Eshitishda nuqsoni mavjud bolalarni psixologiyada o’rganilishi - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	378.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	06 Июнь 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

ISROILJONOVLAR

Дата регистрации 31 Май 2024

13 Продаж

Eshitishda nuqsoni mavjud bolalarni psixologiyada o’rganilishi

Купить

MAVZU: ESHITISHDA NUQSONI MAVJUD BOLALARNI
PSIXOLOGIYADA O’RGANILISHI
MUNDARIJA
KIRISH
I BOB. ESHITISHDA NUQSONI MAVJUD BOLALARNI
PSIXOLOGIYADA O’RGANILGANLIK DARAJASI
1.1. Bolalarda eshitishning roli hamda uning buzilishi natijasida yuzaga keladigan
ruhiy holatlar
1.2. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni mehnatga o‘rgatish jarayonida bilim,
ko‘nikma va malakalarni shakllantirish
II BOB. ESHITISHDA NUQSONI MAVJUD BOLALAR
PSIXODIAGNOSTIKASI VA UNI BARTARAF ETISH USULLARI
2.1. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar psixodiagnostikasi va psixokorreksiyasi
2.2. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni o‘rganish bo‘yicha olingan natijalar
tahlili
XULOSA AMALIY TAVSIYALAR
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
ILOVALAR
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach

barcha sohalarda bo‘lgani kabi ta’lim sohasida ham tub islohotlar amalga
oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni va
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” zamon talablariga javob beradigan pedagogik
xodimlar tayyorlashni bosh vazifa qilib qo‘ydi. Ko`plab psixolog olimlarning
ta’kidlashicha: har bir jamiyatning kelajagi, uning ertangi kuni ushbu jamiyatning
jahon hamjamiyatidagi obro‘-e’tibori avvalambor ushbu jamiyat farzandlarining
unib-o‘sib, ulg‘ayib qanday inson bo‘lib hayotga kirib borishiga bog‘liqdir.
Nazariy bilimlar hamda amaliy malakalarga ega bo‘lgan va yangi zamonaviy
muammolarni muvaffaqiyatli hal qila oladigan mutaxassislar tayyorlash bilan
bog‘liq ishlar bugun yanada dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Respublikamizning
rivoji, ravnaqi oliy maktablarda tayyorlanayotgan mutaxassislarga bog‘liq ekan,
ularni har tomonlama yetuk insonlar qilib tarbiyalash kerak. O‘qituvchi bilan
o‘smirning hamkorlikdagi faoliyatini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish bo‘lajak mutaxassislar
kasbiy tayyorgarligining asosiy omillaridan biridir.
Psixologik bilimlarni inson tomonidan o‘rganilishi shuning uchun ham
muhimki odamlarning bilimdonligi nafaqat tashqi olamda ro‘y berayotgan ob’ektiv
hodisalar mohiyatiga aloqador bilimlar majmuiga ega bo‘lish bilan, balki hayotda
munosib o‘rin egallash, o‘z ichki imkoniyatlari va salohiyatidan samarali
foydalangan holda faoliyatini oqilona tashkil etishning barcha sirlaridan boxabar
bo‘lish, o‘ziga va o‘zgalarga ta’sir ko‘rsatishning usul va vositalarini bilish va
ulardan o‘z o‘rnida unumli foydalanishni nazarda tutadi.
Shu sababli, bugungi kunda maxsus maktablarida mehnat tarbiyasini
takomillashtirishning samarali usullarini aniqlash dolzarb masalalardan biridir.
Mamlakatimizdagi mustaqil, huquqiy demokratik davlat, erkin fuqarolik
jamiyat qurish yo’lidagi ulkan ishlar inson mohiyatini yangidan kashf qilishga,
uning o’zligini anglashdagi imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishga va ma’naviy
barkamol, intellektual hamda aqliy-amaliy jihatdan mukammal yetuk kadrlarni
tayyorlash uchun yangi shart-sharoitlar yaratib bermoqda.
Ma’lumki, har tomonlama sog‘lom muhit hukmron ekan, farzandlarimiz
barkamol voyaga yetadilar, fuqarolari barkamol jamiyat esa hech qachon zavol

topmaydi. Mamlakatimizda aynan mustaqillik yillarida bu borada talay ijobiy
ishlar amalga oshirildi, davlat dasturlari, hukumatning maxsus qarorlari qabul
qilindi.
O‘zbekiston Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Xalqaro Konvensiyani
ratifikatsiya qilgan hamda BMTning Bola huquqlari qo‘mitasi tavsiyalarining
bajarilishi yuzasidan Milliy harakat dasturini qabul qilgan davlat sifatida har bir
bolaning tug‘ilgan onidan boshlab oila muhitida tarbiyalanishi, uning salomatligi,
aqliy va jismoniy kamoloti uchun barcha shart-sharoitlarning yaratilishi davlat
ahamiyatiga molik masala ekanligini amalda ta’minlashga katta ahamiyat berib
kelmoqda. Shu ma’noda “Bola huquqlari kafolatlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston
Respublikasi Qonunining qabul qilinishi ana shu e’tibor va g‘amxo’rlikning yana
bir amaliy ifodasidir.
Zamonaviy psixologiyada ontogenetik rivojlanishning turli bosqichlari o‘ziga
xos jins va yosh xususiyatlarini namoyon etuvchi turli kognitiv, kognitiv va
affektiv jabhalar bir qator genetik, ijtimoiy va shaxsiy omillarning o‘zaro
uyg‘unlashuvida ro‘y berib, turfa ko‘rinishli va katta ta’sir kuchiga egaligi bilan
subyektning xulq-atvor mexanizmida o‘ziga xos individual-psixologik,
individualdinamik xususiyatlar, uning dunyoqarashi, qadriyatlar tizimi, kauzal,
kazusli vaziyatga tushganga qadar yashagan ijtimoiy-psixologik muhit bilan
belgilanib, shaxs rivojlanishi va shakllanishida katta ahamiyatga egaligi
ta’kidlanadi. Zero, shaxs va uning tashqi olamni bilish imkoniyatlari bilish
jarayonlari, ya’ni psixik jarayonlar orqali tushuntiriladi. Idrok va xotira
jarayonlarining samaradorligi va ularni boshqarish psixik jarayon bo‘lmish
diqqatga bevosita bog‘liqdir. Eshitishda kamchiligi bor shaxslarni o‘rganish va
diagnostika qilish psixologning amaliy faoliyatiga yordam beradi. Ayni vaqtda
psixologik diagnostikaning barvaqt amalga oshirilishi nutq bilan bog‘liq salbiy
holatlarning intervensiyasi uchun zamin yaratadi.
O‘zbekiston Respublikasi «Ta’lim to‘g‘risidagi qonun» hamda «Kadrlar
tayyorlash Milliy Dasturi» ta’lim tarbiya, shu jumladan maxsus ta’lim tarbiya
oldiga bir qator vazifalarni qo‘ydi. Milliy istiqlol g‘oyalari va tamoyillariga

asoslangan holda jamiyatimizning mustaqillik yillarida orttirilgan taraqqiyot
tajribasi tahlil qilinganida, ijtimoiy hayotning muhim tarkibiy qismi sifatida barcha
sohalarida ta’lim – tarbiya va uning mazmuni tubdan o‘zgaradi. O‘zgarishning
genezisi ta’lim sohasida davlat siyosatining huquqiy va metodologik asoslarini
yaratib berish boshlanadi.
Shu tariqa eshitishda nuqsoniga ega bo‘lgan bolalar psixik rivojlanishning
o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi bir qator ma’lumotlar yog‘ildi. Keyingi
yillar davomida eshitishda nuqsonini o‘rganuvchi olimlar o‘z diqqatlarini
mexanizmlari va bartaraf etish usullarini o‘rganishgan. Eshitishda nuqsoniga ega
bolalar psixik rivojlanishini o‘rganishga esa kam ahamiyat berganlar. Yaqin
yillardan boshlab, maxsus psixologiyani muammolariga bo‘lgan qiziqish nisbatan
ortdi. Eshitishda nuqsoniga ega bo‘lgan bolalar psixik rivojlanishini o‘ziga xos
xususiyatlarini turlicha eshitish buzilishlariga ega bolalar bilan korreksion ishlarni
olib borish davomida har bir eshitish kamchiliklariga aynan o‘zigagina xos
bo‘lgan psixik jarayonlarni va xususiyatlarni o‘rganish bilan bog‘liqdir.
Shuningdek, eshitishda kamchiligiga ega bo‘lgan bolalar uchun tashkil etilgan
maxsus o‘quv tarbiyaviy muassasalarda, maxsus guruhlarda olib boriladigan
korreksion ishlar, ularning xalq ta’limi tizimida o‘rni, bog‘cha va maktab
sharoitida ular bilan yakka tartibda olib boriladigan psixologik ishlarining uslub va
shakllarini bayon etadilar.
XX asrning so‘nggi yillarda eshitishda kamchiligi hamda uning oqibatida
yuzaga keladigan yuqori darajadagi ijtimoiy dezadaptatsiya holatlari yuzasidan
ota-onalarning psixolog, psixiatr hamda nevropatologlarga murojaatlari soni
tobora ortib borayotganligi kuzatilmoqda. Ko‘pchilik ota-onalar va
pedagoglarning ushbu patologiya haqida aniq hamda to‘liq tasavvurga ega
emasliklari oqibatida bu bolalarga ko‘pincha “quloqsiz”,
“esipastroq”, “bezori”, “o‘zlashtirmovchi” bolalar sifatida munosabatda bo‘linishi
mazkur patologiyaning yanada ham kuchayib ketishiga olib kelmoqda.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, eshitishda nuqsoni mavjud bo‘lgan shaxslarda
xulq-atvorning buzilishi asosida bosh miyaning peshona qismi po‘stlog‘i va

dumsimon yadro tomonidan ta’minlanuvchi harakat faolligini tormozlovchi
nazoratining pasayishi yotadi.
Inson ongi bir qarashda yaxlit narsa, aslida u ayrim alohida jarayonlardan
iborat. Shuning uchun ham atrof - muhitni, o‘zimizni bilishimizga imkon beruvchi
ongni o‘rganish uchun uni alohida psixik jarayonlarga bo‘lib o‘rgana boshlaymiz.
Bu jarayonlar - sezgilar, idrok, xotira, diqqat, tafakkur, nutq va boshqalardir. Bu
jarayonlar shu qadar bir-birlari bilan bog‘liqki, birini ikkinchisiz tasavvur
qilishning o‘zi qiyindir.
Eshitishda nuqsoni mavjud bolalarni ilmiy tadqiq etish bo`yicha
N.V.Dobrinin, N.V.Kuzminina, I.V.Straxov, M.V.Gamezo, F.N.Gonobolin kabi
bir qator olimlar tomonidan olib borilgan. Eshitish azolariningning fiziologik
asoslarini tushuntirishda esa rus fiziologlari I. P.Pavlov, A.A.Uxtomskiylarning
olib borgan ishlari muhimligi bilan ajralib turadi. Ularning ta’limotlariga asosan,
nutqning holatlari, sifatlari, xususiyatlari, birinchidan, qo‘zg‘alish va tormozlanish
jarayonlarining o‘zaro birgalikdagi harakati bilan, ikkinchidan, miya strukturasida
hukm suruvchi qo‘zg‘aluvchanlik bilan uyg‘unlikka egadir.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Tadqiqotlarni o’rganish va tahlil
etish natijasida eshitishda nuqsoni bo’lgan o’quvchilarni mehnatga o’rgatish
jarayonida bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish muammosi tizimli
yondashishni talab qiladigan o’ta murakkab, ko’p qirrali pedogogik-psixologik
muammo degan xulosaga keldik. Muammoga doir ilmiy tadqiqot ishlarini
o’rganib, ularni ilmiy jihatdan tahlil etish asosida shu narsa ma’lum bo’ldiki,
maxsus ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalarida eshitishda nuqsoni bo’lgan
o’quvchilarni mehnatga o’rgatish jarayonida bilim, ko’nikma va malakalarni
shakllantirish maxsus tadqiq etilmagan.
Kurs ishining maqsadi – eshitishda nuqsoni majvud bolalarni
psixodiagnostika qilish hamda ularni korreksiya qilish usullarini ishlab chiqishdan
iborat.
Kurs ishining predmeti – eshitishda nuqsoni mavjud bolalar ruhiyatining
o’ziga xos jihatlarini o’rganish, diagnostika va korreksiya qilishdan iborat.

Kurs ishining vazifalari quyidagicha belgilanadi:
 Eshitishda nuqsoni mavjud bolalarning ruhiy rivojlanishning umumiy va
maxsus qonun-qoidalarini aniqlash;
 Eshitishda nuqsoni mavjud bolalar bilish faoliyatini
rivojlanish xususiyatlarini o’rganish;
 Eshitishda nuqsoni mavjud bolalar ruhiy rivojlanish xususiyatlarini
psixologik korreksiya va diagnostika qilish;
 Eshitishda nuqsoni mavjud bolalarga pedagogik-psixologik ta’sir usullarini
psixologik jihatdan asoslash;
- Eshitishda kamchiligi mavjud bolalarni diagnostikasi va korreksiyasi
jarayonidir.
Kurs ishining obyekti – Farg’ona shahridagi 2-maxsus maktab internatining
6-9 sinf o`quvchilari tanlab olindi. Tadqiqotimizda jami 20 ta o`quvchi tanlab
olindi.
Kurs ishining metodologik asosini psixologiya fanining asosiy
tamoyillaridan biri bo‘lmish, ong bilan faoliyat birligi tamoyili, L.S.Vigotskiyning
madaniy-tarixiy konsepsiyasi, P.K.Anoxinning funksional tizimlar nazariyasi
tashkil etadi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun,
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», «Maxsus ta’lim konseptsiyasi», mazkur
hujjatlarning asosiy g’oyalarini amaliyotga tadbiq etish bo’yicha qabul qilingan
me’yoriy hujjatlar, ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy va uzluksiz ta’lim
tizimining faoliyat ko’rsatish prinsiplari, mavzuga doir falsafiy, ilmiy-pedagogik,
ijtimoiy-psixologik manbalar, o’quvmetodik qo’llanmalar, maxsus pedagogikaga
oid ilg’or tajribalar tashkil etadi.
Kurs ishining metodlari. Maxsus maktabda darslarini kuzatish va tahlil
qilish; maxsus maktab o‘quvchilarining tibbiy-pedagogik va psixologik
hujjatlarini o‘rganish va tahlil qilish; savol-javob, suhbat, so‘rovnoma, kuzatish,
maxsus mashg’ulotlardan keng foydalanilanildi.

Shakllantiruvchi bosqichda psixologik mashqlar va o‘yinlar majmui (“Farqini
top”, “Kuzda barglar qanday tushishini chizma va ranglar bilan bo‘yab qo‘y”,
“Sonlarni ma’lum tartibda joylashtirish”, “Diqqat taqsimlanishi”, “Har bir qo‘l
uchun o‘ziga xos ish”, mashqlari shuningdek, “Hamma narsani ilg‘ab ol”,
“To‘xtamasdan izla” o‘yinlari) qo‘llanildi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi: Kurs ishimiz 2 bob, 4 paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Ishning umumiy hajmi ___ betdan
iborat.
I BOB. ESHITISHDA NUQSONI MAVJUD BOLALARNI
PSIXOLOGIYADA O’RGANILGANLIK DARAJASI
1.1. Bolalarda eshitishning roli hamda uning buzilishi natijasida yuzaga keladigan
ruhiy holatlar

O’quvchida eshitish nuqsoni yuzaga kelishga homiladorlikni noqulay davom
etishi, onaning virusli kasalliklari ham muhim rol o'ynaydi. Eshitish buzilishi
sabablari eshitish sezgilarini tug'ma deformatsiyasi, eshitish nervining atrofini,
ximik zaharlanish, tug'ish davridagi travmalar, mexanik travmalar, kuchli ovoz
ta'sirotlarining akustik ta'siroti bo'lishi mumkin. Eshitish buzilish o'rat quloqni
o'tkir shamollashi oqibatida yuzaga kelishi mumkin.
Eshitishning qat'iy buzilishi burun va halqum (adenoid, xronik
shamollashish) kasalliklari natijasida ham kuzatiladi. Bu kasallliklar chaqaloqlik
chog'ida jiddiy xavf soladi. Eshitish pasayishiga ta'sir qiluvchi omillar orasida
ototopsik preporatiplar asosan antibiologiklar muhim o'ringa egadir. Eshituv
funksiyasi buzilishi asosan chaqaloqlik davrida ko'p uchraydi.
L.V.Neylan (1959) eshitish buzilishlari 70 %i 2-3 yoshlarda kuzatilishini
e'tirof etib o'tadi. Bola hayotining keyingi yillarida eshitishni pasayishi kam
kuzatiladi.
Eshitishni buzilishlari yuzaga kelishda kasbiy omillar ham katta ahamiyatga
ega. Karlar oilasida eshituvchilar oilasiga qaraganda ko'p miqdorda kar bola
tug'iladi. Shuningdek yaqin qarindoshlar nikohida va er-xotin yoshi o'rtasida katta
farq ham eshitish buzilishlariga sabab bo'lishi mumkin.
Aroqxo'r ota-onalar, kensok kasalligi turli xromasomali kasalligi mavjud
oilalar (uchuvchi va suvga sho’ng'uvchilar)da ham eshitishda nuqsoni mavjud
bolalar tug'ilishi kuzatiladi.
Chet el va rus statistikasi ko'rsatishicha, eshitishda nuqsoni mavjud bolalar
soni oshmoqda. Turli mamlakatlarda o'tkazilayotgan tadqiqotlarga ko'ra, yer yuzi
aholisini 4-6 %i eshitishda nuqsonga ega bo'lib, jismoniy muloqotga ehtiyoj
sezadi.
Bularda ikki tomonlama eshitish pasayiga ega bo'lib, so'zlashuv eshitishni 3
metrdan so'zlashuv eshitishni idrok etadi, 4 % esa bir tomonlama karlikka egadir.
Eshitishda nuqsoni mavjud bolalar ruhiy rivojlanish xususiyatlarini to'g'ri
tushunish uchun ularga o'z vaqtida tashxis qo'yish, ta'lim-tarbiyani muassasasini
tanlash, bu jarayonni tashkil etishda bu bolalarning tasnifi muhim o'rin tutadi.

ENB shaxslarning tasnif surdopedagog va doktorlarni doimo qiziqtirib kelgan.
Bizning mamlakatimizda L.V.Neylan (1961) tomonidan taklif etilgan tasnif keng
tarqalgan.
Agar eshitish buzilishi so'zlashuv eshitishga taaluqli chastotalar diopozomida
(500 dan 1500 Gs) tarqalsa, uni idrok etishi amalga oshmaydi.
Agar eshitish buzilishi 100 dB dan ortsa, karlik yuzaga keladi, qisman
eshitish buzilsa nuqson 15 dB dan 80 dB gacha darajada namoyon bo'ladi. Ushbu
taklifga ko'ra zaif eshituvchilarning 3 guruhi tavsiflanadi. Eshitish qoldig'i
saqlanganligi darajasiga ko'ra 4 guruhga tasniflanadi: (125 dan 2000 Gs, 125 dan
1000 Gs gacha, 125 dan 500 Gs gacha, 125 dan 250 Gs gacha).
Pedagogik tasnif ENB bolalar ta'limiga turli yondashuvlarni asoslashga
ko'niktirilgan. Bizning mamlakatimiz R.M.Boskisning psixo-pedagogik tasnifi
muhim o'ringa ega. Uning asosida L.S.Vigotskiyning ruhiy funksiyalar
konpeksotsiyasi ta'limoti yotadi. ENB bolalar rivojlanishning o'ziga xosligi o'zida
namoyon etuvchi yangi ko'rsatkichlarni ko'rsatdi.
Eshitishni yo'qotish darajasi eshitish buzilishini yuzaga kelish vaqti nutqni
rivojlanish darajasi ko'rsatilgan ko'rsatkichlarga bog'liq holda quyidagi guruhlarni
tasniflaydi:
I-kar bolalar. Bu guruhga kiruvchi bolalar eshitishni tabiiy idrok
etolmaydilar uni mustaqil egallay olmaydi. Ular ko'ruv (labdan o'qish) va eshituv
ko'ruv (Tovush kuchaytirish apparati yordamida) orqali maxsus ta'lim jarayonida
so'zlashuv eshitishni idrok etadi.
II-kech kar bo'lgan bolalar (eshitish mavjud bolalar) - ularda eshitish
buzilishi turli darajada tuzilgan, eshitish turli darajada saqlanganligi kuzatiladi.
Lekin maxsus tashkil etilgan ta'limsiz mavjud nutq yo'qolib ketishi mumkin. Bu
bolalar so'zlashuv, muloqot malakasiga ega bo'ladilar. Ular uchun so'zlashuv
eshitishni ko'ruv va eshituv idrokining malakalari shakllantirish muhimdir.
Tafakkurni rivojlantirish ma'lum darajada eshituvchi bolalar tafakkurini
rivojlanishi bilan o'xshashdir. Bu o'xshashlik eshitish lug'at hamda atrof muhit,
voqea-hodisalarini so'zda ifodalash darajasiga ko'ra bo'ladi.

III-zaif eshituvchi bolalar. Eshitish darajasiga ko'ra bu bolalar ma'lum
darajada nutqni mustaqil egallashlari mumkin, lekin ularda talaffuz nuqsonlari
uchraydi. Nutqni ko'ruv orqali idrok etish eshitish buzilish darajasiga ko'ra bo'ladi.
Psixo-pedagogik tasnif asosida ENB bolalarni tabaqali maxsus ta'limi
amalga oshadi. Bolani u yoki bu o'quv muassasasiga yo'naltirishda bolani eshitish
rivojlanishi va eshitish buzilishi darajasi hisobga olinishi lozim.
Chunonchi zaif eshituvchi bolalar, kech kar bo'lgan bolalar, eshitish
rivojlanish mavjud kar bolalar zaif eshituvchi bolalar maxsus maktabida ta'lim
oladilar.
ENB shaxslar ruhiy xususiyatlar XIX asr o'rtalaridanoq pedagog va shifokor
psixologlar e'tiborini o'ziga jalb etib kelgan. V.I.Fleri, F.A.Ostrogradskiy,
I.M.Logovskiy, F.A.Rau kabi olimlarning pedagogik faoliyati va tadqiqotlari
surdopsixologiyaning rivojiga katta hissa qo'shgan. Ularning ilmiy ishlarida ENB
bolalarning ruhiy xususiyatlarini kuzatish va aniqlashga doir fikrlar beriladi.
Xususan, V.I. Fleri kar bolalar harakat ko'nikmalar xususiyatlarini ta'riflab,
noto'g'ri koordinatsiya, harakatlarning ishonchsizligi kuzatilishini ta'kidlaydi.
N.M. Logovskiy, kar bolalar eshitish idrokini faollashtirish va rivojlantirish
mumkinligini e'tirof etadi. Ushbu olim karlikda ruhiy rivojlanish buzilishini
kompensatsiyasida ko'ruv idrokining ahamiyatini alohida ta'kidlaydi.
XX asrning 20-yillariga kelib L.S.Vigotskiy boshchiligida maxsus
psixologiyaning dolzarb muammolarini tizimli tadqiq etish jarayoni amalga
oshirildi. Olim o'z ilmiy faoliyatida turli nuqsonlari mavjud kar, ko'r, aqli zaif
bolalar hamda ularning ta'limi muammolarini o'rganadi. 1924-1926 yillarda bu
muammoga bag'ishlangan dastlabki ilmiy ishlar chop etiladi.
L.S.Vigotskiy genetik tamoyillar tahlili asosida ENB bolalar ruhiyatining
xususiyatlarini yoritib beradi. Kar bolaning rivojlanishi ijtimoiy sharoiti
psixologik yangi holatlar kuzatilishini asoslashini e'tirof etadi. L.Vigotskiyning
fikrmulohazalari maxsus pedagogikaning rivojiga katta hissa qo'shdi,
rivojlanishida nuqsoni mavjud bolalarni tabaqalab o'qitish muammolariga o'zgacha
qarash imkonini beradi. Uning nazariy ta'limoti kar bolalarni kompensator

imkoniyatlarini tadqiq etuvchi eksperimental psixologik tadqiqotlarga stimus
sharoitida ta'sir etgan.
L.S.Vigotskiy safdoshlari L.K. Zanpov va Sh.M.Solovev rivojlanishida
nuqsoni mavjud xususan eshitishda nuqson bor bolalar idrokini xotirasi va eshitish
rivojlanish xususiyatlarini o'rganuvchi psixologik tadqiqotlar o'tkazdilar,
natijalarni 1940 yilda nashr etilgan. “Kar bola psixologiyasi bo'yicha ”
monografiyasida jamlangan 1930-40 yilda kar bolalar bilish faoliyatini
o'rganuvchi qator tadqiqotlar o'tkazildi, xususan K.I.Veresotskal kar bolalarni
predmetlarni idrok etish, L.V.Zonkov va D.R.Mayns ko'rgazmali materialni eslab
qolish malakasini, M.M.Pudelman kar o'quvchilar tassavvurlarini, Z.S.Beyn ko'ruv
idrokini konstantligini, N.I.Shir kar bolalarni ranglarni idrok etish xususiyatlari,
M.E.Votsev kar o'quvchilarni yozma eshitish va o'qish malakalarini tadqiq
etganlar. Bu yillarda olib borilgan tadqiqotlar qilish xarakterga ega edi, kar bolalar
eshituvchi yoki aqli zaif bolalar bilan o'zaro qiyoslashib tekshirilar edi. Bunday
yondashuv barcha kategoriyadagi bolalar bilan samarali ishlash imkonini beruvchi
tavsiyalar ishlab chiqish imkonini berar edi.
Eshitishda nuqsoni mavjud bolalar ruhiyatini o'rganishda psixologiyaning
asosiy va yordamchi metodlari qo'llaniladi. Asosiy metodlari turkumi kuzatish va
psixologik eksperiment metodlarini qamrab oladi.
Yordamchi metodlar faoliyat natijalarini tahlil qilish, test metodi, anketa
metodlarini o'zida namoyon qiladi. Psixologiyada kuzatish metodi hodisalarning
keng doirasi munosabatiga ko'ra qo'llaniladi. ENB bolalar maxsus psixologiyasida
bu metod katta ahamiyatga egallashini ta'kidlash joizdir. Kuzatish predmeti
faoliyatning tashqi komponentlari - harakat, eshitish akt, pantomima va
mimikaning o'ziga xosligi, vegetativ reaksiyalarni yuzaga kelishi bo'lishi mumkin.
Bunda bolalar xulqiga kuzatuvchi mavjudligi salbiy ta'sir ko'rsatish, uni tabiiyligi
buzilishi mumkin. Yuqorida ta'kidlangan holatni amalga oshmasligi uchun (kino,
video syomka) registrasiyalovchi qayd etuvchi apparatni qo'llash yaxshi natija
beradi.

Xulosa va umumlashmalar uchun zaruriy material olish uchun bolalarning
turli faoliyatda o'yin, o'qish, uy vazifalarini bajarish, takrorlanuvchi, o'zgaruvchi
sharoitlarda kuzatish maqsadga muvofiqdir. Bola eshitish rivojlanishining umumiy
sharoitida kuzatilayotgan hodisalarning xususiy tomonlarini aniqlash imkoni
yuzaga keladi.
Eshituvchi ona va kar bola muloqotini o'rganishda kuzatish metodini
qo'llashga doir D planining yer va R kretchi yer kabi Amerika psixologlarining
tadqiqotini keltirish mumkin. Ular 13 oy mobaynida turli sharoitda ona va bola
o'zaro munosabatini video registratsiya yordamida kuzatganlar. Registratsiya turli
holatlarda va kunlarda olib borilgan.
Olimlarni quyidagi ko'rsatkichlar bilan qiziqqanlar: kimning inisiativisi
bo'yicha muloqotga kirishildi, eshitish muloqot doirasi va xususiyatlari, gap turi
(so'rov, undov, buyruq, his-hayajon). Olimlar ba'zi sharoitlardagi muloqotda ona
tashabbuskor bo'lgan (kitob o'qish, kesma alifbo bilan ishlash) holda amalga
oshgan. Bola tashabbuskor bo'lgan holatlar ham (o'yinchoq o'ynash) kuzatilgan.
Turli sharoitlarda muloqot miqdor va sifat jihatdan farqlangan holatlari namoyon
bo'ldi.
Psixologik ekspert ham psixologiyada ahamiyatga moliklaridan biri sanaladi.
Surdopsixologiyada psixologik eksprement metodi muhim o'rin tutadi. Bu metod
tekshiruvchining ko'zda tutadi va inson xulqidagi o'zgarishlarni qayd etadi.
Bu jarayonni yengillashtirish uchun imo-ishora eshitishdan foydalanish
yaxshi samara beradi. Shuningdek surdopsixologiyaning bu metodini qo'llashda
ko'rgazmali namoyish etish, so'zlashuv metodlaridan birgalikda foydalanish kar
bolani unga berilgan topshiriqni to'liq tushunishga sabab bo'ladi kar bola birinchi
topshiriqni tushunib bajargach, ikkinchi topshiriqqa o'tish mumkin. Tadqiqotchi
tadqiqotni o'tkazish jarayonida kar bolani xulqiga ta'sir o'tkaziladi. Kar bolalar
bilan ishlashda bu imkoniyatni hisobga olish darkor tekshiriluvchilar guruhini
tanlashga ham katta e'tibor berish darkor.
Oxirgi davrlarda surdopsixologiya ta'limiy eksperement ham ENB bolalarni
o'rganishda ijobiy samara bermoqda. Bu metod yordamida tekshiriluvchining

nafaqat bilimi, malakasi balki uni shakllanish holati ham o’rganiladi. Shuningdek,
kombinatsiyalangan nuqsonlar (eshitish buzilishi, ruhiy rivojlanish orqada qolgan
va aqli zaiflik) o'rganish va aniqlashda ham muhim samara beradi. Ta'limiy
eksperiment maxsus psixologiyada keng o'rinda qo'llaniladi. T.V.Rozonova va
L.I.Tigronova shu metodni qo'llagan holda ENB bolalar bilan sog'lom bolalarning
ruhiy xususiyatlarini tekshirganlar. Yordamchi topshiriqlar vositasida faoliyat
natijalari tahlili muhim o'rin tutadi. Ruhiy rivojlanish bosqichida bolalar faoliyati
natijalari tahlili muhim o'rin tutadi.
Eshitish buzilishlari bolalarda turli infeksion kasalliklar oqibatida yuzaga
keladi. Meningit, skormotika, otit, gripp kasalliklarini infeksion-yuqumli
kasalliklar qatoriga kiritish mumkin. Eshitish buzilishlari ichki, o'rta, tashqi
quloqlarni shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Ichki quloq va quloq nervi
shkastlangan bo'lsa, ko'p holatlarda karlik, agar o'rta quloq shikastlangan bo'lsa
eshitish pasayishi kuzatiladi.

1.2. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni mehnatga o‘rgatish
jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish
Surdopedagogika tarixiga nazar tashlasak, turli davrlarda eshitishda nuqsoni
bo‘lgan bolalarni tadqiqot obyekti sifatida o‘rgangan pedagog va olimlar
J.Kardano, V.I.Fleri, J.Itar, S.Speshnovlar murojaat etilgan nutqini tushuna
oladigan, qisman lug‘at boyligiga ega bo‘lgan, hatto sodda gaplar tuza oladigan
bolalar borligini, agar nutq ularga qarata balandlatilgan holda aytilsa, bunday
bolalar ta’lim-tarbiyasining muammolarini hal etilishi mumkinligini ta’kidlab
o‘tgan. R.M.Boskis eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar ta’lim samaradorligining
omili ushbu toifadagi bolalarning rivojlanish xususiyatlarini tushunish deb
hisoblab, L.S.Vigotskiyning “Nuqsonning murakkab tuzilishi” hamda
“Ta’limtarbiya va rivojlanish mutanosibligi” ta’limotlarga, I.P.Pavlovning
“Analizatorlar faoliyati birligi psixologik ta’limotlarga tayanadi. 1925 yil
eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar ta’limi bo‘yicha Xalqaro konferensiyada
A.S.Vigotskiy “Aynan mehnat ta’limi va tarbiyasini qo‘llash karlarni o‘qitishdagi

barcha qiyinchiliklardan chiqib ketish yo‘lidir. Asosiysi, mehnat tarbiyasi hayotga
eng yaxshi yo‘l, u ilk yoshdanoq hayotda faol ishtirok etish uchun garovdir.
Shuning uchun u kar bolani barcha narsa, muloqot, nutq, idrok bilan
qurollantiradi.
S.A.Zikov, M.I.Glebova, Ye.N.Marsinovskaya, M.F.Titovalar o‘quvchilarda
so‘zlashuv nutqini shakllantirishda ko‘rgazmali amaliy faoliyatning ahamiyatini
ilmiy asoslab beradi. S.A.Zikov ko‘rgazmali amaliy faoliyatni uch guruhga
ajratadi: ilyustrativ-tasviriy, o‘lchov-hisobli va oddiy materialdan buyum yasash.
S.A.Zikov, T.S.Zikova ta’limotlariga asosan, Ye.N.Marsinovskaya predmet
amaliy faoliyat kar bolalarning har tomonlama rivojlanishida muhim didaktik
sharoit ekanligini tadqiq etgan.
L.A.Novaselov kar bolalarning mehnat ta’limini quyidagicha tasniflaydi:
Qo‘l mehnati (tayyorlov-4 sinf)
Umumtexnik tayyorgarlik (5–8 sinf)
Professional ta’lim (9–12 sinf)
Har bir bosqichning vazifalarini ko‘rsatib o‘tadi: 1. Qo‘l mehnati kar
o‘quvchilarga hayotiy borliqni tez va mukammal anglash imkonini beradi. U
bolaning shaxsining, uni intellektual kuchi, bilish imkoniyatlarini rivojlantirishda
katta ahamiyat kasb etadi. Mehnat faoliyatini bajarish jarayonida kar o‘quvchilar
o‘zini jismoniy va aqliy kuchini ongli boshqarishga o‘rganadi, bu ularning
umumiy faolligi va ishchanligini oshiradi. Kar bolalarning maktabida mehnat
darslarning didaktik ahamiyati kattadir. Mehnat darslariga qo‘yiladigan
talablardan biri uni boshqa o‘quv fanlari bilan aloqa o‘rnatishdir. Bir tomondan
mehnat darslari boshqa o‘quv fanlarda zarur bo‘ladigan ma’lum bilimlarni beradi,
hamda boshqa darslarda olingan bilimlarni mustahkamlaydi. Bunday aloqani
o‘rnatish pedogogik jarayonni to‘g‘ri va samarali tashkil etishda muhim omildir.
Qo‘l mehnati nafaqat ta’limiy ahamiyat kasb etadi, balki o‘quvchining
shaxsining tarbiyalashga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. U qiyinchiliklarni bartaraf etishga
majbur etadi (buyumlarni yasash jarayonida), bu iroda va qat’iyatlilikni
tarbiyalashga sabab bo‘ladi. O‘quvchilarda jamoa faoliyati, o‘rtoqlik o‘zaro

yordami va intizomlilik malakalarini tarbiyalaydi. Bunga bog‘liq holda, o‘quvchi
ish jarayonida “men”ni emas, balki “biz”ni ko‘ra olishini ko‘zda tutuvchi brigada
bilan ishlash, juft bo‘lib ishlash ish turlarini qo‘llash lozim. Qo‘l mehnati darslari
uchun alohida xona ajratilishi maqsadga muvofiq. Mazkur xona mavjud bo‘lmasa,
o‘quvchilar partalarda osma doskalar va ish qurollari saqlanadigan qutilar bo‘lishi
kerak.
Mehnat darsi tashkiliy bosqichdan boshlanadi. Keyin o‘quvchilar
o‘qituvchining turli vazifalarini bajaradi (“Plastilinni yumshat”, “Doirani oq
qog‘ozga yopishtir”). O‘tilgan mavzuni takrorlashga yo‘naltirilgan mazkur
vazifalarni bajargandan so‘ng, o‘qituvchi darsda o‘quvchilar nimalar bilan band
bo‘lishini e’lon qiladi. Dastlab u ish qurollari va materiallarni mustaqil yoki
o‘qituvchi yordamida tanlashni so‘raydi. So‘ng buyumni yasash jarayonini o‘z
harakatlari bilan ko‘rsatadi, o‘quvchilar uning harakatlarini takrorlaydilar. Ishni
bajarish ketma–ketligi doskadagi yozuvda, 2-sinfdan o‘quvchilar daftarlarida o‘z
aksini topishi kerak. Bu ta’limning keyingi yillarda o‘quvchilarga ko‘rsatma
kartalari bo‘yicha oson ishlash imkonini beradi. Qo‘l mehnati o‘quvchilar
umumtexnik ta’limi asoslanadigan elementar bilim, ko‘nikma va malakalarni
beradi.
A.P.Gazova kar bolalarning mehnat ta’limi psixologiyasini tadqiq etgan. U
professional–mehnat ta’limi jarayonida ruhiy faoliyat tarkibini, kar bolalarda
harakat, harakatni boshqarish, o‘lchash, malakalarini shakllantirish, mehnat
ta’limini nutqiy ta’minlanishi, eshitmaydigan yoshlarni proforiyentatsiya
masalalarini tahlil qilgan. U eshitmaydigan bolalarda turli kasbiy-mehnat
malakalarini shakllanitirish dinamikasi, turli simvolikalar, xususan nutqiy muloqot
orqali beriladigan o‘quv-ishlab chiqarish ma’lumotlarini idrok etish sharoiti va
o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rgangan.
S.Musayeva e’tiroficha, mehnat ta’limi va tarbiyasi maqsadi
mehnatsevarlikni tarbiyalash, mehnatga va mehnat kishilariga hurmat, o‘quvchilar
xususiyatlariga mos kasblar bilan tanishishlari, dars va umum foydali ishlarda
mehnat ko‘nikmalarini rivojlantirish hamda tejamkorlik hislatlarini, ijtimoiy

boylikka tejamkorlik munosabati saboqlarini singdirishdan iborat. Umummeros
an’analarimizni tiklab, uni davom ettirishimiz emas, mehnat ta’limi darslarida
ularni boitib qo‘llash lozim.
Mehnat ta’limining turli bosqichlarida bu umumiy vazifa turlicha hal etiladi.
Agar 1-bosqichda (1-4 sinflar) o‘quvchilar mehnat savodxonligini, 2-bosqichda
(5-8 sinflar) Umumiy texnik tayyorgarlikni, 3-bosqichda (9-12sinflar) professional
mehnat bilimini oladilar. Mehnat ta’limi umumtexnik ta’lim bosqichida umumiy
o‘quv–tarbiyaning maqsadi asosida amalga oshadi. Bu mehnatning didaktik
imkoniyatlari kengaytirish va qo‘llash uchun keng imkoniyat yaratadi.
S.Musayeva e’tiroficha, mehnat ta’limi va tarbiyasi maqsadi mehnatsevarlikni
tarbiyalash, mehnatga va mehnat kishilariga hurmat, o‘quvchilar xususiyatlariga
mos kasblar bilan tanishishlari, dars va umum foydali ishlarda mehnat
ko‘nikmalarini rivojlantirish hamda tejamkorlik xislatlarini, ijtimoiy boylikka
tejamkorlik munosabati saboqlarini singdirishdan iborat. Umummeros
an’analarimizni tiklab, uni davom ettirishimiz emas, mehnat ta’limi darslarida
ularni boyitib qo‘llash lozim.
S.Musayeva mehnat ta’limi darslarining takomillashtirish, mehnat darsida
o‘quvchilarga qog‘oz, karton, gazlama va tolali matolar bilan ishlashda
tejamkorlik xislatlarini singdirib borishni tajriba-sinov ishlari davomida tekshirib
ko‘rdi, mavzuga oid nazariy va amaliy ishlarni o‘rganib chiqdi. U mehnat ta’limi
jarayonida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarga tejamkorlik xislatlarini singdirib borish
mavzusidagi dissertatsiyasida mehnat ta’limi darslarida boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarga tejamkorlik xislatlarini singdirishga oid nazariy fikr va amaliy
ishlarni o‘rganib tahlil qildi, tavsiyalar ishlab chiqdi. Mehnat so‘zi zamirida turli
bilimlarni o‘rganish, har bir shaxsning qobiliyati va qiziqishiga yarasha kasb–
hunar o‘rgatish va xalq manfaati yo‘lida biror ish bilan shug‘ullanish singari
ma’nolar yotadi. O‘quvchilarda mehnatga muhabbati avval oilada, ota–onaning
shaxsiy namunalari asosida, keyinchalik maktabda mehnat ta’limi darslari, darsdan
tashqari tadbirlar orqali amalga oshiriladi.

Mehnat ta’limi o‘yin tarzida boshlash kerak. O‘quvchilarga kerakli asboblarni
musiqa asosida tarqatish lozim. Tarqatayotgan bola ishni musiqa bilan boshlab,
musiqa tugaguncha tarqatib bo‘ladi. O‘qituvchi dars boshlashdan oldin
o‘quvchilar bilan salomlashadi. Navbatchi o‘qituvchi yordamida kerakli narsalarni
stol ustiga qo‘yish lozimligini e’lon qiladi. O‘quvchilar bilan oldingi dars
mustahkamlanadi. Yangi mavzuga o‘tiladi. Istiqlolga qadar respublikamizda
eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar maktablarida ta’lim-tarbiya jarayoni original
dastur va darsliklar asosida olib borilmay, Rossiya maxsus maktablar yoki
O‘zbekistondagi umumta’lim maktablar, ba’zi aqli zaif bolalar maktablariga
mo‘ljallangan dastur va darsliklarni biroz o‘zgartirib ishlash asosida tashkil etiladi.
Maxsus tizim amaliy stixiyali ravishda tizimdagi ishning shu yo‘nalish asosida
olib borilishi orqali rivojlana bordi. Tabiiyki, bir tomonda til zaminida to‘g‘ri
kelmasligi, ikkinchi tomonda me’yorda rivojlanayotgan bolalar, uchinchi tomonda
aqliy rivojlanishida muammosi bo‘lgan bolalar xususiyatlariga tayangan holda
tuzilgan dastur va darsliklar asosida ishni tashkil etish eshitishda nuqsoni bo‘lgan
bolalar ta’lim muasasalariga qo‘yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish
imkonini bermas edi.
P.P.Kostenkov maktabda mehnat tarbiyasi jarayoni, o‘quvchilarda mehnat
faoliyati motivlarini tarbiyalash, o‘quvchilarni mehnati tasnifi va tanlovi,
maktabda mehnat faoliyatini tashkil etish shakllarini tahlil etgan. Uning fikricha,
mehnat tarbiyasini tadqiq etish mehnat tarbiyasi tizimini aniqlash va mehnat
tayyorgarligining yangi dasturlarini yaratish imkonini beradi. U mehnat tarbiyasi
shakllariga “G‘isht qanday tayyorlanadi?”, “Uy qanday quriladi?” mavzularida
suhbatlar, mehnat faxriylari bilan uchrashuvlar, mehnat mavzuidagi kitoblarni
o‘qish va tahlil etish, maktab oshxonasida ishlash, o‘yinchoqlar fabrikasi, maktab
bog‘i faoliyati, o‘quvchilar mehnati natijalari ko‘rgazmasi, tayyorlangan
o‘yinchoqlar konkurslari, nafaqaxo‘rlar, nogironlar va katta oilalarga yordam
berish, shanbaliklar, sinfdagi navbatchilik, maktab jamoasi mehnat buyurtmalarini
bajarishda ishtirok etish kabilarni kiritadi. O‘quvchilar bevosita ishlab chiqarish
mehnatida ishtirok etadilar: bog‘chalar uchun o‘yinchoqlar tayyorlaydilar,

kutubxona darsliklarni ta’mirlaydilar, ko‘rgazmali qurollar yasaydilar, makalatura
va metallom yig‘ishda ishtirok etadilar, maktab, mahallalarni
ko‘kalamzorlashtirishda qatnashadilar. P.P.Kostenkovning e’tiroficha, pedogogika
ilmiy yo‘l bilan barcha maktablarda mehnat tarbiyasi uchun xarakterli, tipik
xususiyatlarni tanlab olib, shu asosda dastur ishlab chiqishi kerak.
Maktabda mehnat ta’limi tushunchasi mazmuni jismoniy va ma’naviy kuch–
qudrat ko‘rinishida o‘quvchining shaxsi sifatlarini aniqlash, tarbiyalashni ko‘zda
tutadi. Pedagog o‘quvchi shaxsi sifatlarini shakllantirish, ayrimlarini bartaraf etish
uchun qulay shart–sharoit yaratish imkoniga ega bo‘lishi kerak. Mehnat
ta’limining rejali va maqsadga muvofiq amalga oshishi uchun maxsus maktablar
uchun yagona dastur ishlab chiqish kerak. Dasturni ishlab chiqish mamlakatimiz
va chet el maktablari, o‘qituvchilari tajribasiga asoslanishi kerak. Dastur uchun
material tanlash tamoyillari: bolalarning yosh rivojlanish qoidalarini, xalqimiz
mehnat faoliyati va fan-texnika doirasida namoyon bo‘layotgan jamiyatimiz
kelajagi va milliy qadriyatlarimizni, mehnat tarbiyasini tabiat, ishlab-chiqarish va
boshqa shart-sharoitlarini hisobga olish darkor. Bolalarda mehnat motivlarini
rivojlantirish – milliy ong va xulq odobni shakllantirishning asosiy yo‘llaridan
biridir. Mehnat motivlari bolalarda ma’lum faoliyatga kirishish kasbiy qiziqishni
shakllantirish, mehnat intizomi, o‘z-o‘zini tarbiyalashga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Mehnat motivlari o‘quvchilarni ko‘p qirrali motivlari, xususan, o‘qish motivi,
ijtimoiy faoliyat bilan bog‘liq. Olim shu sababli mehnat ta’limi komponentlaridan
biri sifatida mehnat faoliyati motivlarini ko‘rsatadi. Mehnat faoliyatiga o‘quvchini
ma’lum motivlar yo‘naltiradi. U asosida bola qo‘yilgan maqsadga erishishda to‘siq
va qiyichiliklarni yengishda qa’tiyatlilik shakllanadi. O‘quvchilarda mehnat
motivlarni tarbiyalash mazmuni, metodlari, shakli, yo‘llarini aniqlash maqsadida
Altay o‘lkasi maktablarining 503 nafar 1–10 sinf o‘quvchilari bilan so‘rovnoma
o‘tkazilgan. So‘rovnoma natijalari tahlili, kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar
mehnat motivlari shaxsiy hayoti va atrofidagi hodisalari bilan bog‘liqligini
ko‘rsatdi. Ulardagi asosiy stimul ijobiy baho olish, o‘qituvchi, ota-ona maqtoviga
erishish ekanligi va ularga mehnat jarayonining o‘zi qiziqarli ekanligi isbotlandi.

58 sinflarda mehnat motivlarining ijtimoiy xarakteri ortishi kuzatildi. Bu inson
ijtimoiy hayoti haqidagi bilimlar, o‘quvchilarning mehnat va hayotiy tajribasini
ortishi va chuqurlashishi bilan bog‘liqdir.
S.A.Zikov, L.M.Bikov, T.S.Zikova, Y.N.Marsinovskaya, T.V.Nesterovich,
Ye.G.Rechiskayalarning ilmiy-tadqiqotlarida o‘quvchilarni har tomonlama
rivojlantirish, ularga ta’lim-tarbiya berish jarayonida mehnat faoliyati o‘rni
beqiyosligi ta’kidlanadi. Mehnat faoliyati zaif eshituvchi o‘quvchilarni mehnatga
psixologik tayyorlaydi, amaliy malaka va ko‘nikmalarni rivojlantiradi,
mehnatsevarlik, mustaqillik, qat’iyatlilik kabi xarakter xislatlarini tarbiyalaydi.
Lekin, eshitishning pasayishi va nutqiy rivojlanmaganlik zaif eshituvchi bolalar
mehnat ta’limi samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ular ma’lumotni qabul
qilish, mehnat operatsiyalarini amaliy egallash, to‘g‘ri, sifatli bajarishda, mehnat
faoliyati bilan bog‘liq yangi so‘z va tushunchalarni idrok etish va bayon etishda
qiyinchiliklarga duch keladi. Shu sababli mehnat ta’lim dasturi bilish faoliyati
(analiz, sintez, umumlashtirish, qiyoslash) va motor-harakat doirasini
shakllantirishni ko‘zda tutuvchi turli mehnat faoliyat turlarini (yasash, chizish,
applikatsiya, tikish, konstruktorlash) qamrab olgan. Mehnat faoliyati turlari zaif
eshituvchi bolalar nutqini rivojlantiradi, mantiqiy fikrlash, fazoviy va qiyoslash
tushunchalarini shakllantiradi. I.Y.Vitola fikricha, mehnat darsida berilgan so‘z,
ibora va gaplar zaif eshituvchi bolalar mehnat faoliyatiga kiritilmasa, ular bolalar
xotirasida saqlanib qolmaydi. Xususan, mehnat darslari yozma va og‘zaki nutqni
rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratadi. Mehnat darslarida eshitishda
nuqsoni bo‘lgan bolalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishning
qulay shart-sharoit-darsni to‘g‘ri tashkil etishdir. Dastur talablari asosidagi mavzu
hamda tayyorlanishi ko‘zda tutilayotgan buyum nomi aniqlanib olinishi lozim.
Tayyorlanishi ko‘zda tutilayotgan buyum nomi bir qancha darslarda takrorlanishi
mumkin, lekin ish turlari o‘zgarib boradi: a) olmani plastilindan yasash; b) olmani
applikatsiyasini tayyorlash; v) olma tasvirini matoga tikish. Dars maqsadini to‘g‘ri
belgilash muhim ahamiyat kasb etadi. Dars metodikasi va samaradorligi qo‘yilgan
maqsadga bog‘liq bo‘ladi. Dars maqsadi eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning

umumiy va nutqiy rivojlanish asosida belgilanadi. Xususan, I.Y.Vitola mehnat
darsining quyidagi bosqichlarini tavsiflaydi:
1. Mehnatga tayyorgarlik.
A) Dars mavzusi va maqsadini bayon etish.
B) Buyum tayyorlash rejasini tuzish.
V) Mehnat materiali va ish qurollarini aniqlash.
G) Mehnat materiali va ish qurollarini tarqatish.
2. Mehnat faoliyati hajmini aniqlash. Bu jarayon turli yo‘nalishda amalga
oshirilishi mumkin:
A) Stolga kerakli mehnat materiali va ish qurollari joylashtiriladi (hammasi
emas). Bolalardan mehnat materiali va ish qurollarini nomi va bajariladigan ish
turini aniqlash talab etiladi: “Hozir nima yasaymiz? Nima uchun sen bunday
o‘ylayapsan?
B) Ish turi qog‘oz, qaychi, yelim, albom, rangli qog‘oz so‘zlari ifodalangan
jadvallar asosida aniqlanadi. O‘qituvchi “Qirqamiz” deb bolalarga murojaat qiladi.
Bolalar unga mos keluvchi jadvalchani olib, mehnat materiali va ish qurollarini
tanlaydilar.
V) O‘qituvchi “Bizga qaychi va qog‘oz kerak. Nima qilamiz?” tipida
murojaat qilib ish boshlaydi.
G) O‘quvchilar ish turini yasaladigan buyum namunasiga qarab aniqlaydilar.
Buyumni ko‘rsatib (“Uni nomla”), nimadan tayyorlanganligi aniqlash taklif
etiladi.
D) Yozilgan ko‘rsatma asosida ish turi aniqlanadi.
E) Yasalishi maqsad etilgan buyum nomi topishmoq orqali topish vazifasi
beriladi.
J) Yasagan buyum nima uchun kerak? U qanday qismlardan tashkil topgan?
Savollari asosida mehnat faoliyati aniqlanadi.
Z) Jadvallarda ifodalangan operatsiyalar ketma-ketligi asosida mehnat
faoliyati obyekti aniqlanadi.
3. Rejalashtirish

Rejalashtirish darsning eng muhim qismi sanaladi. Masalan, olma
applikatsiyasini tayyorlashdan oldin, avval ishni nimadan boshlash kerakligini
o‘ylab chiqish kerak. Bu bosqichda o‘qituvchining ko‘rsatmasini eshitib,
o‘quvchilar o‘zlari mehnat faoliyati davomiyligini bayon etadilar. Masalan, -
Rangli qog‘ozlarni o‘zing uchun ol!
-Rangli qog‘ozlarni o‘quvchilarga tarqat!
-Sarvar, kartonlarni bolalarga tarqat!
-Barno, qaychi va yelimni qizlarga tarqat!
-Karim, qaychi va yelimni o‘g‘il bolalarga tarqat!
Mehnat darslarida yozma nutqni ham qo‘llash kerak. O‘quvchilar yangi
so‘zlar lug‘at daftari va yozuvlar uchun daftar tutishlari lozim. Yangi so‘zlar bilan
ishlashda plakatlar, jadvallar, ko‘rgazmali qurollar, rasmlar bo‘lishi shart.
Mehnat darslari bolalar hayotida zarur malaka, ko‘nikmalarni shakllantirish
va konstruktorlash ijodiyoti, qobiliyatini rivojlantirish uchun keng imkon yaratadi.
Dars jarayonida o‘qituvchi bolalarni muloqotga undaydi. (Tarqat! Ol! Taxla!
Joylashtir!) Agar sinf brigada yoki guruhlarga bo‘lingan bo‘lsa, buyruqni
sardorlar, navbatchi, kichik o‘qituvchi beradi. Mehnat faoliyati jarayonida
o‘quvchilar amalga oshirayotgan xarakatlari va yasagan buyumlari borasida
hisobot beradilar. Mehnat darslarida jamoa bo‘lib ishlash muhim ahamiyat kasb
etadi. Masalan,
“Bizning maktab” maketini tayyorlashda qanday material, ish qurollari va
bolalarning vazifasi aniqlanib olinishi kerak. Jamoa ishini tashkil etishda har bir
o‘quvchining individual xususiyatlarini hisobga olish darkor. Maket tayyorlash
jarayoniga har bir o‘quvchini jalb etish, dars yakunida har bir o‘quvchi o‘zini
bajargan ishi bo‘yicha hisobot berishi kerak. O‘qituvchi bolalar suhbatini
boshqarib, xatolarni tuzatib boradi, ularni mehnati natijasini baholaydi.
Darsning har bosqichining nutq, taffakur va eshitishni rivojlantirish uchun
keng imkoniyatlar yaratadi. Qog‘oz va karton bilan ishlash o‘quvchilarda rang,
shakl, maza sezgisini rivojlantiradi, hayot va tabiat go‘zalligini his etishga yordam
beradi. Gazmol bilan ishlab o‘quvchilar tikish, to‘qish, bichish, kashta tikish,

to‘qish malakalariga ega bo‘ladilar. O‘z-o‘ziga xizmatning bu turlari sinfdan
tashqari ishlarda nutqni rivojlanirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Tabiiy materiallar
bilan ishlash bolalar ijodiy tasavvurini rivojlantiradi. Texnik modellashtirish
ishlab-chiqarish ma’lumotlari, inson hayotida texnika roli bilan tanishtiradi.
Mehnat darslarida yasalgan buyumlar o‘qish, ona tili, matematika, nutq o‘stirish
darslarida foydalanish mumkin. Qishloq ho‘jaligi mehnati tabiatga muhabbatni
tarbiyalaydi. Mehnat obyektlarini xilma-xilligi bolalarni mehnat faoliyatiga
befarqligini bartaraf etadi, o‘z navbatida ularning nutqi va bilish faoliyatini
rivojlantirish imkonini beradi.
I.Y.Vitola e’tiroficha, mehnat darslari mazmunini aniqlashda, buyum yasash
va uning ma’noli-nutqiy yo‘naltirilishini hisobga olish darkor.
Mehnat darslari bolalarni ijodiy qobiliyatini va konstruktorlik malakasini
rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Dars jarayonida o‘qituvchi, guruh
rahbari, kichik o‘qituvchi, navbatchi bolalarni muloqotga undaydi. Masalan,
1sinfda qog‘oz, plastilin, gazmol va maktab uchastkasida mehnat faoliyati kabi ish
turlari amalga oshadi. Turli faoliyat jarayonida bolalar ma’lum lug‘at boyligini:
mehnat qurollari va buyumlar nomini bilishlari, "Menga qizil ipni berib turing.
Men gul naqshini tikmoqchiman" tipida murojat etishlari talab etiladi.
Zaif eshituvchi bolalar nutqni yaxshi egallashlari uchun lug‘at materiali doska
va plakatlar, jadvallarda ifodalanadi. Zaif eshituvchi bolalar yangi tushunchalar
bilan tanish darajasiga ko‘ra maxsus daftarlarga qayd etib boradilar. Mehnat
darslarini boshqa o‘quv fanlari bilan bog‘lab o‘tish maqsadga muofiq. Chunki,
Mehnat darslarida zaif eshituvchi bolalar matimatika, tabiatshunoslik, ona tili,
o‘qish fanlarida, kundalik hayotdagi so‘zlashuv muloqotida olgan bilim va
malakalarini qo‘llaydilar, mustahkamlaydilar. Shuningdek, mehnat darslarida
olingan bilimlar boshqa o‘quv fanlariga jalb etiladi, yasalgan buyumlar
ko‘rgazmali qurol sifatida foydalaniladi.
Xususan, 1-sinfda qog‘oz bilan ishlashda geometrik shakllarning tayyor
qolipidan foydalanadi. Ular asosida o‘quvchilar figuralarni rangli qog‘ozdan
qirqadilar va o‘qituvchi topshirig‘iga ko‘ra oq qog‘ozga joylashtiradilar. Shu

tariqa, uch kvadrat, ikki doira, bir uchburchak kombinatsiyasidan iborat sodda
applikatsiyalarni yasaydilar. (Qog‘ozga turli rangli uch va to‘rt doiralarni
joylashtiring). Bu material katta nutqiy faoliyat material geometrik figuralar
aniqlanib, nomlanadi, so‘ng ranglari nomlanadi. Mehnat faoliyatida “Qog‘ozda
geometrik figuralarni joylashtirdim”, “Men geometrik figuralardan applikatsiya
tayyorladim.”
Mehnat darslarida iltimos va murojaatni talab qiluvchi sharoitni yaratish
maqsadga muvofiq. Bu jarayonda turli kostruksiyadagi gaplarni ishlatish lozim.
Bolalar sabzavotlarni yasashganida, sabzavotlar tarkibiga olma kiritiladi. Agar,
bolalarni o‘zlari olmani sabzavotlarga kiritish mumkin emasligini anglamasa,
o‘qituvchi ularni to‘g‘ri fikrlashlariga undaydi. Mehnat faoliyatida mehnat
materiallari yoki mehnat qurollari biri atab berilmaydi. Bu bolalarni buyumni
yasash jarayoni va so‘zli murojaat haqida fikr yuritishga olib keladi.
“Sabzavotlarni yasash” mavzusida ish olib borishdan oldin maktab
uchastkasida rasm asosida suhbat olib boriladi. Bolalar rasmda qaysi fasl
tasvirlangan? O‘quvchilar nima qilishyapti? Ular qanday sabzavotlar terib
olishyapti? So‘ng o‘quvchilar tabiiy predmetlar va rasmlarni tomosha qiladilar,
sabzavotlarni nomlashadi. Uning rangi va shaklini aniqlashadi. O‘qituvchi
sabzavotlarni yasash uchun qaysi rangli plastilindan foydalanishi kerakligini
aniqlaydi.
-Men sabzini yasayman. Iltimos, menga sariq plastilin bering.
-Men pomidorni yasayman. Iltimos, menga qizil plastilin bering.
Bolalarni ishlarini baholashda ehtiyotkorona va obyektiv munosabatda
bo‘lish talab etiladi. Eshitishda nuqsoni mavjud bolalar tez ta’sirchan bo‘lgani
uchun, agar bola harakat qilgan bo‘lsayu, unda hech narsa chiqmagan bo‘lsa ham
uni o‘zo‘ziga ishonchini so‘ndirmaslik uchun rag‘batlantirib turish kerak.
Bolalarni yaxshi bajargan ishlarini Nutq o‘stirish va Ona tili darslarida foydalanish
mumkin.
Gazmol bilan ishlashda turli materiallardan? (bo‘z, zig‘ir mato, chit, satin,
tabiiy ipak, sun’iy ipak, trikotaj, sherst, drap) iborat stenddan foydalaniladi. Bu

stenddan bolalar qator yilllar davomida foydalaniladilar. 1-sinfda surp bilan
tanishadilar, unga sodda choklar tikadilar. 2,3,4,5-sinflarda turli gazmol turlari
bilan tanishadilar. Kiyimlarni ta’mirlash jarayonida “Men surpga gul chokini
tikyapman. Menga qizil va yashil iplar kerak.” tipidagi iboralarni qo‘llaydilar.
M.A.Golovinova ta’kidlashicha, mehnat faoliyatida nutqni rivojlantirishga
bolalar tomonidan tuzilgan reja va talabnomalar ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Xususan,
M.A.Golovinova 2-sinfda o‘quvchilar gullar applikatsiyasini tayyorlash jarayoni
rejasi va talabnomani quyidagi ko‘rinishda berilishini eti’rof etadi.
Bolalar ish rejasini o‘qiydilar. O‘qituvchi kerakli materiallar ro‘yxatini
tuzishni taklif etadi. Dastlab o‘qituvchi bolalarga yordam beradi, keyin ular
mustaqil bajaradilar. Bolalar ish rejasini har bir qismini o‘qib, uni amalga oshirish
uchun nima lozimligini o‘ylab topadilar.
Turli tadqiqotlarda shaxsning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish muammosi
o‘rganiladi. Bolani badiiy-konstruktorlik faoliyatining faol shakllariga jalb etish
uning ijodiy qobiliyatlari namoyon bo‘lishi va rivojlanishining muhim sharti
sanaladi (A.N.Misyukevich).
Tajribaga ko’ra mamlakatimizda faol o‘rganiladigan xorij olimlari orasida
M.Montessori ajralib turadi. G.V.Brijinskaya o‘z tadqiqotlarida ko‘rsatib o‘tadiki,
Mariya Montessori pedagogik tizimining asosiy g‘oyasi pedagog tomonidan
yaratilgan makonli-predmetli muhitda erkin mustaqil faoliyat jarayonida o‘z ichki
salohiyatini tobora to‘liq ochib berish imkonini yaratishdan iborat. Tayyorlangan
muhit – bolalarni rivojlantirish va o‘qitish sharoiti. U har bir bolaga o‘z individual
sur’atida rivojlanish imkonini beradi. Bu kabi vositalar avtodidaktik, ya’ni o‘z-
o‘zini o‘qitish materiallari sanaladi.
Mehnatni psixologik o‘rganish ko‘rsatadiki, ijod mavjud bo‘lganlarni
yangisini konstruktsiyalash yo‘li bilan takomillashtirishga intilishda namoyon
bo‘ladi. Psixologik-pedagogik adabiyotlar tahlili ko‘rsatadiki, konstruksiyalashga
o‘rgatish jarayonida bolalar bilan aqliy, ma’naviy, estetik va mehnat tarbiyasi
amalga oshiriladi, predmetlarni tahlil qilish, xarakterli belgilarini ajratish, shu
belgilarga ko‘ra qiyoslash malakalari rivojlantiriladi. Fikrlash mustaqilligi, ijod,

alohida hodisalar o‘rtasida turli aloqadorlik (bog‘liqlik) larni aniqlash qobiliyati
rivojlantiriladi.
Bob bo‘yicha xulosa.
Eshitishda nuqsoni bor bolalar psixologiyasi bo‘yicha chet el olimlari
tomonidan keng va atroflicha o‘rganilgan bo‘lib, bunda rassiya va amerikalik
olimlar tomonidan ko‘plab tadqiqotlar o‘tkazilgan. Ular tomonidan eshitishda
nuqsoni mavjud bolalarni o‘rganishda kuzatish va test metodlari bilan bir qatorda
qo‘shimcha metodlardan kengroq o‘rganilgan. O‘zbek olimlari tomonidan ushbu
muammoni yoritishda rossiya olimlarining qarashlariga nisbatan yaqin ekanligi
o‘tkazilgan tadqiqotlarning nazariy tahlillarida uchratishimiz mumkinligini xulosa
qilish asosliroq xisoblanadi.

II BOB. ESHITISHDA NUQSONI MAVJUD BOLALAR
PSIXODIAGNOSTIKASI VA UNI BARTARAF ETISH USULLARI
2.1. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar psixodiagnostikasi va
psixokorreksiyasi
Sezgi - inson sezgi organlariga ta'sir qiluvchi predmet va hodisalarning eng
sodda ruhiy jarayonidir. Inson sezgisi tovush, rang, shakl dunyosi haqida ma'lumot
beradi. Sezgidan farqli o'laroq idrok predmet va hodisalar yaxlit obrazini o'zida
namoyon qiladi. Har qanday otlash jarayoni idrok etish va sezishdan boshlanadi.
Bu uning dastlabki sezgi bosqichidir. Lekin idrok atrofdagi olam haqida to'liq
tasavvur berolmaydi. Materiyani biz bevosita idrok etolmaydigan xossalari
mavjud. Tashqi olamni anglash va aks etishning eng yuqori formasi tafakkurdir.
Rivojlanishda nuqsoni mavjud bolalar sezgisi atrof muhitni obyektiv aks ettiradi
va predmet hamda hodisalarni anglashning muhim bosqichi sanaladi. Kar bola
idrok va sezgi asosida atrofdagi predmetlar rangi, mazasi, hidi, shakli haqida
ma'lumot oladi.
ENB bolalar sezgisi va idroki shakllanishining umumiy qonuniyatlari bilan
birga spesifik xususiyatlarga ega bo'ladi. Avvalambor, bu bolalarda asosiy sezgi
turlaridan biri eshituv sezgisi mavjud bo'lmaydi. Bizning organizimizga doimo
tovush ta'sirotlari ta'sir ko'rsatadi. Rivojlanayotgan bola asosiy bilim manbaini
eshituv sezgisi, idroki orqali qabul qiladi. U atrofdagilar bilan muloqotga kirishib,
radio, musiqa eshitib, kino, teatrlarni tomosha qilib, ko'p ma'lumotga ega
bo'ladilar. Kar bola bunday imkoniyatlardan chegaralangan bo'ladi. Bu atrofni

anglash jarayonini qiyinlashtiradi va kompensatsiyani talab etadi. O'z navbatida bu
ko'ruv, harakat, hidlash sezgisi va idroki rivojlanishga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Quyida biz bu sezgi va idrok turlarining o'ziga xos xususiyatlarini ko'rib
chiqamiz. Kar bolalarda eshituv sezgisi mavjud emas degan fikr noto'g'ridir. Yangi
okustik apparatlar yordamida o'tkazilgan tadqiqotlar natijalari ko'rsatishicha, kar
bolalarning 40 %da eshituv sezgisi qoldiqlari mavjudligini ko'rsatdi. Ulardan
ta'lim-tarbiya jarayonida foydalanish mumkin. XIX asrda I.I.Fleri, so'ng N.M.
Lagovskiy va boshqa tadqiqotchilar ham karlar eshituv qoldig'i mavjudligini e'tirof
etadilar. Lagovskiy ta'kidlashicha, bu eshituv qoldig'ini faollashtirish,
rivojlantirish mumkin.
Gartmani tadqiqotlariga tayanib, Lagovskiy eshituv idroki darajasiga ko'ra
bir necha guruhlarni tasniflaydi. Bu guruhlardan biriga kiruvchi bolalarda eshituv
idroki ma'lum darajada mavjud bo'lib, u noeshitish tovushlarni farqlash imkonini
beradi.
Boshqa bolalarda eshituv idrokining darajasi balandroq bo'lib, u unli tovush,
bo'g'in, o'zlarni farqlash imkonini beradi. Yaxshi ishlangan tadqiqot uslubiyoti va
takomillashgan apparaturani qo'llash chaqaloqlik yoshida bolaning eshituv
funksiyasi holatini o'rganish imkonini beradi.
A.V. Neylon eshituv idrokining darajasiga ko'ra 4 guruhga ajratish mumkin.
1-guruhga tovush tebranishlarini 128 dan 256 Gs ga qabul qiluvchi bolalar
jamlangan.
2-guruhga 256 dan 512 Gs dan tovush tebranishlarini qabul qiluvchi,
3-guruhga 512 dan 1024 Gs gacha,
4-guruhga 1024 dan 2048 GS gacha tovush tebranishlarini qabul qilgan
bolalar tasnivlangan.
3-4 guruhga taaluqli bolalar eshituv idrokini ma'lum darajada balandroq
bo'lgani uchun ta'lim amaliyotida qo'llash mumkin. Bu kar bolani eshitish yaxshi
egallashi, talaffuzini tushunarli bo'lishiga yordam beradi. ENB bolalar maktabida
pedagogik jarayonda eshituv qoldig'idan foydalanish imkonini beruvchi tovush

kuchaytiruvchi apparatlar bilan jihozlangan maxsus eshituv xonalari mavjud
bo'ladi.
Tadqiqotlar natijalari ko'rsatishicha, eshituv qoldig'i mavjud bolalar
eshitishning umumiy ritmi, so'zli va mantiqiy urg'ularni oson egallaydilar, bu ular
eshitishni tushunarli va yaxlit bo'lishga sabab bo'ladi. Davomiy mashg'ulotlar
mashqlar jarayonida kar bolalar eshituv idroki faollashtiriladi. Bunda eshituv
idrokining rivojlanishi anotomo-fiziologik mexanizmining tiklanishi evaziga
emas, balki eshituv idrokini faollash yo'li bilan amalga oshadi.
Kar bolada eshituv sezgisi va idrokini yo'qolishi sababli ko'ruv sezgisi va
idroki asosiy o'rin tuta boshlaydi. Kar bolaning ko'ruv analizatori atrofdagi olamni
anglashda asosiy ahamiyatga ega bo'ladi. Kar bolalardagi ko'ruv sezgi va idroki
eshituvchi bolalar darajasida bo'lish L.V.Zankov, I.M. Solovev, K.I. Veresotskoy,
tadqiqotlarida dalillangan. Hattoki, kar bolalarda ko'ruv sezgisi va idroki
faollashtirilishi haqida ma'lumot berilgan. Shu sababli kar bolalar eshituvchi bola
ahamiyat bermaydigan tashqi olam xususiyatlari va nozikliklariga ahamiyat
beradi.
Eshituvchi bolalar karlarga nisbatan yashil, siyohrang, qizil, sabzi ranglar
ko'p almashtiradilar. Kar bolalar ranglarni nozik farqlaydilar. L.V.Zankov va
I.M.Solovev ta'kidlashgan, kar bolalar chizgan rasmlarda, eshituvchi bolalar
chizgan rasmlarga nisbatan ko'p detal va qismlarni qamrab olgan bo'ladi.
Xotira - oldin idrok etilganni ifodalash, saqlash va tasvirlash bilan
belgilanuvchi ongli ruhiy jarayondir. Xotirada insonning oldingi tajribani uning
faoliyati, idroki, qayg'urishi ifodalanadi. U inson faoliyatida muhim o'rin tutadi.
Eshituvchilar dunyosi bilan muloqotning buzilishi natijasida karlarni ijtimoiy
tajribali egallashi ma'lum darajada murakkabdir. Eshituvchi bola tomonidan tabiiy,
nisbatan yengil egallangan keng doiradagi yengil material ularga maxsus ta'lim
jarayonida egallanadi. Shu sababli eshitishda nuqsoni bor bolalarga o'z vaqtida
yuqori sifatli ma'lumotlar berish lozim. Tashqi olam bilan aloqa natijalarini
saqlash va ifodalash xotira asosini tashkil etuvchi tasavvur shaklida amalga
oshadi.

Xotira tasavvuri - bu predmet va hodisalarni hissiy ko'rgazmali umumlashgan
obrazlaridir. Xotira faoliyati natijasi sifatida ular o'tmishida inson tomonidan idrok
etilgan predmet, hodisalarni ifodalaydi, bevosita perseptiv faoliyati natijasida sezgi
obrazlari idrok yuzaga keladi. Shunday qilib, agar idrok obrazlari bo'lmasa, xotira
taassuroti mavjud bo'lmaydi (Masalan. Tug'ma karlarda tovush, shovqin,
taqillatish haqida tassavvurlar mavjud bo'lmaydi). Idrok va tasavvur o'xshashligi
ularda predmet va hodisalar xususiyatlari va qirralari namoyon bo'lishi bilan
belgilanadi.
Tasavvur idrokka nisbatan kambag'alroqdir. Unda predmetlarni faqat ma'lum
tomonlari namoyon bo'ladi, lekin ba'zi tomonlari tushib qoladi. Idrokdan farqli
ular qa'tiy va turg'undir. Xotira tasavvuri vaqt bilan qanday o'lchanadi? Bu
savolga javob berish uchun quyidagi maxsus tadqiqotni ko'rib chiqamiz.
Uchinchi va to'rtinchi sinf kar va ommaviy maktab o'quvchilarga tanish
bo'lgan predmet (uy, botinka, koptok) rasmlarini ko'rib eslab qolish topshirig'i
berilgan rasmlar sodda va bo’g'inlash uchun yengil edi. Tadqiqot quyidagicha
amalga oshadi: tekshiriluvchi stol oldiga o'tirgach, unga quyidagicha topshiriq
beriladi - “Hozir senga rasm ko'rsataman. Uni diqqat bilan tomosha qil va eslab
qol”. Rasmni stoldan olgach, uni xuddi tasvirlangan qanday chizasan.
Diqqat. Ko'r va eslab qol. Tasvirlar stol ustiga qo’yib tekshiriluvchi uni 1
sekund davomida tomosha qilib, so'ng rasm stol ustidan olib qo'yilgan va bola uni
rasmini chizishga o'tgan. U birinchi rasmni chizib bo'lgach, ungi ikkinchi rasm
berilgan. Har bir tekshiriluvchiga uchta rasm berilgan. O'quvchilar idrok etilgan
obyektlarni 6 kun, so'ng 1 oydan keyin chizganlar, o'quvchilarning bir guruhi 4
oydan so'ng chizganlar. Predmet va obyektlarni grafik ifodalash bolalarda texnik
qiyinchiliklarni yuzaga keltirilgan. Chizilgan rasmlar original rasmlardan
quyidagilar bilan farqlangan:
• ko'rsatilgan rasmdan farqli ularda qo'shilgan detallar mavjud;  ba'zi
chizilgan rasmlarda predmetning ba'zi qismlari tushib qolgan;
• obyekt originaldan o'zgacha tasvirlangan (fazoviy aralashtirish);

Obyektlar orginalda farqli o'zgacha razmerda tasvirlangan. Qanday farqlar
eshituvchi va kar bolalarda kuzatiladi. Lekin kar bolalar rasmlarida bu farqlar
intivsiv ravishda namoyon bo'ladi. Asosan orginal hajmini, obyektlarni fazoda
joylashuvini tasvirlashda bu farqlar aniq ifodalangan. Kar bolalarda obyektni idrok
etilgani tasavvurda ba'zan saqlanib qolishi, ayrim hollarda yo'qolib ketishi
kuzatiladi. So'ng bog'liqligini aniqlash uchun quyidagicha tajriba o'tkazilgan, III -
IV sinfdagi kar va sog'lom o'quvchilarga uchta rasm berilgan (uy, o'rmon, gul)
tasvirlangan obyektlarga mos kelmaydigan holat berilgan. Uyning tomi
derazagacha tushgan, botinka pastki qismi notabiiy holda tepaga ko'tarilgan,
gulning barglari yo'q. O'quvchilarga ushbu rasmlarni yaxshilab tomosha qilish,
uni eslab qolish va xuddi shunday qilib chizish topshirig'i berilgan. Tasvirlash
eslab qolishdan so'ng darrov amalga oshirilgan. Natijada kar va sog'lom
o'quvchilar chizgan rasmlarida obyektlarni xotirada qay darajada saqlanib qolgani
namoyon bo'lgan. Bu quyidagi jadvalda o'z ifodasini topdi.
1-rasm

Tekshiruvchilar Xotirada rasmdagi
ob’yektni xarakterli
qirralari saqlangan
Xotirada rasmdagi
obyektni xarakterli
qirrasi qisman
saqlangan
Xotirada
rasmdagi obyektni
xarakterli
Eshitishda nuqsonli
o’quvchilar 24,9 58,5 16,6
Sog’lom bolalar 76,2 28,8 -

2-rasm

Ko'rinib turibdiki, 2-rasmni tasvirlashda sog'lom bolalar xotirada rasmdagi
obyektni xarakterli qirralari tasvirlash oshib borgan. Oldin idrok etgan botinka, uy
rasmlari o'zini notabiiyligini yo'qotib, tabiiy holatga qaytgan holda tasvirlangan.
Bu haqda tasavvurni almashtirish bilan asoslanadi. Tasavvurning almashtirilishi
ma'lum vaqt davomida predmet haqidagi tasavvur individual xususiyatlarni
yo'qotib, obyektni topish.
Tasavvur - yuqori ongli jarayon bo'lib, taassurotni yangilanishi va mavjud
obrazlar asosida yangilarini yaratishni ko'zda tutadi. Tasavvur shaxs ehtiyojlari
asosida motivlanadi. Inson o'z tasavvurida yorqin obrazlar yordamida o'z Tekshiruvchilar X
otirada rasm
dagi ob’yektni
xarakterli qirralari saqlangan
X
otirada rasm
dagi ob’yektni
xarakterli qirrasi qism
an
saqlangan
X
otirada rasm
dagi
obyektni xarakterli
Eshitishda nuqsonli
o’quvchilar 24,7 42,0 33,3
Sog’lom bolalar 41,9 49,1 9,0

ehtiyojini qondiradi. Bu holatlarda tasavvur haqiqat aksini tezlashgan holda
namoyon qiladi. Faoliyat so'ngida bu jarayon natijalarini tugallangan holda fikriy
tasavvur qilishimiz mumkin. Tasavvur yordamida yaqin, uzoq kelajak hodisalarni
oldindan tahlil qilish imkoni tug'iladi.
Predmet, hodisa, shaxslarni idrok etish jarayonida insonda ayni shu paytda
analizatorlarga ta'sir etuvchi obrazlar, dunyosi yuzaga keladi. Bu obrazlarni idrok
obrazlari deb nomlanadi. Idrok obrazlari izsiz yo'qolmaydi, insonlar uni
jonlantirish, faollashtirish xususiyatiga egadir. Idrok etish natijasida yuzaga kelgan
obrazlar xotirada saqlanib qolishi tasavvur yoki xotira obrazlari deb nomlanadi.
Tasavvur obrazlari murakkab tuzilishiga ega bo'ladi. Biz odamlar faoliyatini
tavsiflash, yozuvchi rassom, konstruktor, kompozitorlarning ijodiy namunalarini
tahlil qilish natijasi bo'lishi mumkin. Tasavvur va tafakkurning o'xshash va farqli
jihatlari mavjud. Tafakkur ham tasavvur ham murakkab bilish faoliyati bo'lib,
inson uning yordamida haqiqatni anglash va kelajakdagi faoliyatini oldindan
tavsiflash imkoniga ega bo'ladi. Ular o'rtasidagi farq, tasavvurida hayot
haqiqatining anglashni tezlashgan holda idrok etish obrazlar yordamida amalga
oshadi. Tafakkurda bu jarayon tushunchalar yordamida amalga oshadi.
Agar inson murakkab masalani hal etmoqchi bo'lsa, mavjud ma'lumotlar
noaniq bo'lsa, masala yechish jarayoni tafakkurining masala ma'lumotlari to'liqsiz
berilsa, bu sharoitdan chiqish uchun inson tasavvur obrazlariga suyanadi.
Nutqning rivojlanish darajasiga ko'ra, tushunchali tafakkur va tasavvur ma'lum
o'zgarishga uchraydi. Ular nutq sari konkret obrazli komponentlardan ozod bo'lib,
mavhum tafakkur elementlariga ega bo'ladi. Tasavvurni tafakkur bilan
yaqinlashuvi birinchisini ikkinchisi tomonidan to'liq jamlanib olinishi yuzaga
keladi. Tasavvur uchun yorqin konkret obrazlarning mavjudligi xarakterlidir.
Tasavvurda tushunchalar mavjudligi shaxsni konkret sharoitlar tor, noqulayligidan
ozod qiladi, haqiqatdan chetga chiqish mavjud tasavvur va tassurotlarni ijodiy
yangilanishi, yangi obraz, obyektlarni yaratish imkonini beradi. Psixologik
tadqiqotlar tushunchali tafakkur eshitishni rivojlanish darajasiga bog'liqligini
tadqiq etishga qaratilgan.

2.2. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o’quvchilarni o‘rganish bo‘yicha
olingan natijalar tahlili
Maxsus maktabda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni
shakllantirishning bugungi holatini o‘rganish bo‘yicha tadqiqotni tashkil etish
o‘quvchilarda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish
borasidagi bilim, ko‘nikma va malakalarini aniqlash, maqsadga muvofiq mos
xulosalar chiqarish, zarur tavsiya va takliflar berish imkonini beradi. Pedagogik
amaliyotda muammo holatini o‘rganish bo‘yicha tadqiqotda mehnat darslarida
bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish holatini eksperimental o‘rganish
o‘zida mujassamlashtirgan tadqiqotni o‘tkazishdan iborat bo‘ldi. Maxsus
maktabda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirishning
bugungi holatini o‘rganish bo‘yicha tadqiqotni tashkil etish jarayoninida
S.I.Fomichev metodikasidan foydalandik. 1
Qo‘yilgan vazifalarni hal qilishda
quyidagi metodlardan foydalanildi:
- Belgilangan vazifalarga muvofiq ravishda tadqiqot mavzusiga doir ilmiy va
metodik adabiyotlar yuzasidan ma’lumotlarni o‘rganish;
-Maxsus maktabda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni
shakllantirish holatini o‘rganish.
Maxsus maktabda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni
shakllantirishning bugungi holatini eksperimental yo‘nalishda tadqiq etish
rejalashtirildi. Maxsus maktabda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni
shakllantirishning bugungi holatini o‘rganish bo‘yicha tadqiqot 3-sinf
o‘quvchilarining mehnat malakalari va mazkur ish faoliyatlarida muloqotga
kirishish malakasini tekshirdik. Mehnat darslarida mazkur kategoriyadagi
bolalarni bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirishning bugungi holatini
o‘rganish quyidagi vazifalarni hal etishni ko‘zda tutdi:
- Mehnat darslarida mazkur kategoriyadagi bolalarda bilim, ko‘nikma,
malakalarni shakllantirishning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash;
1 Фомичев С.И. Формирование трудовых умений и навыков у школьников с недоразвитием интеллекта на
основе конструктивной деятельности: Пед. фан. номз. … дисс. – Т.: 2003.

- Maxsus maktabda mehnat darslarining potensial imkoniyatlarini belgilash;
- Mehnat darslarida mazkur kategoriyadagi bolalarda konstruktorlash
bo‘yicha bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirishning o‘ziga xos
xususiyatlarini aniqlash;
- Mehnat darslarida mazkur kategoriyadagi bolalarda bilim, ko‘nikma,
malakalarni shakllantirish jarayonida predmet-amaliy faoliyat xususiyatlarini
aniqlash;
Tatqiqot jarayonida mehnat darslarida mazkur kategoriyadagi bolalarda
bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish jarayonini kuzatish, individual-
psixologik pedagogik eksperiment, metodlaridan foydalandik. Ta’kidlovchi
eksperiment sakkizta topshiriq majmuasidan iborat bo‘lib, eshitishda nuqsoni
bo‘lgan bolalarda mehnat darslaridagi faoliyat uchun zaruriy lug‘at boyligini
aniqlash, material namunalarini shakli bo‘yicha farqlash, o‘lchov asboblaridan
foydalanish, grafik namunaga ko‘ra konstruktorlash bilim, ko‘nikma, malakalarni
aniqlashga qaratilgan.
Ta’kidlovchi eksperiment jarayonida o‘quvchilarning mehnat materiallari,
mehnat qurollari, detallar, mehnat faoliyati ketma-ketligi bo‘yicha barcha nutqiy
murojaatlari bayonnomaga qayd qilindi. Topshiriqlar majmuasi xarakteri va
maqsadiga ko‘ra farqlandi:
1-Topshiriq: Mehnat faoliyati predmetlari haqidagi bilimlarni aniqlashga
qaratilgan.
2-Topshiriq: Mehnat faoliyati uchun zaruriy lug‘at boyligining holatini
aniqlashga qaratilgan.
3-Topshiriq: Mehnat quroli haqidagi tasavvurlarni aniqlashga qaratilgan.
4-Topshiriq: Shakl va hajmni idrok etish va nomlash xususiyatlarini
aniqlashga qaratilgan.
5-Topshiriq: Nutqiy ko‘rsatma bo‘yicha topshiriqni bajarish malakasini
aniqlashga qaratilgan.
6-Topshiriq: Mehnat faoliyatini mustaqil rejalashtirish malakasini aniqlashga
qaratilgan.

7-Topshiriq: “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallarini namuna
asosida yig‘ish malakasini aniqlashga qaratilgan.
8-Topshiriq: “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori
detallarini namuna asosida qo‘shimcha shart bilan yig‘ish malakasini aniqlashga
qaratilgan.
1-Topshiriq:
Maqsad: Mehnat faoliyati predmetlari haqidagi bilimlarni aniqlash
Jihoz: Karton
Tadqiqot jarayoni: O‘quvchiga karton qog‘ozi beriladi, va uni tavsiflab
berish so‘raladi.
Ko‘rsatma: “Kartonni diqqat bilan qarab chiq. Uni burchaklarini sanab
chiq.” Topshiriqni bajarish jarayonida qiyinchilik yuzaga kelganda pedagog karton
qog‘ozi burchaklarni qo‘li bilan ko‘rsatadi va bolaga shu harakat takrorlashni
taklif etadi.
2-Topshiriq:
Maqsad: Mehnat faoliyati uchun zaruriy lug‘at boyligini holatini aniqlash
Jihoz: Karton, qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich so‘zlari yozilgan
kartochkalar
Tadqiqot jarayoni: O‘quvchiga karton, qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich,
o‘chirg‘ich so‘zlari yozilgan kartochkalar beriladi va shu so‘zlar ishtirokida gap
tuzish so‘raladi.
Ko‘rsatma: “Karton, qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich so‘zlari
ishtirokida gap tuz” karton, qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich so‘zlari
yozilgan kartochkalar beriladi va shu so‘zlar ishtirokida gap tuzish. Topshiriqni
bajarish jarayonida qiyinchilik yuzaga kelganda pedagog bolaga karton, qaychi,
qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich so‘zlaridan biri ishtirokida gap tuzib beradi va
shu harakatni takrorlash taklif etiladi.
3-Topshiriq:
Maqsad: Mehnat quroli haqidagi tasavvurlarni aniqlash
Jihoz: Qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich

Tadqiqot jarayoni: O‘quvchiga qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich beriladi va
ularni nomlash, belgilarni tavsiflash so‘raladi.
Ko‘rsatma: “Mehnat qurollarini diqqat bilan qarab chiq va ular nima uchun
ishlatilishini aytib ber”.
Topshiriqni bajarish jarayonida qiyinchilik yuzaga kelganda pedagog bolaga
mehnat qurollarni birini nomlab, tavsiflab beradi va shu harakatni takrorlashni
taklif etiladi.
4-Topshiriq:
Maqsad: Shakl va hajmni idrok etish va nomlash xususiyatlarini aniqlash
Jihoz: Doira, uchburchak, to‘rtburchak, silindir geometrik shakllari
Tadqiqot jarayoni: O‘quvchiga geometrik shakllar beriladi va ularni
nomlash, belgilarni tavsiflash so‘raladi.
Ko‘rsatma: “Geometrik shakllarini diqqat bilan qarab chiq va ularni
nomlanishini aytib ber. O‘quvchilar barcha geometrik shakllarni nomlab bo‘lgach,
pedogog “Endi, geometrik shakllarini olib, ularni nomlanishini geometrik shakllar
yasalgan kartonlarning orqa tomoniga yozib chiq.”
Topshiriqni bajarish jarayonida qiyinchilik yuzaga kelganda pedagog bolaga
geometrik shakllarning birini nomlab, tavsiflab beradi va shu harakatni
takrorlashni taklif etadi.
5-Topshiriq:
Maqsad: Nutqiy ko‘rsatma bo‘yicha topshiriqni bajarish malakasini aniqlash
Jihoz: Karton, qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich
Tadqiqot jarayoni: O‘quvchiga namuna asosida kartondan quti yasash
topshirig‘i beriladi.
Ko‘rsatma: “Namunani diqqat bilan qarab chiq va berilgan o‘lcham asosida
kartonga quti andozasini chiz. So‘ngra quti andozasini qirqib olib, quti chetlarini
yelimlab chiq”.
Topshiriqni bajarish jarayonida qiyinchilik yuzaga kelganda pedagog bolaga
mehnat faoliyati ketma-ketligini ko‘rsatib beradi va harakatlarni takrorlashni taklif
etadi.

6-Topshiriq:
Maqsad: Mehnat faoliyatini mustaqil rejalashtirish malakasini aniqlash
Jihoz: Karton, qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich
Tadqiqot jarayoni: O‘quvchiga namuna asosida kartondan quti yasashni
mustaqil rejalashtirish topshirig‘i beriladi.
Ko‘rsatma: “Kartondan quti yasash rejasini tuzib chiq”.
Topshiriqni bajarish jarayonida qiyinchilik yuzaga kelganda pedagog bolaga
kartondan quti yasash rejasini ko‘rsatib beradi va harakatlarni takrorlashni taklif
etadi.
7-Topshiriq:
Maqsad: “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallarini namuna
asosida yig‘ish malakasini aniqlash
Jihoz: “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallari
Tadqiqot jarayoni: O‘quvchiga “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori
detallaridan qishloq xo‘jaligi mashinasini yasash topshirig‘i beriladi.
Ko‘rsatma: “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan qishloq
xo‘jaligi mashinasini yasa.”
Topshiriqni bajarish jarayonida qiyinchilik yuzaga kelganda pedagog bolaga
“Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan qishloq xo‘jaligi
mashinasini yasashni ko‘rsatib beradi va harakatlarni takrorlashni taklif etadi.
8-Topshiriq:
Maqsad: “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori
detallarini namuna asosida qo‘shimcha shart bilan yig‘ish malakasini aniqlash
Jihoz: “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallari
Tadqiqot jarayoni: O‘quvchiga “Transport va Qishloq xo‘jaligi
mashinalari” konstruktori detallaridan transport mashinasi va qishloq xo‘jaligi
mashinasini yasash topshirig‘i beriladi.
Ko‘rsatma: “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori
detallaridan transport mashinasi va qishloq xo‘jaligi mashinasini yasa.”

Topshiriqni bajarish jarayonida qiyinchilik yuzaga kelganda pedagog bolaga
“Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan transport
mashinasi va qishloq xo‘jaligi mashinasini yasashni ko‘rsatib beradi va
harakatlarni takrorlashni taklif etadi.
Maxsus maktabda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni
shakllantirishning bugungi holatini o‘rganish bo‘yicha tadqiqot 3-sinf
o‘quvchilarini mehnat malakalari va mazkur ish faoliyatlarida muloqotga kirishish
malakasini tekshirdik.
Maxsus maktabda mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni
shakllantirishning holatini o‘rganish quyidagi mezonlar asosida baholandi:
Topshiriqni to‘g‘ri bajardi
Topshiriqni pedagog yordami asosida bajardi
Topshiriqni bajara olmadi
Pedagogik amaliyotda muammoni holatini o‘rganish bo‘yicha tadqiqotda
mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish holatini
eksperimental o‘rganish o‘zida mujassamlashtirgan tadqiqotni o‘tkazishdan iborat
bo‘ldi. Tadqiqotimizni Farg’ona shahridagi 2-sonli maxsus maktabining 3-sinf 20
nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning ishtirokida o‘tkazdik. Maxsus maktabda
mehnat darslarida bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirishning bugungi
holatini o‘rganish bo‘yicha tadqiqotni tashkil etish jarayonida S.I.Fomichev
metodikasidan foydalandik. Ta’kidlovchi eksperiment sakkizta topshiriq
majmuasidan iborat bo‘lib, eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda mehnat
darslaridagi faoliyat uchun zaruriy lug‘at boyligini aniqlash, material namunalarini
shakli bo‘yicha farqlash, o‘lchov asboblaridan foydalanish, grafik namunaga ko‘ra
konstruktorlash bilim, ko‘nikma, malakalarni aniqlashga qaratilgan.
1-Topshiriq: Mehnat faoliyati predmetlari haqidagi bilimlarni aniqlash
topshiriqni bajarish jarayonida o‘quvchiga karton qog‘ozi berildi va uni tavsiflab
berish so‘raldi. Tadqiqotda ishtirok etgan Farg’ona shahridagi 2-sonli maxsus
maktabining 3-sinf 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 10 (50%)
nafari mazkur vazifani mustaqil bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi

o‘quvchilarning 8 (80%) nafari pedagog karton qog‘ozlarining burchaklarini qo‘li
bilan ko‘rsatib, bolaga shu harakatni takrorlashni taklif etgandan so‘ng mazkur
vazifani bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 2 (20%) nafari
kartonni diqqat bilan qarab chiqib, uning burchaklarini sanab chiqish vazifasini
bajara olmadi.
2-Topshiriq: Mehnat faoliyati uchun zaruriy lug‘at boyligining holatini
aniqlash topshirig‘ini bajarish jarayonida o‘quvchiga karton, qaychi, qalam, yelim,
chizg‘ich, o‘chirg‘ich so‘zlari yozilgan kartochkalar berildi va shu so‘zlar
ishtirokida gap tuzish so‘raldi. Tadqiqotda ishtirok etgan Farg’ona shahridagi
2sonli maxsus maktabining 3-sinf 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning
3
(30%) nafari karton, qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich so‘zlari
ishtirokida gap tuzdi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 8 (80%)
nafari pedagog bolaga karton, qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich
so‘zlaridan birini ishtirokida gap tuzib berib, bolaga shu harakatni takrorlashni
taklif etilgandan so‘ng mazkur vazifani bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi
o‘quvchilarning 9 (90%) nafari qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich, o‘chirg‘ich
so‘zlari ishtirokida gap tuzish vazifasini bajara olmadi.
3-Topshiriq: Mehnat quroli haqidagi tassavurlarni aniqlash topshirig‘ini
bajarish jarayonida o‘quvchiga qaychi, qalam, yelim, chizg‘ich beriladi va ularni
nomlash, belgilarni tavsiflash so‘raldi. Tadqiqotda ishtirok etgan Farg’ona
shahridagi 2-sonli maxsus maktabining 3-sinf 20 (100%) nafar zaif eshituvchi
o‘quvchilarning 3 (30%) nafari qaychi, qalam, yelim, chizg‘ichni nomlash,
belgilarni tavsiflash vazifasini mustaqil bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi
o‘quvchilarning 8 (80%) nafari pedagog bolaga mehnat qurollaridan birini
nomlab, tavsiflab berib va bolaga shu harakatni takrorlashni taklif etgandan so‘ng
mazkur vazifani bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 9 (90%)
nafari qaychi, qalam, yelim, chizg‘ichni nomlash, belgilarni tavsiflash vazifasini
bajara olmadi.

4-Topshiriq: Shakl va hajmni idrok etish va nomlash xususiyatlarini aniqlash
topshirig‘ini bajarish jarayonida o‘quvchiga geometrik shakllari beriladi va ularni
nomlash, belgilarni tavsiflash so‘raldi. Tadqiqotda ishtirok etgan Farg’ona
shahridagi 2-sonli maxsus maktabining 3-sinf 20 (100%) nafar zaif eshituvchi
o‘quvchilarning 3 (30%) nafari geometrik shakllari nomlash, belgilarni tavsiflash
vazifasini mustaqil bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 8
(80%) nafari pedagog bolaga geometrik shakllaridan birini nomlab, tavsiflab berib
va bolaga shu harakatni takrorlashni taklif etgandan so‘ng mazkur vazifani bajardi.
20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 9 (90%) nafari geometrik
shakllarni nomlash, belgilarni tavsiflash vazifasini bajara olmadi.
5-Topshiriq: Nutqiy ko‘rsatma bo‘yicha topshiriqni bajarish malakasini
aniqlash topshirig‘ini bajarish jarayonida o‘quvchiga namuna asosida kartondan
quti yasash topshirig‘i berildi. Ko‘rsatma: “Namunani diqqat bilan qarab chiq va
berilgan o‘lcham asosida kartonga quti andozasini chiz. So‘ngra quti andozasini
qirqib olib, quti chetlarini yelimlab chiq”. Tadqiqotda ishtirok etgan Farg’ona
shahridagi 2-sonli maxsus maktabning 3-sinf 20 (100%) nafar zaif eshituvchi
o‘quvchilarning 10 (50%) nafari kartondan quti yasash vazifasini mustaqil bajardi.
20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 8 (80%) nafari pedagog bolaga
kartondan quti yasashni ko‘rsatib berib va bolaga shu harakatni takrorlashni taklif
etgandan so‘ng mazkur vazifani bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi
o‘quvchilarning 2 (20%) nafari kartondan quti yasash vazifasini bajara olmadi.
6-Topshiriq: Mehnat faoliyatini mustaqil rejalashtirish malakasini aniqlash
topshirig‘ini bajarish jarayonida o‘quvchiga namuna asosida kartondan quti
yasashni mustaqil rejalashtirish so‘raldi. Tadqiqotda ishtirok etgan Farg’ona
shahridagi 2-sonli maxsus maktabining 3-sinf 20 (100%) nafar zaif eshituvchi
o‘quvchilarning 10 (50%) nafari kartondan quti yasash rejasini tuzish vazifasini
mustaqil bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 8 (80%) nafari
pedagog bolaga kartondan quti yasash rejasini ko‘rsatib berib va bolaga shu
xarakatni takrorlashni taklif etgandan so‘ng mazkur vazifani bajardi. 20 (100%)

nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 2(20%) nafari kartondan quti yasash rejasini
tuzish vazifasini bajara olmadi.
7-Topshiriq: “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallarini namuna
asosida yig‘ish malakasini aniqlash topshirig‘ini bajarish jarayonida o‘quvchiga
“Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan qishloq xo‘jaligi
mashinasini yasash so‘raldi. Tadqiqotda ishtirok etgan Farg’ona shahridagi 2 -
sonli maxsus maktabining 3-sinf 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning
10 (50%) nafari “Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan qishloq
xo‘jaligi mashinasini yasash vazifasini mustaqil bajardi. 20 (100%) nafar zaif
eshituvchi o‘quvchilarning 10 (50%) nafari pedagog bolaga “Qishloq xo‘jaligi
mashinalari” konstruktori detallaridan qishloq xo‘jaligi mashinasini yasashni
ko‘rsatib va bolaga shu harakatni takrorlashni taklif etgandan so‘ng mazkur
vazifani bajardi.
8-Topshiriq: “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori
detallarini namuna asosida qo‘shimcha shart bilan yig‘ish malakasini aniqlash
topshirig‘ini bajarish jarayonida o‘quvchilardan “Transport va Qishloq xo‘jaligi
mashinalari” konstruktori detallaridan transport mashinasi va qishloq xo‘jaligi
mashinasini yasash so‘raldi. Tadqiqotda ishtirok etgan Farg’ona shahridagi 2 -
sonli maxsus maktabining 3-sinf 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning
10 (50%) nafari “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori
detallaridan transport mashinasi va qishloq xo‘jaligi mashinasini yasash vazifasini
mustaqil bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 9 (90%) nafari
pedagog bolaga “Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori
detallaridan transport mashinasi va qishloq xo‘jaligi mashinasini yasashni
ko‘rsatib va bolaga shu harakatni takrorlashni taklif etgandan so‘ng mazkur
vazifani bajardi. 20 (100%) nafar zaif eshituvchi o‘quvchilarning 1 (10%) nafari
“Transport va Qishloq xo‘jaligi mashinalari” konstruktori detallaridan transport
mashinasi va qishloq xo‘jaligi mashinasini yasash vazifasini bajara olmadi.

3-jadval
3-SINF ZAIF ESHITUVCHI O‘QUVCHILARNING BILIM,
KO‘NIKMA VA MALAKASINI TEKSHIRISH
NATIJALARI

№ Topshiriqning mazmuni O‘quvchi
soni Topshiriqni
mustaqil
bajardi Topshiriqni
pedagog yordami
asosida bajardi Topshiriqni
bajara
olmadi
1 Mehnat faoliyatining
predmetlar haqidagi
bilimlarini aniqlash 20(100%) 10 (50%) 8 (40%) 2 (10%)
2 Mehnat faoliyati uchun
zaruriy lug‘at boyligining
holatini aniqlash 20(100%) 3 (15%) 8 (40%) 9 (45%)
3 Mehnat quroli haqidagi
tasavvurlarni aniqlash 20(100%) 3 (15%) 8 (40%) 9 (45%)
4 Shakl va hajmni idrok
etish va nomlash
xususiyatlarini aniqlash 20(100%)
3 (15%) 8 (40%) 9 (45%)
5 Nutqiy ko‘rsatma
bo‘yicha topshiriqni
bajarish malakasini
aniqlash 20(100%) 10 (50%) 8 (40%) 2 (10%)
6 Mehnat faoliyatini
mustaqil rejalashtirish
malakasini aniqlash 20(100%)
10 (50%) 8 (40%) 2 (10%)
7 “Qishloq xo‘jaligi
mashinalari” konstruktori
detallarini namuna asosida
yig‘ish malakasini aniqlash 20(100%)
10 (50%) 10 (50%) -
8 “Transport va Qishloq
xo‘jaligi mashinalari”
konstruktori detallarini
namuna asosida
qo‘shimcha shart bilan
yig‘ish 20(100%)
10(50%) 9 (45%) 1 (5%)

Tadqiqot natijalari

1- 2-topshiriq3-topshiriq4-topshiriq5-topshiriq6-topshiriq7-topshiriq8-topshiriq
Bob bo‘yicha xulosa
Tasavvur - yuqori ongli jarayon bo'lib, taassurotni yangilanishi va mavjud
obrazlar asosida yangilarini yaratishni ko'zda tutadi. Tasavvur shaxs ehtiyojlari
asosida motivlanadi. Inson o'z tasavvurida yorqin obrazlar yordamida o'z
ehtiyojini qondiradi. Bu holatlarda tasavvur haqiqat aksini tezlashgan holda
namoyon qiladi. Faoliyat so'ngida bu jarayon natijalarini tugallangan holda fikriy
tasavvur qilishimiz mumkin. Tasavvur yordamida yaqin, uzoq kelajak hodisalarni
oldindan tahlil qilish imkoni tug'iladi.
Predmet, hodisa, shaxslarni idrok etish jarayonida insonda ayni shu paytda
analizatorlarga ta'sir etuvchi obrazlar, dunyosi yuzaga keladi. Bu obrazlarni idrok
obrazlari deb nomlanadi. Idrok obrazlari izsiz yo'qolmaydi, insonlar uni
jonlantirish, faollashtirish xususiyatiga egadir. Idrok etish natijasida yuzaga kelgan
obrazlar xotirada saqlanib qolishi tasavvur yoki xotira obrazlari deb nomlanadi.
Tasavvur obrazlari murakkab tuzilishiga ega bo'ladi. Biz odamlar faoliyatini
tavsiflash, yozuvchi rassom, konstruktor, kompozitorlarning ijodiy namunalarini 50
51 15 15 50 50 50 50
40
40 40
40 40
40 50
45
1 0 4 5 4 5 4 5
10
10
5
0102030405060708090100
Mustaqil
bajardi
Yordam
asosida
bajardi
Bajara
olmadi

tahlil qilish natijasi bo'lishi mumkin. Tasavvur va tafakkurning o'xshash va farqli
jihatlari mavjud. Tafakkur ham tasavvur ham murakkab bilish faoliyati bo'lib,
inson uning yordamida haqiqatni anglash va kelajakdagi faoliyatini oldindan
tavsiflash imkoniga ega bo'ladi. Ular o'rtasidagi farq, tasavvurida hayot
haqiqatining anglashni tezlashgan holda idrok etish obrazlar yordamida amalga
oshadi. Tafakkurda bu jarayon tushunchalar yordamida amalga oshadi.
XULOSA
Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni mehnatga o‘rgatish jarayonida
bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishda o`quv faoliyatining bosqichlarini
farqlash, maxsus pedagogik shart-sharoitlar yaratilishi, muloqotga ehtiyoj
tug‘diruvchi muammoli vaziyatlarni yaratish, maxsus ravishda tanlab olingan va
tizimlashtirilgan o`quv materiali asosida ish olib borish; ko‘rgazmali vositalarini
keng jalb etish, shakllari va usullaridan tartibga solgan tarzda foydalanish,
o‘quvchilarning holatini muntazam o‘rganish jarayonida olinadigan ma’lumotlarni
hisobga olish asosida mehnat talimi tashkil etish muhim omillardan hisoblanadi.
Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni mehnatga o‘rgatish jarayonida
bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish usul va vositalarini tanlashda
o’quvchilarda shakllantirish kerak bo‘lgan ko‘nikmalar va qobiliyatlarning
mohiyatini, ushbu ko‘nikma va qobiliyatlar jarayoni kechishi kerak bo‘lgan
materialining xususiyatlarini, o’quvchilarning nutqga va bilishga oid
imkoniyatlarini e’tiborga olishni taqozo qiladi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan
o‘quvchilarni mehnatga o‘rgatish jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalarni

shakllantirish darslari o‘qituvchi bergan tuzilma (konstruktsiya) namunasi, ularda
foydalaniladigan mashq turlari bo‘yicha farqlanadi. Birdaniga butun sinf bilan,
shu vaqtning o‘zida har bir bola bilan alohida ishlay oladigan mutaxassis
o‘qituvchigina ta’limiy, tarbiyaviy va korrektsion maqsadga erisha oladi.
1. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni mehnatga o‘rgatish jarayonida
bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish muammosi bo‘yicha xorijda va
Respublikamizda olib borilgan tadqiqotlar eshitish idroki buzilgan bolaga
mehnatga o‘rgatish jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish
maxsus tashkil etilgan jarayonda va ilmiy asoslangan tizim va metodik
vositalarning qo‘llanilishi asosida amalga oshirilishi lozim degan ilmiy
farazimizning asosli ekanini ko‘rsatdi.
2. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni mehnatga o‘rgatish jarayonida
bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish va ilmiy asoslangan
korrektsionpedagogik tizim va uni o‘rgatish bo‘yicha maxsus uslubiyat ishlab
chiqilmaganligi zaif eshituvchi bolalar bilim, ko‘nikma va malakalarni talab
darajasida shakllanmaganligining asosiy sabablaridandir.
3. Tildan kommunikatsiya maqsadlarida foydalanish, maxsus o‘qitishda nutq
faoliyatining bosqichlarini farqlash, maxsus pedagogik shart-sharoitlarning
yaratilishi, muloqotga ehtiyoj tug‘diruvchi muammoli vaziyatlarni hosil qilish,
tabiiy vaziyatlar va didaktik o‘yinlardan foydalanish, maxsus ravishda tanlab
olingan va tizimlashtirilgan nutq materiali asosida ish olib borish; til o‘qitishning
ko‘rgazmali vositalarini keng jalb etish, nutqning xilma-xil turlari, shakllari va
usullaridan tartibga solingan tarzda foydalanish, o‘quvchilar nutqining holatini
muntazam o‘rganish jarayonida olinadigan ma’lumotlarni hisobga olish asosida
o‘qitishni tashkil etish mehnat malakalarini amaliy egallashda muhim
omillardandir.
4. Eshitishida muammosi bo‘lgan bolalar mehnatga o‘rgatish jarayonida
bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishning dastlabki korrektsion davrining
to‘g‘ri tizimga solinishi keyingi bosqichlar samaradorligining asosiy omili
hisoblanadi.

5. Mehnat darslari o‘qituvchi bergan tuzilma (konstruksiya) namunasi, ularda
foydalaniladigan mashq turlari bo‘yicha farqlanadi. Bir vaqtning o‘zida butun sinf
bilan, shu vaqtning o‘zida har bir bola bilan alohida ishlay oladigan mutaxassis
pedagoggina ta’limiy, tarbiyaviy, korreksion maqsadga va ta’lim samaradorligiga
erisha oladi.
6. Biz tavsiya etayotgan dastur talablariga javob bera oladigan metodlar,
ishlanmalar va tavsiyalardan foydalanilganda, eshitishda nuqsoni bo‘lgan
o‘quvchilarni mehnatga o‘rgatish jarayonida bilim, ko‘nikma va malakalarni
shakllantirish korreksion-o‘quv predmetlari asosida fanlararo integratsiya tarzida
amalga oshirilganda bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish darajasi ortadi,
sur’ati tezlashadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g'risidagi" Qonuni Toshkent:
O'zbekiston, 2007.
2. A.P. Gazova. Psixologiya trudovogo obucheniya gluxix. M., “Pedogogika”.
1999.
3. Veronova T.V. Teoriya i praktika korreksionnoy pedagogiki. - Minsk.:
2007.
4. Vospitatelnaya rabota v shkole slaboslishaщix. Iz opita raboti
surdopedagogov. Pod red. L.V.Nikulinoy. - M.: Prosveщenie,1981.
5. Zikova T.S., Zikova M.A. Metodika predmetno-prakticheskogo obucheniya
v shkolax dlya gluxix detey. -M., “Akademiya”. 2002.
6. L.M.Bikova., Ye.E.Vishnevskaya Metodika razvitiya rechi gluxix
shkolnikov v mladshix klassax.-L., 1999.
7. Marsinovskaya Ye.N. Osobennotsi ovladeniya znaniyami i umeniyami
detmi s nedotsatkami sluxa. -M. Prosveshenie,1992 .
8. P.P.Kostenkov Prosess trudovogo vospitaniya v shkole.Barnaul.
“Altayskoe knijnoe izdatelsvo”.1996.
9. Spetsialnaya pedagogika. Pod.red. N.M.Nazarovoy.-M.:Akademiya.

10. Surdopedagogika G` Pod red. M.I.Nikitinoy. -M.: Prosvehenie, 1989.
11. Amirsaidova Sh.M. Maxsus pedagogika fani rivojlanishida sharq
mutafakkirlari g'oyalarining o'rni va roli: Ped.fan.nomz. … diss. avtoreferati. - T.:
2006.
12. Fayziyeva U.Y. Zaif eshituvchilarni savodga tayyorlash va savod o'rgatish.:
Ped. fan. nomz. dis. ... avtoref. -Toshkent: TDPI. 1994.
13. Fomichev S.I. Formirovanie trudovix umeniy i navikov u shkolnikov s
nedorazvitiem intellekta na osnove konsruktivnoy deyatelnotsi: Ped. fan. nomz. …
diss. - T.: 2003.
14. Musayeva S.I. Mehnat ta'limi jarayonida boshlang'ich sinf o'quvchilariga
tejamkorlik hislatlarini singdirish: Ped. fan. nomz. … diss. - T.: 1995.
15. Nurmuhammedova L.Sh. Oilada nogiron farzandni tarbiyalashning
pedagogik xususiyatlari.: Ped. fan. nomz.dis. ... avtoref. - Toshkent: Nizomiy
nomidagi TDPU. 2005.
16. Salixova M.A. Maktabgacha yoshdagi bolalar mehnat tarbiyasida xalq
an'analaridan foydalanishning pedagogik shart-sharoitlari: Ped.fan. nomz. … diss.
avtoreferati. - T.: 2004.
17. Umarov S.B. Umumiy o'rta ta'lim maktablari o'quvchilarini kasbhunarga
yo'naltirish texnologiyalari. (V-IX sinflar misolida): Ped. fan. nomz….
diss - T.: 2005.
18. Aksenova L.A. Sosialnaya pedagogika v spesialnom obrazovanii. - M.:
Akademiya, 2001.
19. Andreeva L.V i dr. Surdopedagogika. -M.:Prosveshenie, 1989.
20. Atmaxova L. Novie podxodi, kvalifikatsiya, masersvo// Doshkolnoe
vospitanie.- Moskva, 2008.
21. Axmanova O.S. Slovar lingvisicheskix terminov. - M.: Sovetskaya
ensiklopediya, 1996.
22. Basova A.G., Yegorov S.F. Isoriya surdopedagogiki. -M.: Prosveshenie,
1984.
23. Borodich A.M. Metodika razvitiya rechi detey. - M.: Prosveshenie, 1981.

24. Boskis R.M. Gluxie i slaboslishaщie deti. -M.: Vlados, 2001.
25. Boskis R.M. Uchitelyu o detyax s narusheniyami
sluxa.-M.:
Prosveshenie, 1988.
26. Dyachkov A.I. i dr. Defektologicheskiy slovar. - M.: Pedagogika, 1990.
27. Leongard E.I., Samsonova Ye.G. Razvitie rechi detey s narushennom
sluxom v seme. - M.: Prosveshenie, 1991.
28. Lvov M.R. Metodika razvitiya rechi mladshix shkolnikov. - M.:
Prosveshenie, 1985.
29. Magzumov P.T. va boshqalar. O'quvchilarni mehnatga va kasb tanlashga
tayyorlash. - T.: O'qituvchi, 1991.
30. Mo'minova L., Qahramonova M. Logopediya terminlarining ruscha-
o'zbekcha izohli lug'ati. - Toshkent: O'qituvchi, 1988.
31. Marsinovskaya Ye.N. Osobennosti ovladeniya znaniyami i umeniyami
detmi s nedostatkami sluxa. -M. Prosvehenie ,1992 .
32. Mirskiy S.L. Metodika professionalno-trudovogo obucheniya vo
vspomogatelnoy shkole: Posobie dlya uchitelya - 2-e izd.pererab.-M.:
Prosveshenie, 1988.
33. P.P.Kostenkov Prosess trudovogo vospitaniya v shkole.Barnaul.
“Altayskoe knijnoe izdatelsvo”.1996.
34. Zikeev A.G. Razvitie rechi slaboslishashix uchashixsya.- M. :
Pedagogika,1996.
35. Zikova T.S., Zikova M.A. Metodika predmetno-prakticheskogo obucheniya
v shkolax dlya gluxix detey. -M., “Akademiya”. 2002.
36. Magdiev A.Sh. Proforientasionnaya napravlennots trudovogo obucheniya i
vospitaniya selskix shkolnikov (na materialax shkol Uzbekistana): Diss. … kand.
ped. nauk. - T.: 1990.
37. Magzumov P. Pedagogicheskie osnovi trudovogo sanovleniya lichnotsi
shkolnika: Diss. ...dokt. ped nauk. - T.: 1991.

38. Mersiyanova G.N. Vospitanie samotsoyatelnotsi u uchashixsya
vspomogatelnoy shkoli v prosesse professionalno-trudovogo obucheniya:
Avtoref.diss. … kand.ped.nauk.. - M.:1962.
39. Nazarova D. Eshitishida muammosi bo'lgan bolalar ta'limini
takomillashtirish.Bolani maktabga tayyorlash sifat va samaradorligini oshirishning
ilmiy-amaliy yechimlari. Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
materiallari.Toshkent, 2007.
40. Rodicheva V.I. Obshesvenno polezniy, proizvoditelniy trud kak sredsvo
proforientasii sarsheklassnikov:Avtoref. diss.…kand. ped. naukyu -M.:1987.
41. Xaitov A. Trudovaya podgotovka selskix shkolnikov na osnove
vzaimosvyazi obshego politexnicheskogo i professionalnogo obrazovaniya:
Avtoref. diss. ... dokt. ped.nauk. - T.: 1991.
42. G’oziyev E.G'. Tafakkur psixologiyasi. T. “O'qituvchi”. 1999 y.
43. G’oziyev E.G'. Pedagogik psixologiya asoslari.T. 1995 y.
44. G’oziyev E.G'. To'laganova G.K. Tarbiyasi qiyin o'smirlar. T.1989 y.
45. G’oziyev E.G'. Anarmetova Sh. O'yin nazariyalari. T. 1995 y.
46. G’oziyev E.G'. Psixologiya metodologiyasi. T. 2013 y.
47. G’oziyev E.G'. Ontogenez psixologiyasi. T. 2010 y.
Internet manbalari:
www.google.uz
www.psy.ru
www.ziyonet.uz
www.doc.uz
www.koob.ru
www.lex.uz
www.gov.uz

Eshitishda nuqsoni mavjud bolalarni psixologiyada o’rganilishi

Купить

Похожие документы
Kognitiv- bixevioristik psixoterapiya
Sotsial psixologiyaga kirish
Sotsial psixologiyada psixologik tadqiqotlar
Sotsial psixologiyada katta guruhlarning o'rganilishi
Dizartriyali bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ish metodikalari