Erkin savdo va protektsionizm siyosati

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	410.6KB
Покупки	11
Дата загрузки	03 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Erkin savdo va protektsionizm siyosati

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI ОLIY VA O’RTA MAXSUSТA’LIM
VAZIRLIGI
ТОSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
“ Iqtisodiyot ” fakultet “Fundamental iqtisodiyot” kafedrasi
Ro’yxatga olindi № __________ Ro’yxatga olindi № __________
“______” ___________2022y. “______” ___________2022y.
“FUNDAMINTAL IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“GLOBAL IQTISODIY RIVOJLANISH” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Erkin savdo va protektsionizm siyosati
К urs ishi taqrizg а
topshirilgan san а
“____” _______2023 y. К urs ishi taqrizdan qaytarilgan
sana
“ ____ ” _______20 23 .
К urs ishi himoya qilingan
sana
“____” _______2022 3y .
Baxo “ _____ ” _________ ___________
( imzo )
___________
( imzo )
___________
( imzo ) Ко missiya a’zolari :
__________________
__________________
__________________
1

MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………………….2
1-BOB. SAVDO ERKINLIGI VA PROTEKSIONIZM DAVLATINING
TASHQI SAVDO SIYOSATINING SHAKLI
SIFATIDA…………………………………...4
1.1. Protektsionizm va erkin savdo tushunchasi………………………………………4
1.2. Erkin savdo va protektsionizm tamoyillari: ijobiy va salbiy tomonlari…………10
II BOB. ZAMONAVIY PROTEKSTIONIZM SIYOSATINING
XUSUSIYATLARI……………………………………………………………….…17
2.1. O'zbekiston Respublikasining protektsionizm va erkin savdo faoliyatini
rivojlantirish muammolari ……………………...............................................................
2.2. Protektsionistik siyosatning zamonaviy usullari va vositalarining xususiyatlari…
22
XULOSA…………………………………………………………………………….29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……………………………..31
2

KIRISH
Milliy iqtisodiy muammolarni hal qilishda tashqi savdo siyosatining ahamiyati
xalqaro almashinuv sohalarining o'sishi va kengayishi bilan ortib bormoqda. Bunga
80-yillarning oxiridan boshlab dunyodagi ziddiyatlarning yumshatilishi ham yordam
berdi, bu qarama-qarshilikni kamaytirdi va davlatlar o'rtasidagi o'zaro ishonchni
oshirdi va shu bilan tashqi savdo siyosatiga iqtisodiyotni rivojlantirishga
ko'maklashish imkoniyatlarini to'liq namoyish etishga imkon berdi.
Tashqi savdo siyosatining muhim yo'nalishlaridan biri bu qarama-qarshi
xarakterga ega bo'lgan protektsionistik choralarni qo'llashdir. Bir tomondan, bunday
chora-tadbirlardan foydalanish, ayrim turdagi tovarlar va xizmatlarning ichki bozorini
haddan tashqari tashqi raqobatdan himoya qilish va mahalliy korxonalarga, shu
jumladan moliyaviy korxonalarga yordam berishni ta'minlash, ularga katta yordam
beradi va shu bilan iqtisodiyotning rivojlanishini tezlashtiradi. Boshqa tomondan,
xuddi shu choralardan foydalanish, agar u raqobatbardosh bo'lmagan va umidsiz
korxonalarni qo'llab-quvvatlasa, iqtisodiy rivojlanishni sekinlashtirishi mumkin.
Shunday qilib, oqilona protektsionistik siyosat kelajakka yo'naltirilgan bo'lishi kerak. 1
Zamonaviy protektsionistik mexanizm-bu ishlab chiqaruvchi kuchlarning
rivojlanishining ob'ektiv jarayonlari va mahalliy kompaniyalarning asosiy guruhlari
manfaatlari ta'siri ostida doimiy ravishda o'zgarib turadigan bir-birini to'ldiruvchi
vositalar majmui. Protektsionistik vositalar orasida an'anaviy va nisbatan yangi, aniq
va yopiq, xalqaro hamjamiyat nuqtai nazaridan ozmi - ko'pmi samarali va eng
muhimi, u tomonidan tan olingan ham ruxsat etilgan, ham qabul qilinishi mumkin
bo'lmagan vositalar mavjud, ikkinchisi esa ushbu vositalardan foydalanish usullariga
tegishli.
1
Adrianov V.A. Xalqaro savdo MEO-ning asosiy tarkibiy qismi sifatida.-M .: Drofa.-2021.
3

O’zbekiston uchun tashqi savdo aloqalarini rivojlantirishga ko'maklashish, shu
jumladan ularni tartibga solishni takomillashtirish orqali iqtisodiy siyosatda ustuvor
rol o'ynaydi. Shu munosabat bilan savdoni tartibga solishning xalqaro tajribasini, shu
jumladan protektsionistik choralarni qo'llashning xorijiy amaliyotini tahlil qilish.
Kurs ishining maqsadi : Xalqaro savdodagi protektsionizm muammolarini
tahlil qilish, uning mamlakatlarning savdo munosabatlarini rivojlantirishdagi rolini
aniqlashdir.
Vazifalar:
 Protektsionizm va erkin savdo tushunchasi
 Erkin savdo va protektsionizm tamoyillari: ijobiy va salbiy tomonlari
 So'nggi o'n yilliklarda protektsionistik siyosatning o'ziga xos xususiyatlari
 Protektsionistik siyosatning zamonaviy usullari va vositalarining xususiyatlari
Kurs ishining tarkibi. Kurs ishi kirish, ikki bob va xulosadan iborat. Birinchi
bobda protektsionizm va erkin savdo tushunchasi o'rganiladi. Ikkinchi bobda so'nggi
o'n yilliklarda protektsionistik siyosatning o'ziga xos xususiyatlari ko'rib chiqiladi,
protektsionistik siyosatning zamonaviy usullari va vositalarining xususiyatlari tahlil
qilinadi.
4

1-BOB. SAVDO ERKINLIGI VA PROTEKSIONIZM DAVLATINING
TASHQI SAVDO SIYOSATINING SHAKLI SIFATIDA
1.1. Protektsionizm va erkin savdo tushunchasi
Protektsionizm-milliy iqtisodiyotni qo'llab-quvvatlashga qaratilgan davlatning
iqtisodiy siyosati. Bu ichki bozorni chet el tovarlarini olib kirishdan himoya qiladigan,
ularning milliy ishlab chiqarish tovarlariga nisbatan raqobatbardoshligini
pasaytiradigan savdo-siyosiy to'siqlar yordamida amalga oshiriladi. Protektsionizm
milliy iqtisodiyotni moliyaviy rag'batlantirish, tovarlar eksportini rag'batlantirish bilan
tavsiflanadi.
Kapitalning dastlabki to'planishi va kapitalistik munosabatlarning paydo
bo'lishi davrida merkantilistlar nazariyotchilar va amaliyotchilarga aylandilar, ular
davlat hokimiyatidan mahalliy sanoatni xorijiy raqobatdan himoya qilishni talab
qildilar. Protektsionizm Frantsiyada, Avstriya monarxiyasida, ko'plab Germaniya
davlatlarida, Rossiyada — birinchi marta Pyotr I davrida keng tarqalgan edi. Bojxona
muhofazasi ishlab chiqarish va fabrika sanoatining rivojlanishida katta rol o'ynadi.
Protektsionizm belgisi ostida Napoleon Frantsiya Buyuk Britaniya bilan iqtisodiy
kurash olib bordi. Monopoliyadan oldingi kapitalizm davri G'arbiy Evropa va
AQShning aksariyat mamlakatlarida Milliy sanoatni buyuk Britaniyaning yanada
rivojlangan sanoatidan himoya qilishga qaratilgan" himoya "protektsionizmi bilan
ajralib turadi, u (19-asrning 40-yillaridan)"savdo erkinligi" siyosatini olib borgan.
Chuqur tahlil protektsionizm va erkin savdo Dali o'z asarlarida K. Marks va F.
Engels. Kapitalizmning monopolistik bosqichga o'tish davri "tajovuzkor"
protektsionizm bilan ajralib turadi, bu zaif sanoat tarmoqlarini emas, balki eng
rivojlangan, yuqori monopoliyani xorijiy raqobatdan himoya qiladi. Uning maqsadi
tashqi bozorlarni zabt etishdir. Mamlakat ichida monopol foyda olish tashqi
bozorlarda tovarlarni past, demping narxlarida sotishga imkon beradi.
5

Rivojlangan kapitalistik davlatlarning zamonaviy protektsionizmi birinchi
navbatda yirik milliy va xalqaro monopoliyalarning manfaatlarini ifoda etadi.
Tovarlar va kapital bozorlarini egallash, taqsimlash va qayta taqsimlash uning asosiy
tarkibini tashkil etadi. Tashqi savdoni nazorat qiluvchi va tartibga soluvchi davlat-
monopolistik chora-tadbirlarning murakkab tizimi yordamida amalga oshiriladi.
Kapitalistik ishlab chiqarishni xalqarolashtirishni kuchaytirish va davlat tomonidan
yanada rivojlantirish-monopolistik kapitalizm chegaralarni tartibga solishning
an'anaviy usullari bilan bir qatorda protektsionistik maqsadlarda ichki iqtisodiy va
ma'muriy vositalardan, shuningdek chet el tovarlaridan foydalanishni cheklaydigan
valyuta, moliyaviy va pul mablag'laridan foydalanish ortib borayotganiga olib keladi.
Zamonaviy protektsionizmning ajralmas qismi bu milliy monopoliyalar manfaatlarini
himoya qiluvchi agrar protektsionizm (19-asr oxiridagi jahon agrar inqirozi paytida
paydo bo'lgan).
1-rasm. O’zbekiston tashqi savdo aylanmasi hajmi 2
2
www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika Qo‘mitasining rasmiy sayti
6

2022- yilning yanvar-noyabr oylari yakuni bilan respublikaning tashqi savdo
aylanmasi (matnda TSA) 44 947,6 mln. AQSH dollarini tashkil etib, 2021- yilga
nisbatan 6 840,7 mln. AQSH dollariga yoki 18,0 % ga ko paydi.ʻ
Kapitalistik integratsiya jarayonlarining rivojlanishi rivojlangan kapitalistik
mamlakatlar guruhlarining kelishilgan harakatlari yordamida amalga oshiriladigan
o'ziga xos "jamoaviy" protektsionizmning paydo bo'lishiga olib keldi. Bunga
"umumiy bozor"mamlakatlarining tashqi savdo siyosati misol bo'la oladi. Zamonaviy
protektsionizmning o'ziga xos xususiyati kapitalistik davlatlarning savdo siyosatini
dunyoda mavjud bo'lgan yangi vaziyatga moslashtirishdir.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning protektsionizmi tubdan farq qiladi. Ularning
tashqi iqtisodiy siyosati milliy iqtisodiyotning rivojlanayotgan tarmoqlarini
imperialistik kuchlar tomonidan kengayishdan himoya qilishga qaratilgan. Ushbu
protektsionizm yosh suveren davlatlarning iqtisodiy mustaqilligiga erishishga yordam
beradi.
Frithrederstvo (eng. erkin savdo-erkin savdo)-iqtisodiy nazariya, siyosat va
iqtisodiy amaliyotda savdo erkinligi va davlatning jamiyatning xususiy-tadbirkorlik
sohasiga aralashmasligini e'lon qiladigan yo'nalish. 3
Amalda, savdo erkinligi odatda yuqori eksport va import bojlari, shuningdek,
ba'zi tovarlarni import qilish kvotalari va ba'zi tovarlarni mahalliy ishlab
chiqaruvchilar uchun subsidiyalar kabi savdo-sotiqda monetar bo'lmagan cheklovlar
yo'qligini anglatadi. Erkin savdo tarafdorlari Liberal partiyalar va oqimlar; raqiblarga
ko'plab chap partiyalar va harakatlar (sotsialistlar va kommunistlar), inson huquqlari
va atrof-muhit himoyachilari va kasaba uyushmalari kiradi.
Savdoning dastlabki nazariyalaridan biri XVI asrda Evropada paydo bo'lgan
merkantilizm edi. 18 - asrda protektsionizm Adam Smitning asarlarida qattiq tanqid
qilindi, uning ta'limotini erkin savdoning nazariy asosi deb hisoblash mumkin. 19 -
asrda Smitning qarashlari Devid Rikardoning asarlarida yanada rivojlangan.
3
Adno Yu. V. Xalqaro savdo nazariyalari. -M.: Bustard.-2020.
7

"Erkin savdo" ni rivojlantirishning asosiy sharti 18-asrdarivojlangan davlatlar
(Angliya, Frantsiya, bundan keyin AQSh) tomonidan iqtisodiyotga olib kirilgan
ortiqcha kapitalni sotish, pulning qadrsizlanishiga, inflyatsiyaga yo'l qo'ymaslik,
shuningdek ishlab chiqarilgan tovarlarni ishtirokchi mamlakatlar va koloniyalarga
eksport qilish zarurati edi.
Azal-azaldan davlatning kuchi uning boyliklari bilan o lchangan. Davlatningʻ
iqtisodiy qudrati ko p jihatdan xalqaro savdoga bog liq. Shu bois alohida milliy
ʻ ʻ
iqtisod uchun xalqaro savdoda qanday ishtirok etish ma qul ekani haqida bahslar hali
ʼ
ham davom etmoqda.
2-rasm. O ZBEKISTON RESPUBLIKASI TASHQI SAVDO
ʻ
AYLANMASI OYLIK DINAMIKASI (mln. AQSH dollari) 4
Tashqi savdo aylanmasining eng katta hajmi 2021- yil fevral oyida qayd etilib,
5 233,2 mln. AQSH dollarini tashkil etdi. 2021- yilning shu oyiga nisbatan 2 846,2
mln. AQSH dollariga ko paydi.
ʻ
2022- yil noyabr oyida tashqi savdo aylanmasi hajmi 4 848,9mln. AQSH
dollarini tashkil etdi va 2021- yilning shu davriga nisbatan 8,3 foizga kamaydi.
Xalqaro savdoga bugungi kunda ikki xil qarash bor. Birinchisi xalqaro savdo
mutlaqo erkin va cheklovsiz bo lishi kerak deb hisoblaydi. Bu yondashuv tarafdorlari
ʻ
4
https://stat.uz/uz/
8

davlatlar o rtasida mahsulotlar erkin yurishi kerakligini, bunga boj va soliqlar bilanʻ
to sqinlik qilmaslik kerakligini ta kidlaydi. Ularning fikricha, bundan erkin savdoda
ʻ ʼ
ishtirok etayotgan barcha mamlakatlar manfaatdor bo ladi, chunki erkin savdo
ʻ
iqtisodni jadallashtiradi va yangi ish o rinlar yaratadi. Bu qarashlar mashhur ingliz
ʻ
olimi Adam Smit g oyalarga asoslangan.
ʻ
Bahsning ikkinchi tomonda proteksionizm – ya ni, milliy iqtisod manfaatlarini
ʼ
himoyaviy siyosat bilan ochiq xalqaro savdoning salbiy oqibatlaridan ehtiyot qilish
g oyasi tarafdorlari turadi. Ularning fikricha, mamlakatdan pul chiqib ketishini
ʻ
imkoni boricha cheklash zarur. Bu fikrni ilk marta ingliz iqtisodchisi Jerard de
Malines ilgari surgan. U Angliyaga ma lum mahsulotlar import qilinishini cheklash
ʼ
tashabbusi bilan chiqqan. Iqtisod qancha kam import qilsa, undan shuncha kam pul
tashqariga chiqib ketadi. 5
Har ikki yondashuvning ham o ziga yarasha kamchiliklari bor. Erkin savdo
ʻ
albatta yaxshi – bugun Yevropa Ittifoqi, Janubiy-Sharqiy Osiyo Davlatlari
Birlashmasi (ASEAN), Shimoliy Amerika Erkin Savdo Bitimi (NAFTA) kabi
hamkorlik guruhlari erkin savdo orqali katta iqtisodiy naf topmoqdalar. Ammo Erkin
savdo rivojlanib kelayotgan iqtisodiyotlar uchun juda xatarli bo lishi mumkin. Erkin
ʻ
savdoda bozorni chet mahsulotlari egallab olib, mahalliy ishlab chiqaruvchilar
kasodga uchrashi, buning oqibatida ishsizlik va iqtisodiy tushkunlik kelib chiqishi,
iqtisod ko p jihatdan chet el ishlab chiqaruvchilariga tobe bo lib qolishi mumkin.
ʻ ʻ
Bundan tashqari, erkin savdo natijasida bir mamlakatdagi iqtisodiy inqirozlar sherik
davlatlarga o tib ketish xavfi bor.
ʻ
Proteksionizm o z-o zicha sof vatanparvar yondashuv – u milliy iqtisod
ʻ ʻ
manfaatlarini har narsadan ustun qo yishga asoslangan. Bugun erkin savdo
ʻ
tarafdorlari bo lib jar solayotgan ko plab rivojlangan davlatlar bir paytlar o zlari
ʻ ʻ ʻ
proteksionist bo lishgan. Ammo proteksionizm faqat oltin standart amalda bo lsagina
ʻ ʻ
to liq ish beradi.
ʻ
5
Gluxov N.V. Afonichkin V.A. Xalqaro savdo asoslari.- SPb .: PETER.-2019.
9

Oltin standart – milliy valyutalar qiymati ularda belgilangan summaga teng
oltin zaxirasi bilan kafolatlangan holat. Masalan, 1971-yilgacha har bir AQSH dollari
belgilangan miqdorda oltinga alishtirilishi mumkin bo lgan. ʻ
Proteksionizm davlatga pul oqimi kirishini ta minlaydi. Oltin standarti bilan bu
ʼ
holat davlatga oltin va kumush oqib kelishini bildiradi. Ammo bugungi xalqaro savdo
valyutasi bo lgan AQSH dollari oltin bilan kafolatlanmagan. Bundan tashqari,
ʻ
proteksionist iqtisod doimiy yuqori inflyatsiyadan aziyat chekadi.
5-rasm. O ZBEKISTON RESPUBLIKASINING HUDUDLAR
ʻ
KESIMIDA TASHQI SAVDO AYLANMASI (2022- yil yanvar-noyabr) 6
Respublika tashqi savdo aylanmasi tarkibida eng yuqori ulushni Toshkent
shahri 39,2 % ulush bilan 17 627,1 mln. AQSH dollarini, eng quyi ulushni esa
Surxondaryo viloyati 0,8 % ulush bilan 344,1 mln. AQSH dollarini tashkil etdi.
1.2. Erkin savdo va protektsionizm tamoyillari: ijobiy va salbiy tomonlari
6
www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika Qo‘mitasining rasmiy sayti
10

Protektsionizm tarafdorlari va savdo erkinligi himoyachilari o'rtasida uzoq
vaqtdan beri davom etayotgan tortishuvlar mavjud. Protektsionizm tarafdorlari va
savdo erkinligi himoyachilari o'rtasida uzoq vaqtdan beri davom etayotgan
tortishuvlar mavjud. Birinchi marta tashqi savdoni tahlil qilishga murojaat qilgan va
unda davlatni boyitish manbasini ko'rgan, shunga qaramay, protektsionizmning
ishtiyoqli chempionlari — milliy iqtisodiyotni rag'batlantirish va uni xorijiy
raqobatdan himoya qilishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimi edi. Savdo erkinligini
himoya qilgan birinchi iqtisodchilar, g'alati tarzda, frantsuz fiziokratlari o'lib, ular
millat boyligini oshirishda savdoning samarali rolini inkor etdilar. Ushbu ikki
printsipning jozibadorligi nimada va raqiblar ularga qarshi qanday tanqidiy dalillarni
ilgari surmoqdalar.
6-RASM. O ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TASHQI SAVDOʻ
AYLANMASIDA MDH MAMLAKATLARI VA BOSHQA XORIJIY
DAVLATLARNING HAJMLARI DINAMIKASI (yanvar-noyabr, mln. AQSH
dollari, ulushi, % da) 7
7
https://stat.uz/uz/
11

$2022- yilning yanvar-noyabr oylarida, O zbekiston Respublikasi tashqi savdoʻ aylanmasining uchdan bir qismi yoki 40,0 % i MDH davlatlariga to g ri kelib, tashqi ʻ ʻ savdo aylanmasidagi 2021- yilning mos davriga nisbatan ulushi 3,2 % ga ko‘paygan. 1-jadval. O ZBEKISTON RESPUBLIKASINING YIRIK HAMKOR ʻ DAVLATLAR BILAN XALQARO SAVDO AYLANMASI DINAMIKASI (yanvar-noyabr, mln. AQSH dollari) 8 Ushbu ikki printsipning jozibadorligi nimada va raqiblar ularga qarshi qanday tanqidiy dalillarni ilgari surmoqdalar. I. savdo erkinligi printsipi milliy iqtisodiyot rivojlanishining turli davrlarida, kapitalning dastlabki to'planishi davridan tortib, qoloq mamlakatlarda milliy 8 https://www.stat.uz/uz\ 12$

sanoatni yaratish davrigacha bo'lgan davrda davlatning protektsionistik
faoliyatiga reaktsiya sifatida paydo bo'ldi va takomillashtirildi. Tabiiyki,
ushbu printsip protektsionizmni tanqid qilish bilan bir qatorda savdo
erkinligining afzalliklari to'g'risida dalillarni ham o'z ichiga oladi. 9
Protektsionizmni tanqid qilish asosan milliy iqtisodiyotni xorijiy raqobatdan
himoya qilish siyosatining salbiy tomonlarini aniqlash uchun amalga oshirildi.
Bunday siyosatning oqibatlari aniq va ular protektsionizm xarajatlarini ko'rsatadi.
 Birinchidan, protektsionizm uzoq muddatli istiqbolda milliy ishlab chiqarish
asoslarini buzadi, chunki u tadbirkorlik tashabbusini rivojlantirish uchun zarur
bo'lgan global bozor bosimini yumshatadi. Muntazam ravishda taraqqiyot,
innovatsiyalarga intilish, sotib olingan imtiyozlar va olingan daromadlardan
voz kechishni istamaslik ustunlik qiladi. O'zini protektsionistik to'siqlar bilan
o'rab olish qat'iyati ko'pincha milliy iqtisodiy manfaatlar bilan belgilanmaydi,
balki siyosiy va parlament doiralari tomonidan lobbichilik bilan qo'llab-
quvvatlanadigan kuchli xususiy manfaatlar bosimi natijasidir.
 Ikkinchidan, protektsionizm iste'molchi nuqtai nazaridan zararli bo'lib, u
nafaqat import qilinadigan, bojxona to'loviga tortiladigan tovarlar va xizmatlar
uchun, balki ishlab chiqarish va sotish raqobatbardosh bo'lmagan narxlash
tizimi bilan bog'liq bo'lgan milliy ishlab chiqarish mahsulotlari uchun ham
zarur bo'lgan tovarlar va xizmatlar uchun ortiqcha to'lashga majbur qiladi.
 Uchinchidan, protektsionizm zanjirli reaktsiya xavfini keltirib chiqaradi, chunki
ba'zi sanoat tarmoqlari himoya qilinganidan keyin ertami-kechmi boshqalarni
himoya qilish kerak bo'ladi.
 To'rtinchidan, milliy ishlab chiqarishlarni xorijiy raqobatdan himoya qilish
ularni oxir-oqibat protektsionistik tuzoqqa olib keladi, chunki agar bunday
ishlab chiqarishlarni mustahkamlash uchun "tayoqchalar berilgan" bo'lsa, unda
ularni qulash xavfisiz olib tashlash juda qiyin. Shunday qilib, vaqtinchalik
9
Ermakov A.O. Hozirgi bosqichda xalqaro savdoning shakllari va ularning xususiyatlari. -M .: Litera.-2020.
13

chora sifatida kiritilgan protektsionizm uzoq muddatli milliy iqtisodiy
siyosatning ajralmas atributiga aylanishi mumkin.
 Beshinchidan, protektsionizm siyosati davlatlararo raqobatni kuchaytiradi va
xalqaro barqarorlik va xavfsizlikka tahdid soladi. Bu mamlakatlar o'rtasidagi
o'zaro bog'liqlik rishtalarini zaiflashtiradi, xalqaro mehnat taqsimoti,
ixtisoslashuv va ishlab chiqarish kooperatsiyasining rivojlanishi va
chuqurlashishiga to'sqinlik qiladi, shu bilan birga bir-biriga dushmanlik va
ishonchsizlikni keltirib chiqaradi.
Savdo erkinligining afzalliklari juda ko'p qirrali bo'lib, nazariya va amaliyot
bilan isbotlangan.
 Birinchidan, erkin savdo savdo qiluvchi xalqlarning farovonligini oshirishga
imkon beradi, chunki bu qiyosiy ustunlik printsipi asosida ishlab chiqarish va
almashinuvning xalqaro ixtisoslashuvi imkoniyatlarini ochib beradi.
Farovonlikning o'sishi xalqaro savdodan olingan yutuqlar hisobiga sodir
bo'ladi. Klassiklar buni o'lchashni taklif qilishdio'yin xalqaro tovar almashinuvi
sharoitida foyda darajasi va u bo'lmagan taqdirda foyda darajasi o'rtasidagi
farq. A. Marshall yana bir usuldan foydalangan — mahsulot ishlab
chiqaruvchilari va iste'molchilarining ortiqcha (foyda) miqdorini aniqlash.
 Ikkinchidan, erkin savdo raqobatni rivojlantirishni osonlashtiradi va nafaqat
milliy ishlab chiqaruvchilar orasida, balki boshqa mamlakatlar bilan
munosabatlarda ham yangilik ruhini saqlaydi. Bu oxir-oqibat mahsulot sifatini
yaxshilashga yordam beradi.
 Uchinchidan, erkin savdo bozorlarni kengaytirish va shuning uchun
iste'molchilar uchun foydali bo'lgan tovarlarni ishlab chiqarish va ommaviy
ishlab chiqarishning xalqaro kontsentratsiyasi uchun imkoniyatlar ochadi.
 To'rtinchidan, erkin savdo mamlakatlar o'rtasida ishlab chiqarish resurslarini
taqsimlashni optimallashtirish va ulardan foydalanish samaradorligini sezilarli
14

darajada oshiradigan bunday xalqaro kombinatsiya uchun asos bo'lib xizmat
qiladi.
Erkin savdo tarafdorlarining tavsiyalari (erkin savdo = bepul savdo) ochiq
iqtisodiyot yo'lida turgan ko'plab mamlakatlarning iqtisodiy o'sishi va gullab-
yashnashiga yordam berdi.
XIX asr Angliyada bojxona tizimini isloh qilish amalga oshirildi, uning
davomida ko'plab tovarlarga bojlar bekor qilindi yoki sezilarli darajada kamaytirildi.
XIX asr o'rtalarida. fritreyderlik Angliyada to'liq g'alabaga erishdi, bu uning bu
vaqtga qadar dunyoning eng rivojlangan mamlakatiga aylanishiga katta hissa qo'shdi.
XIX asrning ikkinchi yarmida. erkin savdo tendentsiyalari Frantsiya (1852 — 1870),
Rossiya (1850 — 1860) va boshqa mamlakatlarning savdo siyosatida namoyon bo'la
boshladi. 10
Sof global erkin savdo dunyoga yordam beradimi yoki zarar etkazadimi? Mana
bir nechta masalalarni ko'rib chiqish kerak.
Erkin savdoning 5 afzalligi
 Bu iqtisodiy o'sishni rag'batlantiradi: Bojxona to'lovlari kabi cheklangan
cheklovlar qo'llanilgan taqdirda ham, barcha mamlakatlar ko'proq iqtisodiy
o'sishni amalga oshirishga intilishadi. Masalan, AQSh Savdo vakili idorasi
NAFTA (Shimoliy Amerika erkin savdo shartnomasi) ning imzosi bo'lish
Amerika Qo'shma Shtatlarining iqtisodiy o'sishini har yili 5% ga oshirgan deb
hisoblaydi.
 Bu iste'molchilarga yordam beradi: Savdo cheklovlari, masalan, tariflar va
kvotalar mahalliy biznes va sanoatni himoya qilish uchun amalga oshiriladi.
Savdo cheklovlari olib tashlanganida, iste'molchilar arzon narxlarni ko'rishga
intilishadi, chunki ish haqi past bo'lgan mamlakatlardan ko'proq import
qilinadigan mahsulotlar mahalliy darajada mavjud bo'lib qoladi.
10
Jilin K.A. Xalqaro savdo rivojlanishining hozirgi holati va tendentsiyalari. -SPb .: PETER.-2017.
15

 Bu xorijiy investitsiyalarni ko'paytiradi: Savdo cheklovlariga duch kelmaganda,
xorijiy investorlar mahalliy korxonalarga pul mablag'larini ularni kengaytirish
va raqobatdosh bo'lishiga yordam berishadi. Bundan tashqari, ko'plab
rivojlanayotgan va izolyatsiya qilingan mamlakatlar AQSh sarmoyadorlari
tomonidan pul oqimidan foyda ko'rishadi.
 Bu davlat xarajatlarini kamaytiradi: Hukumatlar ko'pincha qishloq xo'jaligi
singari mahalliy sanoat korxonalarini eksport kvotalari tufayli daromadlarini
yo'qotganliklari uchun subsidiya berishadi. Kvotalar bekor qilingandan so'ng,
hukumatning soliq tushumlari boshqa maqsadlarda ishlatilishi mumkin.
 Bu texnologiya uzatishni rag'batlantiradi: Insonlar malakasidan tashqari,
mahalliy korxonalar ko'p millatli sheriklari tomonidan ishlab chiqilgan eng
yangi texnologiyalarga ega bo'lishadi.
Erkin savdoning kamchiliklari
 Bu autsorsing orqali ish yo'qotishiga olib keladi: Tariflar mahsulot narxini
raqobatbardosh darajada ushlab turish orqali ish autsorsingining oldini olishga
moyildir. Tariflardan xoli, ish haqi past bo'lgan xorijiy mamlakatlardan olib
kelinadigan mahsulotlar narxi arzonroq. Garchi bu iste'molchilar uchun yaxshi
bo'lib tuyulsa-da, mahalliy kompaniyalar uchun raqobatni qiyinlashtirmoqda va
ularni ishchi kuchini kamaytirishga majbur qilmoqda. Darhaqiqat, NAFTAga
qarshi bo'lgan asosiy e'tirozlardan biri bu Amerikaning ish joylarini Meksikaga
topshirganligi edi.
 Bu intellektual mulkni o'g'irlashni rag'batlantiradi: Ko'pgina xorijiy hukumatlar,
ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarning hukumatlari, ko'pincha intellektual
mulk huquqlariga jiddiy munosabatda bo'lishmaydi. Patent to'g'risidagi
qonunlarning himoya qilinishisiz, kompaniyalar tez-tez o'zlarining yangiliklari
va yangi texnologiyalarini o'g'irlashadi, bu esa ularni arzonroq narxdagi
mahalliy soxta mahsulotlar bilan raqobatlashishga majbur qiladi.
16

 Bu yomon ish sharoitlariga imkon beradi: Xuddi shunday, rivojlanayotgan
mamlakatlarning hukumatlari kamdan-kam hollarda xavfsiz va adolatli mehnat
sharoitlarini tartibga soluvchi va ta'minlaydigan qonunlarga ega. Erkin savdo
qisman hukumat cheklovlarining yo'qligiga bog'liqligi sababli, ayollar va
bolalar ko'pincha og'ir mehnat sharoitida og'ir ishlarni bajaradigan fabrikalarda
ishlashga majbur.
 Bu atrof-muhitga zarar etkazishi mumkin: Rivojlanayotgan mamlakatlarda
atrof-muhitni muhofaza qilish to'g'risidagi kam sonli qonunlar mavjud.
Ko'pgina erkin savdo imkoniyatlari yog'och yoki temir javhari kabi tabiiy
boyliklarni eksport qilishni o'z ichiga olganligi sababli, o'rmonlarni aniq qirqish
va qayta tiklanmagan lenta qazib olish ko'pincha mahalliy muhitni pasaytiradi.
 Bu daromadlarni kamaytiradi: Cheklanmagan erkin savdo tufayli yuzaga
kelgan yuqori darajadagi raqobat tufayli, ishtirok etgan korxonalar oxir-oqibat
daromadlarni kamaytirmoqda. Kichikroq mamlakatlardagi kichik korxonalar
ushbu ta'sirga eng zaif hisoblanadi.
 Yakuniy tahlilda biznesning maqsadi yuqori foyda olish, hukumatning maqsadi
esa o'z xalqini himoya qilishdir. Cheklanmagan erkin savdo ham, total
protektsionizm ham ikkalasini ham bajara olmaydi. Ko'p millatli erkin savdo
shartnomalari amalga oshirgan ikkalasining aralashmasi eng yaxshi echim
sifatida rivojlandi.
II BOB. ZAMONAVIY PROTEKSTIONIZM SIYOSATINING
XUSUSIYATLARI
2.1. O'zbekiston Respublikasining protrksionizm va erkin savdo faoliyatini
rivojlantirish muammolari
17

Protektsionizm siyosati va erkin bozor atrofidagi nizo bugungi kunda
mamlakatimizda dolzarb bo'lib qoldi. Markaziy qarashlar hukmronlik qiladigan
g'arbda, haddan tashqari narsalar zararli ekanligini anglash uzoq vaqtdan beri
azoblanib kelmoqda, chunki ular jamiyatni qattiq silkitib, uni o'ng oyoqdan yiqitishi
mumkin. Erkin savdo va protektsionizm – bu amalda sof shaklda mavjud bo'lmagan 2
ta ekstremal siyosatdir, chunki zaif davlatlar jahon iqtisodiyotiga qo'shilishi kerak,
rivojlangan davlatlar esa ustuvor tarmoqlarni himoya qiladi. An'anaga ko'ra, ko'plab
zaif davlatlar uchun asosiy masala – bu jahon iqtisodiyotiga qanday qo'shilish-
mustaqil ravishda yoki XVF xizmatlaridan foydalanish. 11
Nima uchun erkin savdo siyosati protektsionizmdan ko'ra mashhurroq?
Asosiy tadqiqotlar va nazariyalar ulkan inson, moliyaviy va vaqt resurslarini
talab qiladi. Nazariyaning amaliyot bilan integratsiyasi yuqori bo'lgan rivojlangan
mamlakatlarda nazariyalar aniq maqsadlar uchun yozilgan. Va bu maqola qanday va
nima uchun qilinganligi haqida.
Katta moliyaviy resurslarga ega bo'lgan XVF erkin savdo siyosati evaziga
to'lov balansi inqiroziga duch kelgan mamlakatlarga yordam beradi. Ammo puldan
tashqari, XVJ bugungi kunda eng muhim aktivga ega – bilim va ularni tarqatish
imkoniyati!
XVJ o'zining ta'lim muassasalariga ega – Afrika kadrlar tayyorlash instituti
(AIP), Birlashgan vena instituti (Markaziy, Sharqiy, Janubi-Sharqiy Evropa va
Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun), yaqin Sharq iqtisodiyot va moliya markazi
(Quvaytda) va Singapur instituti – davlat xizmatchilari uchun turli xil kurslarni olib
boradi.
Erkin savdo nazariyasining implementatori sifatida XVF dunyoning ko'plab
mamlakatlaridagi akademik va siyosiy doiralarda tegishli dunyoqarash va
qadriyatlarni malakali va izchil shakllantiradi. XVFning malakali mutaxassislari ilmiy
tadqiqotlar olib boradilar, bilimlarni ishlab chiqish va tizimlashtirish, tanqidiy tahlil
11
www.wto.org
18

va prognozlashga ixtisoslashgan. Jamg'armaning maqolalari va ma'ruzalari, jurnallari
va global hisobotlari dunyoning ko'plab mamlakatlaridagi siyosiy, ilmiy va ilmiy
doiralarda juda qiziqarli va talabga ega.
Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari XVFga dunyoning deyarli
barcha mamlakatlarida turli universitetlar va ilmiy tadqiqotlar, siyosiy munozaralar va
iqtisodiy forumlar, simpoziumlar va konferentsiyalarda foydalaniladigan ushbu bilim
va materiallarni tarqatishga imkon beradi. Keng tarqalgan vakolatli tahlillar va
prognozlar, baholash va tanqid qilish, turli xil tavsiyalar ushbu tashkilotni bilim
manbai va akademik, moliyaviy va siyosiy doiralarda mutlaq vakolatga aylantirdi.
O'zini hurmat qiladigan barcha zamonaviy iqtisodchilar, bankirlar, moliyachilar va
hatto siyosatchilar XVF ma'lumotlaridan foydalanadilar va uning tahliliga murojaat
qiladilar, ushbu tashkilot uslubida tarbiyalanadilar.
Biroq, bularning barchasi bilan XVF materiallari bitta o'ta muhim xususiyatga
ega-ular erkin savdo siyosatining o'ta zarurligini asoslaydigan pozitsiyadan vakolatli
tahlillar, prognozlar va xulosalarni aks ettiradi. Va asosiy savol shundaki, XVF
tadqiqot metodologiyasini ularning natijalari zaif mamlakatlarda protektsionizm
siyosatini amalga oshirish zarurligini aks ettiradigan tarzda o'zgartirish mumkinmi?
Albatta mumkin! Biroq, protektsionizm XVF manfaatlariga kirmaydi!
Protektsionizmga qarshi bo'lgan XVF, har qanday muvaffaqiyatli tashkilot
singari, o'z qarashlari va tamoyillariga amal qiladi, o'z ideallari va qadriyatlarini
himoya qiladi. Liberal qarashlarni tarqatib, ko'plab davlatlardan islohotlarni talab
qilib, XVFning o'zi deyarli isloh qilinmadi. Monopoliyani tanqid qilib, XVFning o'zi
erkin savdo siyosatining ustunligini asoslaydigan bilimlarni yaratish va tarqatishda
monopolistdir. Boshqa mamlakatlar rasmiylaridan shaffoflikni targ'ib qilish va talab
qilish orqali XVFning ko'plab qarorlari "yopiq eshiklar ortida" qabul qilinadi va
ushbu qarorlarning sabablari ko'plab siyosatchilar uchun tushunarsiz bo'lib, ishonchni
pasaytiradi.
19

Va bu siyosat qanchalik to'g'ri ekanligi haqida savol tug'ilmaydi. Savol
shundaki, ushbu siyosat va yaxshi qurilgan qurilish XVF manfaatlarini ilgari surishda
qanchalik samarali va yordam beradi. Mafkuraviy sohada mamlakatlarning rivojlanish
yo'nalishi bo'yicha muqobil nuqtai nazarga ega bo'lgan munosib raqobatchining
yo'qligi XVFni siyosiy hokimiyatga ta'sir ko'rsatadigan va dunyoning har qanday zaif
davlatida o'z talablarini bajarishga intilayotgan diktatorga aylantirdi! 12
Protektsionizm tarafdorlari nimani taklif qilishadi? Protektsionizm, asosan, zaif
va zaif bo'lgan, kuchli tashkilotlarni yaratish, ilmiy tadqiqotlarni moliyalashtirish va
bilimlarni tarqatish, seminarlar va simpoziumlar o'tkazish, o'z qarashlari va
qiziqishlarini targ'ib qilish uchun resurslarga ega bo'lmagan zaif mamlakatlarga kerak.
Protektsionizm tarafdorlarining pozitsiyasi bugungi kunda amalga oshirilayotgan
dunyodagi eng buyuk iqtisodchilar tomonidan ifoda etilgan va himoya qilingan bo'lsa
ham, bu qarashlar dolzarb va ommabop bo'lmaydi, chunki bu pozitsiya obro'li
tashkilot emas, balki shaxsdir.
Va eng muhimi, protektsionizm tarafdorlari eng muhim narsaga ega emaslar-
ular qiyin vaziyatga tushib qolgan va moliyaviy yordamga muhtoj bo'lgan mamlakat
rasmiylariga taklif qiladigan hech narsaga ega emaslar! Anti-globalistlar va turli
tashkilotlar vakili bo'lgan protektsionizm tarafdorlari yildan-yilga ko'payib
borayotganiga qaramay, bugungi kunda ular XVF, JST va Jahon banki kabi hokimiyat
vakillari bilan teng ravishda raqobatlasha olmaydilar.
XVJ strategiyasi malakali ravishda tuzilgan va uning maqsadlari va
ustuvorliklariga mos keladi. Agar siz odamlarni o'rmonga emas, balki tog'larga olib
borishni istasangiz, unda siz odamlarni ishontirishingiz kerak, iloji boricha tog'larning
afzalliklari va faqat o'rmonning kamchiliklarini aks ettirishingiz kerak. Bu
demokratikmi? Darhaqiqat, tog'larga sayohat qilish jarayoni demokratik va shaffof
bo'lishi mumkin. Biroq, rivojlanish yo'nalishining asosiy parametrlarini belgilashda
12
Krugman P., Obstfeld M. Xalqaro iqtisodiyot. 5. nashr - Sankt-Peterburg: Piter - 2021 yil.
20

XVF demokratik usullardan foydalanmaydi va mamlakatlarga muqobil
yo'nalishlarni taklif qilmaydi! Shuning uchun XVJ siyosati an'anaviy ravishda olib
boradigan so'nggi manzil haqida tasavvurga ega bo'lish uchun boshqa mamlakatlar
o'rtasidagi hamkorlik tajribasini o'rganish juda muhimdir.
Nima uchun XVJ siyosati tovarlar va valyutalarning erkin savdosi to'g'risidagi
talablari bilan O'zbekiston uchun foydali emas?
O'zbekiston hech qachon yopiq mamlakat bo'lmagan. Sanoat rivojiga
intilayotgan har qanday mamlakat singari, O'zbekiston ham har doim mukammal va
malakali siyosat olib borgan – importni cheklagan, ammo sanoat tovarlarini erkin
eksport qilgan, sanoat ehtiyojlari uchun ishlatilgan asbob-uskunalar, xom ashyo va
materiallarni erkin import qilish uchun valyutani cheklagan. Bundan tashqari, sanoat
ishlab chiqarishi va iste'molining yuqori ulushini ta'minlash uchun davlat asosiy
tovarlarning narxlarini past darajada ushlab turdi va ularning eksportini chekladi.
Asosiy tarmoqlar, zarur tovarlar va xizmatlar narxlarining yuqori darajasi bilan
mamlakatda sanoat iste'moli keskin pasayadi va mamlakatni agrar rivojlanish yo'liga
qo'yadi. Va ko'plab mamlakatlarning tajribasi shuni ko'rsatadiki, bu tasodif emas,
balki XVFning ilmiy materiallarida aks etmaydigan naqshdir.
XVJ siyosati, albatta, O'zbekistonga jahon iqtisodiyotiga tezroq
integratsiyalashishga, barqaror rivojlanishga yordam beradi. Biroq, ushbu siyosat
xalqaro mehnat taqsimotidagi" munosib "o'rnini barqaror saqlashga" yordam beradi",
mamlakatning agrar yo'nalishda barqaror rivojlanishini ta'minlaydi.
Albatta, aholining ichki daromadlarining pasayishi (savdo cheklovlarining olib
tashlanishi va ichki bozorda asosiy resurslar narxlarining oshishi tufayli) bojlar bekor
qilinadigan import qilinadigan tovarlar narxlarining pasayishi bilan qoplanadi. Shunga
qaramay, XVJ siyosati mamlakatning sanoat yo'nalishi bo'yicha rivojlanishiga katta
to'siqlarni keltirib chiqaradi (alohida muhokama uchun mavzu).
Protektsionizm ham, erkin savdo ham mamlakat uchun zarur, ammo, albatta,
o'z-o'zidan maqsad bo'lmasligi kerak! Muvaffaqiyatli bo'lgan ko'plab mamlakatlar
21

singari, maqsadlarni aniq belgilash va shu asosda qaysi tovarlar va xizmatlarni
cheklash va qaysi biri bilan xalqaro maydonda erkin savdo qilish to'g'risida qaror
qabul qilish muhimdir. 
Mutaxassislarni tanqid qilish
O'zbekiston ilmiy hamjamiyati vakillari orasida ko'plab iqtidorli va nufuzli
moliyachilar va iqtisodchilar bor. Biroq, uning jamoat vakillari orasida XVJning erkin
savdo siyosatini rivojlantiradigan, ushbu tashkilotning manfaatlarini tan olmaydigan
va ushbu manfaatlarni "fitna nazariyasi"deb ataydiganlar ham bor.
Ushbu ekspertlarning fikriga ko'ra, 25 yil ichida O'zbekiston jahon
iqtisodiyotida erkin savdo va raqobat sharoitida, hatto xalqaro bozorda tajribasi ulkan
va hajmi mamlakatimiz hajmidan o'nlab, hatto yuzlab marta oshib ketadigan kuchli
davlatlar bilan ham munosib o'rin egallashi mumkin. Agar haqiqatan ham bunday
naqsh mavjud bo'lsa, unda mustaqillikning barcha yillarida o'zbek fani tashqi
hamkorlik va raqobatga mutlaqo ochiq bo'lganini hisobga olsak, bu mutaxassislarning
o'z ishlari sifati qanchalik yaxshilandi? Ushbu mutaxassislarning ilmiy qarashlari
dunyo ilmiy hamjamiyati tomonidan qanchalik dolzarb va tan olingan? Hech qachon
erkin savdo nazariyasidan tashqariga chiqa olmaydigan yoki undan tashqariga chiqa
olmaydigan virtuoz aqlli manevrdan tashqari, ular mamlakatga o'z maqsadlariga
erishishda yordam berish uchun qanday fundamental tadqiqotlar va nazariyalarni
ishlab chiqdilar? Ommabop nazariyalar doirasida malakali fikr yuritish va fan
vakillari bo'lish orqali ushbu mutaxassislar fundamental iqtisodiy nazariya va fanning
maqsadini tushunadimi? Ular xavf va imkoniyatlardan kelib chiqib, mamlakatimiz
maqsadlariga erishish va manfaatlarini himoya qilish uchun ilmiy asoslangan
yechimlarni ishlab chiqa oldimi?

Asosiy nazariyalarning mohiyati va maqsadini bilmaslik
Har qanday mamlakat uchun uzoq muddatli strategik maqsadlarni aniq belgilash
muhimdir. Bu holda, mamlakat yonma – yon tashlanadi, chunki "kema o'z
yo'nalishiga ega emas, har qanday shamol to'g'ri shamoldir". Maqsadga qaror qilib,
22

ushbu maqsadga erishishga yordam beradigan etarli vositalar va eng muhimi, nazariya
bilan asoslanish muhimdir.
G'arbning mashhur nazariyalari o'zlarining asosiy va amaliy muammolarini hal
qilish uchun ishlab chiqilgan. Qulay sharoitlar bo'lmagan taqdirda rivojlana
olmaydigan o'simlik singari, iqtisodiy doktrinani haqiqatdan - uning muammolari va
manfaatlaridan alohida shakllantirish mumkin emas. Har doim, global muammolar
rivojlangan mamlakatlar tomonidan shakllantirilgan va ushbu muammolarni hal qilish
uchun fundamental iqtisodiy nazariyalar ishlab chiqilgan. Va bugungi kunda global
iqtisodiy muammo rivojlangan mamlakatlarning qarzlari bo'lib, ularning hajmi 2017
yil uchun global YaIMning 60 foizidan oshadi.
Ushbu muammoni hal qilish uchun rivojlangan davlatlar o'zlarining resurslari
evaziga mamlakatlarda iste'mol darajasini oshirish orqali ulkan inson, moliyaviy va
xom ashyo resurslarini global darajada qayta taqsimlashdan manfaatdor. Ushbu
mamlakatlarga tovar resurslari qanchalik arzon va sotiladigan tovarlar va xizmatlar
qimmatroq bo'lsa, rivojlangan mamlakatlarda YAIM o'sishi shunchalik yuqori bo'ladi,
bu qarz yukini kamaytirish va jahon valyutalarining qadrsizlanishiga yo'l qo'ymaslik
imkoniyatini anglatadi. Shu sababli, fundamental tadqiqotlar yo'nalishlarini va jahon
iqtisodiyotini rivojlantirishning dolzarb kun tartibini belgilaydigan ushbu haqiqatni
e'tiborsiz qoldirmaslik juda muhimdir.
Rivojlanish kontseptsiyasining yaxlit ko'rinishi yo'qligi
Rivojlangan davlatlar maqsadlarni aniq belgilaydilar, strategiyalarni ishlab chiqadilar,
kerakli yo'nalishda tadqiqotlar olib boradilar, institutlar yaratadilar, tegishli asosiy
parametrlarni o'rnatadilar va mafkuraviy tarkibiy qismni shakllantiradilar. Bu yaxlit
qurilish bo'lib, unda barcha elementlar (va nazariya, shu jumladan, butun emas, balki
qism) bitta mexanizm sifatida ishlaydi va maqsadlarga erishishga xizmat qiladi.
Mutaxassislar ushbu dizaynning faqat bir qismini (nazariyasini) va shaklini
ko'rishadi, ammo yaxlit mexanizmning mazmuni bunday emas. Yakuniy manzilni
aniq belgilab, unga erishish uchun etarli va tegishli vositalarni, shu jumladan
23

nazariyani qo'llash juda muhimdir. Kartoshkani kesish uchun taroqdan
foydalanmaslik kabi, boshqa maqsadlar uchun mo'ljallangan nazariyalardan
foydalanib, ba'zi natijalarni kutish mumkin emas. Aks holda, siz zinadan
ko'tarilishingiz mumkin va tepada bir marta zinapoya noto'g'ri devorga suyanganligini
tushunasiz!
Maqsadlarni asboblardan ajrata olmaslik
Nazariya maqsad emas, balki maqsadga erishish vositasidir. Agar O'zbekistonning
maqsadi agrar mamlakatdan sanoatlashgan davlatga aylanish bo'lsa, unda erkin savdo
nazariyasi bunga qanday aloqasi bor? Ushbu nazariyaning maqsadi xalqaro
ixtisoslikka erishishdir, bu erda har bir mamlakat yaxshiroq qila oladigan narsalar
bilan shug'ullanadi. Agar mamlakatning maqsadi, har qanday holatda ham, erkin
savdo tamoyillariga rioya qilish va XVFdan "layk" olish bo'lsa, unda O'zbekiston
xalqaro mehnat taqsimotida agrar mamlakatning ushbu maqomini saqlab qoladi.
Mamlakatning sanoati rivojlangan bo'lish istagini hisobga olgan holda, biz
uchun mamlakatni sanoatlashtirish retseptini aks ettiruvchi etarli nazariyani qo'llash
muhimdir. Biroq, agrar mamlakatdan qanday qilib sanoatlashgan bo'lib qolishni aks
ettiruvchi asosiy nazariya yo'q, chunki dunyoga ma'lum nazariyalar yaratilgan
mamlakatlar bunga muhtoj emas. Tabiiyki, rivojlangan davlatlar o'zlariga kerak
bo'lgan narsani - xalqaro miqyosda mamlakatlar maqomini saqlab qolishga yordam
beradigan nazariyani ilgari suradilar mehnat taqsimoti.

Ob'ektiv haqiqat va sog'lom fikrni e'tiborsiz qoldirish
Mutaxassislar va barcha odamlar ilmiy asosga ega bo'lmagan dalillarga ishonishga
moyil emaslar. Iqtisodiyot aniq fan emas, chunki ko'plab iqtisodiy hodisalar aniq
ilmiy o'lchovga ega emas va nazariy modellar faqat ma'lum cheklovlar va
konventsiyalar doirasida to'g'ri keladi. Shuning uchun nazariyalar har doim ham
cheklovlar va konventsiyalar mavjud bo'lmagan voqelikning aniq holatini aks
ettirmaydi.
24

Barcha dalillar faqat ilmiy jihatdan asoslanganligi sababli to'g'ri emas va
aksincha. Ko'pgina sog'lom fikrga asoslangan tezislar ko'p yillar o'tgach, ma'lumot
mavjud bo'lganda, o'zlarining ilmiy tasdig'ini topadilar. Ba'zi tezislarni ilmiy jihatdan
asoslab bo'lmaydi, chunki tadqiqot ko'lami va tegishli metodologiyaning etishmasligi,
ba'zilari esa tadqiqotni moliyalashtirayotganlarning qiziqish doirasidan tashqarida.
Bundan tashqari, tadqiqot metodologiyasi, agar ular tadqiqot tashabbuskorlarining
manfaatlariga javob bermasa, sun'iy ravishda cheklanishi mumkin. Buning tasdig'i
Eriak Reynertning "1980-yillardan boshlab G'arbdagi iqtisodchilar uchun iqtisodiy
tarix va amaliyot misollaridan o'z tadqiqotlarida foydalanishni taqiqlovchi qoidalar
joriy qilingan va hozirgacha amalda bo'lgan"degan da'vosi. 13
Sog'lom yuvishga tayanish ob'ektiv zaruratdir, chunki mas'ul shaxslar har kuni
o'nlab va yuzlab qarorlarni qabul qilishlari kerak, ularning har birining ilmiy
asoslanishini ta'minlash mumkin emas va mantiqiy emas. Shuning uchun, fan va
nazariyaning rolini mutlaqo kamaytirmasdan, sog'lom fikrni, aslida ilmiy
yondashuvdan farq qilmaydigan yondashuvlarni e'tiborsiz qoldirmaslik kerak.
Nazariyani idealizatsiya qilish va amaliyotni e'tiborsiz qoldirish.
Muayyan siyosatni baholash uchun nafaqat nazariyaga, balki xalqaro amaliyotga,
qaror qabul qiladigan siyosatchilarning qarorlari va fikrlariga ham asoslanish
muhimdir. Siyosatchilar va nazariyotchilar o'rtasidagi iqtisodiy siyosat haqidagi
qarashlar juda xilma-xil bo'lishi mumkin, chunki ular siyosatga turli nuqtai nazardan
qarashadi. Masalan, nazariyotchilar iqtisodiyotni rivojlantirish uchun nima qilish
kerakligini va siyosatchilar – va boshqa barcha sohalarning maqsadlari, xatarlari va
imkoniyatlarini – armiya, sog'liqni saqlash, ta'lim va boshqalarni hisobga olgan holda
buni qanday amalga oshirishni ko'rishadi. Siyosatchilar va nazariyotchilar mutlaqo
boshqa maqsadlar va mas'uliyat sohalariga ega. Siyosatchilardan farqli o'laroq,
nazariyotchilar qaror qabul qilmaydi, mamlakat taqdiri uchun javobgar bo'lmaydi.
13
Fattrell C. Savdo asoslari - Tolyatti: Dovgan nashriyoti, - 2022 yil.
25

Bundan tashqari, nazariyotchilar ba'zi xalqaro shartnomalar va bitimlarning mazmuni
jamoatchilik tomonidan mavjud emasligi sababli ma'lumotlarda cheklangan.
Formulali fikrlash va mafkuraviy qullik
Erkin savdo siyosatini ilohiylashtirish va uni "taraqqiyot va demokratiya" ning
muhim belgisi sifatida tan olish, shubhasiz, dunyodagi hamma narsa va hatto quyosh
faqat erkin savdo nazariyasi atrofida aylanib yuradigan illuziyalardan tashqariga chiqa
olmaydigan tor formulali fikrlashni shakllantirishga olib keladi. Va haqiqatni bunday
diniy va dogmatik idrok etish mafkuraviy qullikning aniq belgisidir.
Akademik sohada juda qiziqarli va foydali bo'lganligi sababli, Adam Smit
nazariyasi faqat shafqatsiz protektsionizm – navigatsiya aktini qo'llagan amaldagi
hokimiyatga qarshi oppozitsiyaga qarshi kurashish vositasi bo'lib xizmat qilgani
uchun ommalashganligini anglash kerak. 200 yildan ortiq vaqt davomida mavjud
bo'lgan ushbu hujjat (navigatsiya akti) ingliz sanoatini rivojlantirish lokomotivini
yaratgan hal qiluvchi omil sifatida tan olingan - Angliya savdo va iqtisodiyotda jahon
ustunligini ta'minlagan ingliz floti.
Maqsadga erishish vositasi sifatida bilim va g'oyalar (har qanday qonunlar va
soliq, shu jumladan) ham yaratilish, ham yo'q qilish uchun yo'naltirilishi mumkin.
XVF va Adam Smitning ahdlariga bag'ishlangan naqshlar va ob'ektiv voqelikni
e'tiborsiz qoldirish fonida, bu g'oyalar foydali va qiziqarli bo'lishi mumkin, chunki
ular, xuddi sirk masxarabozining ijrosi singari, jamoatchilikni kundalik haqiqatdan
chalg'itib, ko'ngil ochishadi!
26

2.2. Protektsionistik siyosatning zamonaviy usullari va vositalarining
xususiyatlari
Iqtisodiy inqiroz globallashuvga va uning eng muhim tarkibiy qismiga –
xalqaro savdoga sezilarli zarba berdi. Bu yil uning hajmi hatto optimistik
prognozlarga ko'ra 9 foizga kamayadi. Buning asosiy sabablaridan biri sehr-jodu bilan
o'sgan ko'plab bojxona va ma'muriy to'siqlardir, iqtisodiy inqiroz keskin bosqichga
o'tdi. Dunyoning etakchi mamlakatlari rasmiylari va ishbilarmon doiralari vakillari
xalqaro uchrashuvlar davomida protektsionizmdan voz kechish va erkin savdoni
qo'llab-quvvatlashni havas qiladigan muntazamlik bilan e'lon qilmoqdalar, ammo o'z
vatanlariga qaytib, yangi protektsionistik choralarni ko'rmoqdalar.
26 iyun kuni O'zbekiston savdo-sanoat palatasida tadbirkorlarning uchrashuvi
bo'lib o'tdi, unda tashqi savdo sohasiga oid qarorlarning samaradorligi, shuningdek,
amaldagi bojxona-tariflarni tartibga solish tizimining mahalliy biznesga ta'siri
muhokama qilindi.
Yig'ilishda sut, yog ' - moy, pishloq, qandolat mahsulotlari, to'qimachilik
mahsulotlari, kolbasa mahsulotlari, yuk ko'tarish uskunalari, mebel va boshqa
sohalarda faoliyat yuritayotgan kompaniyalar vakillari ishtirok etdi. Bojxona
to'lovlarini oshirish, supermarketlarni tanqid qilish, biznesning yo'qolishi va
muammolari, kontrabanda, sumaning devalvatsiyasi — TPPDAGI tadbirkorlar nima
haqida gaplashdilar va QQS va bojlarning nolga tenglashishi tufayli ular qanday
muammolarga duch kelishmoqda.
Prezidentning 2018 yil 29 iyundagi qarori (PQ-3818) import qilingan 11300 ta
tovarning 72 foiziga bojxona to'lovining nol stavkasi belgilandi. O'zgarishlar 2019 yil
1 yanvardan kuchga kirishi kerak edi, ammo bir necha kun ichida 150 ga yaqin tovar
pozitsiyalarini olib kirish stavkalarini bekor qilishni bekor qilgan yana bir qaror qabul
qilindi. Uchrashuv TPP raisi Adham Ikramov tomonidan ochildi. Erkin savdo va
27

protektsionizm haqida gapirganda, u davlatning uzoq muddatli siyosati erkin savdoga
o'tishi kerakligini va protektsionizm vaqtinchalik chora ekanligini ta'kidladi. 14
TPP rahbari imtiyozlarni olishga harakat qilayotgan korxonalarning tarmoq
assotsiatsiyalarini tanqid qildi. "Agar Iqtisodiyot va sanoat vazirligida 10 kishi
to'qimachilik sanoatini tartibga solsa va davlat [va tadbirkor] o'rtasida ko'prik bo'lsa
va assotsiatsiya mustaqil bo'lsa, unda biz normal aloqada bo'lamiz. Va har qanday
uyushma imtiyozlarni olishga harakat qilganda emas", dedi Adham Ikramov. TPP
raisi erkin savdo (erkin savdo) bozorni arzon va sifatli tovarlar bilan to'yintirishga
imkon berishini tan oldi, ammo mahalliy biznes bundan aziyat chekmoqda.
"To'rt juft Xitoy paypog'ining narxi 1 dollar. Tadbirkorlar bizga kelib, to'rtta
juftlik qila olmasliklarini aytishadi, u erda juda ko'p paxta yo'q. Ammo Xitoyning
zaxirasida 23 million tonna paxta bor, u xohlagan narsasini biz 3 million tonna xom
paxtadan ishlab chiqaradigan 1,2 million tonna paxtaga aylantiradi. Bizda
"O'zto'qimachiliksanoat" uyushmasining 1950 nafar a'zosi va faoliyat yuritayotgan
7000 ta boshqa korxona bor. Ular endigina rivojlanib, besh yil oldin zo'rg'a eksport
qilishni boshladilar", dedi u.
Adham Ikramovning ta'kidlashicha, bugungi kunda bojxona to'siqlari zarur.
"Agar biz 15 yil oldin mamlakatimiz rahbari hozir 2 yil davomida qilayotgan ish bilan
shug'ullangan bo'lsak, O'zbekiston Evroosiyoning yirik bozori, Xitoy, Turkiya bilan
raqobatlashishga tayyor, deb bemalol ayta olamiz. Ammo bugungi kunda bizga
mahalliy ishlab chiqaruvchini himoya qiladigan bojxona to'siqlari kerak. Uzoq vaqt
yoki yo'qmi? Hech qachon protektsionistik o'lchov uzoq muddatli emas, bu
vaqtinchalik o'lchovdir".
Bojxona to'lovlarini oshirish, supermarketlarni tanqid qilish, biznesning
yo'qolishi va muammolari, kontrabanda, sumaning devalvatsiyasi — TPPDAGI
tadbirkorlar nima haqida gaplashdilar va QQS va bojlarning nolga tenglashishi tufayli
ular qanday muammolarga duch kelishmoqda. Palata raisi investitsiyalar va tashqi
14
O‘zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonuni. 2021 y.
28

savdo vazirligi (IIVT) huzuridagi tarif va tarifsiz tartibga solish Kengashi qanday
yangi tariflarni taklif qilayotganini ma'lum qildi. Aktsiz solig'i stavkasini oshirish
taklif etiladi (ro'yxat hali tasdiqlanmagan):
 sut va qaymoq uchun-0% dan 2 gacha%;
 ayollar gigienasi vositalari, bolalar tagliklari va tagliklari uchun-10% dan 20%
gacha%;
 yog ' suti, pıhtılaşmış sut va qaymoq, yogurt, kefir va boshqa fermentlangan
yoki fermentlangan sut va qaymoq uchun — 5% dan 15-20 gacha%;
 sut zardobida, quyultirilgan yoki tushirilmagan-0% dan 2 gacha%;
 pishloq va tvorog uchun-0% dan 2 gacha%;
 kolbasa va shunga o'xshash go'sht mahsulotlari uchun — 10% dan 15% gacha
%;
 va boshqa bir qator tovarlar uchun.
TPP raisining o'rinbosari Fariz Usmonovning aytishicha, tagliklar va gigiena
vositalari bozorida mahalliy ishlab chiqaruvchilar 20 foiz, xorijiy ishlab
chiqaruvchilar esa 80 foiz ulushga ega. Adham Ikramov chet el kompaniyalari bilan
raqobatdan afsusda bo'lgan Kippers bolalar tagliklari ishlab chiqaruvchisi Navruzning
xatini o'qidi. "Pampers, Libero, Huggies kabi taniqli brendlarning mahsulotlarini
import qilishni hisobga olgan holda, MDH mamlakatlari orqali 10% miqdorida
belgilangan import boji to'lanmaydi, bu esa mahalliy ishlab chiqaruvchining savdo
hajmining pasayishiga olib keladi. Shu munosabat bilan import qilinadigan
tovarlarning bojxona qiymatining 10-15 foiziga aktsiz solig'ini kiritish taklif etiladi",
— deyiladi xatda.
Mahalliy devor qog'ozi elim ishlab chiqaruvchisi yuqori sifatli mahsulotlarga
ega bo'lib, bozorning xorijiy brendlar bilan to'yinganligiga duch kelayotganidan
shikoyat qildi. Kompaniya elim sifatida ishlatilishi mumkin bo'lgan mahsulotlar
uchun aktsiz stavkasini 15% ga belgilashni taklif qildi. Polifleks matbaa korxonasi
British American Tabacco (BAT) Rossiyada paketlarni sotib olishni boshlaganligi
29

sababli ishlab chiqarish hajmining 50 foizini yo'qotganligini xabar qildi. Polifleks
vakili kompaniya BAT bilan besh yil davomida ishlaganini aytdi.
Bojxona to'lovlarini oshirish, supermarketlarni tanqid qilish, biznesning
yo'qolishi va muammolari, kontrabanda, sumaning devalvatsiyasi — TPPDAGI
tadbirkorlar nima haqida gaplashdilar va QQS va bojlarning nolga tenglashishi tufayli
ular qanday muammolarga duch kelishmoqda.
Adham Ikramovning ta'kidlashicha, o'tgan yili 850 ta korxona tashkil etilgan
bo'lsa, bu yil 2500 ta korxona tashkil etilgan. "Ushbu xorijiy kompaniyalar bu erga
ikki sababga ko'ra kelishdi: import bilan raqobatlashmaslik, ular 2050 yilda 50
millionga ega bo'lishimizni bilib, 33 millioninchi bozorni to'ldirish uchun kelishdi.
Afg'onistonni nazarda tutgan holda erkin savdo zonasi va mahalla munosabatlari
orqali [eksport qilish] imkoniyatiga ega bo'lish uchun bizda ushbu mahsulotlarni
ishlab chiqarmaydigan qo'shni davlatlar borligini bilish", dedi u.
TPP rahbari bojxona ma'muriyati va kvotasiz bojxona va tariflarni tartibga
solish masalasini ko'rib chiqish mumkin emasligini ta'kidladi. "Va endi biz kvotani
amalga oshira olmaymiz. Olti oy ichida Eron plitkalarini minglab kvadratlarga
aylantiramiz deb ayta olmaymiz. Faqat bizning biznesimiz oyoqqa turadi", dedi u.
Bio-Sut qo'shma korxonasi rahbari Muhamajon Aripovning aytishicha, sut
kompaniyalari import qilinadigan mahsulotlarni o'zbek analoglari bilan almashtirishi
mumkin.
Bojxona to'lovlarini oshirish, supermarketlarni tanqid qilish, biznesning
yo'qolishi va muammolari, kontrabanda, sumaning devalvatsiyasi — TPPDAGI
tadbirkorlar nima haqida gaplashdilar va QQS va bojlarning nolga tenglashishi tufayli
ular qanday muammolarga duch kelishmoqda. Bio-Sut vakili sut mahsulotlari
importiga aktsiz solig'ini 2 foizga emas, balki 5 foizga oshirishni taklif qildi.
"Bojxona Ittifoqi O'zbekistondan hech narsa — na go'sht, na sut mahsulotlarini
o'tkazib yubormaydi. Bizning veterinariya xizmatimiz kuch va qamrovga ega emas.
Shuning uchun, kelib chiqish sertifikatini olgandan so'ng, biz ularning talablarini
30

bajara olmaymiz va bozorga kira olmaymiz. Ular o'zlarining qoidalari bilan o'zlarini
himoya qildilar", dedi Muxamajon Aripov.
Adham Ikramov mahalliy korxonalar bojlar ko'tarilgandan keyin narxlarni
ko'taradimi, deb so'radi. Muhamadjon Aripovning aytishicha, sut mahsulotlari uchun
QQSni 10% gacha kamaytirish kerak. TPP rahbarining so'zlariga ko'ra, bosh vazir
o'rinbosari, moliya vaziri Jamshid Qo'chqorov bilan muloqot chog'ida u bozorga 2019
yil oxirida mamlakat QQSni kamaytirishni xohlayotgani to'g'risida xabar berishni
taklif qilgan.
 Xom ashyo va logistika
Bojxona to'lovlarini oshirish, supermarketlarni tanqid qilish, biznesning
yo'qolishi va muammolari, kontrabanda, sumaning devalvatsiyasi — TPPDAGI
tadbirkorlar nima haqida gaplashdilar va QQS va bojlarning nolga tenglashishi tufayli
ular qanday muammolarga duch kelishmoqda.
Qandolatchilar uyushmasidan Faxriddin Abdug'affarov ikkita asosiy
muammoga to'xtalib o'tdi: xom ashyo va logistika. Uning so'zlariga ko'ra,
O'zbekistonda mavjud bo'lmagan xom ashyolarga nol stavkani belgilash kerak. "Har
qanday xom ashyo uchun hali ham 4-5 kishi ishlaydi, QQS bo'ladi. Logistika haqida
o'ylashingiz kerak. Xom ashyo nol stavkada olib kelinsin, hatto minus bilan ham
mumkin", dedi u. Tadbirkor hukumatni Jahon savdo tashkilotiga a'zo bo'lish va
yuzaga kelishi mumkin bo'lgan oqibatlar to'g'risida ogohlantirdi.
Faxriddin Abdug'affarovning ta'kidlashicha, import qilinadigan mahsulotlarni
sevuvchilar tovarlarni qimmatroq narxda to'lashlari mumkin. "Ularni olib kelishsin.
Agar import ishqibozi bo'lsa, u biroz qimmat narxni to'lashi mumkin, uning daromadi
imkon beradi. Ammo oddiy odamlar bor, biz ehtiyojlarni qondira olamiz. Agar sifatli
kakao bo'lsa, biz ham sifatli shokolad ishlab chiqarishimiz mumkin. Hozircha bu
yo'q", dedi u.
31

7-RASM. MASHINA VA TRANSPORT ASBOB-USKUNALARI
IMPORT QILINGAN ASOSIY HAMKOR DAVLATLAR 2022- yil yanvar-
noyabr) 15
2022- yil yanvar-noyabr oylarida mashina va transport asbob-uskunalari o tganʻ
yilning shu davriga nisbatan 1 190,7 mln. AQSH dollariga oshdi. Ushbu tovarlarni
O zbekiston Respublikasiga yetkazib berishning asosiy qismi XXR — 3 252,4 mln.
ʻ
AQSH dollari (38,0 %) va Koreya Respublikasi — 1 436,6 mln. AQSH dollari (16,8
%), Turkiya 661,9 mln. AQSH dollari (7,7 %) kabi davlatlarga to g ri keladi.
ʻ ʻ
Umuman olganda, erkin savdo tamoyillari o'z-o'zidan juda ayyor narsa
ekanligini unutmaslik yaxshiroqdir. Ma'lum bo'lishicha, aslida bu raqobatchilarni
qurolsizlantirish, ishlab chiqaruvchilari va savdo kapitali uchun o'z bozorlarini ochish
vositasidan boshqa narsa emas. Erkin raqobat sharoitida rivojlangan iqtisodiyoti
bo'lgan mamlakatlar ataylab g'alaba qozonadigan sharoitlarga duch kelishadi. Ammo
rivojlangan davlatlar, shu jumladan o'nlab, hatto yuzlab yillar davomida o'zlarining
bozorlari va savdo kapitalining manfaatlarini barcha vositalar, shu jumladan harbiylar
bilan himoya qilganliklari sababli shunday bo'ldi.
XULOSA
15
https://www.stat.uz/uz
32

Jahon savdo ishtirokchilari odatda savdo siyosatida protektsionizm
mavjudligini tushuntirishda foydalanadigan bir qator dalillar mavjud:
1. Mudofaani ta'minlash zarurati iqtisodiy emas, balki harbiy-siyosiy dalildir:
mudofaa yoki urush uchun zarur bo'lgan strategik tovarlar va materiallar ishlab
chiqaradigan tarmoqlarni saqlash va mustahkamlash uchun himoya choralari
zarur.
2. Ichki bandlikning ko'payishi ijtimoiy dalil bo'lib, iqtisodiyot tanazzulga yuz
tutishi bilan tobora ommalashib bormoqda.
3. Barqarorlik uchun diversifikatsiya-ko'pincha bir tarmoqli iqtisodiyotga ega
mamlakatlar tomonidan qo'llaniladi. Yuqori ixtisoslashgan iqtisodiyotlarning
daromadlari xalqaro bozorlarga juda bog'liq.
4. Yosh tarmoqlarni himoya qilish-yosh milliy firmalarni etuk va shuning uchun
hozirgi vaqtda yanada samarali xorijiy firmalarning qattiq raqobatidan
vaqtincha himoya qilish yangi paydo bo'layotgan tarmoqlarni kuchaytirish va
samarali ishlab chiqaruvchilar bo'lish imkonini beradi.
5. Dempingdan himoya qilish-eksport qiluvchi mamlakatning milliy bozorida
savdo almashinuvi jarayonida belgilangan taqqoslanadigan narxdan past
bo'lgan tovarlarni eksport qilish import qiluvchi mamlakatda raqobatdosh
tovarlarni ishlab chiqaruvchilarga zarar etkazishiga yoki bunday zararning
ob'ektiv tahdidiga olib keladi.
Protektsionizm foydasiga ko'plab dalillar mavjud, ammo ularning aksariyati
asossizdir. Tegishli sharoitlarda yosh sanoatni himoya qilish argumenti iqtisodiy
asosga ega bo'lgan adolatli istisno sifatida namoyon bo'ladi. Protektsionizmni harbiy-
siyosiy pozitsiyalardan asoslash uchun o'zini o'zi ta'minlash argumentidan foydalanish
mumkin. Biroq, bu ikkala dalil ham jiddiy tanqidga loyiqdir. Ularning ikkalasi ham
sanoatni rivojlantirish va harbiy o'zini o'zi ta'minlashni rag'batlantirish uchun muqobil
vositalardan foydalanish imkoniyatini e'tiborsiz qoldiradilar.
33

O’zbekiston davlat xaridlari tizimida xorijiy kompaniyalar va ularning dilerlari
manfaatlarini lobbichilik qilishning eng mashhur va "samarali" usuli bu "uskunaga
texnik talablar" tanlov hujjatlari bo'limiga xorijiy ishlab chiqarish modellarining
o'ziga xos xususiyatlarini kiritishdir, ularga faqat oldindan ma'lum bo'lgan xorijiy
uskunalar markalari mos kelishi mumkin. Shu bilan birga, maxsus ajratilgan
xususiyatlar etkazib beriladigan uskunaning eng muhim ish parametrlari bo'lishi shart
emas. Professional dalillar muayyan talablar mavjud emas va lobbi tashkilotlarining
kuchi bilan to'liq va to'liq belgilanadi. Natija-tanlov hujjatlari e'lon qilingandan so'ng,
kelajakdagi byudjet mablag'larini oluvchilar osongina aniqlanishi mumkin va keyingi
tanlov protseduralari sof rasmiyatchilikka aylanadi. O’zbekiston rasmiylarining
protektsionistik siyosati inqirozga qarshi vosita sifatida etarlicha samarali emas.
To'siq bojxona choralarining past samaradorligining sababi ularning aholining Real
daromadlarini – iqtisodiyotdagi asosiy iste'molchilarni kamaytirish kursi bilan bog'liq.
O’zbekiston tobora protektsionistik choralarni qo'llash bo'yicha dunyodagi
etakchilardan biri deb nomlanmoqda. Shu bilan birga, O’zbekistonda inqirozning
rivojlanishi boshqa ko'plab mamlakatlarga qaraganda sekinroq. Himoya bojxona
choralarining past samaradorligining sababi ichki talabning tez pasayishi hisoblanadi.
Hukumat tobora ko'proq mahalliy ishlab chiqaruvchilarni tashqi raqobatchilardan
himoya qilmoqda, ammo shu bilan birga iste'molchilarni qo'llab-quvvatlash haqida
umuman qayg'urmaydi. Mamlakatda qisqartirishlarning yangi to'lqini boshlanadi,
2020 yilda davlat xizmatchilarining ish haqini oshirish rejalashtirilmagan va
pensiyalar biroz oshadi. Inflyatsiya aholining Real daromadlarini yutishda davom
etadi. Bularning barchasi o'sib borayotgan protektsionizmga qaramay, O’zbekiston
bozorining yangi siqilishiga olib keladi.
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. Qonun va qarorlar:
1. O‘zbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuni
(yangi tahriri) 2020 y.
2. O‘zbekiston Respublikasining «chet el investitsiyalari to‘g‘risida»gi Qonuni.
2018 y.
3. O‘zbekiston Respublikasining «Xorijiy investorlar huquqlari himoyasi
kafolatlari va choralari to‘g‘risida»gi Qonuni. 2018 y.
4. O‘zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari
to‘g‘risida»gi Qonuni. 2021 y.
5. O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi O‘zbekiston
Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi etib
qayta tashkil qilinganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim
qonun hujjatlariga o‘zgartishlar kiritish to‘g‘risida 12.14.2021
II. Asosiy adabiyotlar:
1. Adrianov V.A. Xalqaro savdo MEO-ning asosiy tarkibiy qismi sifatida.-M .:
Drofa.-2021.
2. Abramov A. Xalqaro savdo. -M.: Bustard. 2017 yil.
3. Adno Yu. V. Xalqaro savdo nazariyalari. -M.: Bustard.-2020.
4. Gluxov N.V. Afonichkin V.A. Xalqaro savdo asoslari.- SPb .: PETER.-2019.
5. Ermakov A.O. Hozirgi bosqichda xalqaro savdoning shakllari va ularning
xususiyatlari. -M .: Litera.-2020.
6. Jilin K.A. Xalqaro savdo rivojlanishining hozirgi holati va tendentsiyalari. -SPb
.: PETER.-2017.
7. Ivashchenko A.A. Tovar tarkibi. - M.: Xalqaro munosabatlar. - 2019 yil.
8. Kireev A. Xalqaro iqtisodiyot. Birinchi qism. M .: Xalqaro munosabatlar.-
2020.
35

9. Krugman P., Obstfeld M. Xalqaro iqtisodiyot. 5. nashr - Sankt-Peterburg: Piter
- 2021 yil.
10. Lolikova A.P., Lurkov P.O. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy
munosabatlar.- Simferopol: SONAT, 2019 yil.
11. Ustinov I.N. Jahon savdo: statistik tahliliy ma'lumotnoma. - M.: Iqtisodiyot,
2021 yil
12. Fattrell C. Savdo asoslari - Tolyatti: Dovgan nashriyoti, - 2022 yil.
13. Tretyakov A.R. Jahon savdosi: natijalar. // Asosiy vositalar.-№ 3.- 2020.
14. Shestak Yu.I. Xalqaro savdo muammolari. // Ekspert. № 11.-2021.
III. Internet saytlari:
1. www.wto.org – Jahon Savdo Tashkiloti rasmiy sayti.
2. www.economizdat.ru
3. www.stat.uz
4. www.ziyonet.uz
36

Erkin savdo va protektsionizm siyosati

Купить

Информация о документе

Продавец

Erkin savdo va protektsionizm siyosati

Похожие документы