Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 195.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 25 Сентябрь 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Lola Mamurova

Дата регистрации 25 Сентябрь 2024

12 Продаж

Eron Saljuqiylar hukmronligi davrida

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK UNIVERSITETI
SHARQ MAMLAKATLAR TARIXI YO’NALISHI
FORS-INGLIZ GURUHI 
\ TALABASI
______________________________NING
KURS ISHI
Mavzu:   ERON SALJUQIYLAR HUKMRONLIGI DAVRIDA
Ilmiy rahbar:______________________
Toshkent-2024
1 MUNDARIJA:
KIRISH …………………………………………………………………………….3
I   BOB.   SALJUQIYLAR   DAVLATINING   TASHKIL   TOPISHI   VA
ISTILOCHILIK YURISHLARI
1.1.Saljuqiylar imperiyasi – tarixdagi buyuk davlat………………………………..6
1.2.Alp Arslon va uning o‘g‘li Malikshoh davrida saljuqiylar…………………...10
II BOB.ERON DAVLATI TARIXIDA SALJUQIYLARNING O’RNI
2.1.   Eronning   g'arbiy   qismida   Kermon   sultonligida   Kavurd   avlodlarining
mustaqilligi………………………………………………………………………..17
2.2.  Saljuqiylar davlati tarkibi Eronda ilm-fan va madaniyat…………………….22
XULOSA………………………………………………………………………....24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..27
2 KIRISH
Kurs   ishining   dolzarbligi.   Qadimgi   Eronning   ahmoniylar   davri   turli   xil
yozma   manbalar   bilan   kengroq   hujjatlashtirilgan.   Bular   shohlar   yozuvlari,   tarixiy
yilnomalar,   qonunchilik   farmoyishlari,   shohlarning   farmonlari   va   satraplarning
farmoyishlari, raiyatning viloyat hokimlariga yozilgan shikoyatlari, eronlik yuqori
amaldorlarning   shaxsiy   xatlari,   mulklarni   boshqarish   yuzasidan   ko‘rsatmalar,
soliqlarni   yig‘ish   va   qullarga   munosabat,   soliqlarni   to‘laganlik   haqida   kvitansiya
(patta),   harbiy   majburiyatlarni   o‘taganlik   haqida   hujjatlar,   sud   jarayoni
bayonnomalari,   nikoh   shartnomalari,   arenda   shartnomalari,   qarzdorlik   tilxatlari,
diniy va  ilmiy  asarlar,  adabiy qissalar   va boshqalar.  Turli  xil   tillarda  yozilgan  bu
matnlar   Eron   davlati   aholisining   tarixiy   voqealar   jarayonini,   iqtisodiy   va   ijtimoiy
tarixini o‘rganish, madaniy hayoti, kundalik hayot tarzi, turmushi va urf-odatlarini
o‘rganishda   katta   imkoniyat   beradi.   Ahmoniylar   epigrafik   mixxat   yozuvlarining
deyarli   barchasi   qadimgi   fors,   elam   va   akkad   tillarida   yozilgan.   Ular   tarixiy
voqealarning qimmatli guvohligi ekanidan tashqari turli tillardagi i jtimoiy
leksikani   taqqoslashga   yordam   beradi.   Muhim   savdo   yo‘llaridan,   shohlarning
qabrlari, saroylarning devorlari va ustunlaridan yoki metal buyumlardan, quro’llar
va   tosh   vazalardan   va   muhrlardan   topilgan   juda   ko‘plab   yozuvlar   nashr   qilindi.
Ba’zi   yozuvlar   saroy   poydevorlaridan   topilgan,   bular   quruvchilar   tomonidan
qurilish jarayonida yotqizilgan. Saljuqiylar davlati nafaqat Osiyo mintaqasida, balki
jahon   tarixida   o‘z   ahamiyatiga   ega   bo‘lgan   buyuk   davlatlardan   biri   bo‘lgan.
Saljuqiylar davlati mavjud bo‘lgan hududlarda o‘ziga xos madaniyat shakllangan.
Kishilarning   ijtimoiy   hayoti   yaxshilanib,   islom   erkonlariga   rioya   qilish   orqali
raiyatni rozi qilishga erishilgan.
Kurs   ishining   o‘rganilganlik   darajasi:   G'aznaviy   qo'shinlari   1040-
yilda   Dandanakanda   Chag'ri-bek   tomonidan   tor-mor   qilinadi.   Buning
natijasida   Xuroson   saljuqiylar   qo liga   o tdi.   Mas’udning   o g li   Ma’udud   (1042–ʻ ʻ ʻ ʻ
1049)   kurashni   davom   ettirdi.  U   uzoq  davom   etgan   urushdan   keyin   G aznaviylar	
ʻ
taxtiga   o tirgan   (1059)   Ibrohim   saljuqiylar   bilan   sulh   tuzdi.   O'shandan   beri	
ʻ
3 G'aznaviylar davlatining hukmronlik hududlari Forsdan Hindistonga ko'chirildi va
uning   g'arbiy   chegarasi   Hindukush   va   Gurning   janubiy   yon   bag'irlariga   borib
taqaladi.   Xuroson   Balx,   Hirot   va   Seiston   bilan   birga   barcha   hududlar   Saljuqiy
Chag'ri-bek   va   uning   o'g'li   Alp-   Arslonga   qoldi.   Chag'ribekning
ukasi   To'g'rulbek   1042-   yilda   Go'rgan   va   Tabaristonni   o'ziga   bo'ysundirdi.   1046-
yilda   ikkala   aka-uka   Xorazmni   egallab   olishdi   va   o'sha   yili
To'g'rulbek   Buyidlar   saltanati   hududiga  bostirib  kirishdi.  Oxirgi  buyidlarga qarshi
kurash   juda   qattiq   bo'ldi.   Oxir   oqibat   1054-   yilda   To g rulʻ ʻ   Eron
Ozarbayjonini   (zamonaviy   Ozarbayjon   bilan   adashtirmaslik   kerak)   bosib   oldi
va   Bag dodga	
ʻ   hujum   boshlandi.   1055-yilda   Buyidlarning   eng   katta   vakili   Melik-
Rahim   asirga   olinadi.   To g rul	
ʻ ʻ   Bag dodga	ʻ   kirdi,   buyidlarning   barcha   mulki   uning
qo liga   o tdi   va   1058-   yilda   kuchsiz	
ʻ ʻ   xalifa   tomonidan
uni   sultonlik   (poytaxti   Rey   edi) maqomiga bag ishladi.	
ʻ
To g rul   o'lganidan   keyin   uning   jiyani	
ʻ ʻ   Alp-Arslon   (1063-1072)
butun   Eronning   sultoni   bo ldi   (	
ʻ Buxoro   saljuqiylar   bilan   bog liq   turklar   qo lida	ʻ ʻ
bo lgan   va   G aznaviylar   Afg on-Hind   podshohligi   tarkibida   bo lmagan).   Eron	
ʻ ʻ ʻ ʻ
mintaqasiga kiritilgan).
Uning   davrida   ham,   o g li	
ʻ ʻ   Melikshoh   (1072-1092)   davrida   ham   vayron
bo lgan   davlat   aqlli   vazir	
ʻ   Nizom   al-Mulk   tufayli   iqtisodiy   jihatdan   yaxshigina
gullab yashnadi. O'sha paytda sultonlar   Suriya ,   Armaniston ,   Gruziya , Kichik Osiyo
(1081   -   Nikeyning   qo'lga  olinishi),   Buxoro  (1089)   va  hatto   Qashg'arni   ham   bosib
olishga erishgan edi.
Kurs   ishi   mavzusining   maqsadi:   Saljuqiylar   hukmronligi   davrida   Eron
mintaqasida   yuz   bergan   o’zgarishlar   hamda   davlatchilik   shakllarini   o’rganishni
maqsad qilgan.
Kurs ishi mavzusining vazifalari :  
-Saljuqiylar hukmronligi haqida ma’lumotga ega bo’lish;
-Eronda hukmronlik qilgan sultonlar haqida bilimga ega bo’lish;
4 -Eronning g’arbiy qismida Kermon sultonligi hukmronligi haqida ma’lumotga
ega bo’lish
-Saljuqiylar   hukmronligida   yuz   bergan   o’zgarishlar   haqida   bilimga   ega
bo’lishni o’z oldiga maqsad qilgan.
Kurs   ishning   tuzilishi:   mazkur   kurs   ishi   kirish,   2   bob,   4   fasl,   xulosa   va
foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat.
5 I BOB.  SALJUQIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA
ISTILOCHILIK YURISHLARI
1.1.Saljuqiylar imperiyasi – tarixdagi buyuk davlat
Dunyo tarixida sodir bo‘lgan tarixiy jarayonlar o‘z ko‘lami hamda ta’siri bilan
xalqlarning   shakllanishi,   rivojlanishida   muhim   ahamiyat   kasb   etgan.   Shunday
davlatlar   mavjudki,   bugungi   kunda   xalqalarning   xalq   sifatida   shakllanishi   yoxud
madaniyatini vujudga kelishida bu davlatlar asos bo‘lgan. Bu kabi davlatlardan biri
tarixda   alohida   nufuzga   hamda   o‘ziga   xos   shakllanish   tarixiga   ega   bo‘lgan
Saljuqiylar   davlatidir.   Saljuqiylar   kelib   chiqishi   bo‘yicha   turkiy   o‘g‘uz   qavmiga
tegishli   bo‘lib,   Sirdaryoning   o‘rta   oqimidagi   yerlarda   ko‘chmanchi   tarzda   hayot
kechirganlar. O‘g‘uz qabilalari bir necha urug‘larga bo‘lingan. Ushbu urug‘lardan
biri   qiniq   urug‘i   bo‘lib,   uning   sardori   –   Saljuq   ibn   Do‘kak   ismli   kishi   bo‘lgan.
Manbalarda Saljuq iste’dodli, o‘z fikr mulohazasiga ega rahbar sifatida ta‘riflanadi.
O‘g‘uzlar 925-yili Jand viloyatiga kelib o‘rnashib, islom dinini qabul qilishadi. Bu
yerda   boshqa   ko chmanchi   turkiy   qavmlar   bilan   turli   darajadagi   urushlar   bo‘libʻ
o‘tadi.  Saljuqning  Muso,  Yunus,   Mikoil   va  Isroil   ismli   farzandlari  bo‘lgan.  Isroil
manbalarda   Arslon   nomi   bilan   keltiriladi,   Dovud   esa   Chag‘ri   nomi   bilan   ataladi.
Tarixiy   manbalarga   ko‘ra   Saljuq   Jandda   102   yoshda   vafot   etadi   va   o‘sha   yerda
dafn   ettiriladi.   Arslon   (Isroil   manbalarda   Arslon   nomi   bilan   keltiriladi)   Buxoro
yaqinidagi   dashtda   joylashadi. 1
  Mikoil   ham   o‘zaro   kurashlarning   birida   halok
bo‘lib, uning o‘g‘illari To‘g‘rul va Dovudlar Buxorodan 12 farsax (Farsax-forscha:
farsang-sang,   tosh,   yog‘och   degan   ma’noni   bildiradi)   qadimgi   forslardan   kelib
chiqqan O‘rta Sharq mintaqasida foydalanilga uzunlik o‘lchovi, bir soatda piyoda
bosib   o‘tish   mumkin   bo‘lgan   masofaga   ishlatilgan)   uzoqlikdagi   yerlarga   kelib
o‘rnashishadi.   Arslonxon   (Isroil   manbalarda   Arslon   nomi   bilan   keltiriladi)
Qoraxoniylar   xizmatiga   o‘tib   katta   mavqega   ega   bo‘lib   oladi   va   Alpteginga
Movarounnahrni   olib   berishga   yordam   beradi.   Qoraxoniylarning   Amudaryodan
janubga  o‘tishlariga  qarshi  harakat   boshlagan  Mahmud  G‘aznaviy  saljuqiylarning
kuch-quvvati,   harbiy   salohiyati   bo‘ldi.   U   saljuqiylardan   Arslon   ibn   Saljuqni   ham
1
  Abdurahmonov Q. O‘rta Osiyo xalqlari tarixi. - Toshkent: O‘qituvchi, 1995.
6 qo‘lga   oldi.   U   7   yil   hibsga   bo’lib,   1032-yili   vafot   etadi.   Shunda   saljuqiylarga
To‘g‘rul   va   Dovud   boshchilik   qila   boshladi   .   Shu   voqeadan   keyin   Mahmud
G‘aznaviy 1025-yili 4000 oiladan iborat saljuqiylarga Amudaryodan kechib o‘tib,
Saraxs,   Farova,   Obivard   atroflaridagi   yerlarga   kelib   o‘rnashishga   ruxsat   beradi.
Saljuqiylarning   ma’lum   bir   qismi   Isfahon   va   Kirmonga   kelishlari   ma’lum
ziddiyatlarni   olib   keldi.   1029-yili   Mahmud   G’aznaviy   ularga   qarshi   kurash   olib
boradi.   Saljuqiylar   avval   Mahmud   G’aznaviy,   so‘ngra   uning   o‘g‘li   Ma’sudning
soliq   siyosatiga   qarshi   chiqa   boshlashdi.   1035-yilga   kelib   saljuqiylar   Xurosonda
navbatdagi norozilik isyonlarini ko‘tardilar. 1038-1039-yillarda Ma’sud G‘aznaviy
Balxdan Saraxs yomon qo‘shin tortib, Saljuqiylarning o‘sha yerdagi qismlarini tor-
mor   ettirdi.   M’asuddan   uzoqroqda   bo‘lgan   To‘g‘rulbek   Nishopur   atroflarini
egallab, katta o‘ljalarga ega bo‘ldi. 1040-yil bahorida Saraxs va Marv oralig‘idagi
sahroda   joylashgan   Dandanakon   nomli   kichik   qal’a   yonidagi   jang   G‘aznaviylar
Sultoni Ma’sud G‘aznaviyning mag‘lubiyati bilan tugaydi. Saljuqiylar sulolasining
dastlabki   hukmdori   Sulton   To‘g‘rulbek   hisoblanadi.   1041-yili   Muhammad   va
uning tarafdorlari tomonidan Ma’sud o'ldiriladi. Saljuqiylar rahnamosi To‘g‘rulbek
(1040-1063   yil)   boshchiligidagi   qo‘shin   tez   orada   Xurosonning   katta   qismi,
Xorazm,   Dehiston,   Gurgonni   qo‘lga   kiritadi.   1042-yili   To‘g‘rulbek   otliqlari
Shimoliy Erondagi Ray viloyatini qo‘lga kiritishadi. Saljuqiy otliqlari Ozarbayjon,
Fors,   Iroq   yerlariga   tez-tez  hujum   uyushtirib  turdilar.   To‘g‘rulbek   qo‘shini   1055-
yili   Bag‘dodga   kirib   keladi.   Bag‘doddagi   Abbosiylar   Xalifasi   al-Qayum
To‘g‘rulbek   hukmini   tan   olgan   holda,   uni   “sulton”   deb   e’lon   qiladi.   To‘g‘rulbek
qo‘shinlari   Kirmon   va   Forsni   egallab,   Kavkazda   Vizantiya   imperiyasiga
qaqshatqich   zarba   beradi.   Tez   orada   Xorazm,   Xurosonda,   Eron,   Iroq   va
Kavkazning   bir   qismini   o‘z   ichiga   olgan   Saljuqiy   davlati   yuzaga   keladi.
To‘g‘rulbek   vafotidan   so‘ng   taxtga   uning   jiyani   Muhammad   Alparslon   o‘tiradi
(1063-1072-yillar).   Alp   Arslon   Davrida   unga   qarshi   qarindoshlari   isyon
ko‘tarishadi va Alp Arslon bu harakatlarni bostirib davlatni birlashtiradi. 1071- yili
Kichik   osiyodagi   Mansikert   qal’asi   yonida   Vizantiya   imperatori   Roman   IV
Diogenga   hal   qiluvchi   zarba   beradi.   Imperatorining   butun   qo‘shini   sultonga   asir
7 tushadi.   Mansikert   yonidagi   jang   Dandanakon   jangidan   so‘ng   saljuqiylar
tomonidan   amalga   oshirilgan   ikkinchi   yirik   harbiy   amaliyot   bo‘ladi.   Alp   Arslon
Movarounnahrga   harbiy   yurish   paytida   Yusuf   Al-Xorazmiy   tomonidan   og‘ir
yaralanadi   va   tez   orada   vafot   etadi.   Sulton   Marvda   dafn   etiladi.   Alp   Arslondan
keyin   uning   o‘g‘li   Malikshoh   (1072-1073-yillar)   taxtga   o‘tiradi.   Uning
hukmronligi   saljuqiylar   davlatining   gullab-yashnagan   davri   bo‘ladi.   U   dastavval
Qoraxoniylardan   Termizni   qaytarib   oladi.   Keyinchalik   Samarqand   va   Buxoroni
egallaydi.   Sulton   Malikshoh   Qoshg‘argacha   bolgan   hududlarni   zabt   etadi.   Uning
davrida   mamlakat   hududi   Sharqiy   Turkistondan   to   O‘rta   Yer   dengizigacha
cho‘ziladi.   Movarounnahr   va   Xurosondan   chiqqan   madaniy   qatlamlaridan
kishilarni davlat ishlariga jalb etish boshlanadi. Shunday kishilardan biri Abu Ali
ibn   Is’hoq   bo‘lib   u   deyarli   30   yil   davomida   (1063-1092)   Alp   Arslon,   Malikshoh
saroylarida bosh vazir lavozimida bo‘lgan. Abu Ali ibn Is’hoq Hasan ibn Ali Tusiy
Nizomulmulk   (1018-1092)   Sharq   tarixi   va   madaniyatida   o‘zining   1091   yili
Yozilgan “Siyosatnoma” (“Siyar ul-muluk”) asari bilan o‘chmas iz qoldirgan. Abu
Ali Hasan Dovud Ibn Mikoilga dabir bo‘ldi.Dabirlik Mansabidan saljuqiylar shohi
Alparslon   saroyida   vazirlik   mansabigacha   ko‘tarildi   va   “Nizomulmulk”,   ya’ni
mulkning nizomi, tartibi ma’nosini anglatuvchi nomi bilan shuhrat qozondi. 1072-
yili   Alparslon   o‘ldirilgandan   keyin   Nizomulmulk   uning   o‘g‘li,   17   yoshida   taxtga
o‘tirgan Malikshoh (1072-1092) saroyida vazirlik qilib bu shohning davlatiga ham
katta madad berib, mulkini boshqaradi. 1091- yili Nizomulmulk yozgan 39 bobdan
iborat   “Siyosatnoma”   nomli   asar   shohga   manzur   bo‘ladi.   Bu   asarni   Sulton
Malikshohga   beradi.   Malikshoh   o‘limidan   so‘ng   (1092)   o‘zaro   toju   taxt   uchun
kurashlar boshlanib ketadi. 2
 Bu kurashda sultonning yosh o‘g‘li Berkiyoruq (1094-
1105-   yillar)   g‘olib   bo‘ladi.   XII   asr   boshlarida   saljuqiylar   davlati   amalda   ikki
qismga bo‘linadi. Sharqiy hududlarda Malikshohning o‘g‘li Sanjarning ta’siri ortib
boradi.   1097-yildan   Xurosondan   hokimi   bo‘lgan   Sanjar   Oliy   hukmdorga   rasman
bo‘ysunsa-da,   amalda   mustaqil   harakatlar   olib   boradi.   1099-yil   u   Tohiristonni
1102-yil   Samarqandni   qo‘lga   oladi.   1104-yili   G‘azna   shahri   egallanadi.
2
  Ziyoev H. O‘rta asrlar Sharqi. - Toshkent: O‘zbekiston, 2016. 
8 G‘iyosiddin   Muhammad   I   vafotidan   keyin   boshlangan   o‘zaro   kurashlarda   Sanjar
g‘alaba   qozonadi.   Muiziddin   Sanjar   (1118-1157-yil)   nomi   bilan   o‘tirgan   yangi
hukmdor   Sharqiy   va   g‘arbiy   hududlarni   birlashtiradi.   Sanjarning   sultonlik
hokimiyatini   olishida   Qutbiddin   Muhammad   (1097-1127-   yil)   katta   ko‘mak
ko‘rsatadi. Sulton Sanjar o‘z poytaxtini Marv shahri deb belgilagan. Sulton Sanjar
davrida   Saljuqiylar   davlati   zaiflashishni   boshlaydi.   1141-yilda   Sulton   Sanjar   va
uning   vassali   hamda   ittifoqchisi,   Qoraxoniy   Mahmudxonning   birlashgan
qo‘shinlari bilan qoraxitoylar o‘rtasida Samarqandni yaqinidagi Qatvon cho‘lidagi
jangda   Sulton   Sanjar   qo‘shinlari   mag‘lubiyatga   uchraydi.   Saljuqiylarga   hal
qiluvchi zarbani Balx va Xuttalon viloyatlarida yashovchi o‘g‘uz qabilalari beradi.
1153   yili   Sulton   Sanjar   qo‘shinlari   tor   mor   etilib,   Marv   va   Nishopur   shaharlari
egallanadi.   Sanjar   1156-   yil   asirlikdan   qochishga   muvaffaq   bo‘lgan   bo‘lsa   ham,
saljuqiylar   davlatini   qayta   tiklay   olmaydi   va   1157   yili   Sulton   Sanjarning   vafoti
bilan   Saljuqiylarning   movarounnahr   va   Xurosondagi   hukmronligi   barham   topadi.
Xuroson   o‘g uzlar   (o g uzlar)   tasarrufiga   kirgan.   1117-yil   saljuqiylarning   Shomʻ ʻ ʻ
(Suriya)   sultonligi,   1187-yil   Kermon   sultonligi   ham   tugatilgan.   Xorazmshohlar
XII-asr   2-yarmidan   boshlab   g arbiy   saljuqiylarning   Iroq   sultonligiga   kuchli	
ʻ
zarbalar   berishgan.   Xorazmshoh   Takash   Iroq   sultonligini   ham   tor-mor   qilib,   o z	
ʻ
davlatiga   qo shib   olgan   (1194).   Faqat   Kichik   Osiyodagi   Konya   (Anadolu   yoxud	
ʻ
Rum) sultonligi IV asr boshlarigacha hukm surgan. 
9 Saljuqiylar   davlati   nafaqat   Osiyo   mintaqasida,   balki   jahon   tarixida   o‘z
ahamiyatiga   ega   bo‘lgan   buyuk   davlatlardan   biri   bo‘lgan.   Saljuqiylar   davlati
mavjud   bo‘lgan   hududlarda   o‘ziga   xos   madaniyat   shakllangan.   Kishilarning
ijtimoiy   hayoti   yaxshilanib,   islom   erkonlariga   rioya   qilish   orqali   raiyatni   rozi
qilishga erishilgan.
1.2. Alp Arslon va uning o‘g‘li Malikshoh davrida saljuqiylar.
Saljuqiylar dastlab Kaspiy va Orol dengizining shimol tomonlarida istiqomat
qilgan   o‘g‘uz   turkiy   xalqining   tarkibiga   kirgan   Qiniqur   ug‘ining   sardorlari
bo‘lganlar. 3
  X   asr   oxirida   o‘lar   islomni   qabul   qilgach,   musulmon   dunyosining
hududiga,   birinchi   navbatda,   Xorazm   va   Movarounnahrga   kira   boshlaydilar.
Saljuqiylar   ham   ko‘pgina   barbariy   xalqlar   singari   o‘zga   joylarga   kirib
boraverganlar,   binobarin,   bir-biri   bilan   jang   qiluvchi   mahalliy   davlatlarning
xizmatiga   yogdamchi   mufrazalar   sifatida   yollanib   tirikchilik   qilar   edilar.
Saljuqiylar va ularga hamroh bo‘lgan ko‘chmanchi mufrazalar Xuroson sari yurib,
bu   o‘lkani   G‘aznaviylardan   tortib   oldilar   va   429/1038   yilda   To‘g‘rul   o‘zini
Nishopur   sultoni   deb   e’lon   qildi.   To‘g‘rul   hokimiyat   tepasiga   kelgach ,   sunniylik
mazhabini   himoya   qilishini   va   Abbosiy   xalifalarni   shia   mazhabiga   mansub   Buiy
vasiyligidan qutqarishi birinchi galdagi vazifasi ekanligini qatiylik bilan ta’kidladi.
Bu   siyosat   unga   Saljuqiylar   G‘arbiy   Eronda   Daylamiy   hukmrdorlariga   qarshi
harakat   boshlaganida   sunniylarning   madadini   olishda   juda   qo‘l   keddi.   447/1055
yidda   To‘g‘rul   Bag‘dodni   egalladi   va   xalifa   uning   sultonlik   unvonini   tasdiqladi.
Bir   necha   yil   o‘tgach,   Buiylar   sulolasi   Bog‘doddan   quritildi.
Saljuqiylar   sultonligi   nisbatan   qisqa   vaqt   ichida   musulmon   fors   davlatlaridek
davlat   tizimini   barpo   etdi.   Ulug‘   sulton   forsiy   mulozimlarga   va   turkiy   qullardan
chiqqan beklar  rahbarligidagi  ola-qura  qo‘shinga  tayanardi. 4
  Alp Arslon  va uning
o‘g‘li   Malikshoh   davrida   ularning   saroyida   noyob   iktidorga   ega   bo‘lgan   millati
3
  Mahmudov T. Saljuqiylar tarixi. - Toshkent: O‘qituvchi, 1992.
4
  Qo‘qonov M. Saljuqiylar davrida O‘rta Osiyo. - Toshkent: Fan, 2006. 
10 fors vazir Nizomulmulk yetakchi edi va shu davrda Ulug‘ Saljuqiylar saltanati o‘z
rivojining cho‘qqisiga yetishdi.
Sharqda   Xorazm   bilan   g‘arbiy   Afg‘oniston   G‘aznaviylardan   tortib   olingan
edi.   O‘z   hukmdorligining   oxirida   esa   Malikshoh   Movarounnahrga   kelib,
Qoraxoniylarni   o‘ziga   bo‘ysundirdi   va   O‘zgandda   Qoshg‘ar   xoniga   o‘zining
hokimiyatini   tan   oldirdi.   G‘arbga   kelganda   esa,   Saljuqiylar   Kavkazda   nasroniy
Gruziyaga qarshi yurish qildilar, Suriya va al-Jazirada Fotimiylar ta’sirini tugatib,
Uqayliylarga   o‘xshash   shiaparast   mayda   sulolalarni   ag‘darib   tashladilar   va
Suriyaga   turkiylardan   ishonchli   noiblar   qo‘ydilar.463/1071   yilda   Malazgird
(Mansikert)   davrida   Onado‘lida   Vizantiyaliklarning   tor-mor   keltirilishi
turkmanlarning   Kichik   Osiyoga   bot-bot   bosqinlar   qilishiga   yo‘l   ochdi.   Ana   shu
bosqinlar   turli-tuman   mahalliy   turkiy   davlatlar   paydo   bo‘lishi   uchun   zamin
yaratdi.Malikshohning   ukasi   Tutush   o‘g‘illari   va   nevaralari   bilan   birga
Saljukiylarning Halab va Damashkda qisqa muddat mobaynida hukmronlik qilgan
kichik   urug‘ini   tashkil   qildi.   Saljuqiy   mufrazalari   hatto   Arabiston   yarim   oroliga
bostirib   kirib,   Yaman   va   Bahrayngacha   yetib   bordilar.   Kirmonda   To‘g‘rulning
jiyani   Qovurd   582/1186   yilda   bu   o‘lkani   Xurosondan   kelgan   o‘g‘uzlar   bosib
olgunga qadar bir yarim asr mobaynida umr ko‘rgan mahalliy sulolaga asos soldi.
Ma’naviy   hayot   sohasida   esa   vazir   Nizomulmulk   va   ilohiyotshunos   al-G‘azzoliy
kabi   olimlarning   harakati   bilan   shia   mazhabining   siyosiy   mag‘lubiyati   uzil-kesil
tus oldi. Sunniy mazhabning mavqei esa mustahkamlandi.
Hududlarni sulola a’zolari o‘rtasida taqsimlab olish zarurligi haqidagi qadim
turkiy   an’analar   ustivor   bo‘lgan   saltanatda   markazdan   bo‘ladigan   qattiq   nazorat
biroz   bo‘shashsa,   darhol   parchalanish   va   tarqoqlikka   intilish   namoyon   bo‘lardi. 5
Malikshohning   vafotidan   so‘ng   Saljuqiylarning   Iroq   va   Erondagi   hokimiyatiga
jiddiy   putur   yetkazgan   o‘zaro   nizolar   va   ixtiloflar   boshlandi.
Boshqa   viloyatlarga   qaraganda,   Xurosondagi   vaziyat   barqarorroq   bo‘ldi:   u   yerda
Malikshohning   o‘g‘li   Sanjar   oldin   hokim   sifatida,   keyin   sulton   tarzida   oltmish
5
  Nizomulmulk. Siyosatnoma. Nashrga tayyorlovchi E.Erkinov. - Toshkent: Adabiyot va san’at, 1989.
11 yildan   ortiqroq   hukmronlik   qildi.   Uning   akasi   Muhammadning   vafotidan   so‘ng
(511/1118   yilda)   Sanjar   urug‘   a’zolarining   ulug‘i   va   oliy   sulton   deb   tan   olindi.
Iroqda   Saljuqiylar   hukmronligi   Abbosiy   xalifalarining   o‘sib   borayotgan   siyosiy
ta’siri   tufayli   ancha   zaiflashdi,   Eron   al-Jazira   va   Suriyada   sultonlarning   harakat
ko‘lamini   mahalliy   otabeklar   cheklab   turdilar.
O‘sha   paytdagi   musulmon   Yaqin   Sharqining   tarixida   otabeklar   katta   kuch   edilar.
Otabeklar   turkiy   qullardan   chiqqan   sarkardalar   bo‘lib   dastlabki   paytlarda   ular
shahzodalarga   tarbiyachilik   qilganlar.   Ularni   bu   vazifaga   odatda   viloyat   noiblari
tayinlardilar.
Ammo   har   gal   ish   shu   bilan   tugaganki,   tarbiyachilar   hokimiyatni   o‘z
qo‘llariga   olib   qo‘yaqolganlar   (Zangiylar,   Eldigiziylar,   Salgurishar   bo‘limlariga
qarang).   Madaniy   taraqqiyotning   ancha   quyi   bosqichida   turgan   ko‘chmanchi
turkmanlar   o‘troq   Saljuqiilar   davlatining   mag‘iz-mag‘iziga   qay   tarzda   singib
kettanliklarining   sabablari   hanuz   aniqlangan   emas.   O‘g‘uz   qabilalar   Markaziy
hokimiyat   ularning   manfaatlariga   befarq   qaraganligidan   norozi   bo‘lib   isyon
ko‘targach,   Xuroson   darhol   Saljuqiylar   hukmi   ostidan   chiqib   ketdi.   Sanjarning
hukmronligi ana shunday halokatli tarzda barham topdi. Saljuqiylarning g‘arbdagi
so‘nggi sultoni To‘ful ibn Arslon Eldigiziylarga qaramliqdan qutilish   uchun kurash
olib  bordi ,  biroq  u   ehtiyotsizlik   bilan   qudratli   xorazmshoh   Tekishga   qarshi   urush
boshladi-yu,   590/1194   yilda   o‘ldirildi.   Faqat   Onado‘lidagina   Saljuqiylar   urug‘i
yana bir asr mobaynida umr kechirdi.
Saljuqiylar (429-590/1038-1194)
1. Ulug‘ Saljuqiylar (Iroq va Eron) 429-590/1038-1194
429/1038 Ruknuddunyo va-d-din To‘g‘rul I
455/1063 Azudu-d-davla Alp Arslon
465/1072 Jalolu-d-davla Malikshoh I
485/1092 Nosiruddin Mahmud I
487/1094 Ruknuddin Berk Yoruq (Barkyoruk)
498/1105 Muizzuddin Malikshoh II
12 498/1105 G‘iyosuddin Muhammad I
511-552/1118-1157 Muizzuddin Sanjar (490-552/1097-1157 yillarda Sharqiy 
Eronda hukmronlik qilgan;
511/1118 yildan keyin Saljuqiylar urug‘ining ulug‘ sultoni.
Faqat Iroq va G‘arbiy Eronda hukmronlik qilgan Saljuqiylar:
511/1118 Mug‘isuddin Mahmud II
525/1131 G‘iyosuddin Doud
526/1132 Ruknuddin To‘g‘rul II
529/1134 G‘iyosuddin Masud
547/1152   Muinuddin Malikshoh III
548/1153 Ruknuddin Muhammad II
555/1160 G‘iyosuddin Sulaymonshoh
556/1161 Muizzuddin Arslon
571 -590/1176-1194 Ruknuddin To‘g‘rul I Xorazmshohlar
2. Suriya Saljuqiylari (471-511/1078-1117)
471/1078 Tojuddin Tutush
488-507/1095-1113 Rizvon (Halabda)
488-497/1095-1104 Duquq (Damashqda); uning o‘rnini otabegi Tug‘ tegin olgan.
507/1113 Alp Arslon al-Axras
508-511/1114-1117 Sultonshoh
Damashqda hokimiyat tepasiga Tug‘tegin urug‘i Bo‘rinlar yoki Buriylar keldi; 
Halabda Ortuqiy El G‘oziy hukmdor bo‘ldi.
3. Kirmon Saljuqiylari (433-582/1041-1186)
433/1041 Imoduddin Qovurd
465/1073   Kirmonshoh
467/1074 Husayn
467/1074 Ruknu-d-davla Sultonshoh
477/1085 Muhyiy ad-din Turonshoh I
490/1097 Bahouddin Eronshoh
13 495/1101 Muhyiy ad-din Arslonshoh 1
537/1142 Mug‘isuddin Muhammad I
551/1156 Muhyiy ad-din To‘g‘rulshoh
565/1170 Bahromshoh
570/1175 Arslonshoh
572/1176 Turonshoh
579-582/1183-1186 Muhammad II.
Sulola mulklarini o‘g‘uzlar   bosib oldi
Ulug‘   xon   Mo‘ngka   ukasi   Xuloguning   zimmasiga   G‘arbiy   Osiyodagi
mo‘g‘ullar   bosib   olgan,   Chingizning   vafotidan   keyin   o‘tgan   vaqt   ichida
Amudaryodan   janub   tomondagi   musulmonlar   dunyosining   katta   qismi   bevosita
mo‘g‘ullar   nazoratidan   chiqib   ketgan   joylarni   qaytarish   va   birlashtirish   vazifasini
yukladi.   Xulogu   G‘arbga   ot   soldi.   U   Shimoliy   Eronda   ismoiliy   ososinlarning
qarshiligini   sindirdi   (654/1256-yil),   Iroqda   xalifa   qo‘shinini   tor-mor   keltirdi,
Bag‘dodda   so‘nggi   Abbosiy   xalifa   al-Mustasimni   qatl   ettirdi   (656/1258)   va
Suriyaga   yo‘l   oldi. 6
  Biroqbu   yerda   mo‘g‘ullar   Misr   Mamluklari   tomonidan
Falastindagi Ayn Jalut yaqinidagi jangda mag‘lub qilindilar (658/1260) va ularning
siljishi   to‘xtatildi.   Hulogu   ulug‘   xon   nomidan   Eron,   Iroq,   Kavkaz   va   Onado‘li
ustidan   hukmronlik   qila   boshladi   va   «elxon»   (ya’ni   ulug‘xonga   qaram   yoki
bo‘ysunuvchi) degan unvon oldi.
Shunday  qilib,  Elxonlar   davlati   maydonga  keldi.  Ammo  bu  davlatning  turli-
tuman   tashqi   dushmanlar   ko‘p   bo‘ldi,   jumladan,   mo‘g‘ullarning   yengilmasligi
haqidagi   umumiy   ishonchni   parchalab   tushlagan   Mamluklar   ularga   ashaddiy   yov
edi.   Mo‘g‘ullarning   Oltin   O‘rda   yoxud   Chig‘atoiylar   kabi   boshqa   hukmdor
xonadonlari   ham   Kavkaz   va   shimoli-sharqiy   Erondagi   munozarali   hududlar
masalasida Elxonlar bilan nizolashar edilar. Elxonlarga nisbatan mushtarak nafrat
Mamluklar bilan Oltin O‘rdani siyosiy va iqtisodiy jihatdan o‘zaro ittifoq bo‘lishga
6
  O‘rinboev B. XI-XII asrlarda O‘rta Osiyo. - Toshkent: O‘zbekiston, 1983. 
14 olib keldi. Elxonlar ham o‘z navbatida aksil musulmon ittifoqini tuzishga intildilar
va   Yevropadagi   nasroniy   davlatlarni,   Levantning   sohil   bo‘yida   joylashgan
shaharlaridagi salbchilarni hamda Kilikiya armanlarini o‘z tomonlariga og‘dirishga
urindilar.   Huloguning   xotini   Do‘quz   xotun   nasroniya   edi,   umuman,   birinchi
Elxonlar   nasroniylikka   va   buddiyga   ancha   moyillik   bilan   qaraganlar.
Elxonlar   tashqi   dushmanlar   zarbalariga   dosh   bera   oldilar,   biroq   Qubilayning
vafotidan   keyin   (693/1294)   ularning   Xitoydagi   ulug‘   xonlar   bilan   aloqasi   susaya
boshladi.   Bu   masalada   ancha-muncha   ahamiyatga   ega   bo‘lgan   omil   shu   bo‘ldiki,
G‘azanxon   va   uning   vorislariularni   qurshab   olgan   fors   a’yonlarining   madaniy   va
diniy   tazyiqiga   bo‘ysunib,   musulmonlikni   qabul   qildilar.   Abu   Said   Elxonlar
sulolasining eng so‘nggi atoqli vakili edi. 723/1323 yilda u Mamluklar bilan sulh
tuzdi   va   shu   bilan   Suriya   uchun   kurashga   chek   qo‘ydi,   biroquning   davlati   ichki
ixtiloflardan   qattiq   aziyat   chekardi.   Bu   ham   yetmagandek,   Abu   Said   qonuniy
merosxo‘r   qoldirmay   vafot   etdi.   Uning   vafotidan   keyingi   yillarda   taxt   bir   necha
martalab   qo‘lma-qo‘l   bo‘ldi;   bu   umri   qisqa   hukmdorlar   o‘zaro   raqobatlashuvchi
Jaloiriy   va   Cho‘poniy   amirlar   tomonidan   qo‘yilgan   edi.   Pirovardida
Elxonlar   saltanati   parchalanib   ketdi ,   ularning   o‘rnini   mahalliy   sulolalar   egalladi.
Fors   yerlarini   bir   podshoning   hukmi   ostida   yangidan   birlashtirish   faqat
Temurgagina nasib etdi.
Urushlar va ichki keskinlikka qaramay, Eron Elxonlar davrida ancha ravnaq 
topdi. G‘azanxonning islomni qabul qilishi bilan turkiy-mo‘g‘ullarning hukmron 
toifalari bilan ularning forsiy fuqarolari o‘rtasida yarashish jarayoni boshlandi. 
Elxonlarningbosh shaharlari Tabriz va Marog‘a ilm-fanning yirik markazi bo‘lib 
qoldi. unda, ayniqsa, tabiiy fanlarga va ta’rixshunoslikka alohida e’tibor berilardi. 
707/ 1307 yildan keyin O‘ljaytuning buyrug‘i bilan Qazvin yaqinida Sultoniyada 
yangi poytaxt qurildi. Bu ishga rassomlar va me’morlar jalb qilindi, Elxonlarning 
o‘ziga xos me’moriy uslubi shakllana boshladi. Mo‘g‘ullarning baynalminalligi, 
nasroniy Yevropa va Xitoy madaniyati kabi bir-biridan farqlanuvchi madaniyatlar 
bilan aloqalari fors dunyosining ma’naviy hayotida, san’atida, savdo-sotiq ishlarida
15 yangi epkinlar olib keldi. Jumladan, poytaxt Tabrizda italiyalik savdogarlarning 
mahallasi paydo bo‘ldi va Elxonlar saltanati Uzoq Sharq va Hindiston bilan savdo 
ishlarida muhim bog‘lovchi kuchga aylandi.
Qubilayning ukasi Xulogu avlodlari — elxonlar (654-754/1256-1353)
Eron
654/1256 Xulogu
663/1265 Abaka
680/1282 Ahmad Tekudar (Takudar)
683/1284 Arg‘un
690/1291 Gayxatu
694/1295 Baydu
694/1295 Mahmud G‘azan
703/1304 Muxammad Xudobanda O‘ljaytu (Uljaytu)
717/1317 Abu Said
736/1335 Arpa
736/1336 Muso
736-754/1336-1353   Bu   davrda   jaloiriy   Amir   Hasan   Buzurg   va   cho‘poniy   Amir
Hasan   Kuchuk   tomonidan   qo‘yilgan   o‘zaro   raqobatlashuvchi   xonlar   hukmronlik
qilgan. 7
  Bundan   keyin esa Eron Jaloiriylar , Muzaffariylar va Xuroson sarbadorlari
kabi mahalliy sulolalar o‘rtasida bo‘lib olingan.
II BOB.ERON DAVLATI TARIXIDA SALJUQIYLARNING O’RNI
7
  Xoliqov A. O‘rta Osiyo tarixi. - Toshkent: Sharq, 2005
16 2.1.   Eronning g'arbiy qismida Kermon sultonligida Kavurd avlodlarining
mustaqilligi
Eron Islom Respublikasi   ( forscha :   Pیروهمج یملاسا ناریا   - Jomhuri ye Eslāmi ye
Irān ),   qisqacha   Eron   ( forscha :   نار	
PPPPیا   -   Irān )   —   G arbiy   Osiyodagi	ʻ   mamlakat.
Poytaxti —   Tehron   shahri. Maydoni  1 648, 95   km², aholisi  soni  79 115 000 kishi
( 2016 ).  Pul  birligi   —   Eron riali .   Ma muriy  jihatdan	
ʼ   31 ta  ustonga   bo linadi.  Yirik	ʻ
shaharlari:   Mashhad ,   Karaj ,   Tabriz ,   Sheroz ,   Isfahon ,   Ahvoz .
Eron   tarixi   asosan   ikki   davrga   bo'linadi:   musulmonlardan   oldingi
va   musulmonlik   davri. Eron jamiyatining islomlashuvi uning madaniy, ijtimoiy va
siyosiy   tuzilishida   tub   o'zgarishlarga   olib   keldi.   Biroq,   Islom   dini   qabul
qilingandan   keyin   ham   avvalgi   ma'naviy   qadriyatlar   va   me'roslar   butunlay
yo'qolmadi.   Qolaversa,   ular   mamlakatda   vujudga   kelayotgan   yangi   madaniyatga
kuchli ta'sir ko'rsatgani uchun ham ayrim tadqiqotchi olimlar uni Eron islomi deb
ham   atashgan   edi.   Hattoki   hozirgi   zamonaviy   Eronda   musulmonlardan   oldingi
ko'plab urf-odatlar va marosimlar saqlanib qolgan.
Saljuqiylar   dastlab   Sirdaryoda   (Yaksart)   yashagan.   G aznaviylar	
ʻ   davlatidan
ajralib   chiqib   alohida   davlat   bo'lgan   Xorazm   hokimi   Xorunning   roziligi   bilan
(1034) Xorazmda o rnashib, so ngra	
ʻ ʻ   Amudaryo   orqali   Xurosonga   o tgan (1035).	ʻ
G'aznaviy   qo'shinlari   1040-yilda   Dandanakanda   Chag'ri-bek   tomonidan   tor-
mor   qilinadi.   Buning   natijasida   Xuroson   saljuqiylar   qo liga   o tdi.	
ʻ ʻ 8
  Mas’udning
o g li   Ma’udud   (1042–1049)   kurashni   davom   ettirdi.   U   uzoq   davom   etgan	
ʻ ʻ
urushdan keyin G aznaviylar taxtiga o tirgan (1059) Ibrohim saljuqiylar bilan sulh	
ʻ ʻ
tuzdi.   O'shandan   beri   G'aznaviylar   davlatining   hukmronlik   hududlari   Forsdan
Hindistonga   ko'chirildi   va   uning   g'arbiy   chegarasi   Hindukush   va
Gurning   janubiy   yon   bag'irlariga   borib   taqaladi.   Xuroson
Balx,   Hirot   va   Seiston   bilan   birga   barcha   hududlar   Saljuqiy   Chag'ri-bek   va   uning
o'g'li   Alp-   Arslonga   qoldi.   Chag'ribekning   ukasi   To'g'rulbek   1042-
yilda   Go'rgan   va   Tabaristonni   o'ziga   bo'ysundirdi.   1046-   yilda   ikkala   aka-uka
8
  Sarimsokov  A.A,  Jahon  tarixi  Namangan. 2019-yil. 128-152 b. 
17 Xorazmni   egallab   olishdi   va   o'sha   yili   To'g'rulbek   Buyidlar   saltanati   hududiga
bostirib   kirishdi.   Oxirgi   buyidlarga   qarshi   kurash   juda   qattiq   bo'ldi.   Oxir   oqibat
1054-   yilda   To g rulʻ ʻ   Eron   Ozarbayjonini   (zamonaviy   Ozarbayjon   bilan
adashtirmaslik   kerak)   bosib   oldi   va   Bag dodga	
ʻ   hujum   boshlandi.   1055-yilda
Buyidlarning   eng   katta   vakili   Melik-Rahim   asirga   olinadi.
To g rul	
ʻ ʻ   Bag dodga	ʻ   kirdi, buyidlarning barcha mulki uning qo liga o tdi va 1058-	ʻ ʻ
yilda   kuchsiz   xalifa   tomonidan   uni   sultonlik   (poytaxti   Rey   edi)   maqomiga
bag ishladi.	
ʻ
To g rul   o'lganidan   keyin   uning   jiyani	
ʻ ʻ   Alp-Arslon   (1063-1072)
butun   Eronning   sultoni   bo ldi   (	
ʻ Buxoro   saljuqiylar   bilan   bog liq   turklar   qo lida	ʻ ʻ
bo lgan   va   G aznaviylar   Afg on-Hind   podshohligi   tarkibida   bo lmagan).   Eron	
ʻ ʻ ʻ ʻ
mintaqasiga kiritilgan).
Uning   davrida   ham,   o g li	
ʻ ʻ   Melikshoh   (1072-1092)   davrida   ham   vayron
bo lgan   davlat   aqlli   vazir	
ʻ   Nizom   al-Mulk   tufayli   iqtisodiy   jihatdan   yaxshigina
gullab yashnadi. O'sha paytda sultonlar   Suriya ,   Armaniston ,   Gruziya , Kichik Osiyo
(1081   -   Nikeyning   qo'lga  olinishi),   Buxoro  (1089)   va  hatto   Qashg'arni   ham   bosib
olishga erishgan edi.
1071   -yilda   Vizantiya   imperatori   Roman   IV   Diogen   asirga   olindi.   Shuning
uchun   Malikshoh   Xitoy   chegaralaridan   deyarli   Konstantinopol   darvozalarigacha
bo'lgan barcha hududlarni bo'ysundirdi. Poytaxt   Isfahonda   bo'ldi.
Nizom al-Mulk va Malikshoh vafotidan keyin Saljuqiylar  davlati parchalana
boshladi.   G'arbdan   salibchilarning   hujumlari   kuchayib   ketdi,   Alamutda ,   Kaspiy
dengizi   qirg'og'ida   (1090),   Suriya   va   Livanda   (1102,   1126   va
1140)   qotillarning (assasinlar)   ismoiliylar   sektasi o'zini egallab olgandi. U yuz ellik
yildan ortiq butun   Osiyoni   ushlab turdi.   Qo'rquvda kichik .
Sulton   oilasi   a’zolari,   ularning   otabeklari   (lashkarboshi)(vasiylari)   va   ayrim
viloyatlar hokimlari o'zaro taxt uchun kurash bo'lib o'tdi. Natijada, Saljuqiylarning
mulki   Saljuqiylar   sulolasi,   birinchi   navbatda,   fors   bo'lmagan,   Suriya
va   Mesopotamiya   qo'lidan   chiqib   keta   boshladi.   Kichik   Osiyoda   maxsus
18 Saljuqiylar   podsholigi   Ikoniya   tashkil   topdi .   Hatto   Bag'dod   xalifasi   ham   mustaqil
bo'lib,   Midiyaga   da'volarini   oshkor   qila   boshladi.   G arbiy   va   sharqiy   Forsʻ
yerlarining hayoti turlicha rivojlangan.
Eronning   g'arbiy   qismida   Kermon   sultonligida   Kavurdning   avlodlari   (Alp
Arslanning   ukasi)   mustaqillikka   erishdilar   (1198   -yilgacha).   Saljuqiylar   a'zolari
otabeklarning   kuchi   ostida,   hatto   uchinchi   o'g'li   Melik   shoh,   Muhammad   (1105-
1118) va Masud (1134-1152) kabi kuchli sultonlar ham o'zlarining oldingi kuchini
qaytara olishmadi. 9
Oxirgi   sulton   davrida   beshta   otabek   o z   Otabek   hokimiyatini   meros   qilib	
ʻ
olishga   muvaffaq   bo ldi.	
ʻ   Mosulda   Salib   yurishlari   paytida   Suriyada   katta   rol
o'ynagan   Zengidlar   sulolasi (1127- yildan) tashkil topdi, to 1186- yilda   Saladin   uni
o'z ahamiyatidan mahrum qildi.   Forsda   turkman so nqori 14-asrgacha davom etgan	
ʻ
Salgaridlar   sulolasiga   (1148-1162),   uning   sarkardasi   kurd   Abu-Tohir
Muhammadga,   Luristonning   Otabeklar   sulolasiga   (odatda,   hatto   ikkita   Luriston
sulolasi   ham   bor)   asos   solgan   .   Sultonlarga   vasiylikni   kelib   chiqishi   qipchoqdan
bo lgan   Ildegiz	
ʻ   (   1140-1172)   va   uning   o g li   Muhammad   Pehlivon   (1172-	ʻ ʻ
1186),   otabeklarning   ildegisiylar   sulolasi:   Ozarbayjon   va   Arrandan   tashqari
shimolda   egalik   qilgan.   Armaniston   va   Shirvonning   vassal   fors   shohligi
( Kuradan   tashqarida),   Forsning   sharqida   -   Fors   Erak,   Isfaxon   va   Ray   bilan,
saljuqiylar joylashgan.
Pehlivonning  vorisi   Qizil-Arslon   otabek  unvoni   bilan  kifoyalanmay,   so nggi	
ʻ
Iroq saljuqiy sultoni To g rul III (1177-1194)dan butun hokimiyatni tortib oldi va	
ʻ ʻ
o zi ham xalifalikdan sultonlik unvonini qabul qildi (1191), Assasinlar tomonidan	
ʻ
o'ldirilgan.   1194-yilda   To g rul   III   kuchaygan   Xorazmshoh   Tekeshga   qarshi	
ʻ ʻ
kurashda halok bo ldi va u bilan birga Iroqdagi Saljuqiylar saltanati barham topdi.	
ʻ
Eronning   katta   qismi   Xorazmshohlar   davlati   tarkibiga   kirdi.   30   yildan   so ng	
ʻ
mo g ullar   tomonidan   quvib   chiqarilgan   Tekeshning   nabirasi   Jaloliddin	
ʻ ʻ
9
  Курбангалиева   P.P.   Ўрта    асрлар    т ap и x и .   Ўқув    методик    қўлланма .   –  Т.: Учпедгиз, 1991
19 Ildegizidlar   sulolasining   hukmronligiga   chek   qo ydi.   Bu   sulolaning   so nggiʻ ʻ
vakillari saljuqiylar kabi arzimas o yinchoqlarga aylandi.	
ʻ
Sharqiy   Fors   Melikshoh   vafotidan   keyin   g'arbiy   hududlar   kabi   falokatlarni
boshidan   kechirmadi.   Melikshohning   to rtinchi   o g li,   jasur,	
ʻ ʻ ʻ
baquvvat   Sanjar   Xurosonda   o zini   namoyon   qildi.   1097-	
ʻ
yildan   Balx   va   Hirot   tumanlari   unga   qaram   edi.   Xorazm   hokimi   ("Xorazmshoh"
unvoni   bilan)   Muhammad   (1097-   yildan)   ancha   mustaqil,   lekin
baribir   Siston   malikasi   Toj   ad-Din   (1087-1164)   kabi   Sanjarning   oliy   hokimiyati
ostida hukmronlik qilgan.
1102-yildan Sanjar amirlari uni bo'ysundirdilar, hatto Malikshoh davrida ham
mustaqil   bo'lib   qolgan   Qoraxoniylar   davlatini   nihoyat   egallandi,   1117-yilda
Sanjarning   g aznaviy   Behramshohga   (1117-1157)   ko rsatgan   yordami   tufayli	
ʻ ʻ
G aznaviylar   saltanati   (ya ni   Afg oniston,   Shimoliy   Hindiston   va   qadimgi	
ʻ ʼ ʻ
Surievlar sulolasi bilan Gur vassal knyazligi) ham qayta tuzilib sanjarga bo'ysindi.
Sanjarning   nominal   bo'lsada   oliy   hokimiyati   ostida   qoldi.   Faqat   bir   marta   (1135)
Behram o'zining fmustaqil davlat ekanligini e'lon qildi 10
.
O rta   Osiyodan	
ʻ   Qashg ar	ʻ   va   Samarqand   xonliklariga   yangi   kelgindilarning
bostirib kirishi bu hududlarning osoyishtaligini buzdi. Yangi kelganlar bu joylarda
musulmon dinida bo'lmagan bo lmagan	
ʻ   Qoraxitoy xonligini tuzdilar   (1124). 1138-
yilda   Xorazmshoh   Muhammad   Otsizning   o g li   (1128-1156)   Sanjardan   ajralib	
ʻ ʻ
chiqishga qaror qildi va mag lubiyatga uchragach,	
ʻ   Sirdaryo   ortidan qora-qitoylarni
yordam   uchun   chaqirdi.   Sanjar   Amudaryoni   kesib   o'tib   100   000   kishilik   qo'shini
bilan butparastlar bilan bo lgan hal qiluvchi jangda (1141) mag'lub bo'ldi va butun	
ʻ
Movarannahr   Qora   -xitoy   gurxonlari   qo liga   o tdi.   Otsiz   faqat   nomi   bilan	
ʻ ʻ
saljuqiylarning   qaram   bo'lib   qoldi.   Uning   merosxo'r   o'g'li   Elarslon   (1156-1172),
Sanjardan yordam olgan bo lsa-da, allaqachon butunlay mustaqil edi.	
ʻ
G'aznaviylar   hududida   shahzoda   Gura   Ala   ad-Din   Husayn   Behramshohga
qarshi   isyon   ko'tarib,   butun   G'azni   tumanini   egallab   oldi   va   vayron   qildi   (1150).
10
  Михайлова И. Б. Средневековый Багдад: некоторые аспекты социальной  и политической истории города в середине 
X  – середине  XIII  вв. – М., 1990 
20 Behram   o'z   qarorgohini   Hindistonga,   Lahorga   ko'chirishga   majbur   bo'ldi.   Sanjar
“Olamning   kuydiruvchisi”   (“Jehan-suz”   –   Ala   ad-Dinni   shunday   atashgan)ga
qarshi   hech   narsa   qila   olmadi.   Sanjarning   o zi   ham   tez   orada   g uz   turklari   bilanʻ ʻ
bo lgan   kurashda   (1153-1157)   halok   bo ldi   va   Movarounnahrdan   o z   mulkiga	
ʻ ʻ ʻ
ko chib   o tishga   ruxsat   berildi.   Chunki   g'aznaviylar   bu   yerda   qoraxitoylar
ʻ ʻ
tomonidan zulmga uchragan.
50   yildan   ko'p   vaqt   davom   etgan   o'zaro   urushlar   boshlanib   ketdi.   Sanjar
avlodlari qirib tashlandi (1162). Turli amirlar Saljuqiylar va G aznaviylar o lkasida	
ʻ ʻ
hokimiyat   uchun   o zaro   kurashdilar.Turkiy   va   afg on   qo shinlari,   turli	
ʻ ʻ ʻ
qabilalarning qo shinlari mamlakatni yondirib, vayron qildilar.	
ʻ
Bu   davr   oxirida   hokimiyat   ikki   hukmdor   —   G urid   va   Xorazmshoh   qo lida	
ʻ ʻ
to plandi.   Oxirgi   g aznaviylar   Melik-Xosrov   (1160-1187)   Lahorda   G uriylar	
ʻ ʻ ʻ
qo liga   taslim   bo lib,   qatl   etildi   va   sobiq   g aznaviy   mulklari   yangi   hind
ʻ ʻ ʻ
hukmdorlari   bo'lgan   G'iyosiddin   (1163-1203)   va   Muizz   ad-Dinlar   qo liga   o tdi.	
ʻ ʻ
Ularning yirik vakili Qutbiddin 1192-yilda Dehlini egallagan, hind (Dehli) sultoni
deb e'lon qilindi. Seiston, Balx, Bomiyon va Hirot ham G uriylarga bo ysundi.	
ʻ ʻ 11
Xorazmning yuksalishi birinchi bo lib Alp Arslon o g illari — Sultonshoh va	
ʻ ʻ ʻ
Tekesh   (1172-1193)ning   kurashi   tufayli   ortga   surilgan.   Lekin   ukasi   vafotidan
keyin   Tekesh   (1193-1200)   Xurosonni   qarshiliksiz   egalladi   va   1194-   yilda   oxirgi
Iroq   saljuqiyini   hayoti   va   taxtidan   mahrum   qiladi.   Butun   Eron   unga   bo'ysindi.
Tekesh vafot etib, uning o g li Muhammad II (1200-1221) hukmronlik qilishi bilan	
ʻ ʻ
G urid   G iyosiddin   Xurosonga   bostirib   kirib,   Muhammad   bilan   urush   boshlaydi.	
ʻ ʻ
Bu   urush   Alouddin   (1203-1206)   tomonidan   davom   ettirildi.   G uriylar   qo shini	
ʻ ʻ
Xorazmda   halok   bo ldi   (1204).   G uriylarning   mulklari   Xorazmga   qo'shib   olindi.	
ʻ ʻ
1227-yilga kelib, Hindiston podsholigi sobiq g uriylar quli turkiy Iltutmish qo lida	
ʻ ʻ
bo lib,   undan   “qul   podshohlari”   yoki   “g uriylar   qullari”   deb   ataladigan   sulolalar	
ʻ ʻ
hukmronlik   qilishgan   (1290-yilgacha   mavjud   bo lgan).   G uriylarning   qolgan	
ʻ ʻ
11
  Ziyoev H. O‘rta asrlar Sharqi. - Toshkent: O‘zbekiston, 2016. 
21 mulklari   birin-ketin   Xorazmshoh   qo'liga   o'tib   ketadi.   1216-   yilda   g'uriylarning
oxirgisi halok bo'ldi.
2.2.Saljuqiylar davlati tarkibi Eronda ilm-fan va madaniyat
Saljuqiylar   davlatida   ilm-fan   va   madaniyat   rivojlangan.   Ayniqsa,   Eron,   Iroq
va Movarounnahrda madaniy yuksalish yuqori bo lgan. Nishopur, Isfahon, Basra,ʻ
Hirot,  Marv,  Buxoro, Samarqandda  madrasalar  bunyod  qilingan.  Xususan,   buyuk
vazir   Nizomulmulk   qurdirgan   Bag doddagi   Nizomiya   madrasasi   (1067)   butun	
ʻ
jahonga   mashhur   bo lgan.   Nizomulmulk   davlatni   boshqarish   asoslari   haqida	
ʻ
„Siyosatnoma“   asarini   yaratgan.   Munajjim   va   riyoziyotchi   olim   Umar   Xayyom
loyihasiga   ko ra,   Isfahonda   rasadxona   qurilgan.  U   Malikshoh   topshirig iga  ko ra,	
ʻ ʻ ʻ
rasadxonada   kuzatuv   ishlarini   olib   borgan   va   sosoniylarning   shamsiy   taqvimini
isloh   etib,   Yangi   taqvim   („Malikshoh   taqvimi“   yoxud   „Jalol   erasi“)   ni   tuzgan
(1079). Nizomiy Ganjaviy, Jaloliddin Rumiy, Sa diy Sheroziy, Umar Xayyom fors	
ʼ
she riyatining so nmas durdonalarini yaratishgan. Muhammad G azoliy, Farididdin	
ʼ ʻ ʻ
Attor, Xoja Yusuf Hamadoniy kabi islom ulamolari va so fiylar ijod qilishgan.	
ʻ
Saljuqiylar   davlatida   riyoziyot   va   ilmi   nujum   (Bahovuddin   Abubakr
Marvaziy,   Sharafiddin   Tusiy,   Abulhasan   Ali   Marvaziy,   Abulhotam   Muzaffar
Isfizoriy,   Zahiriddin   G aznaviy),   tibbiyot   va   kimyo   (Ismoil   Jurjoniy,   Faxriddin	
ʻ
Roziy),   tarix   (Zahriddin   Nishopuriy,   Sadriddin   Husayniy,   Anushirvon   Koshoniy,
Abu   Bakr   Ravondiy),   adabiyot   (adib   Sobir   Termiziy,   Nosir   Xusrav,   Anvariy,
Asiriddin Axsikatiy, Raf iy Marvaziy va boshqalar) sohalariga oid ko plab bebaho
ʼ ʻ
asarlar   yaratilgan. 12
  Bu   davrda   Nishopur,   Marv,   Isfahon,   Ray,   Hamadon   kabi
poytaxt   shaharlar,   shuningdek,   Buxoro,   Samarqand,   Termizda   ko plab   me moriy	
ʻ ʼ
yodgorliklar   qurilgan.   Marv   gullab   yashnagan,   u   „Marvi   Shohijahon“   —
„Shaharlar   shohi“   deb   ulug langan.   Tarixchi   va   sayyoh   Yoqut   Hamaviy   Marvda	
ʻ
bo lganida   bu   yerda   10   ta   yirik   kutubxona   borligini   ko rgan   va   ulardan	
ʻ ʻ
foydalangan.   Termiz   yaqinidagi   Payg ambarorolda   Zulkifl   majmuasi   (11—12-	
ʻ
12
  Xoliqov A. O‘rta Osiyo tarixi. - Toshkent: Sharq, 2005.
22 asrlar),   Sulton   Saodat   me moriy   majmui   (11   —   18-asrlar),   Jarqo rg on   minorasiʼ ʻ ʻ
(1109),   Marvda   Sulton   Sanjar   maqbarasi   (12-asr)   va   boshqa   me moriy   obidalar	
ʼ
qurilgan.   Saljuqiylarning   Ko niya   sultonligida   ham   madaniyat   taraqqiy   etgan.	
ʻ
Kichik   Osiyoning   islomlashish   jarayoni   kuchayib,   tasavvufning   mavlaviylik,
bektoshiya   kabi   tariqatlari   shakllangan,   axiylik   (javonmardlik)   va   qalandarlik
kuchaygan.   Jaloliddin   Rumiy,   Yunus   Emro   (1240—1320),   Xoja   Bektosh   Vali
(1248—1338),   Sadriddin   Ko nyoviy,   Shahobiddin   Suhravardiy   singari   mashhur
ʻ
mutasavviflar yetishib chiqqan. Ko niya (Ikoniy), Sivas, Qaysariya, Nikeya sh.lari	
ʻ
yirik   madaniy   markazlar   hisoblangan.   Bu   paytda   „O g uznoma“   dostonining	
ʻ ʻ
yozma varianti shakllangan, latifaaa Xo ja Nasriddin (Afandi) obrazi (Turkiston va	
ʻ
Anadoluda) yaratilgan.
XULOSA
23 Eron bepoyon tog‘li va ko‘p cho‘llardan iborat kontinental iqlimli mamlakat.
Dehqonchilik   uchun   qulay   vodiylar,   tog‘   oldi   hududlari   juda   ko‘p.   Shimolda
Elburs   tog‘   tizimi   va   unga   Turkman,   Xuroson   tog‘lari   qo‘shiladi.   G‘arbdan   va
janubdan   Zagros   va   Janubiy   Eron   tog‘lari   o‘rab   turadi.   Janubiy-g‘arbiy   Eronda
(Xuziston)   Qorun   va   Qerxa   daryolari   vodiysida   yuqori   hosil   beradigan   yerlar
mavjud.   Qadimgi   G‘arbiy   Eronda   hind-yevropa   tillarida   so‘zlashadigan   elam,
lulubey, qutiy (gutiy) va kassit qabilalari yashagan. «Eron» so‘zi «ariana» – oriylar
mamlakati degan ma’noni bildiradi.
Oriylar   mil.avv.   II   ming   yillikda   O‘rta   Osiyodan   Eron,   Afg‘oniston,
Hindistongacha   tarqaldilar.   Ular   ko‘chmanchi   chorvadorlik   bilan   shug‘ullanib,
bepoyon hududlarda yashaganlar. Bu davrda sak-skif qabilalari Osiyo va Yevropa
sharqini   Qora   dengiz   bo‘yigacha   bo‘lgan   hududlarni   egallagan   edilar.   Iqlimning
o‘zgarishi,   mehnat   qurollarining   takomillashuvi,   aholi   sonining   ko‘payishi   sak-
skiflarni   bo‘sh   yotgan   yerlarni   egallash   uchun   siljishlariga   sabab   bo‘ldi.   Ular   bir
necha ming yil davomida Shimoliy Xitoydan Qora dengizigacha cho‘zilib ketgan,
fanda   Buyuk   cho‘llar   deb   atalgan   bepoyon   hududda   yashadilar.   Oriylar   sak-
skiflarning   mil.avv.   II   ming   yillikdagi   migratsiya   to‘lqini   bo‘lib,   Hindistongacha
bo‘lgan   hududlarda   yuz   berdi.   Oriylarning   turmush   tarzi,   madaniyati,   urf-adat   va
an’analari  sak-skiflar  bilan aynan mos tushadi. Arxeologik topilmalar bu fikrning
yaqqol dalilidir.
Qadimgi fors davlati tarixi bo‘yicha manbalar xilma-xil: bu xo‘jalik hujjatlari,
tarixiy   yozuvlar,   podsho   Doro   I   ning   tosh   bitiklari ,   amaldorlarning   rasmiy
yozishmalari.   Hozirgi   vaqtda   qadimgi   fors   tilidan   elam   va   akkad   tillariga   tarjima
qilingan   200   ga   yaqin   (podsholar)   mixxat   yozuvlari   chop   etilgan.   1972-yilda
fransuz arxeologlari Suzadan Doro I ning ulkan haykalini topdilar. Haykal qadimgi
fors,   elam,   akkad   va   misr   iyeroglif   matnlari   bilan   qoplangan.   Qadimgi   Eron
poytaxtlaridan biri Persepoldan podsho Kserks yozuvlari nusxalari hamda mil.avv.
III   ming   yillikka   oid   elam   tilida   mixxat   bilan   yozilgan   800   ta   hujjat   topilgan.
Mil.avv.   I   ming   yillikda   O‘rta   Osiyo   va   Eronda   hukmron   bo‘lgan   zardushtiylik
24 e’tiqodining muqaddas kitobi «Avesto» Eronning qadimgi tarixini o‘rganishda eng
muhim   tarixiy   manbalardan   biri   bo‘ladi.   «Avesto»   oromiy   alfavitida   yozilgan
bo‘lib, bizgacha uning ayrim qismlari yetib kelgan. Fors qabilalarining Old Osiyo
chegaralaridagi   migratsiyasi   to‘g‘risida   mil.avv.   IX–VII   asrlarga   oid   Osuriya
yozuvlari   ma’lumot   beradi.   Bobil   tarixiy   xronikasi   Mesopotamiyani   forslar
tomonidan   bosib   olinishi   haqida   hikoya   qiladi.   Forslar   davriga   oid   loy
taxtachalarda   yozilgan   100   ming   Bobil   xususiy-huquqiy   va   ma’muriy   xo‘jalik
hujjatlari mavjud. Misrdan forslar davriga oid turli xil ma’muriy xo‘jalik hujjatlari,
podsho   Kambizning   Misr   ibodatxona   mulklarini   cheklash   to‘g‘risidagi   dekreti,
Doro   I   ning   Misr   qonunlarini   kodifikatsiya   qilish   to‘g‘risidagi   farmoni   katta
qiziqish uyg‘otadi.
Midiya   va   Eron   tarixi   bo‘yicha   ma’lumot   beradigan   manbalardan   biri   bu   –
yunon   mualliflarining   asarlari   hisoblanadi.   Gerodot   (mil.avv.   V   asr)ning   asari,
Fukidid   (mil.avv.   V   asr)   tarixi,   Ksenofontning   «Yunon   tarixi»   asari,   uning
«Anabasis»   memuari,   sitsiliyalik   Diodorning   «Tarixiy   kutubxona»si   kabi   asarlar
qadimgi   fors   tarixiga   oid   boy   siyosiy,   ijtimoiy,   harbiy-diplomatik   ma’lumotlar
beradi.
Xulosa o`rnida shuni aytish mumkinki, saljuqiylar o`rta sharqqa yetib borgan
vaqtlarda   islom   dunyosi   tang   ahvolda   edi.   Garchi   Bag`doddagi   Abbosiy   xalifa
sunniy   islom   dunyosining   oliy   rahbari   bo`lsada,   abbosiylar   imperiyasi   bu   vaqtga
kelib,  siyosiy   va  harbiy  jihatdan   nihoyatda   zaiflashib   qolgan   edi.   Xalifa   Bag`dod
va Eronning bir qimisga hokim bo`lgan shia Buvoyxiylar qo`lida qo`g`irchoq edi.
Ular   Misrga   hokim   bo`lgan   shia   fotimiy   xalifalarini   din   va   davlat   yo`lboshchisi
sifatida tan olishar, lekin yashab turgan joylarida sunniy musulmonlar ko`pchilikni
tashkil   etgani   uchun   Bag`dod   xalifasini   o`rtadan   olib   tashlashga   qo`rqar   edilar.
Mahmud   G`aznaviy   shialarning   harbir   va   siyosiy   kuchlarini   tor-mor   qilgandan
keyin sunniy musulmonlikka dushman bo`lgan bir qancha shia guruhlarini yashirin
tashkilot   sifatida   ish   ko`rib,   har   tarafda   buzg`unchilik   faoliyatini   olib   borayotgan
edi.   Xullas,   abbosiylar   imperiyasiga   qarashli   musulmon   o`lkalarida   siyosiy
25 boshboshdoqlik   hamda   e`tiqod   ishonchsizligi   hukm   surayotgandi.   O`rtada   ko`zga
tashlanadigan shaxs bo`lmagani uchun islom jamoati har xil mazhablaga bo`linib,
siyosiy parchalanishga yuz tutayotgan edi.
Saljuqiylar   sunniy   mazhabida   edilar.   Abbosiy   xalifa   iqtidorli   qolish   va   o`z
jamoasini   shia-botiniy   kuchlardan   himoya   qilish   maqsadida   sunniy   hukumatlar
bilan   yaqin   aloqada   bo`lib   turdi.   Hatto   halifa   o`zi   sulton   bo`lsa   ham   Mahmud
G`aznaviy “sulton” deb e`lon qildi. Shu tarzda Mahmud G`aznaviy o`zini tanitish
yo`lini   topgai   kabi   xalifa   ham   kuchli   bir   himoya   ostiga   o`tgandi.   Xalifa
To`g`rulbekni ham “sulton” sifatida e`tirof etardilar.
Saljuqiylar   har   ikki   taraf   uchun   ham   manfaatli   bo`lgan   bu   yaqinlikdan
yetarlicha   foydalandilar.   To`g`rulbek   1055   yilda   haj   yo`llarining   xavfsizligini
ta`minlash   bahonasida   Iroqqa,   ya`ni   xalifa   qo`l   ostidagi   yerlarga   kirib   bordi.
Abbosiy   xalifa   Bihrulloh   To`g`rulbekni   Bag`dodga   taklif   etib   uni
“musulmonlarning hukmdori” deb e`lon qildi. Va Bag`dodda juma xutbasini uning
nomiga   o`qidi.   To`g`rulbek   katta   tantana   bilan   Bag`dodga   kirdi.   Bag`dod   xalqni
ularni   shialarning   zulmidan   qutqargan   bu   sultonni   va   uning   askarlarini   shodu
hurramlik bilan kutib oldi. Xalifa sultonning qizi Xadicha Arslon xotunga uylanib,
oradagin iplarni qattiqroq bog`ladi. 
Xullas Saljuqiylar ham islom olamida ham O`rta Osiyo davlatchiligi tarixida
muhim iz qoldirgan davlatlardan biridir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
26 1. Abdurahmonov Q. O‘rta Osiyo xalqlari tarixi. - Toshkent: O‘qituvchi, 1995.
2. Bosvort K.E. Musulmanskie dinastii. - Moskva: Nauka, 1971. 
3. Ziyoev H. O‘rta asrlar Sharqi. - Toshkent: O‘zbekiston, 2016. 
4. Qo‘qonov M. Saljuqiylar davrida O‘rta Osiyo. - Toshkent: Fan, 2006. 
5. Mahmudov T. Saljuqiylar tarixi. - Toshkent: O‘qituvchi, 1992.
6. Nizomulmulk. Siyosatnoma. Nashrga tayyorlovchi E.Erkinov. - Toshkent: 
Adabiyot va san’at, 1989.
7. O‘rinboev B. XI-XII asrlarda O‘rta Osiyo. - Toshkent: O‘zbekiston, 1983. 
8. Xoliqov A. O‘rta Osiyo tarixi. - Toshkent: Sharq, 2005.
9. Sarimsokov  A.A,  Jahon  tarixi  (Osiyo  va  Afrika  mamlakatlarining  o‘rta 
asrlar tarixi), Namangan.  2019- yil . 128-152  b . 
10. Большаков О. Г. История Халифата. Ч. 1. Ислам в Аравии  (570-633). – 
М., 1989. 
11. История стран Азии и Африки в средние века. – М., 1988.  
12. История стран Азии и Африки в средние века. – М.: МГУ, 1968. 
13. Курбангалиева   P . P .  Ўрта  асрлар  т ap и x и.  Ўқув  методик  қўлланма.  –
Т.: 
14. Учпедгиз, 1991. 
15. Михайлова И. Б. Средневековый Багдад: некоторые аспекты оциальной
и политической истории города в середине  X  – середине  XIII  вв. – М., 
1990 
16. Семе?нов В. П. Ўрта асрлар тарихи. – Т.: «Ўқитувчи», 1973.
17. A.S. Sagdullayev, O’zbekiston tarixi I kitob, Toshkent “Donishmand 
Ziyosi” 2021. 
18. Azamat Ziyo, O zbek davlatchiligi tarixi, T., 2000-yil. 	
ʻ
19. Клод  Каэн,  Турция  до  османских  султанов.  Империя  великих 
сельджуков,  тюркское  государство  и  правление  монголов,  Превод,  
ЗАО “Центрполи – граф”, 2021. 
20. Bosvort K. E., Musulmanskiye dinastii, M., 1971. 
21. Stenli Len Pul, Musulmanskiye dinastii, M. — T. — Bishkek, 1996. 
27 22. Rashididdin, Sbornik letopisey, M. L., 1952. 
23. Siyosatnoma Toshkent “Yangi asr avlodi” 2008. 
INTERNET MANBALARI:
1. www.arxiv.uz      
2. www.ziyonet.uz   
3. www.tb.urdu.uz   
4. www.talqinvatadqiqotlar.uz     
28

Eron Saljuqiylar hukmronligi davrida

Купить
  • Похожие документы

  • Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
  • O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
  • Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
  • Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
  • Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha