’ra umumiy
qiymati 24 mlrd. AQSh dollaridan ziyod bo’lgan qariyb 300 ta investitsiya loyihasi
ustida ishlamoqdamiz. Hozirgi kunda “Navoiy” erkin iqtisodiy zonasini aytadigan
bo’lsak, o’tgan 8 yil mobaynida u yerda atigi 24 ta loyiha amalga oshirilib, ularda
to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarning ulushi juda past va atigi 900 ta odam
ishga joylashtirilgan.
4

joizki, mustaqillik yillarida O’zbekistonda qulay investitsiyaviy muhit
shakllantirildi, xorijiy investorlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish
bo’yicha qonun yo’li bilan keng ko’lamdagi imtiyozlar, afzalliklar va kafolatlar
tizimi belgilandi. Shunday tartib belgilanganki, unga ko’ra EIZ da ro’yxatga
olingan xo’jalik yurituvchi sub’yektlar EIZ faoliyat ko’rsatadigan butun muddatga
eksportga yo’naltirilgan mahsulot ishlab chiqarish maqsadida mamlakatga olib
kelinayotgan asbob-uskunalar, shuningdek, xom ashyo, materialllar va butlovchi
qismlar bojxona to’lovlaridan (bojxona rasmiylashtiruvi uchun yig’imlardan
tashqari) ozod qilingan.
O’zbekistonning ichki bozorlarida sotish uchun mo’ljallangan mahsulotni
ishlab chiqarish maqsadida mamlakatga olib kiriladigan xom ashyo, materiallar va
butlovchi qismlar uchun bojxona to’lovlari, agar qonun xujjatlarida boshqa
imtiyozli tartib ko’zda tutilmagan bo’lsa, belgilangan stavkalarning 50 foizi
miqorida (bojxona rasmiylashtiruvi uchun yig’imlardan tashqari) undiriladi, bunda
ularni to’lash muddati 180 kungacha kechiktirilishi mumkin. Bu berilgan
imtiyozlardan foydalanilgan holda EIZ lar hududiga olib kirilgan
asbob-uskunalar, xom ashyo, materiallar va butlovchi qismlar sotilgan yoki bepul
berilgan taqdirda, bojxona to’lovlari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
budjetga to’liq undiriladi.
EIZlarda ro’yxatga olingan xo’jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan
O’zbekiston Respublikasi soliq to’lovchilar ahvolini yomonlashtiruvchi hujjatlari
tatbiq etilmasligi belgilab qo’yilgan, lekin aksiz solig’iga tortiladigan tovarlarning
soliqqa tortilishini tartibga soluvchi hujjatlar bundan mustasno deb qabul qilingan.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017 yil 12
yanvarda «Urgut», «G’ijduvon», «Qo’qon» va «Hazorasp» erkin iqtisodiy
zonalarini tashkil etish to’g’risida»gi farmonni imzoladi.
Farmonga ko’ra, tashqi bozorlarda talab katta bo’lgan, yuqori qo’shilgan
qiymatli raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlaydigan
mineralxomashyo va qishloq xo’jaligi resurslarini chuqur qayta ishlash bo’yicha
zamonaviy ishlab chiqarishlarni tashkil etishga xorijiy va mahalliy investitsiyalarni
15

Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish va boshqarishning xorijiy tajribalari

Купить