Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 378.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 06 Июнь 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Психология

Продавец

ISROILJONOVLAR

Дата регистрации 31 Май 2024

13 Продаж

Eshitishda nuqsoni mavjud bolalarni psixologiyada o’rganilishi

Купить
MAVZU: ESHITISHDA NUQSONI MAVJUD BOLALARNI PSIXOLOGIYADA O’RGANILISHI MUNDARIJA KIRISH I BOB. ESHITISHDA NUQSONI MAVJUD BOLALARNI PSIXOLOGIYADA O’RGANILGANLIK DARAJASI 1.1. Bolalarda eshitishning roli hamda uning buzilishi natijasida yuzaga keladigan ruhiy holatlar 1.2. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni mehnatga o‘rgatish jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish II BOB. ESHITISHDA NUQSONI MAVJUD BOLALAR PSIXODIAGNOSTIKASI VA UNI BARTARAF ETISH USULLARI 2.1. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar psixodiagnostikasi va psixokorreksiyasi 2.2. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni o‘rganish bo‘yicha olingan natijalar tahlili XULOSA AMALIY TAVSIYALAR ADABIYOTLAR RO‘YXATI ILOVALAR KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach barcha sohalarda bo‘lgani kabi ta’lim sohasida ham tub islohotlar amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” zamon talablariga javob beradigan pedagogik xodimlar tayyorlashni bosh vazifa qilib qo‘ydi. Ko`plab psixolog olimlarning ta’kidlashicha: har bir jamiyatning kelajagi, uning ertangi kuni ushbu jamiyatning jahon hamjamiyatidagi obro‘-e’tibori avvalambor ushbu jamiyat farzandlarining unib-o‘sib, ulg‘ayib qanday inson bo‘lib hayotga kirib borishiga bog‘liqdir. Nazariy bilimlar hamda amaliy malakalarga ega bo‘lgan va yangi zamonaviy muammolarni muvaffaqiyatli hal qila oladigan mutaxassislar tayyorlash bilan bog‘liq ishlar bugun yanada dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Respublikamizning rivoji, ravnaqi oliy maktablarda tayyorlanayotgan mutaxassislarga bog‘liq ekan, ularni har tomonlama yetuk insonlar qilib tarbiyalash kerak. O‘qituvchi bilan o‘smirning hamkorlikdagi faoliyatini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish bo‘lajak mutaxassislar kasbiy tayyorgarligining asosiy omillaridan biridir. Psixologik bilimlarni inson tomonidan o‘rganilishi shuning uchun ham muhimki odamlarning bilimdonligi nafaqat tashqi olamda ro‘y berayotgan ob’ektiv hodisalar mohiyatiga aloqador bilimlar majmuiga ega bo‘lish bilan, balki hayotda munosib o‘rin egallash, o‘z ichki imkoniyatlari va salohiyatidan samarali foydalangan holda faoliyatini oqilona tashkil etishning barcha sirlaridan boxabar bo‘lish, o‘ziga va o‘zgalarga ta’sir ko‘rsatishning usul va vositalarini bilish va ulardan o‘z o‘rnida unumli foydalanishni nazarda tutadi. Shu sababli, bugungi kunda maxsus maktablarida mehnat tarbiyasini takomillashtirishning samarali usullarini aniqlash dolzarb masalalardan biridir. Mamlakatimizdagi mustaqil, huquqiy demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyat qurish yo’lidagi ulkan ishlar inson mohiyatini yangidan kashf qilishga, uning o’zligini anglashdagi imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishga va ma’naviy barkamol, intellektual hamda aqliy-amaliy jihatdan mukammal yetuk kadrlarni tayyorlash uchun yangi shart-sharoitlar yaratib bermoqda. Ma’lumki, har tomonlama sog‘lom muhit hukmron ekan, farzandlarimiz barkamol voyaga yetadilar, fuqarolari barkamol jamiyat esa hech qachon zavol topmaydi. Mamlakatimizda aynan mustaqillik yillarida bu borada talay ijobiy ishlar amalga oshirildi, davlat dasturlari, hukumatning maxsus qarorlari qabul qilindi. O‘zbekiston Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Xalqaro Konvensiyani ratifikatsiya qilgan hamda BMTning Bola huquqlari qo‘mitasi tavsiyalarining bajarilishi yuzasidan Milliy harakat dasturini qabul qilgan davlat sifatida har bir bolaning tug‘ilgan onidan boshlab oila muhitida tarbiyalanishi, uning salomatligi, aqliy va jismoniy kamoloti uchun barcha shart-sharoitlarning yaratilishi davlat ahamiyatiga molik masala ekanligini amalda ta’minlashga katta ahamiyat berib kelmoqda. Shu ma’noda “Bola huquqlari kafolatlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining qabul qilinishi ana shu e’tibor va g‘amxo’rlikning yana bir amaliy ifodasidir. Zamonaviy psixologiyada ontogenetik rivojlanishning turli bosqichlari o‘ziga xos jins va yosh xususiyatlarini namoyon etuvchi turli kognitiv, kognitiv va affektiv jabhalar bir qator genetik, ijtimoiy va shaxsiy omillarning o‘zaro uyg‘unlashuvida ro‘y berib, turfa ko‘rinishli va katta ta’sir kuchiga egaligi bilan subyektning xulq-atvor mexanizmida o‘ziga xos individual-psixologik, individualdinamik xususiyatlar, uning dunyoqarashi, qadriyatlar tizimi, kauzal, kazusli vaziyatga tushganga qadar yashagan ijtimoiy-psixologik muhit bilan belgilanib, shaxs rivojlanishi va shakllanishida katta ahamiyatga egaligi ta’kidlanadi. Zero, shaxs va uning tashqi olamni bilish imkoniyatlari bilish jarayonlari, ya’ni psixik jarayonlar orqali tushuntiriladi. Idrok va xotira jarayonlarining samaradorligi va ularni boshqarish psixik jarayon bo‘lmish diqqatga bevosita bog‘liqdir. Eshitishda kamchiligi bor shaxslarni o‘rganish va diagnostika qilish psixologning amaliy faoliyatiga yordam beradi. Ayni vaqtda psixologik diagnostikaning barvaqt amalga oshirilishi nutq bilan bog‘liq salbiy holatlarning intervensiyasi uchun zamin yaratadi. O‘zbekiston Respublikasi «Ta’lim to‘g‘risidagi qonun» hamda «Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi» ta’lim tarbiya, shu jumladan maxsus ta’lim tarbiya oldiga bir qator vazifalarni qo‘ydi. Milliy istiqlol g‘oyalari va tamoyillariga asoslangan holda jamiyatimizning mustaqillik yillarida orttirilgan taraqqiyot tajribasi tahlil qilinganida, ijtimoiy hayotning muhim tarkibiy qismi sifatida barcha sohalarida ta’lim – tarbiya va uning mazmuni tubdan o‘zgaradi. O‘zgarishning genezisi ta’lim sohasida davlat siyosatining huquqiy va metodologik asoslarini yaratib berish boshlanadi. Shu tariqa eshitishda nuqsoniga ega bo‘lgan bolalar psixik rivojlanishning o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi bir qator ma’lumotlar yog‘ildi. Keyingi yillar davomida eshitishda nuqsonini o‘rganuvchi olimlar o‘z diqqatlarini mexanizmlari va bartaraf etish usullarini o‘rganishgan. Eshitishda nuqsoniga ega bolalar psixik rivojlanishini o‘rganishga esa kam ahamiyat berganlar. Yaqin yillardan boshlab, maxsus psixologiyani muammolariga bo‘lgan qiziqish nisbatan ortdi. Eshitishda nuqsoniga ega bo‘lgan bolalar psixik rivojlanishini o‘ziga xos xususiyatlarini turlicha eshitish buzilishlariga ega bolalar bilan korreksion ishlarni olib borish davomida har bir eshitish kamchiliklariga aynan o‘zigagina xos bo‘lgan psixik jarayonlarni va xususiyatlarni o‘rganish bilan bog‘liqdir. Shuningdek, eshitishda kamchiligiga ega bo‘lgan bolalar uchun tashkil etilgan maxsus o‘quv tarbiyaviy muassasalarda, maxsus guruhlarda olib boriladigan korreksion ishlar, ularning xalq ta’limi tizimida o‘rni, bog‘cha va maktab sharoitida ular bilan yakka tartibda olib boriladigan psixologik ishlarining uslub va shakllarini bayon etadilar. XX asrning so‘nggi yillarda eshitishda kamchiligi hamda uning oqibatida yuzaga keladigan yuqori darajadagi ijtimoiy dezadaptatsiya holatlari yuzasidan ota-onalarning psixolog, psixiatr hamda nevropatologlarga murojaatlari soni tobora ortib borayotganligi kuzatilmoqda. Ko‘pchilik ota-onalar va pedagoglarning ushbu patologiya haqida aniq hamda to‘liq tasavvurga ega emasliklari oqibatida bu bolalarga ko‘pincha “quloqsiz”, “esipastroq”, “bezori”, “o‘zlashtirmovchi” bolalar sifatida munosabatda bo‘linishi mazkur patologiyaning yanada ham kuchayib ketishiga olib kelmoqda. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, eshitishda nuqsoni mavjud bo‘lgan shaxslarda xulq-atvorning buzilishi asosida bosh miyaning peshona qismi po‘stlog‘i va dumsimon yadro tomonidan ta’minlanuvchi harakat faolligini tormozlovchi nazoratining pasayishi yotadi. Inson ongi bir qarashda yaxlit narsa, aslida u ayrim alohida jarayonlardan iborat. Shuning uchun ham atrof - muhitni, o‘zimizni bilishimizga imkon beruvchi ongni o‘rganish uchun uni alohida psixik jarayonlarga bo‘lib o‘rgana boshlaymiz. Bu jarayonlar - sezgilar, idrok, xotira, diqqat, tafakkur, nutq va boshqalardir. Bu jarayonlar shu qadar bir-birlari bilan bog‘liqki, birini ikkinchisiz tasavvur qilishning o‘zi qiyindir. Eshitishda nuqsoni mavjud bolalarni ilmiy tadqiq etish bo`yicha N.V.Dobrinin, N.V.Kuzminina, I.V.Straxov, M.V.Gamezo, F.N.Gonobolin kabi bir qator olimlar tomonidan olib borilgan. Eshitish azolariningning fiziologik asoslarini tushuntirishda esa rus fiziologlari I. P.Pavlov, A.A.Uxtomskiylarning olib borgan ishlari muhimligi bilan ajralib turadi. Ularning ta’limotlariga asosan, nutqning holatlari, sifatlari, xususiyatlari, birinchidan, qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarining o‘zaro birgalikdagi harakati bilan, ikkinchidan, miya strukturasida hukm suruvchi qo‘zg‘aluvchanlik bilan uyg‘unlikka egadir. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Tadqiqotlarni o’rganish va tahlil etish natijasida eshitishda nuqsoni bo’lgan o’quvchilarni mehnatga o’rgatish jarayonida bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish muammosi tizimli yondashishni talab qiladigan o’ta murakkab, ko’p qirrali pedogogik-psixologik muammo degan xulosaga keldik. Muammoga doir ilmiy tadqiqot ishlarini o’rganib, ularni ilmiy jihatdan tahlil etish asosida shu narsa ma’lum bo’ldiki, maxsus ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalarida eshitishda nuqsoni bo’lgan o’quvchilarni mehnatga o’rgatish jarayonida bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish maxsus tadqiq etilmagan. Kurs ishining maqsadi – eshitishda nuqsoni majvud bolalarni psixodiagnostika qilish hamda ularni korreksiya qilish usullarini ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishining predmeti – eshitishda nuqsoni mavjud bolalar ruhiyatining o’ziga xos jihatlarini o’rganish, diagnostika va korreksiya qilishdan iborat. Kurs ishining vazifalari quyidagicha belgilanadi:  Eshitishda nuqsoni mavjud bolalarning ruhiy rivojlanishning umumiy va maxsus qonun-qoidalarini aniqlash;  Eshitishda nuqsoni mavjud bolalar bilish faoliyatini rivojlanish xususiyatlarini o’rganish;  Eshitishda nuqsoni mavjud bolalar ruhiy rivojlanish xususiyatlarini psixologik korreksiya va diagnostika qilish;  Eshitishda nuqsoni mavjud bolalarga pedagogik-psixologik ta’sir usullarini psixologik jihatdan asoslash; - Eshitishda kamchiligi mavjud bolalarni diagnostikasi va korreksiyasi jarayonidir. Kurs ishining obyekti – Farg’ona shahridagi 2-maxsus maktab internatining 6-9 sinf o`quvchilari tanlab olindi. Tadqiqotimizda jami 20 ta o`quvchi tanlab olindi. Kurs ishining metodologik asosini psixologiya fanining asosiy tamoyillaridan biri bo‘lmish, ong bilan faoliyat birligi tamoyili, L.S.Vigotskiyning madaniy-tarixiy konsepsiyasi, P.K.Anoxinning funksional tizimlar nazariyasi tashkil etadi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», «Maxsus ta’lim konseptsiyasi», mazkur hujjatlarning asosiy g’oyalarini amaliyotga tadbiq etish bo’yicha qabul qilingan me’yoriy hujjatlar, ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy va uzluksiz ta’lim tizimining faoliyat ko’rsatish prinsiplari, mavzuga doir falsafiy, ilmiy-pedagogik, ijtimoiy-psixologik manbalar, o’quvmetodik qo’llanmalar, maxsus pedagogikaga oid ilg’or tajribalar tashkil etadi. Kurs ishining metodlari. Maxsus maktabda darslarini kuzatish va tahlil qilish; maxsus maktab o‘quvchilarining tibbiy-pedagogik va psixologik hujjatlarini o‘rganish va tahlil qilish; savol-javob, suhbat, so‘rovnoma, kuzatish, maxsus mashg’ulotlardan keng foydalanilanildi. Shakllantiruvchi bosqichda psixologik mashqlar va o‘yinlar majmui (“Farqini top”, “Kuzda barglar qanday tushishini chizma va ranglar bilan bo‘yab qo‘y”, “Sonlarni ma’lum tartibda joylashtirish”, “Diqqat taqsimlanishi”, “Har bir qo‘l uchun o‘ziga xos ish”, mashqlari shuningdek, “Hamma narsani ilg‘ab ol”, “To‘xtamasdan izla” o‘yinlari) qo‘llanildi. Kurs ishining tuzilishi va hajmi: Kurs ishimiz 2 bob, 4 paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Ishning umumiy hajmi ___ betdan iborat. I BOB. ESHITISHDA NUQSONI MAVJUD BOLALARNI PSIXOLOGIYADA O’RGANILGANLIK DARAJASI 1.1. Bolalarda eshitishning roli hamda uning buzilishi natijasida yuzaga keladigan ruhiy holatlar O’quvchida eshitish nuqsoni yuzaga kelishga homiladorlikni noqulay davom etishi, onaning virusli kasalliklari ham muhim rol o'ynaydi. Eshitish buzilishi sabablari eshitish sezgilarini tug'ma deformatsiyasi, eshitish nervining atrofini, ximik zaharlanish, tug'ish davridagi travmalar, mexanik travmalar, kuchli ovoz ta'sirotlarining akustik ta'siroti bo'lishi mumkin. Eshitish buzilish o'rat quloqni o'tkir shamollashi oqibatida yuzaga kelishi mumkin. Eshitishning qat'iy buzilishi burun va halqum (adenoid, xronik shamollashish) kasalliklari natijasida ham kuzatiladi. Bu kasallliklar chaqaloqlik chog'ida jiddiy xavf soladi. Eshitish pasayishiga ta'sir qiluvchi omillar orasida ototopsik preporatiplar asosan antibiologiklar muhim o'ringa egadir. Eshituv funksiyasi buzilishi asosan chaqaloqlik davrida ko'p uchraydi. L.V.Neylan (1959) eshitish buzilishlari 70 %i 2-3 yoshlarda kuzatilishini e'tirof etib o'tadi. Bola hayotining keyingi yillarida eshitishni pasayishi kam kuzatiladi. Eshitishni buzilishlari yuzaga kelishda kasbiy omillar ham katta ahamiyatga ega. Karlar oilasida eshituvchilar oilasiga qaraganda ko'p miqdorda kar bola tug'iladi. Shuningdek yaqin qarindoshlar nikohida va er-xotin yoshi o'rtasida katta farq ham eshitish buzilishlariga sabab bo'lishi mumkin. Aroqxo'r ota-onalar, kensok kasalligi turli xromasomali kasalligi mavjud oilalar (uchuvchi va suvga sho’ng'uvchilar)da ham eshitishda nuqsoni mavjud bolalar tug'ilishi kuzatiladi. Chet el va rus statistikasi ko'rsatishicha, eshitishda nuqsoni mavjud bolalar soni oshmoqda. Turli mamlakatlarda o'tkazilayotgan tadqiqotlarga ko'ra, yer yuzi aholisini 4-6 %i eshitishda nuqsonga ega bo'lib, jismoniy muloqotga ehtiyoj sezadi. Bularda ikki tomonlama eshitish pasayiga ega bo'lib, so'zlashuv eshitishni 3 metrdan so'zlashuv eshitishni idrok etadi, 4 % esa bir tomonlama karlikka egadir. Eshitishda nuqsoni mavjud bolalar ruhiy rivojlanish xususiyatlarini to'g'ri tushunish uchun ularga o'z vaqtida tashxis qo'yish, ta'lim-tarbiyani muassasasini tanlash, bu jarayonni tashkil etishda bu bolalarning tasnifi muhim o'rin tutadi. ENB shaxslarning tasnif surdopedagog va doktorlarni doimo qiziqtirib kelgan. Bizning mamlakatimizda L.V.Neylan (1961) tomonidan taklif etilgan tasnif keng tarqalgan. Agar eshitish buzilishi so'zlashuv eshitishga taaluqli chastotalar diopozomida (500 dan 1500 Gs) tarqalsa, uni idrok etishi amalga oshmaydi. Agar eshitish buzilishi 100 dB dan ortsa, karlik yuzaga keladi, qisman eshitish buzilsa nuqson 15 dB dan 80 dB gacha darajada namoyon bo'ladi. Ushbu taklifga ko'ra zaif eshituvchilarning 3 guruhi tavsiflanadi. Eshitish qoldig'i saqlanganligi darajasiga ko'ra 4 guruhga tasniflanadi: (125 dan 2000 Gs, 125 dan 1000 Gs gacha, 125 dan 500 Gs gacha, 125 dan 250 Gs gacha). Pedagogik tasnif ENB bolalar ta'limiga turli yondashuvlarni asoslashga ko'niktirilgan. Bizning mamlakatimiz R.M.Boskisning psixo-pedagogik tasnifi muhim o'ringa ega. Uning asosida L.S.Vigotskiyning ruhiy funksiyalar konpeksotsiyasi ta'limoti yotadi. ENB bolalar rivojlanishning o'ziga xosligi o'zida namoyon etuvchi yangi ko'rsatkichlarni ko'rsatdi. Eshitishni yo'qotish darajasi eshitish buzilishini yuzaga kelish vaqti nutqni rivojlanish darajasi ko'rsatilgan ko'rsatkichlarga bog'liq holda quyidagi guruhlarni tasniflaydi: I-kar bolalar. Bu guruhga kiruvchi bolalar eshitishni tabiiy idrok etolmaydilar uni mustaqil egallay olmaydi. Ular ko'ruv (labdan o'qish) va eshituv ko'ruv (Tovush kuchaytirish apparati yordamida) orqali maxsus ta'lim jarayonida so'zlashuv eshitishni idrok etadi. II-kech kar bo'lgan bolalar (eshitish mavjud bolalar) - ularda eshitish buzilishi turli darajada tuzilgan, eshitish turli darajada saqlanganligi kuzatiladi. Lekin maxsus tashkil etilgan ta'limsiz mavjud nutq yo'qolib ketishi mumkin. Bu bolalar so'zlashuv, muloqot malakasiga ega bo'ladilar. Ular uchun so'zlashuv eshitishni ko'ruv va eshituv idrokining malakalari shakllantirish muhimdir. Tafakkurni rivojlantirish ma'lum darajada eshituvchi bolalar tafakkurini rivojlanishi bilan o'xshashdir. Bu o'xshashlik eshitish lug'at hamda atrof muhit, voqea-hodisalarini so'zda ifodalash darajasiga ko'ra bo'ladi. III-zaif eshituvchi bolalar. Eshitish darajasiga ko'ra bu bolalar ma'lum darajada nutqni mustaqil egallashlari mumkin, lekin ularda talaffuz nuqsonlari uchraydi. Nutqni ko'ruv orqali idrok etish eshitish buzilish darajasiga ko'ra bo'ladi. Psixo-pedagogik tasnif asosida ENB bolalarni tabaqali maxsus ta'limi amalga oshadi. Bolani u yoki bu o'quv muassasasiga yo'naltirishda bolani eshitish rivojlanishi va eshitish buzilishi darajasi hisobga olinishi lozim. Chunonchi zaif eshituvchi bolalar, kech kar bo'lgan bolalar, eshitish rivojlanish mavjud kar bolalar zaif eshituvchi bolalar maxsus maktabida ta'lim oladilar. ENB shaxslar ruhiy xususiyatlar XIX asr o'rtalaridanoq pedagog va shifokor psixologlar e'tiborini o'ziga jalb etib kelgan. V.I.Fleri, F.A.Ostrogradskiy, I.M.Logovskiy, F.A.Rau kabi olimlarning pedagogik faoliyati va tadqiqotlari surdopsixologiyaning rivojiga katta hissa qo'shgan. Ularning ilmiy ishlarida ENB bolalarning ruhiy xususiyatlarini kuzatish va aniqlashga doir fikrlar beriladi. Xususan, V.I. Fleri kar bolalar harakat ko'nikmalar xususiyatlarini ta'riflab, noto'g'ri koordinatsiya, harakatlarning ishonchsizligi kuzatilishini ta'kidlaydi. N.M. Logovskiy, kar bolalar eshitish idrokini faollashtirish va rivojlantirish mumkinligini e'tirof etadi. Ushbu olim karlikda ruhiy rivojlanish buzilishini kompensatsiyasida ko'ruv idrokining ahamiyatini alohida ta'kidlaydi. XX asrning 20-yillariga kelib L.S.Vigotskiy boshchiligida maxsus psixologiyaning dolzarb muammolarini tizimli tadqiq etish jarayoni amalga oshirildi. Olim o'z ilmiy faoliyatida turli nuqsonlari mavjud kar, ko'r, aqli zaif bolalar hamda ularning ta'limi muammolarini o'rganadi. 1924-1926 yillarda bu muammoga bag'ishlangan dastlabki ilmiy ishlar chop etiladi. L.S.Vigotskiy genetik tamoyillar tahlili asosida ENB bolalar ruhiyatining xususiyatlarini yoritib beradi. Kar bolaning rivojlanishi ijtimoiy sharoiti psixologik yangi holatlar kuzatilishini asoslashini e'tirof etadi. L.Vigotskiyning fikrmulohazalari maxsus pedagogikaning rivojiga katta hissa qo'shdi, rivojlanishida nuqsoni mavjud bolalarni tabaqalab o'qitish muammolariga o'zgacha qarash imkonini beradi. Uning nazariy ta'limoti kar bolalarni kompensator imkoniyatlarini tadqiq etuvchi eksperimental psixologik tadqiqotlarga stimus sharoitida ta'sir etgan. L.S.Vigotskiy safdoshlari L.K. Zanpov va Sh.M.Solovev rivojlanishida nuqsoni mavjud xususan eshitishda nuqson bor bolalar idrokini xotirasi va eshitish rivojlanish xususiyatlarini o'rganuvchi psixologik tadqiqotlar o'tkazdilar, natijalarni 1940 yilda nashr etilgan. “Kar bola psixologiyasi bo'yicha ” monografiyasida jamlangan 1930-40 yilda kar bolalar bilish faoliyatini o'rganuvchi qator tadqiqotlar o'tkazildi, xususan K.I.Veresotskal kar bolalarni predmetlarni idrok etish, L.V.Zonkov va D.R.Mayns ko'rgazmali materialni eslab qolish malakasini, M.M.Pudelman kar o'quvchilar tassavvurlarini, Z.S.Beyn ko'ruv idrokini konstantligini, N.I.Shir kar bolalarni ranglarni idrok etish xususiyatlari, M.E.Votsev kar o'quvchilarni yozma eshitish va o'qish malakalarini tadqiq etganlar. Bu yillarda olib borilgan tadqiqotlar qilish xarakterga ega edi, kar bolalar eshituvchi yoki aqli zaif bolalar bilan o'zaro qiyoslashib tekshirilar edi. Bunday yondashuv barcha kategoriyadagi bolalar bilan samarali ishlash imkonini beruvchi tavsiyalar ishlab chiqish imkonini berar edi. Eshitishda nuqsoni mavjud bolalar ruhiyatini o'rganishda psixologiyaning asosiy va yordamchi metodlari qo'llaniladi. Asosiy metodlari turkumi kuzatish va psixologik eksperiment metodlarini qamrab oladi. Yordamchi metodlar faoliyat natijalarini tahlil qilish, test metodi, anketa metodlarini o'zida namoyon qiladi. Psixologiyada kuzatish metodi hodisalarning keng doirasi munosabatiga ko'ra qo'llaniladi. ENB bolalar maxsus psixologiyasida bu metod katta ahamiyatga egallashini ta'kidlash joizdir. Kuzatish predmeti faoliyatning tashqi komponentlari - harakat, eshitish akt, pantomima va mimikaning o'ziga xosligi, vegetativ reaksiyalarni yuzaga kelishi bo'lishi mumkin. Bunda bolalar xulqiga kuzatuvchi mavjudligi salbiy ta'sir ko'rsatish, uni tabiiyligi buzilishi mumkin. Yuqorida ta'kidlangan holatni amalga oshmasligi uchun (kino, video syomka) registrasiyalovchi qayd etuvchi apparatni qo'llash yaxshi natija beradi. Xulosa va umumlashmalar uchun zaruriy material olish uchun bolalarning turli faoliyatda o'yin, o'qish, uy vazifalarini bajarish, takrorlanuvchi, o'zgaruvchi sharoitlarda kuzatish maqsadga muvofiqdir. Bola eshitish rivojlanishining umumiy sharoitida kuzatilayotgan hodisalarning xususiy tomonlarini aniqlash imkoni yuzaga keladi. Eshituvchi ona va kar bola muloqotini o'rganishda kuzatish metodini qo'llashga doir D planining yer va R kretchi yer kabi Amerika psixologlarining tadqiqotini keltirish mumkin. Ular 13 oy mobaynida turli sharoitda ona va bola o'zaro munosabatini video registratsiya yordamida kuzatganlar. Registratsiya turli holatlarda va kunlarda olib borilgan. Olimlarni quyidagi ko'rsatkichlar bilan qiziqqanlar: kimning inisiativisi bo'yicha muloqotga kirishildi, eshitish muloqot doirasi va xususiyatlari, gap turi (so'rov, undov, buyruq, his-hayajon). Olimlar ba'zi sharoitlardagi muloqotda ona tashabbuskor bo'lgan (kitob o'qish, kesma alifbo bilan ishlash) holda amalga oshgan. Bola tashabbuskor bo'lgan holatlar ham (o'yinchoq o'ynash) kuzatilgan. Turli sharoitlarda muloqot miqdor va sifat jihatdan farqlangan holatlari namoyon bo'ldi. Psixologik ekspert ham psixologiyada ahamiyatga moliklaridan biri sanaladi. Surdopsixologiyada psixologik eksprement metodi muhim o'rin tutadi. Bu metod tekshiruvchining ko'zda tutadi va inson xulqidagi o'zgarishlarni qayd etadi. Bu jarayonni yengillashtirish uchun imo-ishora eshitishdan foydalanish yaxshi samara beradi. Shuningdek surdopsixologiyaning bu metodini qo'llashda ko'rgazmali namoyish etish, so'zlashuv metodlaridan birgalikda foydalanish kar bolani unga berilgan topshiriqni to'liq tushunishga sabab bo'ladi kar bola birinchi topshiriqni tushunib bajargach, ikkinchi topshiriqqa o'tish mumkin. Tadqiqotchi tadqiqotni o'tkazish jarayonida kar bolani xulqiga ta'sir o'tkaziladi. Kar bolalar bilan ishlashda bu imkoniyatni hisobga olish darkor tekshiriluvchilar guruhini tanlashga ham katta e'tibor berish darkor. Oxirgi davrlarda surdopsixologiya ta'limiy eksperement ham ENB bolalarni o'rganishda ijobiy samara bermoqda. Bu metod yordamida tekshiriluvchining nafaqat bilimi, malakasi balki uni shakllanish holati ham o’rganiladi. Shuningdek, kombinatsiyalangan nuqsonlar (eshitish buzilishi, ruhiy rivojlanish orqada qolgan va aqli zaiflik) o'rganish va aniqlashda ham muhim samara beradi. Ta'limiy eksperiment maxsus psixologiyada keng o'rinda qo'llaniladi. T.V.Rozonova va L.I.Tigronova shu metodni qo'llagan holda ENB bolalar bilan sog'lom bolalarning ruhiy xususiyatlarini tekshirganlar. Yordamchi topshiriqlar vositasida faoliyat natijalari tahlili muhim o'rin tutadi. Ruhiy rivojlanish bosqichida bolalar faoliyati natijalari tahlili muhim o'rin tutadi. Eshitish buzilishlari bolalarda turli infeksion kasalliklar oqibatida yuzaga keladi. Meningit, skormotika, otit, gripp kasalliklarini infeksion-yuqumli kasalliklar qatoriga kiritish mumkin. Eshitish buzilishlari ichki, o'rta, tashqi quloqlarni shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Ichki quloq va quloq nervi shkastlangan bo'lsa, ko'p holatlarda karlik, agar o'rta quloq shikastlangan bo'lsa eshitish pasayishi kuzatiladi. 1.2. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni mehnatga o‘rgatish jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish Surdopedagogika tarixiga nazar tashlasak, turli davrlarda eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni tadqiqot obyekti sifatida o‘rgangan pedagog va olimlar J.Kardano, V.I.Fleri, J.Itar, S.Speshnovlar murojaat etilgan nutqini tushuna oladigan, qisman lug‘at boyligiga ega bo‘lgan, hatto sodda gaplar tuza oladigan bolalar borligini, agar nutq ularga qarata balandlatilgan holda aytilsa, bunday bolalar ta’lim-tarbiyasining muammolarini hal etilishi mumkinligini ta’kidlab o‘tgan. R.M.Boskis eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar ta’lim samaradorligining omili ushbu toifadagi bolalarning rivojlanish xususiyatlarini tushunish deb hisoblab, L.S.Vigotskiyning “Nuqsonning murakkab tuzilishi” hamda “Ta’limtarbiya va rivojlanish mutanosibligi” ta’limotlarga, I.P.Pavlovning “Analizatorlar faoliyati birligi psixologik ta’limotlarga tayanadi. 1925 yil eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar ta’limi bo‘yicha Xalqaro konferensiyada A.S.Vigotskiy “Aynan mehnat ta’limi va tarbiyasini qo‘llash karlarni o‘qitishdagi barcha qiyinchiliklardan chiqib ketish yo‘lidir. Asosiysi, mehnat tarbiyasi hayotga eng yaxshi yo‘l, u ilk yoshdanoq hayotda faol ishtirok etish uchun garovdir. Shuning uchun u kar bolani barcha narsa, muloqot, nutq, idrok bilan qurollantiradi. S.A.Zikov, M.I.Glebova, Ye.N.Marsinovskaya, M.F.Titovalar o‘quvchilarda so‘zlashuv nutqini shakllantirishda ko‘rgazmali amaliy faoliyatning ahamiyatini ilmiy asoslab beradi. S.A.Zikov ko‘rgazmali amaliy faoliyatni uch guruhga ajratadi: ilyustrativ-tasviriy, o‘lchov-hisobli va oddiy materialdan buyum yasash. S.A.Zikov, T.S.Zikova ta’limotlariga asosan, Ye.N.Marsinovskaya predmet amaliy faoliyat kar bolalarning har tomonlama rivojlanishida muhim didaktik sharoit ekanligini tadqiq etgan. L.A.Novaselov kar bolalarning mehnat ta’limini quyidagicha tasniflaydi: Qo‘l mehnati (tayyorlov-4 sinf) Umumtexnik tayyorgarlik (5–8 sinf) Professional ta’lim (9–12 sinf) Har bir bosqichning vazifalarini ko‘rsatib o‘tadi: 1. Qo‘l mehnati kar o‘quvchilarga hayotiy borliqni tez va mukammal anglash imkonini beradi. U bolaning shaxsining, uni intellektual kuchi, bilish imkoniyatlarini rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etadi. Mehnat faoliyatini bajarish jarayonida kar o‘quvchilar o‘zini jismoniy va aqliy kuchini ongli boshqarishga o‘rganadi, bu ularning umumiy faolligi va ishchanligini oshiradi. Kar bolalarning maktabida mehnat darslarning didaktik ahamiyati kattadir. Mehnat darslariga qo‘yiladigan talablardan biri uni boshqa o‘quv fanlari bilan aloqa o‘rnatishdir. Bir tomondan mehnat darslari boshqa o‘quv fanlarda zarur bo‘ladigan ma’lum bilimlarni beradi, hamda boshqa darslarda olingan bilimlarni mustahkamlaydi. Bunday aloqani o‘rnatish pedogogik jarayonni to‘g‘ri va samarali tashkil etishda muhim omildir. Qo‘l mehnati nafaqat ta’limiy ahamiyat kasb etadi, balki o‘quvchining shaxsining tarbiyalashga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. U qiyinchiliklarni bartaraf etishga majbur etadi (buyumlarni yasash jarayonida), bu iroda va qat’iyatlilikni tarbiyalashga sabab bo‘ladi. O‘quvchilarda jamoa faoliyati, o‘rtoqlik o‘zaro yordami va intizomlilik malakalarini tarbiyalaydi. Bunga bog‘liq holda, o‘quvchi ish jarayonida “men”ni emas, balki “biz”ni ko‘ra olishini ko‘zda tutuvchi brigada bilan ishlash, juft bo‘lib ishlash ish turlarini qo‘llash lozim. Qo‘l mehnati darslari uchun alohida xona ajratilishi maqsadga muvofiq. Mazkur xona mavjud bo‘lmasa, o‘quvchilar partalarda osma doskalar va ish qurollari saqlanadigan qutilar bo‘lishi kerak. Mehnat darsi tashkiliy bosqichdan boshlanadi. Keyin o‘quvchilar o‘qituvchining turli vazifalarini bajaradi (“Plastilinni yumshat”, “Doirani oq qog‘ozga yopishtir”). O‘tilgan mavzuni takrorlashga yo‘naltirilgan mazkur vazifalarni bajargandan so‘ng, o‘qituvchi darsda o‘quvchilar nimalar bilan band bo‘lishini e’lon qiladi. Dastlab u ish qurollari va materiallarni mustaqil yoki o‘qituvchi yordamida tanlashni so‘raydi. So‘ng buyumni yasash jarayonini o‘z harakatlari bilan ko‘rsatadi, o‘quvchilar uning harakatlarini takrorlaydilar. Ishni bajarish ketma–ketligi doskadagi yozuvda, 2-sinfdan o‘quvchilar daftarlarida o‘z aksini topishi kerak. Bu ta’limning keyingi yillarda o‘quvchilarga ko‘rsatma kartalari bo‘yicha oson ishlash imkonini beradi. Qo‘l mehnati o‘quvchilar umumtexnik ta’limi asoslanadigan elementar bilim, ko‘nikma va malakalarni beradi. A.P.Gazova kar bolalarning mehnat ta’limi psixologiyasini tadqiq etgan. U professional–mehnat ta’limi jarayonida ruhiy faoliyat tarkibini, kar bolalarda harakat, harakatni boshqarish, o‘lchash, malakalarini shakllantirish, mehnat ta’limini nutqiy ta’minlanishi, eshitmaydigan yoshlarni proforiyentatsiya masalalarini tahlil qilgan. U eshitmaydigan bolalarda turli kasbiy-mehnat malakalarini shakllanitirish dinamikasi, turli simvolikalar, xususan nutqiy muloqot orqali beriladigan o‘quv-ishlab chiqarish ma’lumotlarini idrok etish sharoiti va o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rgangan. S.Musayeva e’tiroficha, mehnat ta’limi va tarbiyasi maqsadi mehnatsevarlikni tarbiyalash, mehnatga va mehnat kishilariga hurmat, o‘quvchilar xususiyatlariga mos kasblar bilan tanishishlari, dars va umum foydali ishlarda mehnat ko‘nikmalarini rivojlantirish hamda tejamkorlik hislatlarini, ijtimoiy boylikka tejamkorlik munosabati saboqlarini singdirishdan iborat. Umummeros an’analarimizni tiklab, uni davom ettirishimiz emas, mehnat ta’limi darslarida ularni boitib qo‘llash lozim. Mehnat ta’limining turli bosqichlarida bu umumiy vazifa turlicha hal etiladi. Agar 1-bosqichda (1-4 sinflar) o‘quvchilar mehnat savodxonligini, 2-bosqichda (5-8 sinflar) Umumiy texnik tayyorgarlikni, 3-bosqichda (9-12sinflar) professional mehnat bilimini oladilar. Mehnat ta’limi umumtexnik ta’lim bosqichida umumiy o‘quv–tarbiyaning maqsadi asosida amalga oshadi. Bu mehnatning didaktik imkoniyatlari kengaytirish va qo‘llash uchun keng imkoniyat yaratadi. S.Musayeva e’tiroficha, mehnat ta’limi va tarbiyasi maqsadi mehnatsevarlikni tarbiyalash, mehnatga va mehnat kishilariga hurmat, o‘quvchilar xususiyatlariga mos kasblar bilan tanishishlari, dars va umum foydali ishlarda mehnat ko‘nikmalarini rivojlantirish hamda tejamkorlik xislatlarini, ijtimoiy boylikka tejamkorlik munosabati saboqlarini singdirishdan iborat. Umummeros an’analarimizni tiklab, uni davom ettirishimiz emas, mehnat ta’limi darslarida ularni boyitib qo‘llash lozim. S.Musayeva mehnat ta’limi darslarining takomillashtirish, mehnat darsida o‘quvchilarga qog‘oz, karton, gazlama va tolali matolar bilan ishlashda tejamkorlik xislatlarini singdirib borishni tajriba-sinov ishlari davomida tekshirib ko‘rdi, mavzuga oid nazariy va amaliy ishlarni o‘rganib chiqdi. U mehnat ta’limi jarayonida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarga tejamkorlik xislatlarini singdirib borish mavzusidagi dissertatsiyasida mehnat ta’limi darslarida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarga tejamkorlik xislatlarini singdirishga oid nazariy fikr va amaliy ishlarni o‘rganib tahlil qildi, tavsiyalar ishlab chiqdi. Mehnat so‘zi zamirida turli bilimlarni o‘rganish, har bir shaxsning qobiliyati va qiziqishiga yarasha kasb– hunar o‘rgatish va xalq manfaati yo‘lida biror ish bilan shug‘ullanish singari ma’nolar yotadi. O‘quvchilarda mehnatga muhabbati avval oilada, ota–onaning shaxsiy namunalari asosida, keyinchalik maktabda mehnat ta’limi darslari, darsdan tashqari tadbirlar orqali amalga oshiriladi. Mehnat ta’limi o‘yin tarzida boshlash kerak. O‘quvchilarga kerakli asboblarni musiqa asosida tarqatish lozim. Tarqatayotgan bola ishni musiqa bilan boshlab, musiqa tugaguncha tarqatib bo‘ladi. O‘qituvchi dars boshlashdan oldin o‘quvchilar bilan salomlashadi. Navbatchi o‘qituvchi yordamida kerakli narsalarni stol ustiga qo‘yish lozimligini e’lon qiladi. O‘quvchilar bilan oldingi dars mustahkamlanadi. Yangi mavzuga o‘tiladi. Istiqlolga qadar respublikamizda eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar maktablarida ta’lim-tarbiya jarayoni original dastur va darsliklar asosida olib borilmay, Rossiya maxsus maktablar yoki O‘zbekistondagi umumta’lim maktablar, ba’zi aqli zaif bolalar maktablariga mo‘ljallangan dastur va darsliklarni biroz o‘zgartirib ishlash asosida tashkil etiladi. Maxsus tizim amaliy stixiyali ravishda tizimdagi ishning shu yo‘nalish asosida olib borilishi orqali rivojlana bordi. Tabiiyki, bir tomonda til zaminida to‘g‘ri kelmasligi, ikkinchi tomonda me’yorda rivojlanayotgan bolalar, uchinchi tomonda aqliy rivojlanishida muammosi bo‘lgan bolalar xususiyatlariga tayangan holda tuzilgan dastur va darsliklar asosida ishni tashkil etish eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar ta’lim muasasalariga qo‘yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish imkonini bermas edi. P.P.Kostenkov maktabda mehnat tarbiyasi jarayoni, o‘quvchilarda mehnat faoliyati motivlarini tarbiyalash, o‘quvchilarni mehnati tasnifi va tanlovi, maktabda mehnat faoliyatini tashkil etish shakllarini tahlil etgan. Uning fikricha, mehnat tarbiyasini tadqiq etish mehnat tarbiyasi tizimini aniqlash va mehnat tayyorgarligining yangi dasturlarini yaratish imkonini beradi. U mehnat tarbiyasi shakllariga “G‘isht qanday tayyorlanadi?”, “Uy qanday quriladi?” mavzularida suhbatlar, mehnat faxriylari bilan uchrashuvlar, mehnat mavzuidagi kitoblarni o‘qish va tahlil etish, maktab oshxonasida ishlash, o‘yinchoqlar fabrikasi, maktab bog‘i faoliyati, o‘quvchilar mehnati natijalari ko‘rgazmasi, tayyorlangan o‘yinchoqlar konkurslari, nafaqaxo‘rlar, nogironlar va katta oilalarga yordam berish, shanbaliklar, sinfdagi navbatchilik, maktab jamoasi mehnat buyurtmalarini bajarishda ishtirok etish kabilarni kiritadi. O‘quvchilar bevosita ishlab chiqarish mehnatida ishtirok etadilar: bog‘chalar uchun o‘yinchoqlar tayyorlaydilar, kutubxona darsliklarni ta’mirlaydilar, ko‘rgazmali qurollar yasaydilar, makalatura va metallom yig‘ishda ishtirok etadilar, maktab, mahallalarni ko‘kalamzorlashtirishda qatnashadilar. P.P.Kostenkovning e’tiroficha, pedogogika ilmiy yo‘l bilan barcha maktablarda mehnat tarbiyasi uchun xarakterli, tipik xususiyatlarni tanlab olib, shu asosda dastur ishlab chiqishi kerak. Maktabda mehnat ta’limi tushunchasi mazmuni jismoniy va ma’naviy kuch– qudrat ko‘rinishida o‘quvchining shaxsi sifatlarini aniqlash, tarbiyalashni ko‘zda tutadi. Pedagog o‘quvchi shaxsi sifatlarini shakllantirish, ayrimlarini bartaraf etish uchun qulay shart–sharoit yaratish imkoniga ega bo‘lishi kerak. Mehnat ta’limining rejali va maqsadga muvofiq amalga oshishi uchun maxsus maktablar uchun yagona dastur ishlab chiqish kerak. Dasturni ishlab chiqish mamlakatimiz va chet el maktablari, o‘qituvchilari tajribasiga asoslanishi kerak. Dastur uchun material tanlash tamoyillari: bolalarning yosh rivojlanish qoidalarini, xalqimiz mehnat faoliyati va fan-texnika doirasida namoyon bo‘layotgan jamiyatimiz kelajagi va milliy qadriyatlarimizni, mehnat tarbiyasini tabiat, ishlab-chiqarish va boshqa shart-sharoitlarini hisobga olish darkor. Bolalarda mehnat motivlarini rivojlantirish – milliy ong va xulq odobni shakllantirishning asosiy yo‘llaridan biridir. Mehnat motivlari bolalarda ma’lum faoliyatga kirishish kasbiy qiziqishni shakllantirish, mehnat intizomi, o‘z-o‘zini tarbiyalashga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Mehnat motivlari o‘quvchilarni ko‘p qirrali motivlari, xususan, o‘qish motivi, ijtimoiy faoliyat bilan bog‘liq. Olim shu sababli mehnat ta’limi komponentlaridan biri sifatida mehnat faoliyati motivlarini ko‘rsatadi. Mehnat faoliyatiga o‘quvchini ma’lum motivlar yo‘naltiradi. U asosida bola qo‘yilgan maqsadga erishishda to‘siq va qiyichiliklarni yengishda qa’tiyatlilik shakllanadi. O‘quvchilarda mehnat motivlarni tarbiyalash mazmuni, metodlari, shakli, yo‘llarini aniqlash maqsadida Altay o‘lkasi maktablarining 503 nafar 1–10 sinf o‘quvchilari bilan so‘rovnoma o‘tkazilgan. So‘rovnoma natijalari tahlili, kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar mehnat motivlari shaxsiy hayoti va atrofidagi hodisalari bilan bog‘liqligini ko‘rsatdi. Ulardagi asosiy stimul ijobiy baho olish, o‘qituvchi, ota-ona maqtoviga erishish ekanligi va ularga mehnat jarayonining o‘zi qiziqarli ekanligi isbotlandi. 58 sinflarda mehnat motivlarining ijtimoiy xarakteri ortishi kuzatildi. Bu inson ijtimoiy hayoti haqidagi bilimlar, o‘quvchilarning mehnat va hayotiy tajribasini ortishi va chuqurlashishi bilan bog‘liqdir. S.A.Zikov, L.M.Bikov, T.S.Zikova, Y.N.Marsinovskaya, T.V.Nesterovich, Ye.G.Rechiskayalarning ilmiy-tadqiqotlarida o‘quvchilarni har tomonlama rivojlantirish, ularga ta’lim-tarbiya berish jarayonida mehnat faoliyati o‘rni beqiyosligi ta’kidlanadi. Mehnat faoliyati zaif eshituvchi o‘quvchilarni mehnatga psixologik tayyorlaydi, amaliy malaka va ko‘nikmalarni rivojlantiradi, mehnatsevarlik, mustaqillik, qat’iyatlilik kabi xarakter xislatlarini tarbiyalaydi. Lekin, eshitishning pasayishi va nutqiy rivojlanmaganlik zaif eshituvchi bolalar mehnat ta’limi samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ular ma’lumotni qabul qilish, mehnat operatsiyalarini amaliy egallash, to‘g‘ri, sifatli bajarishda, mehnat faoliyati bilan bog‘liq yangi so‘z va tushunchalarni idrok etish va bayon etishda qiyinchiliklarga duch keladi. Shu sababli mehnat ta’lim dasturi bilish faoliyati (analiz, sintez, umumlashtirish, qiyoslash) va motor-harakat doirasini shakllantirishni ko‘zda tutuvchi turli mehnat faoliyat turlarini (yasash, chizish, applikatsiya, tikish, konstruktorlash) qamrab olgan. Mehnat faoliyati turlari zaif eshituvchi bolalar nutqini rivojlantiradi, mantiqiy fikrlash, fazoviy va qiyoslash tushunchalarini shakllantiradi. I.Y.Vitola fikricha, mehnat darsida berilgan so‘z, ibora va gaplar zaif eshituvchi bolalar mehnat faoliyatiga kiritilmasa, ular bolalar xotirasida saqlanib qolmaydi. Xususan, mehnat darslari yozma va og‘zaki nutqni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratadi. Mehnat darslarida eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishning qulay shart-sharoit-darsni to‘g‘ri tashkil etishdir. Dastur talablari asosidagi mavzu hamda tayyorlanishi ko‘zda tutilayotgan buyum nomi aniqlanib olinishi lozim. Tayyorlanishi ko‘zda tutilayotgan buyum nomi bir qancha darslarda takrorlanishi mumkin, lekin ish turlari o‘zgarib boradi: a) olmani plastilindan yasash; b) olmani applikatsiyasini tayyorlash; v) olma tasvirini matoga tikish. Dars maqsadini to‘g‘ri belgilash muhim ahamiyat kasb etadi. Dars metodikasi va samaradorligi qo‘yilgan maqsadga bog‘liq bo‘ladi. Dars maqsadi eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning umumiy va nutqiy rivojlanish asosida belgilanadi. Xususan, I.Y.Vitola mehnat darsining quyidagi bosqichlarini tavsiflaydi: 1. Mehnatga tayyorgarlik. A) Dars mavzusi va maqsadini bayon etish. B) Buyum tayyorlash rejasini tuzish. V) Mehnat materiali va ish qurollarini aniqlash. G) Mehnat materiali va ish qurollarini tarqatish. 2. Mehnat faoliyati hajmini aniqlash. Bu jarayon turli yo‘nalishda amalga oshirilishi mumkin: A) Stolga kerakli mehnat materiali va ish qurollari joylashtiriladi (hammasi emas). Bolalardan mehnat materiali va ish qurollarini nomi va bajariladigan ish turini aniqlash talab etiladi: “Hozir nima yasaymiz? Nima uchun sen bunday o‘ylayapsan? B) Ish turi qog‘oz, qaychi, yelim, albom, rangli qog‘oz so‘zlari ifodalangan jadvallar asosida aniqlanadi. O‘qituvchi “Qirqamiz” deb bolalarga murojaat qiladi. Bolalar unga mos keluvchi jadvalchani olib, mehnat materiali va ish qurollarini tanlaydilar. V) O‘qituvchi “Bizga qaychi va qog‘oz kerak. Nima qilamiz?” tipida murojaat qilib ish boshlaydi. G) O‘quvchilar ish turini yasaladigan buyum namunasiga qarab aniqlaydilar. Buyumni ko‘rsatib (“Uni nomla”), nimadan tayyorlanganligi aniqlash taklif etiladi. D) Yozilgan ko‘rsatma asosida ish turi aniqlanadi. E) Yasalishi maqsad etilgan buyum nomi topishmoq orqali topish vazifasi beriladi. J) Yasagan buyum nima uchun kerak? U qanday qismlardan tashkil topgan? Savollari asosida mehnat faoliyati aniqlanadi. Z) Jadvallarda ifodalangan operatsiyalar ketma-ketligi asosida mehnat faoliyati obyekti aniqlanadi. 3. Rejalashtirish Rejalashtirish darsning eng muhim qismi sanaladi. Masalan, olma applikatsiyasini tayyorlashdan oldin, avval ishni nimadan boshlash kerakligini o‘ylab chiqish kerak. Bu bosqichda o‘qituvchining ko‘rsatmasini eshitib, o‘quvchilar o‘zlari mehnat faoliyati davomiyligini bayon etadilar. Masalan, - Rangli qog‘ozlarni o‘zing uchun ol! -Rangli qog‘ozlarni o‘quvchilarga tarqat! -Sarvar, kartonlarni bolalarga tarqat! -Barno, qaychi va yelimni qizlarga tarqat! -Karim, qaychi va yelimni o‘g‘il bolalarga tarqat! Mehnat darslarida yozma nutqni ham qo‘llash kerak. O‘quvchilar yangi so‘zlar lug‘at daftari va yozuvlar uchun daftar tutishlari lozim. Yangi so‘zlar bilan ishlashda plakatlar, jadvallar, ko‘rgazmali qurollar, rasmlar bo‘lishi shart. Mehnat darslari bolalar hayotida zarur malaka, ko‘nikmalarni shakllantirish va konstruktorlash ijodiyoti, qobiliyatini rivojlantirish uchun keng imkon yaratadi. Dars jarayonida o‘qituvchi bolalarni muloqotga undaydi. (Tarqat! Ol! Taxla! Joylashtir!) Agar sinf brigada yoki guruhlarga bo‘lingan bo‘lsa, buyruqni sardorlar, navbatchi, kichik o‘qituvchi beradi. Mehnat faoliyati jarayonida o‘quvchilar amalga oshirayotgan xarakatlari va yasagan buyumlari borasida hisobot beradilar. Mehnat darslarida jamoa bo‘lib ishlash muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, “Bizning maktab” maketini tayyorlashda qanday material, ish qurollari va bolalarning vazifasi aniqlanib olinishi kerak. Jamoa ishini tashkil etishda har bir o‘quvchining individual xususiyatlarini hisobga olish darkor. Maket tayyorlash jarayoniga har bir o‘quvchini jalb etish, dars yakunida har bir o‘quvchi o‘zini bajargan ishi bo‘yicha hisobot berishi kerak. O‘qituvchi bolalar suhbatini boshqarib, xatolarni tuzatib boradi, ularni mehnati natijasini baholaydi. Darsning har bosqichining nutq, taffakur va eshitishni rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Qog‘oz va karton bilan ishlash o‘quvchilarda rang, shakl, maza sezgisini rivojlantiradi, hayot va tabiat go‘zalligini his etishga yordam beradi. Gazmol bilan ishlab o‘quvchilar tikish, to‘qish, bichish, kashta tikish, to‘qish malakalariga ega bo‘ladilar. O‘z-o‘ziga xizmatning bu turlari sinfdan tashqari ishlarda nutqni rivojlanirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Tabiiy materiallar bilan ishlash bolalar ijodiy tasavvurini rivojlantiradi. Texnik modellashtirish ishlab-chiqarish ma’lumotlari, inson hayotida texnika roli bilan tanishtiradi. Mehnat darslarida yasalgan buyumlar o‘qish, ona tili, matematika, nutq o‘stirish darslarida foydalanish mumkin. Qishloq ho‘jaligi mehnati tabiatga muhabbatni tarbiyalaydi. Mehnat obyektlarini xilma-xilligi bolalarni mehnat faoliyatiga befarqligini bartaraf etadi, o‘z navbatida ularning nutqi va bilish faoliyatini rivojlantirish imkonini beradi. I.Y.Vitola e’tiroficha, mehnat darslari mazmunini aniqlashda, buyum yasash va uning ma’noli-nutqiy yo‘naltirilishini hisobga olish darkor. Mehnat darslari bolalarni ijodiy qobiliyatini va konstruktorlik malakasini rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Dars jarayonida o‘qituvchi, guruh rahbari, kichik o‘qituvchi, navbatchi bolalarni muloqotga undaydi. Masalan, 1sinfda qog‘oz, plastilin, gazmol va maktab uchastkasida mehnat faoliyati kabi ish turlari amalga oshadi. Turli faoliyat jarayonida bolalar ma’lum lug‘at boyligini: mehnat qurollari va buyumlar nomini bilishlari, "Menga qizil ipni berib turing. Men gul naqshini tikmoqchiman" tipida murojat etishlari talab etiladi. Zaif eshituvchi bolalar nutqni yaxshi egallashlari uchun lug‘at materiali doska va plakatlar, jadvallarda ifodalanadi. Zaif eshituvchi bolalar yangi tushunchalar bilan tanish darajasiga ko‘ra maxsus daftarlarga qayd etib boradilar. Mehnat darslarini boshqa o‘quv fanlari bilan bog‘lab o‘tish maqsadga muofiq. Chunki, Mehnat darslarida zaif eshituvchi bolalar matimatika, tabiatshunoslik, ona tili, o‘qish fanlarida, kundalik hayotdagi so‘zlashuv muloqotida olgan bilim va malakalarini qo‘llaydilar, mustahkamlaydilar. Shuningdek, mehnat darslarida olingan bilimlar boshqa o‘quv fanlariga jalb etiladi, yasalgan buyumlar ko‘rgazmali qurol sifatida foydalaniladi. Xususan, 1-sinfda qog‘oz bilan ishlashda geometrik shakllarning tayyor qolipidan foydalanadi. Ular asosida o‘quvchilar figuralarni rangli qog‘ozdan qirqadilar va o‘qituvchi topshirig‘iga ko‘ra oq qog‘ozga joylashtiradilar. Shu tariqa, uch kvadrat, ikki doira, bir uchburchak kombinatsiyasidan iborat sodda applikatsiyalarni yasaydilar. (Qog‘ozga turli rangli uch va to‘rt doiralarni joylashtiring). Bu material katta nutqiy faoliyat material geometrik figuralar aniqlanib, nomlanadi, so‘ng ranglari nomlanadi. Mehnat faoliyatida “Qog‘ozda geometrik figuralarni joylashtirdim”, “Men geometrik figuralardan applikatsiya tayyorladim.” Mehnat darslarida iltimos va murojaatni talab qiluvchi sharoitni yaratish maqsadga muvofiq. Bu jarayonda turli kostruksiyadagi gaplarni ishlatish lozim. Bolalar sabzavotlarni yasashganida, sabzavotlar tarkibiga olma kiritiladi. Agar, bolalarni o‘zlari olmani sabzavotlarga kiritish mumkin emasligini anglamasa, o‘qituvchi ularni to‘g‘ri fikrlashlariga undaydi. Mehnat faoliyatida mehnat materiallari yoki mehnat qurollari biri atab berilmaydi. Bu bolalarni buyumni yasash jarayoni va so‘zli murojaat haqida fikr yuritishga olib keladi. “Sabzavotlarni yasash” mavzusida ish olib borishdan oldin maktab uchastkasida rasm asosida suhbat olib boriladi. Bolalar rasmda qaysi fasl tasvirlangan? O‘quvchilar nima qilishyapti? Ular qanday sabzavotlar terib olishyapti? So‘ng o‘quvchilar tabiiy predmetlar va rasmlarni tomosha qiladilar, sabzavotlarni nomlashadi. Uning rangi va shaklini aniqlashadi. O‘qituvchi sabzavotlarni yasash uchun qaysi rangli plastilindan foydalanishi kerakligini aniqlaydi. -Men sabzini yasayman. Iltimos, menga sariq plastilin bering. -Men pomidorni yasayman. Iltimos, menga qizil plastilin bering. Bolalarni ishlarini baholashda ehtiyotkorona va obyektiv munosabatda bo‘lish talab etiladi. Eshitishda nuqsoni mavjud bolalar tez ta’sirchan bo‘lgani uchun, agar bola harakat qilgan bo‘lsayu, unda hech narsa chiqmagan bo‘lsa ham uni o‘zo‘ziga ishonchini so‘ndirmaslik uchun rag‘batlantirib turish kerak. Bolalarni yaxshi bajargan ishlarini Nutq o‘stirish va Ona tili darslarida foydalanish mumkin. Gazmol bilan ishlashda turli materiallardan? (bo‘z, zig‘ir mato, chit, satin, tabiiy ipak, sun’iy ipak, trikotaj, sherst, drap) iborat stenddan foydalaniladi. Bu stenddan bolalar qator yilllar davomida foydalaniladilar. 1-sinfda surp bilan tanishadilar, unga sodda choklar tikadilar. 2,3,4,5-sinflarda turli gazmol turlari bilan tanishadilar. Kiyimlarni ta’mirlash jarayonida “Men surpga gul chokini tikyapman. Menga qizil va yashil iplar kerak.” tipidagi iboralarni qo‘llaydilar. M.A.Golovinova ta’kidlashicha, mehnat faoliyatida nutqni rivojlantirishga bolalar tomonidan tuzilgan reja va talabnomalar ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Xususan, M.A.Golovinova 2-sinfda o‘quvchilar gullar applikatsiyasini tayyorlash jarayoni rejasi va talabnomani quyidagi ko‘rinishda berilishini eti’rof etadi. Bolalar ish rejasini o‘qiydilar. O‘qituvchi kerakli materiallar ro‘yxatini tuzishni taklif etadi. Dastlab o‘qituvchi bolalarga yordam beradi, keyin ular mustaqil bajaradilar. Bolalar ish rejasini har bir qismini o‘qib, uni amalga oshirish uchun nima lozimligini o‘ylab topadilar. Turli tadqiqotlarda shaxsning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish muammosi o‘rganiladi. Bolani badiiy-konstruktorlik faoliyatining faol shakllariga jalb etish uning ijodiy qobiliyatlari namoyon bo‘lishi va rivojlanishining muhim sharti sanaladi (A.N.Misyukevich). Tajribaga ko’ra mamlakatimizda faol o‘rganiladigan xorij olimlari orasida M.Montessori ajralib turadi. G.V.Brijinskaya o‘z tadqiqotlarida ko‘rsatib o‘tadiki, Mariya Montessori pedagogik tizimining asosiy g‘oyasi pedagog tomonidan yaratilgan makonli-predmetli muhitda erkin mustaqil faoliyat jarayonida o‘z ichki salohiyatini tobora to‘liq ochib berish imkonini yaratishdan iborat. Tayyorlangan muhit – bolalarni rivojlantirish va o‘qitish sharoiti. U har bir bolaga o‘z individual sur’atida rivojlanish imkonini beradi. Bu kabi vositalar avtodidaktik, ya’ni o‘z- o‘zini o‘qitish materiallari sanaladi. Mehnatni psixologik o‘rganish ko‘rsatadiki, ijod mavjud bo‘lganlarni yangisini konstruktsiyalash yo‘li bilan takomillashtirishga intilishda namoyon bo‘ladi. Psixologik-pedagogik adabiyotlar tahlili ko‘rsatadiki, konstruksiyalashga o‘rgatish jarayonida bolalar bilan aqliy, ma’naviy, estetik va mehnat tarbiyasi amalga oshiriladi, predmetlarni tahlil qilish, xarakterli belgilarini ajratish, shu belgilarga ko‘ra qiyoslash malakalari rivojlantiriladi. Fikrlash mustaqilligi, ijod, alohida hodisalar o‘rtasida turli aloqadorlik (bog‘liqlik) larni aniqlash qobiliyati rivojlantiriladi. Bob bo‘yicha xulosa. Eshitishda nuqsoni bor bolalar psixologiyasi bo‘yicha chet el olimlari tomonidan keng va atroflicha o‘rganilgan bo‘lib, bunda rassiya va amerikalik olimlar tomonidan ko‘plab tadqiqotlar o‘tkazilgan. Ular tomonidan eshitishda nuqsoni mavjud bolalarni o‘rganishda kuzatish va test metodlari bilan bir qatorda qo‘shimcha metodlardan kengroq o‘rganilgan. O‘zbek olimlari tomonidan ushbu muammoni yoritishda rossiya olimlarining qarashlariga nisbatan yaqin ekanligi o‘tkazilgan tadqiqotlarning nazariy tahlillarida uchratishimiz mumkinligini xulosa qilish asosliroq xisoblanadi. II BOB. ESHITISHDA NUQSONI MAVJUD BOLALAR PSIXODIAGNOSTIKASI VA UNI BARTARAF ETISH USULLARI 2.1. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar psixodiagnostikasi va psixokorreksiyasi Sezgi - inson sezgi organlariga ta'sir qiluvchi predmet va hodisalarning eng sodda ruhiy jarayonidir. Inson sezgisi tovush, rang, shakl dunyosi haqida ma'lumot beradi. Sezgidan farqli o'laroq idrok predmet va hodisalar yaxlit obrazini o'zida namoyon qiladi. Har qanday otlash jarayoni idrok etish va sezishdan boshlanadi. Bu uning dastlabki sezgi bosqichidir. Lekin idrok atrofdagi olam haqida to'liq tasavvur berolmaydi. Materiyani biz bevosita idrok etolmaydigan xossalari mavjud. Tashqi olamni anglash va aks etishning eng yuqori formasi tafakkurdir. Rivojlanishda nuqsoni mavjud bolalar sezgisi atrof muhitni obyektiv aks ettiradi va predmet hamda hodisalarni anglashning muhim bosqichi sanaladi. Kar bola idrok va sezgi asosida atrofdagi predmetlar rangi, mazasi, hidi, shakli haqida ma'lumot oladi. ENB bolalar sezgisi va idroki shakllanishining umumiy qonuniyatlari bilan birga spesifik xususiyatlarga ega bo'ladi. Avvalambor, bu bolalarda asosiy sezgi turlaridan biri eshituv sezgisi mavjud bo'lmaydi. Bizning organizimizga doimo tovush ta'sirotlari ta'sir ko'rsatadi. Rivojlanayotgan bola asosiy bilim manbaini eshituv sezgisi, idroki orqali qabul qiladi. U atrofdagilar bilan muloqotga kirishib, radio, musiqa eshitib, kino, teatrlarni tomosha qilib, ko'p ma'lumotga ega bo'ladilar. Kar bola bunday imkoniyatlardan chegaralangan bo'ladi. Bu atrofni anglash jarayonini qiyinlashtiradi va kompensatsiyani talab etadi. O'z navbatida bu ko'ruv, harakat, hidlash sezgisi va idroki rivojlanishga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Quyida biz bu sezgi va idrok turlarining o'ziga xos xususiyatlarini ko'rib chiqamiz. Kar bolalarda eshituv sezgisi mavjud emas degan fikr noto'g'ridir. Yangi okustik apparatlar yordamida o'tkazilgan tadqiqotlar natijalari ko'rsatishicha, kar bolalarning 40 %da eshituv sezgisi qoldiqlari mavjudligini ko'rsatdi. Ulardan ta'lim-tarbiya jarayonida foydalanish mumkin. XIX asrda I.I.Fleri, so'ng N.M. Lagovskiy va boshqa tadqiqotchilar ham karlar eshituv qoldig'i mavjudligini e'tirof etadilar. Lagovskiy ta'kidlashicha, bu eshituv qoldig'ini faollashtirish, rivojlantirish mumkin. Gartmani tadqiqotlariga tayanib, Lagovskiy eshituv idroki darajasiga ko'ra bir necha guruhlarni tasniflaydi. Bu guruhlardan biriga kiruvchi bolalarda eshituv idroki ma'lum darajada mavjud bo'lib, u noeshitish tovushlarni farqlash imkonini beradi. Boshqa bolalarda eshituv idrokining darajasi balandroq bo'lib, u unli tovush, bo'g'in, o'zlarni farqlash imkonini beradi. Yaxshi ishlangan tadqiqot uslubiyoti va takomillashgan apparaturani qo'llash chaqaloqlik yoshida bolaning eshituv funksiyasi holatini o'rganish imkonini beradi. A.V. Neylon eshituv idrokining darajasiga ko'ra 4 guruhga ajratish mumkin. 1-guruhga tovush tebranishlarini 128 dan 256 Gs ga qabul qiluvchi bolalar jamlangan. 2-guruhga 256 dan 512 Gs dan tovush tebranishlarini qabul qiluvchi, 3-guruhga 512 dan 1024 Gs gacha, 4-guruhga 1024 dan 2048 GS gacha tovush tebranishlarini qabul qilgan bolalar tasnivlangan. 3-4 guruhga taaluqli bolalar eshituv idrokini ma'lum darajada balandroq bo'lgani uchun ta'lim amaliyotida qo'llash mumkin. Bu kar bolani eshitish yaxshi egallashi, talaffuzini tushunarli bo'lishiga yordam beradi. ENB bolalar maktabida pedagogik jarayonda eshituv qoldig'idan foydalanish imkonini beruvchi tovush kuchaytiruvchi apparatlar bilan jihozlangan maxsus eshituv xonalari mavjud bo'ladi. Tadqiqotlar natijalari ko'rsatishicha, eshituv qoldig'i mavjud bolalar eshitishning umumiy ritmi, so'zli va mantiqiy urg'ularni oson egallaydilar, bu ular eshitishni tushunarli va yaxlit bo'lishga sabab bo'ladi. Davomiy mashg'ulotlar mashqlar jarayonida kar bolalar eshituv idroki faollashtiriladi. Bunda eshituv idrokining rivojlanishi anotomo-fiziologik mexanizmining tiklanishi evaziga emas, balki eshituv idrokini faollash yo'li bilan amalga oshadi. Kar bolada eshituv sezgisi va idrokini yo'qolishi sababli ko'ruv sezgisi va idroki asosiy o'rin tuta boshlaydi. Kar bolaning ko'ruv analizatori atrofdagi olamni anglashda asosiy ahamiyatga ega bo'ladi. Kar bolalardagi ko'ruv sezgi va idroki eshituvchi bolalar darajasida bo'lish L.V.Zankov, I.M. Solovev, K.I. Veresotskoy, tadqiqotlarida dalillangan. Hattoki, kar bolalarda ko'ruv sezgisi va idroki faollashtirilishi haqida ma'lumot berilgan. Shu sababli kar bolalar eshituvchi bola ahamiyat bermaydigan tashqi olam xususiyatlari va nozikliklariga ahamiyat beradi. Eshituvchi bolalar karlarga nisbatan yashil, siyohrang, qizil, sabzi ranglar ko'p almashtiradilar. Kar bolalar ranglarni nozik farqlaydilar. L.V.Zankov va I.M.Solovev ta'kidlashgan, kar bolalar chizgan rasmlarda, eshituvchi bolalar chizgan rasmlarga nisbatan ko'p detal va qismlarni qamrab olgan bo'ladi. Xotira - oldin idrok etilganni ifodalash, saqlash va tasvirlash bilan belgilanuvchi ongli ruhiy jarayondir. Xotirada insonning oldingi tajribani uning faoliyati, idroki, qayg'urishi ifodalanadi. U inson faoliyatida muhim o'rin tutadi. Eshituvchilar dunyosi bilan muloqotning buzilishi natijasida karlarni ijtimoiy tajribali egallashi ma'lum darajada murakkabdir. Eshituvchi bola tomonidan tabiiy, nisbatan yengil egallangan keng doiradagi yengil material ularga maxsus ta'lim jarayonida egallanadi. Shu sababli eshitishda nuqsoni bor bolalarga o'z vaqtida yuqori sifatli ma'lumotlar berish lozim. Tashqi olam bilan aloqa natijalarini saqlash va ifodalash xotira asosini tashkil etuvchi tasavvur shaklida amalga oshadi. Xotira tasavvuri - bu predmet va hodisalarni hissiy ko'rgazmali umumlashgan obrazlaridir. Xotira faoliyati natijasi sifatida ular o'tmishida inson tomonidan idrok etilgan predmet, hodisalarni ifodalaydi, bevosita perseptiv faoliyati natijasida sezgi obrazlari idrok yuzaga keladi. Shunday qilib, agar idrok obrazlari bo'lmasa, xotira taassuroti mavjud bo'lmaydi (Masalan. Tug'ma karlarda tovush, shovqin, taqillatish haqida tassavvurlar mavjud bo'lmaydi). Idrok va tasavvur o'xshashligi ularda predmet va hodisalar xususiyatlari va qirralari namoyon bo'lishi bilan belgilanadi. Tasavvur idrokka nisbatan kambag'alroqdir. Unda predmetlarni faqat ma'lum tomonlari namoyon bo'ladi, lekin ba'zi tomonlari tushib qoladi. Idrokdan farqli ular qa'tiy va turg'undir. Xotira tasavvuri vaqt bilan qanday o'lchanadi? Bu savolga javob berish uchun quyidagi maxsus tadqiqotni ko'rib chiqamiz. Uchinchi va to'rtinchi sinf kar va ommaviy maktab o'quvchilarga tanish bo'lgan predmet (uy, botinka, koptok) rasmlarini ko'rib eslab qolish topshirig'i berilgan rasmlar sodda va bo’g'inlash uchun yengil edi. Tadqiqot quyidagicha amalga oshadi: tekshiriluvchi stol oldiga o'tirgach, unga quyidagicha topshiriq beriladi - “Hozir senga rasm ko'rsataman. Uni diqqat bilan tomosha qil va eslab qol”. Rasmni stoldan olgach, uni xuddi tasvirlangan qanday chizasan. Diqqat. Ko'r va eslab qol. Tasvirlar stol ustiga qo’yib tekshiriluvchi uni 1 sekund davomida tomosha qilib, so'ng rasm stol ustidan olib qo'yilgan va bola uni rasmini chizishga o'tgan. U birinchi rasmni chizib bo'lgach, ungi ikkinchi rasm berilgan. Har bir tekshiriluvchiga uchta rasm berilgan. O'quvchilar idrok etilgan obyektlarni 6 kun, so'ng 1 oydan keyin chizganlar, o'quvchilarning bir guruhi 4 oydan so'ng chizganlar. Predmet va obyektlarni grafik ifodalash bolalarda texnik qiyinchiliklarni yuzaga keltirilgan. Chizilgan rasmlar original rasmlardan quyidagilar bilan farqlangan: • ko'rsatilgan rasmdan farqli ularda qo'shilgan detallar mavjud;  ba'zi chizilgan rasmlarda predmetning ba'zi qismlari tushib qolgan; • obyekt originaldan o'zgacha tasvirlangan (fazoviy aralashtirish); Obyektlar orginalda farqli o'zgacha razmerda tasvirlangan. Qanday farqlar eshituvchi va kar bolalarda kuzatiladi. Lekin kar bolalar rasmlarida bu farqlar intivsiv ravishda namoyon bo'ladi. Asosan orginal hajmini, obyektlarni fazoda joylashuvini tasvirlashda bu farqlar aniq ifodalangan. Kar bolalarda obyektni idrok etilgani tasavvurda ba'zan saqlanib qolishi, ayrim hollarda yo'qolib ketishi kuzatiladi. So'ng bog'liqligini aniqlash uchun quyidagicha tajriba o'tkazilgan, III - IV sinfdagi kar va sog'lom o'quvchilarga uchta rasm berilgan (uy, o'rmon, gul) tasvirlangan obyektlarga mos kelmaydigan holat berilgan. Uyning tomi derazagacha tushgan, botinka pastki qismi notabiiy holda tepaga ko'tarilgan, gulning barglari yo'q. O'quvchilarga ushbu rasmlarni yaxshilab tomosha qilish, uni eslab qolish va xuddi shunday qilib chizish topshirig'i berilgan. Tasvirlash eslab qolishdan so'ng darrov amalga oshirilgan. Natijada kar va sog'lom o'quvchilar chizgan rasmlarida obyektlarni xotirada qay darajada saqlanib qolgani namoyon bo'lgan. Bu quyidagi jadvalda o'z ifodasini topdi. 1-rasm Tekshiruvchilar Xotirada rasmdagi ob’yektni xarakterli qirralari saqlangan Xotirada rasmdagi obyektni xarakterli qirrasi qisman saqlangan Xotirada rasmdagi obyektni xarakterli Eshitishda nuqsonli o’quvchilar 24,9 58,5 16,6 Sog’lom bolalar 76,2 28,8 - 2-rasm Ko'rinib turibdiki, 2-rasmni tasvirlashda sog'lom bolalar xotirada rasmdagi obyektni xarakterli qirralari tasvirlash oshib borgan. Oldin idrok etgan botinka, uy rasmlari o'zini notabiiyligini yo'qotib, tabiiy holatga qaytgan holda tasvirlangan. Bu haqda tasavvurni almashtirish bilan asoslanadi. Tasavvurning almashtirilishi ma'lum vaqt davomida predmet haqidagi tasavvur individual xususiyatlarni yo'qotib, obyektni topish. Tasavvur - yuqori ongli jarayon bo'lib, taassurotni yangilanishi va mavjud obrazlar asosida yangilarini yaratishni ko'zda tutadi. Tasavvur shaxs ehtiyojlari asosida motivlanadi. Inson o'z tasavvurida yorqin obrazlar yordamida o'z Tekshiruvchilar X otirada rasm dagi ob’yektni xarakterli qirralari saqlangan X otirada rasm dagi ob’yektni xarakterli qirrasi qism an saqlangan X otirada rasm dagi obyektni xarakterli Eshitishda nuqsonli o’quvchilar 24,7 42,0 33,3 Sog’lom bolalar 41,9 49,1 9,0 ehtiyojini qondiradi. Bu holatlarda tasavvur haqiqat aksini tezlashgan holda namoyon qiladi. Faoliyat so'ngida bu jarayon natijalarini tugallangan holda fikriy tasavvur qilishimiz mumkin. Tasavvur yordamida yaqin, uzoq kelajak hodisalarni oldindan tahlil qilish imkoni tug'iladi. Predmet, hodisa, shaxslarni idrok etish jarayonida insonda ayni shu paytda analizatorlarga ta'sir etuvchi obrazlar, dunyosi yuzaga keladi. Bu obrazlarni idrok obrazlari deb nomlanadi. Idrok obrazlari izsiz yo'qolmaydi, insonlar uni jonlantirish, faollashtirish xususiyatiga egadir. Idrok etish natijasida yuzaga kelgan obrazlar xotirada saqlanib qolishi tasavvur yoki xotira obrazlari deb nomlanadi. Tasavvur obrazlari murakkab tuzilishiga ega bo'ladi. Biz odamlar faoliyatini tavsiflash, yozuvchi rassom, konstruktor, kompozitorlarning ijodiy namunalarini tahlil qilish natijasi bo'lishi mumkin. Tasavvur va tafakkurning o'xshash va farqli jihatlari mavjud. Tafakkur ham tasavvur ham murakkab bilish faoliyati bo'lib, inson uning yordamida haqiqatni anglash va kelajakdagi faoliyatini oldindan tavsiflash imkoniga ega bo'ladi. Ular o'rtasidagi farq, tasavvurida hayot haqiqatining anglashni tezlashgan holda idrok etish obrazlar yordamida amalga oshadi. Tafakkurda bu jarayon tushunchalar yordamida amalga oshadi. Agar inson murakkab masalani hal etmoqchi bo'lsa, mavjud ma'lumotlar noaniq bo'lsa, masala yechish jarayoni tafakkurining masala ma'lumotlari to'liqsiz berilsa, bu sharoitdan chiqish uchun inson tasavvur obrazlariga suyanadi. Nutqning rivojlanish darajasiga ko'ra, tushunchali tafakkur va tasavvur ma'lum o'zgarishga uchraydi. Ular nutq sari konkret obrazli komponentlardan ozod bo'lib, mavhum tafakkur elementlariga ega bo'ladi. Tasavvurni tafakkur bilan yaqinlashuvi birinchisini ikkinchisi tomonidan to'liq jamlanib olinishi yuzaga keladi. Tasavvur uchun yorqin konkret obrazlarning mavjudligi xarakterlidir. Tasavvurda tushunchalar mavjudligi shaxsni konkret sharoitlar tor, noqulayligidan ozod qiladi, haqiqatdan chetga chiqish mavjud tasavvur va tassurotlarni ijodiy yangilanishi, yangi obraz, obyektlarni yaratish imkonini beradi. Psixologik tadqiqotlar tushunchali tafakkur eshitishni rivojlanish darajasiga bog'liqligini tadqiq etishga qaratilgan. 2.2. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o’quvchilarni o‘rganish bo‘yicha olingan natijalar tahlili Maxsus maktabda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirishning bugungi holatini o‘rganish bo‘yicha tadqiqotni tashkil etish o‘quvchilarda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish borasidagi bilim, ko‘nikma va malakalarini aniqlash, maqsadga muvofiq mos xulosalar chiqarish, zarur tavsiya va takliflar berish imkonini beradi. Pedagogik amaliyotda muammo holatini o‘rganish bo‘yicha tadqiqotda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish holatini eksperimental o‘rganish o‘zida mujassamlashtirgan tadqiqotni o‘tkazishdan iborat bo‘ldi. Maxsus maktabda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirishning bugungi holatini o‘rganish bo‘yicha tadqiqotni tashkil etish jarayoninida S.I.Fomichev metodikasidan foydalandik. 1 Qo‘yilgan vazifalarni hal qilishda quyidagi metodlardan foydalanildi: - Belgilangan vazifalarga muvofiq ravishda tadqiqot mavzusiga doir ilmiy va metodik adabiyotlar yuzasidan ma’lumotlarni o‘rganish; -Maxsus maktabda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish holatini o‘rganish. Maxsus maktabda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirishning bugungi holatini eksperimental yo‘nalishda tadqiq etish rejalashtirildi. Maxsus maktabda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirishning bugungi holatini o‘rganish bo‘yicha tadqiqot 3-sinf o‘quvchilarining mehnat malakalari va mazkur ish faoliyatlarida muloqotga kirishish malakasini tekshirdik. Mehnat darslarida mazkur kategoriyadagi bolalarni bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirishning bugungi holatini o‘rganish quyidagi vazifalarni hal etishni ko‘zda tutdi: - Mehnat darslarida mazkur kategoriyadagi bolalarda bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirishning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash; 1 Фомичев С.И. Формирование трудовых умений и навыков у школьников с недоразвитием интеллекта на основе конструктивной деятельности: Пед. фан. номз. … дисс. – Т.: 2003. - Maxsus maktabda mehnat darslarining potensial imkoniyatlarini belgilash; - Mehnat darslarida mazkur kategoriyadagi bolalarda konstruktorlash bo‘yicha bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirishning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash; - Mehnat darslarida mazkur kategoriyadagi bolalarda bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish jarayonida predmet-amaliy faoliyat xususiyatlarini aniqlash; Tatqiqot jarayonida mehnat darslarida mazkur kategoriyadagi bolalarda bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish jarayonini kuzatish, individual- psixologik pedagogik eksperiment, metodlaridan foydalandik. Ta’kidlovchi eksperiment sakkizta topshiriq majmuasidan iborat bo‘lib, eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda mehnat darslaridagi faoliyat uchun zaruriy lug‘at boyligini aniqlash, material namunalarini shakli bo‘yicha farqlash, o‘lchov asboblaridan foydalanish, grafik namunaga ko‘ra konstruktorlash bilim, ko‘nikma, malakalarni aniqlashga qaratilgan. Ta’kidlovchi eksperiment jarayonida o‘quvchilarning mehnat materiallari, mehnat qurollari, detallar, mehnat faoliyati ketma-ketligi bo‘yicha barcha nutqiy murojaatlari bayonnomaga qayd qilindi. Topshiriqlar majmuasi xarakteri va maqsadiga ko‘ra farqlandi: 1-Topshiriq: Mehnat faoliyati predmetlari haqidagi bilimlarni aniqlashga qaratilgan. 2-Topshiriq: Mehnat faoliyati uchun zaruriy lug‘at boyligining holatini aniqlashga qaratilgan. 3-Topshiriq: Mehnat quroli haqidagi tasavvurlarni aniqlashga qaratilgan. 4-Topshiriq: Shakl va hajmni idrok etish va nomlash xususiyatlarini aniqlashga qaratilgan. 5-Topshiriq: Nutqiy ko‘rsatma bo‘yicha topshiriqni bajarish malakasini aniqlashga qaratilgan. 6-Topshiriq: Mehnat faoliyatini mustaqil rejalashtirish malakasini aniqlashga qaratilgan. 7-Topshiriq: “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallarini namuna asosida yig‘ish malakasini aniqlashga qaratilgan. 8-Topshiriq: “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallarini namuna asosida qo‘shimcha shart bilan yig‘ish malakasini aniqlashga qaratilgan. 1-Topshiriq: Maqsad: Mehnat faoliyati predmetlari haqidagi bilimlarni aniqlash Jihoz: Karton Tadqiqot jarayoni: O‘quvchiga karton qog‘ozi beriladi, va uni tavsiflab berish so‘raladi. Ko‘rsatma: “Kartonni diqqat bilan qarab chiq. Uni burchaklarini sanab chiq.” Topshiriqni bajarish jarayonida qiyinchilik yuzaga kelganda pedagog karton qog‘ozi burchaklarni qo‘li bilan ko‘rsatadi va bolaga shu harakat takrorlashni taklif etadi. 2-Topshiriq: Maqsad: Mehnat faoliyati uchun zaruriy lug‘at boyligini holatini aniqlash Jihoz: Karton, qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich so‘zlari yozilgan kartochkalar Tadqiqot jarayoni: O‘quvchiga karton, qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich so‘zlari yozilgan kartochkalar beriladi va shu so‘zlar ishtirokida gap tuzish so‘raladi. Ko‘rsatma: “Karton, qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich so‘zlari ishtirokida gap tuz” karton, qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich so‘zlari yozilgan kartochkalar beriladi va shu so‘zlar ishtirokida gap tuzish. Topshiriqni bajarish jarayonida qiyinchilik yuzaga kelganda pedagog bolaga karton, qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich so‘zlaridan biri ishtirokida gap tuzib beradi va shu harakatni takrorlash taklif etiladi. 3-Topshiriq: Maqsad: Mehnat quroli haqidagi tasavvurlarni aniqlash Jihoz: Qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich Tadqiqot jarayoni: O‘quvchiga qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich beriladi va ularni nomlash, belgilarni tavsiflash so‘raladi. Ko‘rsatma: “Mehnat qurollarini diqqat bilan qarab chiq va ular nima uchun ishlatilishini aytib ber”. Topshiriqni bajarish jarayonida qiyinchilik yuzaga kelganda pedagog bolaga mehnat qurollarni birini nomlab, tavsiflab beradi va shu harakatni takrorlashni taklif etiladi. 4-Topshiriq: Maqsad: Shakl va hajmni idrok etish va nomlash xususiyatlarini aniqlash Jihoz: Doira, uchburchak, to‘rtburchak, silindir geometrik shakllari Tadqiqot jarayoni: O‘quvchiga geometrik shakllar beriladi va ularni nomlash, belgilarni tavsiflash so‘raladi. Ko‘rsatma: “Geometrik shakllarini diqqat bilan qarab chiq va ularni nomlanishini aytib ber. O‘quvchilar barcha geometrik shakllarni nomlab bo‘lgach, pedogog “Endi, geometrik shakllarini olib, ularni nomlanishini geometrik shakllar yasalgan kartonlarning orqa tomoniga yozib chiq.” Topshiriqni bajarish jarayonida qiyinchilik yuzaga kelganda pedagog bolaga geometrik shakllarning birini nomlab, tavsiflab beradi va shu harakatni takrorlashni taklif etadi. 5-Topshiriq: Maqsad: Nutqiy ko‘rsatma bo‘yicha topshiriqni bajarish malakasini aniqlash Jihoz: Karton, qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich Tadqiqot jarayoni: O‘quvchiga namuna asosida kartondan quti yasash topshirig‘i beriladi. Ko‘rsatma: “Namunani diqqat bilan qarab chiq va berilgan o‘lcham asosida kartonga quti andozasini chiz. So‘ngra quti andozasini qirqib olib, quti chetlarini yelimlab chiq”. Topshiriqni bajarish jarayonida qiyinchilik yuzaga kelganda pedagog bolaga mehnat faoliyati ketma-ketligini ko‘rsatib beradi va harakatlarni takrorlashni taklif etadi. 6-Topshiriq: Maqsad: Mehnat faoliyatini mustaqil rejalashtirish malakasini aniqlash Jihoz: Karton, qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich Tadqiqot jarayoni: O‘quvchiga namuna asosida kartondan quti yasashni mustaqil rejalashtirish topshirig‘i beriladi. Ko‘rsatma: “Kartondan quti yasash rejasini tuzib chiq”. Topshiriqni bajarish jarayonida qiyinchilik yuzaga kelganda pedagog bolaga kartondan quti yasash rejasini ko‘rsatib beradi va harakatlarni takrorlashni taklif etadi. 7-Topshiriq: Maqsad: “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallarini namuna asosida yig‘ish malakasini aniqlash Jihoz: “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallari Tadqiqot jarayoni: O‘quvchiga “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan qishloq xo‘jaligi mashinasini yasash topshirig‘i beriladi. Ko‘rsatma: “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan qishloq xo‘jaligi mashinasini yasa.” Topshiriqni bajarish jarayonida qiyinchilik yuzaga kelganda pedagog bolaga “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan qishloq xo‘jaligi mashinasini yasashni ko‘rsatib beradi va harakatlarni takrorlashni taklif etadi. 8-Topshiriq: Maqsad: “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallarini namuna asosida qo‘shimcha shart bilan yig‘ish malakasini aniqlash Jihoz: “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallari Tadqiqot jarayoni: O‘quvchiga “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan transport mashinasi va qishloq xo‘jaligi mashinasini yasash topshirig‘i beriladi. Ko‘rsatma: “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan transport mashinasi va qishloq xo‘jaligi mashinasini yasa.” Topshiriqni bajarish jarayonida qiyinchilik yuzaga kelganda pedagog bolaga “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan transport mashinasi va qishloq xo‘jaligi mashinasini yasashni ko‘rsatib beradi va harakatlarni takrorlashni taklif etadi. Maxsus maktabda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirishning bugungi holatini o‘rganish bo‘yicha tadqiqot 3-sinf o‘quvchilarini mehnat malakalari va mazkur ish faoliyatlarida muloqotga kirishish malakasini tekshirdik. Maxsus maktabda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirishning holatini o‘rganish quyidagi mezonlar asosida baholandi: Topshiriqni to‘g‘ri bajardi Topshiriqni pedagog yordami asosida bajardi Topshiriqni bajara olmadi Pedagogik amaliyotda muammoni holatini o‘rganish bo‘yicha tadqiqotda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish holatini eksperimental o‘rganish o‘zida mujassamlashtirgan tadqiqotni o‘tkazishdan iborat bo‘ldi. Tadqiqotimizni Farg’ona shahridagi 2-sonli maxsus maktabining 3-sinf 20 nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning ishtirokida o‘tkazdik. Maxsus maktabda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirishning bugungi holatini o‘rganish bo‘yicha tadqiqotni tashkil etish jarayonida S.I.Fomichev metodikasidan foydalandik. Ta’kidlovchi eksperiment sakkizta topshiriq majmuasidan iborat bo‘lib, eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda mehnat darslaridagi faoliyat uchun zaruriy lug‘at boyligini aniqlash, material namunalarini shakli bo‘yicha farqlash, o‘lchov asboblaridan foydalanish, grafik namunaga ko‘ra konstruktorlash bilim, ko‘nikma, malakalarni aniqlashga qaratilgan. 1-Topshiriq: Mehnat faoliyati predmetlari haqidagi bilimlarni aniqlash topshiriqni bajarish jarayonida o‘quvchiga karton qog‘ozi berildi va uni tavsiflab berish so‘raldi. Tadqiqotda ishtirok etgan Farg’ona shahridagi 2-sonli maxsus maktabining 3-sinf 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 10 (50%) nafari mazkur vazifani mustaqil bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 8 (80%) nafari pedagog karton qog‘ozlarining burchaklarini qo‘li bilan ko‘rsatib, bolaga shu harakatni takrorlashni taklif etgandan so‘ng mazkur vazifani bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 2 (20%) nafari kartonni diqqat bilan qarab chiqib, uning burchaklarini sanab chiqish vazifasini bajara olmadi. 2-Topshiriq: Mehnat faoliyati uchun zaruriy lug‘at boyligining holatini aniqlash topshirig‘ini bajarish jarayonida o‘quvchiga karton, qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich so‘zlari yozilgan kartochkalar berildi va shu so‘zlar ishtirokida gap tuzish so‘raldi. Tadqiqotda ishtirok etgan Farg’ona shahridagi 2sonli maxsus maktabining 3-sinf 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 3 (30%) nafari karton, qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich so‘zlari ishtirokida gap tuzdi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 8 (80%) nafari pedagog bolaga karton, qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich so‘zlaridan birini ishtirokida gap tuzib berib, bolaga shu harakatni takrorlashni taklif etilgandan so‘ng mazkur vazifani bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 9 (90%) nafari qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich so‘zlari ishtirokida gap tuzish vazifasini bajara olmadi. 3-Topshiriq: Mehnat quroli haqidagi tassavurlarni aniqlash topshirig‘ini bajarish jarayonida o‘quvchiga qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich beriladi va ularni nomlash, belgilarni tavsiflash so‘raldi. Tadqiqotda ishtirok etgan Farg’ona shahridagi 2-sonli maxsus maktabining 3-sinf 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 3 (30%) nafari qaychi, qalam, yelim, chizg‘ichni nomlash, belgilarni tavsiflash vazifasini mustaqil bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 8 (80%) nafari pedagog bolaga mehnat qurollaridan birini nomlab, tavsiflab berib va bolaga shu harakatni takrorlashni taklif etgandan so‘ng mazkur vazifani bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 9 (90%) nafari qaychi, qalam, yelim, chizg‘ichni nomlash, belgilarni tavsiflash vazifasini bajara olmadi. 4-Topshiriq: Shakl va hajmni idrok etish va nomlash xususiyatlarini aniqlash topshirig‘ini bajarish jarayonida o‘quvchiga geometrik shakllari beriladi va ularni nomlash, belgilarni tavsiflash so‘raldi. Tadqiqotda ishtirok etgan Farg’ona shahridagi 2-sonli maxsus maktabining 3-sinf 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 3 (30%) nafari geometrik shakllari nomlash, belgilarni tavsiflash vazifasini mustaqil bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 8 (80%) nafari pedagog bolaga geometrik shakllaridan birini nomlab, tavsiflab berib va bolaga shu harakatni takrorlashni taklif etgandan so‘ng mazkur vazifani bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 9 (90%) nafari geometrik shakllarni nomlash, belgilarni tavsiflash vazifasini bajara olmadi. 5-Topshiriq: Nutqiy ko‘rsatma bo‘yicha topshiriqni bajarish malakasini aniqlash topshirig‘ini bajarish jarayonida o‘quvchiga namuna asosida kartondan quti yasash topshirig‘i berildi. Ko‘rsatma: “Namunani diqqat bilan qarab chiq va berilgan o‘lcham asosida kartonga quti andozasini chiz. So‘ngra quti andozasini qirqib olib, quti chetlarini yelimlab chiq”. Tadqiqotda ishtirok etgan Farg’ona shahridagi 2-sonli maxsus maktabning 3-sinf 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 10 (50%) nafari kartondan quti yasash vazifasini mustaqil bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 8 (80%) nafari pedagog bolaga kartondan quti yasashni ko‘rsatib berib va bolaga shu harakatni takrorlashni taklif etgandan so‘ng mazkur vazifani bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 2 (20%) nafari kartondan quti yasash vazifasini bajara olmadi. 6-Topshiriq: Mehnat faoliyatini mustaqil rejalashtirish malakasini aniqlash topshirig‘ini bajarish jarayonida o‘quvchiga namuna asosida kartondan quti yasashni mustaqil rejalashtirish so‘raldi. Tadqiqotda ishtirok etgan Farg’ona shahridagi 2-sonli maxsus maktabining 3-sinf 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 10 (50%) nafari kartondan quti yasash rejasini tuzish vazifasini mustaqil bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 8 (80%) nafari pedagog bolaga kartondan quti yasash rejasini ko‘rsatib berib va bolaga shu xarakatni takrorlashni taklif etgandan so‘ng mazkur vazifani bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 2(20%) nafari kartondan quti yasash rejasini tuzish vazifasini bajara olmadi. 7-Topshiriq: “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallarini namuna asosida yig‘ish malakasini aniqlash topshirig‘ini bajarish jarayonida o‘quvchiga “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan qishloq xo‘jaligi mashinasini yasash so‘raldi. Tadqiqotda ishtirok etgan Farg’ona shahridagi 2 - sonli maxsus maktabining 3-sinf 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 10 (50%) nafari “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan qishloq xo‘jaligi mashinasini yasash vazifasini mustaqil bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 10 (50%) nafari pedagog bolaga “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan qishloq xo‘jaligi mashinasini yasashni ko‘rsatib va bolaga shu harakatni takrorlashni taklif etgandan so‘ng mazkur vazifani bajardi. 8-Topshiriq: “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallarini namuna asosida qo‘shimcha shart bilan yig‘ish malakasini aniqlash topshirig‘ini bajarish jarayonida o‘quvchilardan “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan transport mashinasi va qishloq xo‘jaligi mashinasini yasash so‘raldi. Tadqiqotda ishtirok etgan Farg’ona shahridagi 2 - sonli maxsus maktabining 3-sinf 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 10 (50%) nafari “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan transport mashinasi va qishloq xo‘jaligi mashinasini yasash vazifasini mustaqil bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 9 (90%) nafari pedagog bolaga “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan transport mashinasi va qishloq xo‘jaligi mashinasini yasashni ko‘rsatib va bolaga shu harakatni takrorlashni taklif etgandan so‘ng mazkur vazifani bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 1 (10%) nafari “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan transport mashinasi va qishloq xo‘jaligi mashinasini yasash vazifasini bajara olmadi. 3-jadval 3-SINF ZAIF ESHITUVCHI O‘QUVCHILARNING BILIM, KO‘NIKMA VA MALAKASINI TEKSHIRISH NATIJALARI № Topshiriqning mazmuni O‘quvchi soni Topshiriqni mustaqil bajardi Topshiriqni pedagog yordami asosida bajardi Topshiriqni bajara olmadi 1 Mehnat faoliyatining predmetlar haqidagi bilimlarini aniqlash 20(100%) 10 (50%) 8 (40%) 2 (10%) 2 Mehnat faoliyati uchun zaruriy lug‘at boyligining holatini aniqlash 20(100%) 3 (15%) 8 (40%) 9 (45%) 3 Mehnat quroli haqidagi tasavvurlarni aniqlash 20(100%) 3 (15%) 8 (40%) 9 (45%) 4 Shakl va hajmni idrok etish va nomlash xususiyatlarini aniqlash 20(100%) 3 (15%) 8 (40%) 9 (45%) 5 Nutqiy ko‘rsatma bo‘yicha topshiriqni bajarish malakasini aniqlash 20(100%) 10 (50%) 8 (40%) 2 (10%) 6 Mehnat faoliyatini mustaqil rejalashtirish malakasini aniqlash 20(100%) 10 (50%) 8 (40%) 2 (10%) 7 “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallarini namuna asosida yig‘ish malakasini aniqlash 20(100%) 10 (50%) 10 (50%) - 8 “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallarini namuna asosida qo‘shimcha shart bilan yig‘ish 20(100%) 10(50%) 9 (45%) 1 (5%) Tadqiqot natijalari 1- 2-topshiriq3-topshiriq4-topshiriq5-topshiriq6-topshiriq7-topshiriq8-topshiriq Bob bo‘yicha xulosa Tasavvur - yuqori ongli jarayon bo'lib, taassurotni yangilanishi va mavjud obrazlar asosida yangilarini yaratishni ko'zda tutadi. Tasavvur shaxs ehtiyojlari asosida motivlanadi. Inson o'z tasavvurida yorqin obrazlar yordamida o'z ehtiyojini qondiradi. Bu holatlarda tasavvur haqiqat aksini tezlashgan holda namoyon qiladi. Faoliyat so'ngida bu jarayon natijalarini tugallangan holda fikriy tasavvur qilishimiz mumkin. Tasavvur yordamida yaqin, uzoq kelajak hodisalarni oldindan tahlil qilish imkoni tug'iladi. Predmet, hodisa, shaxslarni idrok etish jarayonida insonda ayni shu paytda analizatorlarga ta'sir etuvchi obrazlar, dunyosi yuzaga keladi. Bu obrazlarni idrok obrazlari deb nomlanadi. Idrok obrazlari izsiz yo'qolmaydi, insonlar uni jonlantirish, faollashtirish xususiyatiga egadir. Idrok etish natijasida yuzaga kelgan obrazlar xotirada saqlanib qolishi tasavvur yoki xotira obrazlari deb nomlanadi. Tasavvur obrazlari murakkab tuzilishiga ega bo'ladi. Biz odamlar faoliyatini tavsiflash, yozuvchi rassom, konstruktor, kompozitorlarning ijodiy namunalarini 50 51 15 15 50 50 50 50 40 40 40 40 40 40 50 45 1 0 4 5 4 5 4 5 10 10 5 0102030405060708090100 Mustaqil bajardi Yordam asosida bajardi Bajara olmadi tahlil qilish natijasi bo'lishi mumkin. Tasavvur va tafakkurning o'xshash va farqli jihatlari mavjud. Tafakkur ham tasavvur ham murakkab bilish faoliyati bo'lib, inson uning yordamida haqiqatni anglash va kelajakdagi faoliyatini oldindan tavsiflash imkoniga ega bo'ladi. Ular o'rtasidagi farq, tasavvurida hayot haqiqatining anglashni tezlashgan holda idrok etish obrazlar yordamida amalga oshadi. Tafakkurda bu jarayon tushunchalar yordamida amalga oshadi. XULOSA Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni mehnatga o‘rgatish jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishda o`quv faoliyatining bosqichlarini farqlash, maxsus pedagogik shart-sharoitlar yaratilishi, muloqotga ehtiyoj tug‘diruvchi muammoli vaziyatlarni yaratish, maxsus ravishda tanlab olingan va tizimlashtirilgan o`quv materiali asosida ish olib borish; ko‘rgazmali vositalarini keng jalb etish, shakllari va usullaridan tartibga solgan tarzda foydalanish, o‘quvchilarning holatini muntazam o‘rganish jarayonida olinadigan ma’lumotlarni hisobga olish asosida mehnat talimi tashkil etish muhim omillardan hisoblanadi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni mehnatga o‘rgatish jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish usul va vositalarini tanlashda o’quvchilarda shakllantirish kerak bo‘lgan ko‘nikmalar va qobiliyatlarning mohiyatini, ushbu ko‘nikma va qobiliyatlar jarayoni kechishi kerak bo‘lgan materialining xususiyatlarini, o’quvchilarning nutqga va bilishga oid imkoniyatlarini e’tiborga olishni taqozo qiladi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni mehnatga o‘rgatish jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish darslari o‘qituvchi bergan tuzilma (konstruktsiya) namunasi, ularda foydalaniladigan mashq turlari bo‘yicha farqlanadi. Birdaniga butun sinf bilan, shu vaqtning o‘zida har bir bola bilan alohida ishlay oladigan mutaxassis o‘qituvchigina ta’limiy, tarbiyaviy va korrektsion maqsadga erisha oladi. 1. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni mehnatga o‘rgatish jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish muammosi bo‘yicha xorijda va Respublikamizda olib borilgan tadqiqotlar eshitish idroki buzilgan bolaga mehnatga o‘rgatish jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish maxsus tashkil etilgan jarayonda va ilmiy asoslangan tizim va metodik vositalarning qo‘llanilishi asosida amalga oshirilishi lozim degan ilmiy farazimizning asosli ekanini ko‘rsatdi. 2. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni mehnatga o‘rgatish jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish va ilmiy asoslangan korrektsionpedagogik tizim va uni o‘rgatish bo‘yicha maxsus uslubiyat ishlab chiqilmaganligi zaif eshituvchi bolalar bilim, ko‘nikma va malakalarni talab darajasida shakllanmaganligining asosiy sabablaridandir. 3. Tildan kommunikatsiya maqsadlarida foydalanish, maxsus o‘qitishda nutq faoliyatining bosqichlarini farqlash, maxsus pedagogik shart-sharoitlarning yaratilishi, muloqotga ehtiyoj tug‘diruvchi muammoli vaziyatlarni hosil qilish, tabiiy vaziyatlar va didaktik o‘yinlardan foydalanish, maxsus ravishda tanlab olingan va tizimlashtirilgan nutq materiali asosida ish olib borish; til o‘qitishning ko‘rgazmali vositalarini keng jalb etish, nutqning xilma-xil turlari, shakllari va usullaridan tartibga solingan tarzda foydalanish, o‘quvchilar nutqining holatini muntazam o‘rganish jarayonida olinadigan ma’lumotlarni hisobga olish asosida o‘qitishni tashkil etish mehnat malakalarini amaliy egallashda muhim omillardandir. 4. Eshitishida muammosi bo‘lgan bolalar mehnatga o‘rgatish jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishning dastlabki korrektsion davrining to‘g‘ri tizimga solinishi keyingi bosqichlar samaradorligining asosiy omili hisoblanadi. 5. Mehnat darslari o‘qituvchi bergan tuzilma (konstruksiya) namunasi, ularda foydalaniladigan mashq turlari bo‘yicha farqlanadi. Bir vaqtning o‘zida butun sinf bilan, shu vaqtning o‘zida har bir bola bilan alohida ishlay oladigan mutaxassis pedagoggina ta’limiy, tarbiyaviy, korreksion maqsadga va ta’lim samaradorligiga erisha oladi. 6. Biz tavsiya etayotgan dastur talablariga javob bera oladigan metodlar, ishlanmalar va tavsiyalardan foydalanilganda, eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni mehnatga o‘rgatish jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish korreksion-o‘quv predmetlari asosida fanlararo integratsiya tarzida amalga oshirilganda bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish darajasi ortadi, sur’ati tezlashadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g'risidagi" Qonuni Toshkent: O'zbekiston, 2007. 2. A.P. Gazova. Psixologiya trudovogo obucheniya gluxix. M., “Pedogogika”. 1999. 3. Veronova T.V. Teoriya i praktika korreksionnoy pedagogiki. - Minsk.: 2007. 4. Vospitatelnaya rabota v shkole slaboslishaщix. Iz opita raboti surdopedagogov. Pod red. L.V.Nikulinoy. - M.: Prosveщenie,1981. 5. Zikova T.S., Zikova M.A. Metodika predmetno-prakticheskogo obucheniya v shkolax dlya gluxix detey. -M., “Akademiya”. 2002. 6. L.M.Bikova., Ye.E.Vishnevskaya Metodika razvitiya rechi gluxix shkolnikov v mladshix klassax.-L., 1999. 7. Marsinovskaya Ye.N. Osobennotsi ovladeniya znaniyami i umeniyami detmi s nedotsatkami sluxa. -M. Prosveshenie,1992 . 8. P.P.Kostenkov Prosess trudovogo vospitaniya v shkole.Barnaul. “Altayskoe knijnoe izdatelsvo”.1996. 9. Spetsialnaya pedagogika. Pod.red. N.M.Nazarovoy.-M.:Akademiya. 10. Surdopedagogika G` Pod red. M.I.Nikitinoy. -M.: Prosvehenie, 1989. 11. Amirsaidova Sh.M. Maxsus pedagogika fani rivojlanishida sharq mutafakkirlari g'oyalarining o'rni va roli: Ped.fan.nomz. … diss. avtoreferati. - T.: 2006. 12. Fayziyeva U.Y. Zaif eshituvchilarni savodga tayyorlash va savod o'rgatish.: Ped. fan. nomz. dis. ... avtoref. -Toshkent: TDPI. 1994. 13. Fomichev S.I. Formirovanie trudovix umeniy i navikov u shkolnikov s nedorazvitiem intellekta na osnove konsruktivnoy deyatelnotsi: Ped. fan. nomz. … diss. - T.: 2003. 14. Musayeva S.I. Mehnat ta'limi jarayonida boshlang'ich sinf o'quvchilariga tejamkorlik hislatlarini singdirish: Ped. fan. nomz. … diss. - T.: 1995. 15. Nurmuhammedova L.Sh. Oilada nogiron farzandni tarbiyalashning pedagogik xususiyatlari.: Ped. fan. nomz.dis. ... avtoref. - Toshkent: Nizomiy nomidagi TDPU. 2005. 16. Salixova M.A. Maktabgacha yoshdagi bolalar mehnat tarbiyasida xalq an'analaridan foydalanishning pedagogik shart-sharoitlari: Ped.fan. nomz. … diss. avtoreferati. - T.: 2004. 17. Umarov S.B. Umumiy o'rta ta'lim maktablari o'quvchilarini kasbhunarga yo'naltirish texnologiyalari. (V-IX sinflar misolida): Ped. fan. nomz…. diss - T.: 2005. 18. Aksenova L.A. Sosialnaya pedagogika v spesialnom obrazovanii. - M.: Akademiya, 2001. 19. Andreeva L.V i dr. Surdopedagogika. -M.:Prosveshenie, 1989. 20. Atmaxova L. Novie podxodi, kvalifikatsiya, masersvo// Doshkolnoe vospitanie.- Moskva, 2008. 21. Axmanova O.S. Slovar lingvisicheskix terminov. - M.: Sovetskaya ensiklopediya, 1996. 22. Basova A.G., Yegorov S.F. Isoriya surdopedagogiki. -M.: Prosveshenie, 1984. 23. Borodich A.M. Metodika razvitiya rechi detey. - M.: Prosveshenie, 1981. 24. Boskis R.M. Gluxie i slaboslishaщie deti. -M.: Vlados, 2001. 25. Boskis R.M. Uchitelyu o detyax s narusheniyami sluxa.-M.: Prosveshenie, 1988. 26. Dyachkov A.I. i dr. Defektologicheskiy slovar. - M.: Pedagogika, 1990. 27. Leongard E.I., Samsonova Ye.G. Razvitie rechi detey s narushennom sluxom v seme. - M.: Prosveshenie, 1991. 28. Lvov M.R. Metodika razvitiya rechi mladshix shkolnikov. - M.: Prosveshenie, 1985. 29. Magzumov P.T. va boshqalar. O'quvchilarni mehnatga va kasb tanlashga tayyorlash. - T.: O'qituvchi, 1991. 30. Mo'minova L., Qahramonova M. Logopediya terminlarining ruscha- o'zbekcha izohli lug'ati. - Toshkent: O'qituvchi, 1988. 31. Marsinovskaya Ye.N. Osobennosti ovladeniya znaniyami i umeniyami detmi s nedostatkami sluxa. -M. Prosvehenie ,1992 . 32. Mirskiy S.L. Metodika professionalno-trudovogo obucheniya vo vspomogatelnoy shkole: Posobie dlya uchitelya - 2-e izd.pererab.-M.: Prosveshenie, 1988. 33. P.P.Kostenkov Prosess trudovogo vospitaniya v shkole.Barnaul. “Altayskoe knijnoe izdatelsvo”.1996. 34. Zikeev A.G. Razvitie rechi slaboslishashix uchashixsya.- M. : Pedagogika,1996. 35. Zikova T.S., Zikova M.A. Metodika predmetno-prakticheskogo obucheniya v shkolax dlya gluxix detey. -M., “Akademiya”. 2002. 36. Magdiev A.Sh. Proforientasionnaya napravlennots trudovogo obucheniya i vospitaniya selskix shkolnikov (na materialax shkol Uzbekistana): Diss. … kand. ped. nauk. - T.: 1990. 37. Magzumov P. Pedagogicheskie osnovi trudovogo sanovleniya lichnotsi shkolnika: Diss. ...dokt. ped nauk. - T.: 1991. 38. Mersiyanova G.N. Vospitanie samotsoyatelnotsi u uchashixsya vspomogatelnoy shkoli v prosesse professionalno-trudovogo obucheniya: Avtoref.diss. … kand.ped.nauk.. - M.:1962. 39. Nazarova D. Eshitishida muammosi bo'lgan bolalar ta'limini takomillashtirish.Bolani maktabga tayyorlash sifat va samaradorligini oshirishning ilmiy-amaliy yechimlari. Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari.Toshkent, 2007. 40. Rodicheva V.I. Obshesvenno polezniy, proizvoditelniy trud kak sredsvo proforientasii sarsheklassnikov:Avtoref. diss.…kand. ped. naukyu -M.:1987. 41. Xaitov A. Trudovaya podgotovka selskix shkolnikov na osnove vzaimosvyazi obshego politexnicheskogo i professionalnogo obrazovaniya: Avtoref. diss. ... dokt. ped.nauk. - T.: 1991. 42. G’oziyev E.G'. Tafakkur psixologiyasi. T. “O'qituvchi”. 1999 y. 43. G’oziyev E.G'. Pedagogik psixologiya asoslari.T. 1995 y. 44. G’oziyev E.G'. To'laganova G.K. Tarbiyasi qiyin o'smirlar. T.1989 y. 45. G’oziyev E.G'. Anarmetova Sh. O'yin nazariyalari. T. 1995 y. 46. G’oziyev E.G'. Psixologiya metodologiyasi. T. 2013 y. 47. G’oziyev E.G'. Ontogenez psixologiyasi. T. 2010 y. Internet manbalari: www.google.uz www.psy.ru www.ziyonet.uz www.doc.uz www.koob.ru www.lex.uz www.gov.uz

Eshitishda nuqsoni mavjud bolalarni psixologiyada o’rganilishi

Купить