Etnografik ma’lumotlar tarixiy manba sifatida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	73.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

824 Sotish

Etnografik ma’lumotlar tarixiy manba sifatida

Sotib olish

Etnografik ma’lumotlar tarixiy manba sifatida.
Mundarija:
Mundarija: ................................................................................................................................................... 1
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
Турсунов Сайфулло. Сурхондарё вилояти топонимлари 2008 .............................................................. 2
I.Bob.Etnografik ma’lumotlar tarixiy manba sifatida. .................................................................................. 4
1.1.O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixiga oid eng muhim manbalar ............................................... 4
1.2.Etnografizmlar hudud maishiy va madaniy hayotining in’ikosi sifatida ............................................... 14
1.3. Xulosa ................................................................................................................................................. 20
II.Bob.Surxon vohasining tarixiy toponimikasi va etnografiyasi oid tarixiy manbalar. ............................... 21
2.1.Surxon vohasining tarixiy toponimikasi va etnografiyasiga doir yozma va moddiy manbalar ............. 21
2.2.Surxondaryo dehqonchilik etnografizmlarining leksik-semantik tahlili ................................................ 27
Xulosa ........................................................................................................................................................ 34
Adabiyotlar ro‘yxati: .................................................................................................................................. 35
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Tinchlik haqida, osoyishtalik haqida gapirganda,
yurtimizdagi har qaysi odam avvalo o`z ishonchini janubiy chegaralarimizda
Vatanning sodiq posboni bo`lib turgan Termiz ahliga, Surxon vohasining
mardlariga qaratadi.
Chunki tarixning o`zi Termiz shahriga, uning jasur xalqi zimmasiga yurtimiz
tinchligi va ozodligi yo`lida metindek mustahkam qo`rg`on bo`lish kabi og`ir va
mas`uliyatli vazifani yuklagan. Va sizlarning barchangiz bu muqaddas vazifani
bugungi tahlikali davrda ham sharaf bilan ado etib kelmoqdasiz, desam,
o`ylaymanki, butun xalqimizn ing fikrini ifoda etgan bo`laman. I.Karimov
Ko‘hna Surxon vohasi jahon tamaddunning azaliy manzilgohlaridan biri
bo‘lib, moziydan hozirgacha moddiy va ma’naviy madaniyatning o‘lmas
namunalari jamlangan noyob hudud hisoblanadi. Tarixning muhim jabhalaridan
biri toponimlar (joy nomlari)ni tadqiq etish ishlariga e’tibor berilgan ushbu
monografiyada Surxondaryo viloyatiga xos tarixiy-etnologik toponimlari
umumlashtirilib, ilmiy tahlil etildi. Shuningdek, vohaga tashqaridan kirib kelgan
atamalar ham ilmiy tahlil etilib, tarixiy shaxslarning jamiyat taraqqiyotiga
qo‘shgan xissasi tarixiy manbalar asosida o‘rganilib, ularning nomlarini joylarga
qo‘yish masalasi ham ushbu monografiyada o‘z aksini topdi. Sayfullo
Tursunovning manbalari Monografiya viloyat hududiga oid joy nomlarini qanday
va qay usulda qo‘yish hamda tartibga keltirish masalalarini hal qilishga ham
amaliy yordam berishga mo‘ljallangan. 1
Termiz shahrida yangi tashkil etilgan baxshilar maktabida,
respublikamizdagi bolalar musiqa va san at maktablarida yuzlab yoshlarimiz milliyʼ
folklor san atini mehr qo yib o rganmoqdalar. Yurtimizda 100 tomlik “O zbek
ʼ ʻ ʻ ʻ
xalq ijodi yodgorliklari” majmuasi nashr etilmoqda. Uning 59 jildi aynan xalq
dostonlaridan iborat ekanini qayd etish lozim. Shuningdek, ko p tomlik
ʻ
1
Турсунов Сайфулло. Сурхондарё вилояти топонимлари 2008
2

“Qoraqalpoq folklori” to plami ham chop etildi. Bularning barchasi ushbu nodirʻ
san at ma naviy hayotimizda benihoya muhim o rin tutishidan dalolat beradi.
ʼ ʼ ʻ
Shu bilan birga, baxshi-shoirlar tomonidan ijro etilayotgan asarlarni yozib olish,
ularni ilmiy o rganish ishlari muntazam davom etmoqda. Sohaga oid kitob va
ʻ
albomlar, filmlar va teleko rsatuvlar yaratilmoqda. Baxshilarimiz xalqaro ko rik-
ʻ ʻ
tanlovlarda, xorijiy davlatlarda o tkazilayotgan O zbekiston madaniyati kunlarida
ʻ ʻ
munosib ishtirok etib kelayotgani el-yurtimizni mamnun qiladi. Sh.Mirziyoyev 2
Kurs ishining maqsadi : Yosh avlodni vatansevarlik ruhida tarbiyalash qadim
tarixiy manbalarni o’rganish.
Kurs ishining vazifasi : O‘zbek xalqining kelib chiqishi etnografik jarayoni
haqida ma’lumot berish.
Kurs ishining ob'ekti :
1.O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixiga oid eng muhim manbalar
2.Etnografizmlar hudud maishiy va madaniy hayotining in’ikosi sifatida
3.Surxon vohasining tarixiy toponimikasi va etnografiyasiga doir yozma va
moddiy manbalar
4.Surxondaryo dehqonchilik etnografizmlarining leksik-semantik tahlili
Kurs ishining predmeti : Surxondaryo dehqonchilik etnografizmlarining
leksik-semantik tahlil qilish
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
2
Mirziyoyev Sh . Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz . – Toshkent :
O ‘ zbekiston , 2017. – B . 279.
3

I.Bob. Etnografik ma’lumotlar tarixiy manba sifatida.
1.1.O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixiga oid eng muhim manbalar
IX-XII asrlar Turkiston xalqlarining etnik tarixida ulkan davr bo‘ldi.
Qadimda Turon yerlarida yashagan o‘troq dehqon, hunarmand va ko‘chmanchi
chorvador aholining asrlar davomida yaqindan olib borgan o‘zaro iqtisodiy va
etnik aloqalari natijasida bu ulkan hududda dastavval qadimiy yozma manbalarda
Sug‘d, Xorazm, Farg‘ona, Shak va Toxar nomlari ostida tilga olingan qator voha
xalqlari tashkil topadi. Ular sharqiy eroniy tillarga mansub sug‘diy, xorazmiy,
shak va toxar tillarida so‘zlashardilar. Bu xalqlardan janubda forsiyzabon ajam
xalqi, shimolda esa turkiy tilda so‘zlashuvchi chorvador qabilalar yashar edilar.
Shu boisdan bu diyor qadim zamonlardayoq turkiy va forsiyzabon nufuslarning
doimiy muloqot maskaniga aylanib, uning tub joyli aholisi shimoldan turkiy tilda
so‘zlashuvchi qabilalarning, janubdan esa forsiyzabon xalqyaarning kuchli ta’siri
ostida istiqomat qilardi.
Miloddan avvalgi birinchi ming yillik o‘rtalarida turkiy qabilalarning janubga
tomon boshlangan siljishlari milod bo‘sag‘asida yuechji va xunnularning
Movarounnahr va Xurosonga kirib kelishi bilan yanada kuchayadi. Turkiy tilda
so‘zlashuvchi nufusning ota-bobolari bo‘lgan yuechji, xunnu, xiyoniy va
boshqalar Movarounnahrning shimoliy va shimoli-sharqiy qismida mahalliy axoli
bilan aralashib, ular tilini turklashtirib yubordi. Binobarin, Movarounnahrning
janubiy viloyatlarida esa ular tub joyli aholi bilan qorishib, hatto o‘z tillarini ham
yo‘qotadilar.
VII-VIII asrlarda turkiy aholining katta qismi Yettisuv, Shosh hamda
Farg‘ona vodiysida, kamroq qismi Zarafshon va Qashqadaryo vohasida yashar
edi. Ular turkiy tilni qabul qilgan tub joy aholidan hamda bu yerga kelib
o‘rnashgan chorvador qabila va urug‘lardan iborat edi. Bu turkiy aholi istiqomat
qilgan o‘lka VII asrdan boshlab «Turkiston» nomi bilan atalgan.
4

Ayni zamonda Yetgisuvda o‘rnashib qolgan sug‘dliklarning soni ham
anchagina edi. Ular asosan xalqaro savdoning kengayishi va bu savdodan
manfaatdor Sug‘dning V-VII asrlarda olib borgan harbiy yurishlari oqibatida kelib
qolgan edilar. Sug‘dliklarning savdo va hunarmandchilik qasaba va manzillari
Talos va Chu vodiylarida, Chimkentdan to ulug‘ Xitoy devorigacha bo‘lgan
yerlarda joylashgan edi. Xalqaro karvon yo‘li bo‘ylab marjondek tizilgan bu
sug‘diy manzillar turk dunyosi manzarasida kichik-kichik to‘plardan iborat mayda
orolchalarni eslatar edi. Shubhasiz, ular turkiy aholiga katta ta’sir ko‘rsatsalar-da,
ammo bora-bora o‘zaro ular bilan so‘zlashib, o‘z ona tilini yo‘qotadilar. Xullas,
Arab xalifaligining istilosigacha Shosh, Farg‘ona va Zarafshon vodiysi,
Qashqadaryo va Surxondaryo vohasi, Xorazm, hatto Amudaryoning so‘l qirg‘og‘i
aholisining kattagina qismi allaqachon turklashib, Movarounnahr va Xorazmning
ijtimoiy va madaniy hayotida muhim mavqeni egallay olgan edi.
Xalifalikning Eron, Xuroson va Movarounnahr tomon yurishlari avj olgan
davrda sodir bo‘lgan, o‘ta murakkab siyosiy vaziyat, bir tomondan, dushmanga
qarshi otlangan mahalliy aholini bir-biriga yanada birlashtirdi. Ikkinchi tomondan
esa, islomni qabul qilgan Eronning forsiyzabon aholisini xalifalikning harbiy
yurishlarida qatnashib, musulmonchilikni targ‘ib qilishga majbur etdi. Natijada
Xuroson va Movarounnahrga arab tili va islom dinining kirib kelishi bilan bir
qatorda mahalliy aholi o‘rtasida forsiy talning mafkuraviy ahamiyati kuchaydi. Bu
yerda u yerli aholi tilining ta’sirida birmuncha o‘zgarib, forsiy-dariy tili nomini
oldi. Keyinchalik bu til rivoj topib, sekin-asta sug‘diy tilni muomaladan siqib
chiqara boshladi. Bu jarayon xalifalik hukmronligi tutatilib, Movarounnahr va
Xurosonda mustaqil Somoniylar davlati tashkil topishi va forsiy-dariy tilining
davlat tiliga aylantirilishi bilan ayniqsa kuchayadi. Natijada bu davrda forsiy-dariy
asosida mahalliy aholining adabiy tili shakllanib, badiiy adabiyoti yuzaga keldi.
Manbalardan ma’lum bo‘lishicha, Movarounnahr va Xurosonning forsiy-dariy
tilida so‘zlashuvchi aholisi XI asrdan boshlab o‘zini «tozi», ya’ni «tojik» deb
yurita boshlaydi.
XI asrda Movarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi bilan qarluq,
5

o‘g‘uz, chigil, yag‘mo va boshqa turkiy qabila va urug‘larning Shosh, Farg‘ona va
boshqa viloyatlarda yashovchi turkiy aholi bilan birikib, o‘troq hayotga ko‘chish
jarayoni jadallashadi. O‘troq dehqon va hunarmand aholi bilan aralashib,
dehqonchilik va shahar madaniyatining boy tajribasi va an’analari o‘zlashtiriladi.
Turkiy mupggarak til va xalq og‘zaki eposiga asoslangan badiiy adabiyot yuzaga
keldi. Natijada turkiy tilda so‘zlashuvchi aholi Movarounnahrning asosiy
nufuslaridan biriga aylandi. 3
Shunday qilib, asrlar osha Movarounnahr, Xuroson va Xorazmda sodir
bo‘lgan o‘ta murakkab siyosiy vaziyatda muttasil davom etgan etnik
jarayonlarning oqibati tufayli IX- XII asrlarda o‘zbek xalki tashkil topdi. Bu
xalqning nomi sharifi uning o‘zidan ancha-muncha yosh bo‘lsa ham, u qadimgi
Turonning ikki tilda so‘zlashuvchi o‘troq dehqon va hunarmand hamda chorvador
aholisining bevosita merosxo‘ri edi. Asrlar davomida qardosh xalqlar bir o‘lkada
yonma-yon yashash, o‘zaro jadal iqtisodiy va madaniy munosabatlar, tashqi
dushmanlarga qarshi birlashib yelkama-yelka turib kurashish uning etnik va til
jihatdan aralashishiga va chatishishiga olib keldi. Bu ikki tilda so‘zlashuvchi xalq
bir ota-onaning egizak farzandlari bo‘lib, urf-odat, kiyim-kechak, uy-ro‘zg‘or,
san’at, musiqa va badiiy adabiyot sohasida mushtarak moddiy va ma’naviy
madaniyatni yaratdi. Uning bu qadimiy madaniy merosi jahon xalqlari madaniyati
xazinasiga katta hissa bo‘lib qo‘shildi.
Tarixiy manbalarning umumiy tavsifi. Tarixiy manba-deganda biz
o‘tmishdan qolgan xamda jamiyat xayotining ayrim boshichi yoki tomonlarini
o‘zida mujassamlashtirgan moddiy va ma’naviy yodgorliklarni tushunamiz.
Tarixiy manbalar qatoriga qadimgi odamlarning manzilgoxlari, qadimgi shaharlar,
qal’alar va ularning xarobalari, sug‘orish inshoatlari qoldiqlari, ajdodlarimizning
mehnat qurollari, uy-ro‘zg‘or buyumlari, zeb-ziynatlar, tangalar, qoyatosh
sur’atlari, petrogliflar, yozma xujjatlar va boshqalar kiradi.
Tarixiy manbalar insonlarning ijtimoiy faoliyati davomida yaratiladi va o‘tish
xodisalarini o‘zida aks ettiradi. Tarixiy manbalarning mavjudligi tarix fani
3
Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent : O‘zbekiston,
2017. – B. 279.
6

rivojlanishining asosiy shartidir. Tarixiy manbalarsiz tarixni o‘rganish mumkin
emas.
Xozirgi zamon tarix fanida tarixiy manbalarni shartli ravishda quyidagi 7
asosiy guruhga bo‘linadi.
1.Ashyoviy manbalar . Ashyoviy manbalarga qadimgi odamlarning
manzilgohlari, binolar, turli inshoatlar, mehnat qurollari va turli buyumlar kiradi.
Ashyoviy manbalarni qidirib topish va o‘rganish bilan asosan arxeologiya fani
shug‘ullanadi.
2.Etnografik manbalar . Xalqlarning kelib chiqishi, turmush tarzi, ma’naviy
xayotini, sodir bo‘lgan va bo‘layotgan etnik jarayonlarni o‘zida aks ettirgan
materiallar etnografik manbalar guruhiga kiradi. Bu manbalarni ko‘makchi tarix
fanlari - etnologiya fani o‘rganadi. Etnografik manbalar ayrim xollarda uzoq
o‘tmishini qayta tiklashda g‘oyat muhim rol’ o‘ynaydi. Masalan, XIX asrda
amerikalik etnograf olim L. Morgan Shimoliy Amerikada yashagan xindularning
irokezlar qaiblasi xayotini o‘rganib, o‘zining "Qadimgi jamiyat" nomli asarini
yozdi. Uning bu asarini insoniyat tarixining ilk davri - ibtidoiy jamiyat tarixini
tadqiq etishda yaqindan yordam berdi. Xozirgi kunda turli o‘zbek urug‘lariga
mansub bo‘lgan axoli guruhlarining jamlovi. Ularning etnik xususiyatlarini
o‘rganish tariximizning etnik saxifalarini yoritishda muhim ahamiyat kasb etadi.
3.Fol’klor manbalar . Xalq uzoq asrlar davomida o‘zi ortirgan tarixiy
bilimlarni og‘zaki ijod orqali avloddan-avlodga etkazib keldi. Turli rivoyatlar,
asotirlar, xalq dostonlari va maqollarda tarixning u yoki bu tomonlari o‘z aksini
topdi. Taniqli rus tarixchisi B. D. Grekov yozganidek, rivoyat va asotirlar - "Bu
xalqning o‘zi so‘zlab bergan tarixidir". O‘rta Osiyo eng qadimgi xalqlarining
ogzaki ijodiyoti namunalari bizgacha "Avesto" kitobi orqali, shuningdek antik
tarixchilar xamda Tabariy, Narshaxiy, Beruniy va boshqalar asarlari orqali etib
keldi. O‘rta Osiyoda istiqomat qilgan qadimgi qabila va elatlarning rivoyatu
asotirlarlari ularning turmush tarzi va ma’naviy dunyosi xaqida ma’lumot beradi.
Qadimgi ajdodlarimizning ajnabiy boshinchilarga qarshi olib borgan kurashlari
to‘grisida hikoya qiladi. Bu rivoyat va ertaklarda malika To‘maris, cho‘pon
7

Shiroq, baxodirlar Rustam va Siyovushlar obrazini yaratdi. Ularning Vatan
ozodligi yo‘lidagi fidokorona kurashlarini tarannum etdi. Xalq afsonalari
Abulqosim
Firdavsiyning mashhur "Shoxnoma" asarining syujetini tashkil etdi.
O‘rta asrlarda o‘zbek xalqi ijod qilgan epik dostonlar, ertaklar va qo‘shiqlar, maqol
va topishmoqlar xalq tarixini, uning ruhiyati va ma’naviyati tadqiq etishda muhim
ahamiyatga egadir. Lekin shuni ham ta’kidlab o‘tish lozimki, fol’klor manbalari
aniq tarixiy manba sifatida qabul qilinishi mumkin emas. Buning asosiy sababi
shuki, rivoyatlarda ko‘p xronologik chalkashliklar mavjud xamda tarixiy
shaxslarning faoliyat ko‘rsatgan davri o‘zgarib turadi. Fol’klor shunday janrki,
unda so‘zlovchi voqealar syujetini o‘zi hohlagan tarzda o‘zgartirishi mumkin.
Shuning uchun fol’klor materiallaridan faqat qo‘shimcha tarixiy manba sifatida
foydlanish maqsadga muvofiqdir.
4.Lingvistik manba . O‘zbek tili va boshqa tillarning leksik tarkibida mavjud
bo‘lgan va xozir xam mavjud atamalar va toponimlar (joy nomlari)ni tadqiq etish
jarayonida qimmatli tarixiy materiallar qo‘lga kiritilishi mumkin. Atamalar va
topilmalarning kelib chiqishi va mazmunini aniqash bilan lingvistika
(tilshunoslik) fani shug‘ullanadi. Bunday ma’lumotlar lingvistik manbalar deb
ataladi. Masalan, "Buxoro" toponimi sanskrit tilidagi "vixara" so‘zining o‘zgargan
varianti bo‘lib, "ibodatgoh" degan ma’noni bildirilishi aniqlangan. Qadimda
Buxoro shahrida buddaviylarning ibodatxonasi mavjud bo‘lganligi sababli
keyinchalik bu so‘z mazkur shaharga nisbatan ishlatila boshlagan. Shunga o‘xshab
"vag‘nze", "dax’yu", "suyurg‘ol", "tanxo" singari yuzlab atamalarning kelib
chiqishini o‘rganish qiziqarli tarixiy ma’lumotlar beradi.
5.Fotokinoxujjatlar . Fotograf hamda kino san’ati paydo bo‘lgandan so‘ng
tarixiy manbalarning yangi bir guruhi vujudga keldi. Bunday manbalar
fotoxujjatlar deb ataladi. Toshkentdagi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
kinofotofonoxujjatlar Davlat arxivida XIX asrning oxiridan xozirgi kunga qadar
bo‘lgan muddatda o‘lkamizda sodir bo‘lgan voqealarni aks ettiruvchi boy
fotoxujjatlar kolleksiyasi saqlanadi. Kinoxujjatlar esa asosan Oktyabr’
8

to‘ntarishidan keyingi davrni aks ettiradi. Fotokinoxujjatlarning muhim tomoni
shundan iboratki, ular tariximizning turli laxzalarini jonli tarzda gavdalantiradi.
Xujjatlarning bu guruhini o‘rganish va ulardan foydalanish bizning tarixiy
tasavvurimizni yana kengaytiradi va chuqurlashtiradi.
6.Fonoxujjatlar. Fonoxujjatlar deganda biz grammafon plastinkalari hamda
magnit tasmalarga yozib olingan nutqlar, suxbatlar, adabiyot va san’at asarlarini
tushunamiz. O‘zbekiston Markaziy kinofotofonoxujjatlar Davlat arxivida qator
shunday xujjatlar saqlanmoqda. SSSR va O‘zbekiston SSR davlat va jamoat
arboblari, fan adabiyot va san’at namoyondalari, ishlab chiqarish ijodkorlarining
nutq va interv’yulari, eski bol’sheviklar, grajdanlar urushi va ikkinchi jahon urushi
faxriylarining esdaliklari alohida o‘rin tutadi. Lekin bu xujjatlarning ko‘pchiligi
o‘sha davrda hukmron bo‘lgan komunistik mafkura ruxi bilan yo‘g‘irilganligini
ta’kidlab o‘tish zarur. Arxivda shoir va yozuvchilarning o‘z asarlaridan o‘qigan
parchalari matni, san’at ustalarining konsertlari ham yozib olingan. Fonoxujjatlar
xam tarixning jonli manzaralarini yaratishga, adabiyot va san’at tarixini teran
o‘rganishda muhim o‘rin tutadi. 4
7.Yozma manbalar . Yozma manbalar tarixiy manbalarning muhim va
asosiy qismi hisoblanadi. O‘rta Osiyoda miloddan avvalgi 1 mingyillikda dastlab
oromiy yozuvlari, so‘ngra asoslangan so‘g‘d, xorazm va baqtriya yozuvlari
tarq’aldi. Keyinchalik bu mintaqada yunon, kushon, turk va arab yozuvlari
yoyildi. Qadimgi Fors, So‘g‘d, Xorazm, Qadimgi turk, fors-tojik, eski o‘zbek, rus
va boshqa tillarda bitilgan yozma manbalar ko‘p asrlik tariximizni o‘rganishda
ulkan rol’ o‘ynaydi. Yozma manbalar q’oyalarga, taxta va matolarga, pergament
qog‘ozlarga yozilgan bitiklardan iborat. Yozma manbalar davrlar bo‘yicha
nixoyatda notekis bo‘lingandir. Eng qadimgi davrlar bo‘yicha yozma manbalar
nixoyatda oz bo‘lib, keyingi asrlarga oid manbalar esa tobora ko‘payib boradi.
Yozma manbalarning katta qismi son-sanoq’siz jangu jadallar va tabiiy ofatlar
natijasida nobud bo‘ldi.
Bizgacha etib kelgan tarixiy manbalarning asosiy qismi milodiy X-XX asrlarga
4
Qabulov Eshbolta Atamuratovich. XVIII asrning ikkinchi yarmi– XX asr boshlarida Surxon vohasi
xo‘jaligi. Tarix fanlari doktori (DSC) dissertatsiyasi. Toshkent – 2019.
9

mansubdir. XIX asrning oxiri - XX asrning boshlaridan yozma manbalarning
miqdori keskin oshib bordi. Xozirgi kunga kelib yozma xujjatlar shu darajada
ko‘payib ketdiki, ularni unifikatsiya qilish, axborotni kodlashtirish, xujjatlarni
saralash va saqlash yo‘llarini takomillashtirish extiyoji tug‘ildi.
Tarixiy manbalarni 7 ta guruhga bo‘lish shartli xarakterga egadir. Masalan,
etnografik, folklor va lingvistik manbalar yozma shaklda yoki fotoxujjat shaklida
bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tarixiy manbalar
guruhi o‘z navbatida yana kichikroq guruhlarga bo‘linishi mumkin.
O‘zbek xalqi va Markaziy Osiyoda yashovchi boshqa xalqlarning til va etnik
tarixini o‘rganuvchi tadqiqotchi yirik tilshunos olim Mahmud Qoshg‘ariyning (XI
asr) «Devonu lug‘otit turk» asarini chetlab o‘tolmasa kerak. Mazkur asarda turkiy
tillarga oid muhim ma’lumotlar qatorida Markaziy Osiyoda yashovchi turkiy
xalqlar, qabilalar va ularning til xususiyatlari, dialektlar haqida ham fikr-
mulohazalari berilgan. Asarda 80 dan ortiq shahar va qishloqlarning nomlari va 80
ga yaqin turkiy etnonimlar keltirilgan. Unda yana Sirdaryo sohillarida, Farg‘ona,
Yettisuv va Sharqiy Turkistonda turg‘un yashovchi turkiy aholi, eron tilli
so‘g‘diylar (Mahmud Qoshg‘ariyda Sug‘dak) va til jihatidan turklashgan
so‘g‘diylar hamda yirik turkiy xalqlar (qarluq, basmil va boshq.) tilga olingan.
Mahmud Qoshg‘ariyning X asr oxirlari va XI asrda Sirdaryo sohillarida,
Yettisuvda va Sharqiy Turkistonda yashovchi xalqlarning tilini va etnik tarixini
o‘rganishda muhim manbadir.
K. Sh. Shoniyozovning «O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni»
monografiyasi O‘rta Osiyo va Qozog‘iston mintaqasida mazkur mavzuda
yaratilgan ilk jiddiy tadqiqot hisoblanadi. Unda muallif nihoyatda turli-tuman
manbalarning ko‘pdan-ko‘p ma’lumotlari asosida o‘zbeklar etnogenezi va etnik
tarixining haqqoniy manzarasini gavdalantirishga harakat qilgan. Tadqiqotning
xronologik ko‘lami uning muhimligidan dalolat beradi. Zero, u o‘zbeklar tarixi va
ularning xalq sifatida shakllanishi bilan bog‘liq bir necha asrlarni (eramizdan
avvalgi II, I asrlardan - milodiy XIX asrgacha) qamrab oladi. K.Shoniyozov
tadqiqoti - olim tomonidan qariyb yarim asr mobaynida etnogenez va etnik tarix
10

muammolarining o‘zaro bog‘liq nihoyatda murakkab majmuini o‘rganish mahsuli.
Bu kitobni yozish uchun muallif uzoq yo‘lni bosib o‘tdi. 1964 yili - «O‘zbeklar -
qarluqlar (tarixiy-etnografik ocherk)», 1974 yili - «O‘zbek xalqining etnik
tarixidan», 1990 yili - «Qang‘ davlati va qang‘lilar» hamda 1999 yili - «Qarluqlar
davlati va qarluqlar» monografiyalarini yaratdi. Bu kitoblarda olim o‘zbek xalqi,
shuningdek, mintaqadagi bir qator boshqa xalqlarning shakllanish jarayonida turli
etnik unsurlarning rolini mufassal ko‘rib chiqadi.
O‘zbek etnologiya fanida Karim Shoniyozovdek O‘rta Osiyo xalqlarining
etnik tarixi bo‘yicha har tomonlama keng bilimga ega boshqa tadqiqotchi yo‘q.
Olim ko‘gshab tadqiqotlar, jumladan, 6 monografiya, 200 dan ortiq ilmiy
maqolalar e’lon qilgan. O‘zining umumlashtiruvchi ishlarida u etnik
jarayonlarning tarixiy negizlariga asoslanib, o‘zbek xalqi vujudga kelishining
qator nazariy masalalarini idrok etishga intildi. Xalq uning etnonimi va o‘zbek
tilining shakllanishidan ilgari paydo bo‘lganligidan bu jarayon xiyla murakkab
kechganligy ma’lum. K.Sh.Shoniyozov o‘z ishlarida bu hodisaning qonuniyligini
isbotlay oldi. Murakkab etnik jarayonlar borasidagi metodologik qarashlarini
«O‘zbek xalqi etnogenezining ayrim nazariy masalalari» (1998) va «O‘zbek xalqi
shakllanish jarayonining ayrim masalalari» (1999) kabi maqolalarida bayon qildi.
Ularda olim xalqlar etnogenezining qator nazariy masalalarini tushuntirib berdi,
o‘zbek xalqi shakllanishining o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatdi, mintaqadagi
etnik birliyutrning ilmiy asoslangan tasnifini ishlab chiqdi, shuningdek,
O‘zbekiston hududidagi eng qadimgi davrlardan hozirgi kungacha kechgan etnik
jarayonlarni davrlashtirdi.
K.Shoniyozov o‘zining shaxsiy salohiyatini ishga sola olgan tadqiqotchilar
sirasiga kiradi. Taqdir unga kulib boqmagan, shafqat-marhamatini darig‘ tutgan
bo‘lishiga qaramay, o‘z sa’y-harakatlari tufayli ilmda katta muvaffaqiyatlarga
erishdi. Yoshiga to‘lar-to‘lmas ota-onasidan judo bo‘ldi; mehnat faoliyatini juda
erta - kolxozchi-cho‘pon yordamchisi sifatida boshladi. Uning xarakteri va
kurashchi sifatidagi insoniy fazilatlari o‘zi bir necha marta halokat yoqasidan
qaytgan Ikkinchi jahon urushi olovida shakllandi. Urushdan keyingi hayotida u
11

o‘zining taqdirini belgilay oldi, bu - tarix ilmi edi.
K.Shoniyozov o‘z hayotining mazmunini ilmiy faoliyatda deb bildi, sevgan
ishining tashvishlari bilan yashadi, butun umrini ilmda haqiqatni izlashga
bag‘ishladi. Hatto og‘ir dardlar, xastaliklar, urushda olgan jarohatlarining
asoratlari muttasil bezovta qilib turishiga qaramay, u ilmiy izlanishlardan
to‘xtamadi. Xastalik bir oz chekinishi bilan qalamga yopishar, chunki ko‘plab
fikrlarini ilm uchun yozib qoldirishi kerakligini chuqur his qilar edi.
K.Sh.Shoniyozov kasalxonada, o‘z ilmiy faoliyatiga yakun yasagan «O‘zbek
xalqining shakllanish jarayoni» nomli so‘nggi tadqiqotiga nuqta qo‘ygancha jon
taslim qildi.
Tadqiqotda muallif birinchi bo‘lib o‘z oldiga mintaqadagi etnik tarixning eng
qadimgi bosqichlarini o‘rganishdan iborat nihoyatda og‘ir vazifani qo‘ydi. U
bronza davri va ilk o‘rta asrlardagi turli etnik jarayonlarning o‘zaro ta’sirini aks
ettiruvchi etnik jarayonlarning keng manzarasini gavdalantirish, o‘zbeklarning
O‘rta Osiyo hududidagi eng qadimgi ajdodlarini ko‘rsatishga muvaffaq bo‘ldi.
Shu tariqa o‘zbek xalqi mahalliy etnik zaminda shakllanganligi yana bir karra o‘z
isbotini topdi. Turli siyosiy birlashmalar tizimida kechgan etnik jarayonlar
bosqichma-bosqich kuzatildi, XI asr boshida Qoraxoniylar davlatida nihoyasiga
yetgan o‘zbek xalqi shakllanishining asosiy davrlari ochib berildi.
Darhaqiqat, O‘rta Osiyo xalqlari etnogenezi va etnik tarix masalalariga
daxldor etnologiya, arxeologiya, etnografiya, antropologiya, toponimika, tarixiy
lingvistika kabi fan tarmoqlari o‘sha kezlarda hali rivojlanmagan edi. Binobarin,
O‘rta Osiyo xalqlarining kelib chiqishi borasidagi talqinlar faqat tarixiy va
afsonaviy rivoyatlar asosida yaratilgan so‘nggi o‘rta asrlar davri qo‘lyozma
manbalariga asoslangan.
Ushbu murakkab muammoning yechimiga aloqador fan tarmoqlari rivojlanib,
uni kompleks o‘rganishga o‘tilgach, O‘rta Osiyo xalqlarining kelib chiqishi
masalasida birdan-bir to‘g‘ri bo‘lgan milliy avtoxtonizm nazariyasi ishlab chiqildi.
Bunga ko‘ra, har bir xalqning kelib chiqishini o‘rganishda uning etnik tarkibini
aniqlash zarurligi, shundagina, u yoki bu xalq, uning etnogenezi va etnik tarixi,
12

madaniy merosi, sarhadlari, davlatchilik tarixi haqida to‘g‘ri xulosaga kelish
mumkin bo‘ladi. Chunki etnogenez va etnik tarix masalasi o‘ta murakkab
muammo bo‘lib, u izlanuvchidan zo‘r mas’uliyatni, tarixiy izchilik va ob’ektivlik
tamoyillariga amal qilishni, muammo ilmiy yechimi yo‘lida milliy ehtiroslarga
berilmaslikni qat’iy talab qiladi. 5
Ma’lumki, etnologiya fanidagi etnos nazariyasiga oid ilmiy ishlanmaga ko‘ra,
har bir xalqning kelib chiqish tarixi 3 bosqichdan iborat. Birinchi bosqich —
etnogenetik jarayon tarixi - ikkinchi bosqich — ya’ni elat, xalq tarixi, uchinchi
boskich — millat tarixi dan iborat. Xalq tarixining etnogenez qismi uning - elat,
xalq bo‘lib shakllanishiga qadar bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Xalqning ibtidosi
qabiladan boshlanadi. Etnogenez yakunida elatga xos barcha etnik alomatlar
mujassamlashgan bo‘ladi. Etnik alomatlarni esa hududiy birlik, iqtisodiy-xo‘jalik
birligi, etnomadaniy birlik, antropologik tip birligi, etnik nom, o‘zlikni anglash, til
birligi va nihoyat, siyosiy uyushma birligi tashkil etadi.
Xalq biologik hosila emas, balki ijtimoiy uyushma birligidir. U darhol hosil
bo‘lmaydi, balki uzoq davom etadigan etnogenetik jarayon mahsuli va etnik
alomatlar yig‘indisidir. Etnik alomatlarning shakllanishi esa etnogenetik
jarayonlar davomida birin-ketin sodir bo‘lib boradi. Xalq etnogenezi
yakunlangach, uning etnik tarixi boshlanadi, ya’ni shakllangan xalq tarixi
boshlanadi. Xalq feodal jamiyatining ijtimoiy mahsuli bo‘lib, u ba’zi hollarda
dastlabki sinfiy jamiyat sharoitida ham yuz berishi mumkin (masadan yunonlar).
Xalq tarixi o‘z iqtisodiy-xo‘jalik va etnomadaniy rivojining ma’lum nuqtasiga
yetgach, uning millat bo‘lib shakllanish jarayoni boshlanadi. Bu nuqtaning
ijtimoiy hayotda namoyon bo‘lishi jamiyatda kapitalistik ishlab chiqarish
munosabatlarining boshlanishi bilan yuz bera boshlaydi. Shuning uchun millat
kapitalizmning ijtimoiy mahsuli hisoblanadi. Xalqlarning kelib chiqishi
masalasidagi bunday ilmiy qarash, muammo yechimini kompleks yondashuv
asosida o‘rganishga o‘tilgach, etnologiya fanida o‘z o‘rnini topdi.
5
Стрелков А . С . Зурмола или Ката - тюпе около Термеза . // Культура Востока . Сборник музея
Восточных культур. Вып. 1, М., 1927, с. 27-30. Стрелков А. С. Доисламские памятники Древнего
Термеза.// Культура Востока, Вып. 2, М., 1928, с. 41-47.
13

Etnogenez, etnik tarix va millat tarixining har birini alohida olganda, ularning
boshlang‘ich va yakuniy nuqtalari bor. Masalan, mana shu ilmiy konsepsiya
asosida o‘zbek xalqi etnogenezining boshlang‘ich nuqtasi sifatida dastlab turk
xokonligi davri qabul qilindi (akademik A.Yu.Yakubovskiy nuqtai nazari).
Keyinroq, o‘zbek etnogenezining boshlang‘ich
nuqtasi antik davrgacha qadimiylashtirildi (akademik S.P.Tolstov nuqtai nazari).
Akademik Karim Shoniyozov ham so‘nggi fundamental tadqiqoti "O‘zbek
xalqining shakllanish jarayoni" asarini mana shu nuqtai nazar asosida yozgan.
Hozirgi kunda bu sana yanada qadimiylashtirilgan, ya’ni so‘nggi bronza davri
bilan belgilanmoqda (akademik AAsqarov nuqtai nazari). Bunday qarashlarning
ilmiy asosida o‘zbeklarning o‘q tomiri, bosh ildizi ikki tilda so‘zlashuvchi etnik
qatlamlar (sug‘diy va turkiy)ning qorishuv natijasi ekanligi va uning dastlabki
sanasi, ularning ilk bor aralasha boshlagan nuqtasi so‘nggi bronza davridan
boshlanganligi hisobga olingan.
O‘rta Osiyo xalqlarining kelib chiqishi haqidagi milliy avtoxtonizm
konsepsiyasi ilmiy-metodologik jihatdan asosli bo‘lsada, ammo uning ayrim
tomonlari jiddiy taqlil va qo‘shimcha ilmiy izlanishlarga muxtoj. 6
1.2.Etnografizmlar hudud maishiy va madaniy hayotining in’ikosi sifatida
Til etnos hamda madaniyatning yaxlit tizim ekanligini isbotlagan zamonaviy
tadqiqotlarning ilmiy tahlil va xulosalari, shuningdek, ularda о ’rinli q о ’llanilgan
ilmiy-nazariy konsepsiyalarning mohiyati turkiy tillarning etnografik leksikasi,
shu jumladan, Surxondaryo vohasidagi dehqonchilik va chorvachilikka oid ma’no
mazmun-mohiyatini о ’zida ifodalovchi dialektal etnografizmlarning leksik-
semantik tabiati va lingvokulturologik tadqiqini amalga oshirishga ilmiy-nazariy
hamda ilmiy-amaliy jihatlardan metodik va metodologik asos b о ’lib xizmat qiladi.
6
Массон М.Е.Городища Старого Термеза и их изучение.// Труды узбекистанского филиала
Академии наук СССР. Сер. 1. История и археология. Вып. 2. Термезская археологическая
комплексная экспедиция 1937 г. Ташкент., 1940-1941, с. 5-122. Вязьмитина М.И.Раскопки на
городище Айртам// Труды Академии наук СССР. Сер. 1. История и археология. Термезская
археологическая экспедиция. Том 2, Ташкент, 1945, с. 23-24.
14

Mustaqillik xalqimizga erkin va ozod yashash uchun, о ’zining azaliy
qadriyat, urf-odat, udumlarini saqlab, ularni yosh avlodga singdirish uchun katta
imkoniyat va shart-sharoitlar eshigini ochdi. Chunki davlatimiz mustaqillikka
erishgandan keyin mamlakatimizda yashayotgan barcha xalqlarning tili, moddiy
hamda ma’naviy madaniyati, folklori, madaniy fondini bezavol saqlab qolish,
ularning madaniy va ma’naviy merosini yanada rivojlantirish, qadriyatlarini ilmiy
asoslarda tadqiq va targ’ib etish uchun keng imkoniyatlar yaratildi.
Bugungi kungacha tilshunos olimlar tomonidan yaratilgan ikki va k о ’p tilli
lug’atlar, shuningdek, izohli, etimologik va terminologik lug’atlarning yuzaga
kelganligi, о ’zbek tili shevalarining leksik, morfologik va fonetik
xususiyatlarining atroflicha о ’rganilganligi, о ’zbek xalq shevalariga oid
etnografik-dialektal leksikaning areal-hududiy xususiyatlarini mukammal talqin
etib, ilmiy-nazariy va ilmiy-amaliy tahlil qilishga asosdir. Chunki dialektal leksika
tarkibida xalq, urug’ va qabilalarning turmush tarzi k о ’rinishlarini ifodalovchi
etnografik leksikaning о ’ziga xos о ’rni, mavqei, mohiyati va shu bilan birga
ijtimoiy, ta’limiy-tarbiyaviy, ma’naviy-ma’rifiy ahamiyati ham bor. Etnografik
leksika kattta hajmdagi leksik birliklarni о ’zida jamlagan b о ’lib, faqat uning bir
b о ’lagi – dehqonchilik va chorvachilik etnografizmlari hisoblanadi.
Shu bois Surxondaryo vohasida yashovchi xalqlarga xos asosiy moddiy va
ma’naviy belgilarini madaniyatida saqlagan, uzoq davrlar mobaynida hududiy-
areal xususiyatlar kasb etgan ushbu hududdagi dehqonchilik va chorvachilikka oid
etnografizmlarining leksik-semantik tabiati va lingvomadaniy xususiyatlarini
о ’rganilayotgan joyga xos madaniy jarayon, madaniy makon, mentalitet, madaniy
an’ana, madaniy meros va madaniy fond tushunchalariga tayanilgan holda tadqiq
qilishning obyektiv zarurati sezilmoqdaki, ushbu masalani monografik tadqiqot
sifatida о ’rganish maqsadga muvofiqdir.
Surxondaryo vohasida aholining asosiy mashg’uloti chorvachilik,
dehqonchilik va qisman bog’dorchilik b о ’lgan. Chorvachilikning asosini q о ’y-
q о ’zi, ot va tuya tashkil qilgan. Mayda shohli chorva mollari mahalliy aholining
kundalik hayotida asosiy iqtisodiy omil hisoblanadi. Otdan о ’zoq q о ’shni
15

ovullarga borib kelishda transport vositasida foydalanishgan. Ayrim
chorvadorlarda 80-100 tagacha tuya b о ’lgan. T о ’ya ham aholining iqtisodiy
hayotida muhim ahamiyat kasb etgan.
Etnik aralashish jarayonida о ’zaro madaniyatlar almashib, iqtisodiy
rivojlanish boshlanadi. Dehqonchilik, chorvachilik va qisman bog’dorchilik bilan
shug’ullanuvchi aholi о ’rtasida о ’zaro tavar ayirboshlash XX asrning s о ’ngi
choragigacha davom etadi. Qiziqarli tomoni shundaki doimiy ravishda
chorvachilik bilan shug’ullanib kelgan ayrim urug’lar, dehqonchilik bilan
shug’ullanadigan aholidan dehqonchilik sirlarini о ’zlashtirib, dehqonchilikda
yuqori natijaga erishmoqda.
Haqiqatan, etnografizmlar hudud maishiy va madaniy hayotining in’ikosi
b о ’lib, qator jabhalarda yaqqol k о ’zga tashlanadi. Jumladan, kasb-hunar bilan
bog’liq marosim nomlari ham shevalarda keng uchraydi. Qaysi kasb egasi
b о ’lmasin, qandaydir niyatda shu kasbni e’zozlab, nimadir qiladi. Masalan,
dehqonchilik kasbi bilan shug’ullanuvchi shaxslar egishgä ch ӱ sht’, xirman toyi,
toldi palav kabi marosimlarni о ’tkazish bilan о ’z tilidagi marosim leksikasi
tarkibiga anchagina dialektizmlarni kiritadi.
Bundan tashqari, keyingi davrlarda davlatimiz tomonidan belgilangan kasb
bayramlari ham shu kasb egalari orasida marosim sifatida shakllanib, adabiy
dialektal xarakterdagi marosim nomlarining shakllanishiga zamin yaratdi. Shu
о ’rinda turli xil bazm va bayramlarni ifodalovchi atamalarga e’tibor qarataylik.
Bunday dialektizmlar ham shevalar leksikasi tarkibida mavjud b о ’lib, yerli aholi
shevasida mustahkam о ’rnashib qolgan. Ziyäpät - ziyofat, qarluq shevalari
leksikasida gäp deb yuritiladi. Navr о ’z, hayit, yangi yil, mustaqillik bayramlari
ham xalq shevalari leksikasidakeng q о ’llanilib, ularga alohida tayyorgarlik
k о ’rilib, keng miqyosda о ’tkaziladi.
О ’zbek tilshunosligida etnografizmlar tahliliga bag’ishlangan
tadqiqotlardan biri M.Kaxarovaning “ О ’zbek etnografizmlarining sistemaviy
tadqiqi” mavzusidagi dissertatsiyasidir. Olima о ’zbek tilidagi urf-odatlar,
marosimlar bilan bog’liq tushunchalarni ma’lum mikromaydonga birlashtirish va
16

ularni ma’no jihatdan tahlil qilish ahamiyatga ega ekanligini e’tirof etadi48 va
muayyan maydonga mansub leksemalar о ’z ichida yana bir necha mikromaydonga
ajratilishini urf-odat mikromaydoni mazmuniy xususiyatlariga k о ’ra dehqonchilik
va chorvachilik mikromaydoni, motam marosimlari mikromaydoni, bayram
marosimlari mikromaydoni, mehnat marosimlari mikromaydoni kabi
maydonchalarga ajralishi asosida k о ’rsatib bergan49. Tadqiqotchi til vositalarini
ma’lum kichik guruhlarga ajratgan holda ularning xususiyatlarini yoritib berish
ularning tuzilish asosini izchil tahlil qilishdagi muhim vosita ekanligini shu tarzda
asoslab bergan.
Etnografizmlarning sistemaviy tadqiqiga bag’ishlangan M.Kaxarova
nomzodlik dissertatsiyasining mazkur sohani tadqiq qilishda alohida о ’rni
borligini ta’kidlab о ’tish joizdir. Tadqiqotchi sohaga oid k о ’plab ishlar bilan
tanishib chiqqan va о ’z ilmiy ishida о ’rinli tahlillarni amalga oshirgan.
Etnografizmlarning til sistemasida tutgan о ’rni xususida fikr yuritilar ekan,
etnografizmlarning о ’zbek umumleksikasidagi sohaviy leksika sifatida о ’rganish
muhimligi ta’kidlab о ’tilgan. Shuningdek, о ’zbek tilshunosligida til sistemasining
maydon sifatida о ’rganilish darajasi haqida s о ’z yuritilib, I.Q о ’chqortoyev,
A.Nurmonov, A.Abduazizov, H.Ne’matov, R.Rasulovlarning bu boradagi ishlari
e’tirof etilgan. 7
Janubiy Surxondaryo viloyati etnografiyasi b о ’yicha izlanishlar olib borgan
N.Tursunovning tadqiqotida57 ham mazkur mavzuga qisqacha e’tibor berilgan.
Professor S.Ibrohimov fan texnika sohasida erishilgan yutuqlar ishlab
chiqarish usulini tubdan о ’zgartirib yuborganligini, о ’tmishdan qolgan
kustarchilikka – q о ’l mehnati va sodda ishlab chiqarishga asoslangan k о ’pgina
tarmoqlar (t о ’qimachilik, temirchilik, duradgorlik, kulolchilik, zargarlik, chevarlik
kabi) mexanizatsiyalashib, takomillashib borganligi sababli, ayrim kasblar
(egarchilik, kavshd о ’zlik, mahsid о ’zlik kabi) inqirozga yuz tutganligi va bularga
doir q о ’llanadigan til vositalari – professional leksika asta sekin unutilganligi yoki
7
Альбаум Л.И.Некоторые данные по изучению Анхорской группы археологических памятников
(1948-1949 гг.)// Труды Института Истории археологии АН Уз ССР, Т. VIII, Ташкент. 1955.
Альбаум Л. И. Балалык – тепе. К истории материальной культуры и искусства Тохаристана.
Ташкент, Издательство Академии Наук. Ташкент, 1960.
17

unutilib borayotganligi – passiv dialektal qatlamga aylanganligi, endilikda buni
о ’rganish, saqlab qolish kechiktirib b о ’lmaydigan dolzarb masala ekanligini
ta’kidlagan. Akademik SH.Shoabdurahmonov ham shevaning,
shuningdek,passiv,dialektal s о ’z qatlami deb qaraladigan vositalarning adabiy til
taraqqiyotidagi ahamiyatiga yuqori baho bergan.
Shu о ’rinda ta’kidlash kerakki, bugungi kunda q о ’l mehnati – kustarchilik
va kasanachilikka hukumat darajasida alohida e’tibor berilayaptiki, bu mazkur
sohalarning rivojlanishi bilan birga ularning leksikasini maxsus о ’rganishga
imkon yaratmoqda.
Mirqosim Abdiyev yuqoridagi g’oya bilan uyg’un quyidagicha fikr
yuritgan: « О ’lkamizda sh о ’rolar hokimiyati о ’rnatilishi natijasida ishlab
chiqarishni yoppasiga sanoatlashtirish bahonasi bilan, boshqa sohalarda
b о ’lganidek, hunarmandchilikda ham inqiroz boshlandi: bozorlarda, k о ’cha -
k о ’yda, maydonlarda joylashgan kasb hunarmandchilik rastalari, d о ’konlari
yopildi, uy joylarda yakka tartibda rivoj topib kelgan hunarmandchilik faoliyatlari
t о ’xtatildi. Bu – kasb hunarmandchilikka oid minglab til birliklari, jumladan,
terminlar ham tarixga aylandi degan gap. …Bunday maxsus til birliklarini t о ’plash
va ularni lisoniy nuqtai nazardan tadqiq qilish, qator leksemalarning
oydinlashuviga olib keladi» va bu haqdagi qarashlarini doktorlik ishida yana
rivojlantirgan.
«Afsuski, hozirgi о ’zbek adabiy tilimiz, – deb yozadi Bosim T о ’ychiyev, –
yaylov, qishlov, о ’tov, keraga kabi chorvachilikka doir b о ’lgan k о ’plab s о ’zlarni
chetlab о ’tdi. Hozirgi adabiy tilimiz bilan mumtoz tilimiz oralig’iga katta t о ’siq
q о ’yilganidek, bunday t о ’siqlar adabiy til bilan umumxalq tili hamda xalq og’zaki
ijodi namunalari tili orasiga ham juda sezilmaydigan qilib q о ’yildi. Natijada,
adabiy tilimiz ularning k о ’pchiligidan mahrum b о ’lib qoldi». Shuningdek, muallif
hozirgi о ’zbek adabiy tili uch manbaga: 1) mumtoz til; 2) umumxalq tili; 3) xalq
og’zaki ijodi – topishmoq, maqollar, iboralar, ertak va dostonlar tiliga suyanishi
kerakligini ham t о ’g’ri ta’kidlagan.
Dehqonchilik va chorvachilikka oid leksik qatlamini, uning xususiyatlarini,
18

lingvopoetikasi tadqiq qilishdan boshlash ilmiy va amaliy ahamiyatga molik
ekanligi ta’kidlab о ’tildi.
Chorvadorlar hayoti, yashash tarzi, mashg’ulotlari bilan bog’liq muomala
vositalari, dunyoqarashi aks etgan badiiy asarlar, mahalliy matbuot, radio,
televideniye axborotlari, ilmiy etnografik manbalar, folklor asarlari (doston, xalq
kitoblari, terma, yor-yor, alla, motam-marosim q о ’shiqlari, maqol-matal, hikmat,
hadis, topishmoq, latifa, aforizm kabi) tilidan, baxshi, yor-yorchi, yallachi,
laparchi, allachi, g о ’yanda, ch о ’pon, bakovul, roviylarning jonli aytishuvlari va
muloqotlarida xususan, Hisor va K о ’hitang tog’ tizmalarida joylashgan Sariosiyo,
Denov, Boysun, Sherobod tumanlaridagi yuzdan ortiq dehqonchilik va
chorvadorlikka q о ’llanadigan etnografizm materiallarning tahlil natijalari tahlil
qilindi.
19

1.3. Xulosa
Etnografik manbalar xalqlarning kelib chiqishi bilan bog’liq materiallar va
ma’lumotlar masalan xalq, qabila va urug’ nomlari inson qo’li va qli zakovati
bilan yarailgan qurol va buyumlarning naqsh ba bezaklari kishilar ongida
shuningdek og’zaki va yozma manbalar saqlanib qolgan. Urf odatlar va an’analar
insonlarning turmush tarsi etnografik manba hisoblanadi. Xalqlarning kelib
chiqihi masalarisa yaniy etnogenez va etnik tarixini o’rganishda maxsus nazariy
va ilmiy metodologik ishlanmalar borki ularga asoslanmay turib biror xalqning
kelib chiqishi haqida tasavvurga ega bo’lish qiyint. O’zbek xalqining etnogenezi
va etnik tarixini nazariy masalalari bilan taniqli olim akademik K.Shoniyozov
ham shug’ullangan. “O‘zbek xalqining etnik tarixi haqida” mavzusida doktorlik
dissertatsiyasi olib borgan. Shuningdek, u “Qang‘ va Qang‘iylar davlati” 1990,
“Qarluqlar va qarluqlar davlati” kabi fundamental asarlar muallifi (1999).
K.Sh.Shoniyozov o zbeklarning O rta Osiyo-Qozog iston mintaqasidagi boshqaʻ ʻ ʻ
xalqlar bilan aloqalari, turkiy tilli xalqlarning o zbeklar etnogenezida tutgan o rni
ʻ ʻ
masalalarini o rgandi. U ushbu masalalarga ko'plab maqolalar, jamoaviy
ʻ
monografiyalarning bo'limlari, konferensiyalar va simpoziumlardagi ma'ruzalarini
bag'ishlagan. Ular orasida «O‘zbekiston SSRdagi zamonaviy etnik tarkib va etnik
jarayonlar» 1970; “O‘zbeklarning Markaziy Osiyoning boshqa turkiyzabon
xalqlari bilan etnik-madaniy aloqalari” 1976; “XIV-XVIII asrlarda o‘zbeklarning
etnik dinamikasi va etnik aloqalarining ayrim masalalari” va boshqalar.
K.Shoniyozov O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix institutining
etnografiya bo‘limiga, so‘ngra tarix bo‘limiga rahbarlik qiladi. U qator etnografik
ekspeditsiyalarga boshchilik qilgan, bu ekspeditsiyalar natijasida O‘zbekistonning
deyarli barcha hududlari o‘rganilib, turli etnografik muammolarga oid ulkan,
noyob dala materiallari to‘plangan. Olim 1980-yillarda O‘zbekiston Respublikasi
Fanlar akademiyasi Tarix instituti etnologiya bo‘limida tayyorlangan “O‘zbeklar”
jamoaviy monografiyasida etnografiyaga oid ko‘p yillik izlanishlarini sarhisob
qilgan.
20

II.Bob.Surxon vohasining tarixiy toponimikasi va etnografiyasi oid tarixiy
manba lar .
2.1.Surxon vohasining tarixiy toponimikasi va etnografiyasiga doir yozma va
moddiy manbalar
Ma’lumki Surxon vohasida dastlabki arxeologik-ekspeditsiyalar 1926-1928-
yillarda Eski Termiz va Amudaryo bo‘yi yodgorliklarini arxeologik jihatdan
o‘rgangan professor B.P.Denike boshchiligidagi Sharq xalqlari madaniyati
muzeyining to‘plamlarida ham voha tarixiy atamalari izohlab o‘tilgan. Bular
ekspeditsiya a’zosi A.S.Strelkov tomonidan buddaviylik inshooti Zurmolani
Kattatepa deb va Qoratepa ibodatxonasining izohlaridir.
62
Voha tarixiy joylarini shu jumladan Eski Termiz shahrining kelib chiqishi,
Termizga asos solinishi, Termiz nomining etimologiyasini sharhlash va shu
shaharning tarixiy geografiyasini anglashda 1936-1938-yillarda Eski Termiz
yodgorliklarida tadqiqot ishlarini olib borgan professor M.Ye.Masson
boshchiligidagi Termiz arxeologik kompleks ekspeditsiyasining faoliyati juda
muhim bo‘ldi.
1936-1938-yillarda Eski Termiz yodgorligida amalga oshirilgan tadqiqotlar
natijalari “ Труды Термезской археологической комплексной экспедитсии ”
deb nomlanib, 1940-1945-yillarda ikki katta to‘plamda nashr etilgan.
Professor M.Ye.Masson 1936-1938-yillarda faoliyat ko‘rsatgan Termiz
arxeologik kompleks ekspeditsiyasi faoliyati natijalariga asoslanib, Termiz shahri
va nomining paydo bo‘lishi, Termizning tarixiy topografiyasi haqida quyidagi
xulosaga kelgan.
1. Oks (Amudaryo) bo‘yida qad ko‘targan Termiz shahriga miloddan avvalgi
III asrda asos solingan.
2. Termiz shahrining asoschisi Yunon-Baqtriya shohi Demetriy hisoblanadi
va o‘z navbatida Termiz nomining kelib chiqishi ham bevosita Demetriy nomi
bilan bog‘liq. Demetriy-Demetriata-Darmita-Tarmita-Tarmit-Tarmid va h.k.
3. M.Ye.Masson tomonidan Eski Termizning ba’zi bir inshootlari va
21

shuningdek tarixiy shaxslar bilan bog‘liq yodgorliklarning o‘rganilishi ham juda
muhim bo‘ldi.
Bu borada Eski Termizdagi Xoja Varroq mozorining qayd etilishi va al–
Hakim at-Termiziy maqbarasidagi tarixiy yozuvlarning o‘rganilishi ham alohida
ahamiyat kasb etadi. M.Ye.Masson boshchiligidagi guruh tomonidan Eski Termiz
atrofida xususan Ayritom (M.I.Vyazmitina tadqiqotlari)da, D.D.Bukinich
boshchiligidagi guruhning sug‘orish inshootlari bilan bog‘liq tadqiqotlari
davomida Talitog‘ora kabi arxeologik joy nomlari izohiga e’tibor qaratildi.
63
Shuningdek Termiz arxeologik ekspeditsiyasi xodimlari tomonidan bu shaharning
tarixiy tarhi (tuzilishi) ni yaratilishi ham juda muhim bo‘ldi. Termiz shahri yozma
va arxeologiya manbalarida tahlil etilib, vatanimiz hududidagi boshqa
shaharlardan farqli “suradikat ” qismga ham ega ekanligi isbotlandi. Eski
Termizning 1936-1938-yillar davomida tuzilgan tarhidan qal’a, qo‘rg‘on yoki
ko‘shk, chor-sutun kabi atamalar muqim joy olib, hanuzgacha o‘z ahamiyatini
yo‘qotgani yo‘q.
Ikkinchi jaxon urushidan so‘ng Surxon vohasi xududida uning tarixiy
yodgorliklari tarixini o‘rganish ishi bir qadar jadallashdi. Bu borada arxeolog olim
L.I.Albaumning xizmatlari juda muhim bo‘ldi.
XX asrning 40-50 yillarida L.I.Albaum tomonidan Angor (L.I.Albaum
tadqiqotlarida Anhor) yodgorliklari, shu jumladan Zartepa, Bolaliktepa,
Qulog‘litepa, O‘rdalitepa, Yumaloqtepa kabi arxeologik obidalar o‘rganildi. Bu
yodgorliklar nomlari L.I.Albaum tomonidan 1960-yilda nashr etilgan “ Балалык -
тепе ” asarida keng sharhlangan, bu joy nomlari va yodgorliklar ta’rifi ko‘plab
xorijiy mamlakatlarda ham e’lon qilingan asarlardan o‘rin olgan.
64
L.I.Albaumning “ Балалык - тепе ” asarini voha toponimlarini o‘rganish borasidagi
muhim hususiyatlaridan yana biri bu asarda muallif tomonidan Quyi Surxon
vohasining arxeologik yodgorliklari xaritasi ham e’lon qilingan.
L.I.Albaum tomonidan tuzilgan bu xarita hozirda Quyi Surxon vohasining
arxeologik va ular joylashgan hududning asl nomini aniqlashda muhim manba
bo‘lib xizmat qiladi. Bu xaritadan Surxondaryoning chap qirg‘og‘i bo‘ylab
22

quyidagi tarixiy arxeologik va me’moriy ob’ektlar joy olgan. Jarqo‘rg‘on
hududidan Surxondaryoning Amudaryoga qadar quyilish joyida: Yertepa,
G‘ulg‘ul (shahri G‘ulg‘ula), O‘rtaxona, Oqtepa, Cholbilgin, Bobomurg‘,
Choldevor, Qo‘chqor og‘zi, To‘rtovuz gumbaz, Jeltegirmon, Momoxol masjid,
O‘yiq gumbaz, Saroy, Besh gumbaz, Sobir yog‘och. Surxondaryoning o‘ng
qirg‘og‘ida Jarqo‘rg‘ondan Pattakesar qishlog‘iga qadar: Bir ovuz, Xo‘ja Kamar,
Tolitog‘ora, Salavot, Manguzar, Ro‘jnoi, Nog‘oratepa qayd qilingan.
Termizdan Angorgacha Chingiztepa, Qoratepa, Kaftarxona, Yakkakofir
xarobalari, Maymun to‘qay, Zartepa, Muqli Tazor xarobalari, Zarmulla,
Bertaliktepa, Xo‘ja Ro‘shnoyi, Bolaliktepa, Qizqum, Obidobodtepa,
Yumaloqtepa, Xayrabodtepa, Teshiktepa, Tazortepa, O‘rdalitepa kabi tarixiy
arxeologik va me’moriy yodgorliklar, Xayrabod, Obidobod kabi qadimgi kanallar
joylashgan.
1959-yildan boshlab Surxon vohasida San’atshunoslik ilmiy tadqiqot
institutining professor (keyinchalik O‘zbekiston fanlar akademiyasining haqiqiy
a’zosi, akademik) G.A.Pugachenkova boshchiligidagi O‘zbekiston
San’atshunoslik ekspeditsiyasi xodimlari keng ko‘lamda arxeologik tadqiqot
ishlarini amalga oshirishga kirishdilar.
1959-1960-yillarda Xolchayonda jahonshumul ahamiyatga molik tadqiqotlar
bilan bir qatorda Chag‘oniyonning (arab manbalarida Sag‘oniyon) tarixiy
topografiyasi va joy nomlarini o‘rganishda ham juda ko‘p ilmiy tadqiqotlar e’lon
qilindi. Ta’kidlash joizki, Chag‘oniyonning tarixiy topografiyasi va joy nomlarini
o‘rganishda G.A.Pugachenkova tomonidan 1960-yillarda chop etilgan quyidagi
asar va maqola juda muhimdir. 1963-yilda G.A.Pugachenkova “Chag‘oniyonning
tarixiy topografiyasiga” doir maqola va 1966-yilda “Xolchayon. Shimoliy
Baqtriya badiiy san’ati masalalariga doir” deb nomlangan yirik asarini nashr etdi.
Bu maqola va asarda G.A.Pugachenkova tomonidan Chag‘oniyon (Sag‘oniyon)
atamasining kelib chiqishi, bu o‘lka shaharlarining har bir tarixiy davrda mavjud
bo‘lgan yodgorligi, Xolchayon atamasining izohi, Dalvarzintepa etimologiyasi
kabi muammolar ma’lum darajada o‘z е chimini topdi.
23

1955-1956-yillarda Eski Termizdagi al-Hakim at-Termiziy maqbarasida
professor M.Ye.Masson bu maqbarani ta’mirlash munosabati bilan obida ichki
qismidagi tarixiy yozuvlarni o‘rgandi. Maqbara masjid va go‘rxona qismlarida
saqlanib qolgan nasx va kufiy uslubida bitilgan tarixiy yozuvlar M.Ye.Masson
tomonidan “Hakimi Termiziy me’moriy inshootining o‘yma naqshlaridagi
yozuvlar” sarlavhasi ostida e’lon qilingan maqolasida bayon etilgan va
Termizning 11-12-asrlar tarixiy shaxslari va joylarini yoritishda muhim manba
bo‘lib xizmat qiladi.
1957-yilda A.M.Mandelshtamning “Pomir va Pomir bo‘yi viloyatlarining
qadimgi davrlardan X asrga qadar tarixiy geografiyasiga oid materiallar” nomidagi
asari nashr yuzini ko‘rdi. Milodiy 383-yildan e’tiboran Tohariston (Tohariston
hududiga Shimoliy Afg‘oniston, Janubiy Tojikiston va Surxondaryo viloyati
kirgan) deb yuritila boshlagan bu o‘lkaning muhim tarkibiy qismi Surxon vohasi
hisoblangan. Tohariston, shu jumladan Surxon vohasi V-VIII asrlarda mayda
mulkliklarga bo‘lingan. Tohariston o‘lkasi ilk o‘rta asrlarda rasman davlat
hisoblansada, amalda 27 ta mulklikka bo‘linib
ketgan. Bu mulkliklardan bir nechtasi shu jumladan Termizshohlar (xitoy
manbalarida Ta-mi), Chag‘oniyon (Chi-go-yan-na) bevosita Surxon vohasida
mavjud bo‘lgan.
A.M.Mandelshtamnng ushbu asarida Ta-mi va Chi-go-yan-na
mulkliklarining joylashgan hududi, bu tarixiy o‘lkalar egallab turgan kengliklar
xitoy manbalari asosida ta’rifi keltirilgan.
1960-yildan B.Ya.Staviskiy rahbarligidagi Moskvadagi Sharq muzeyi,
Sharqshunoslik instituti va Leningraddagi Davlat Ermitajining birlashgan
ekspeditsiyasi Eski Termizdagi arxeologik obidalardan biri buddaviylik
ibodatxonalari majmui bo‘lmish Qoratepada keng ko‘lamda arxeologik tadqiqot
ishlarini amalga oshirishga kirishdilar. Tadqiqotlar tufayli Qoratepa ibodatxona
majmuining “Janubiy qismi”da bir qancha е rning ustki va ostki qismlarida bunyod
etilgan inshootlar ochildi va buddaviylik bilan bog‘liq ko‘plab ashyoviy manbalar,
ayniqsa qadimgi yozuv namunalari to‘plandi. Garchand ekspeditsiya a’zolari
24

tomonidan Qoratepa atamasi “uzoqdan bu joy undagi mavjud g‘orlar tufayli
qorayib turgani uchun Qoratepa deb atalgan” kabi oddiy izohlansada, bu joydan
topilgan qadimgi yozuvlarni ushbu ibodatxonaning qadimgi nomini aniqlashdagi
ahamiyati g‘oyatda cheksizdir. Qoratepadan topilgan qadimgi yozuv na’munalari
6 ta maxsus to‘plamlarda,
68 B.Ya.Staviskiyning “O‘rta Osiyoda buddaviylik
diniing taqdiri”
69 va V.V.Vertogradovaning “Eski Termizning Qoratepa
yodgorligidagi hind epigrafikasi”
70 kabi asarlarda o‘z sharhini topgan.
V.V.Vertogradovaning ta’kidlashicha, Qoratepa o‘rnidagi ibodatxona Kushon
podsholigi davrida (miloddan avvalgi I milodiy III asrlar) “Kanishka
ibodatxonasi” deb nomlangan. Qoratepadan topilgan yozuvlarning birida esa
“Antioxiya Tarmitasi” atamasi ya’ni Termizning qadimgi nomlaridan biri
o‘qilgan. Ta’kidlash joizki, XX asrning 50-60-yillarida ingliz olimi V.Tarn va
hind A.Narayn tomonidan nashr etilgan asarlarda ham Surxon vohasining
markaziy shahri Termiz Oks bo‘yidagi Iskandariya deb tahlilga jalb etilgan.
1973-yilda A.M.Beleniskiy, I.B.Bentovich, O. G. Bolshakovlarning Leningradda
“O‘rta Osiyoning o‘rta asrlar shaharlari” asari nashr etildi. O.G.Bolshakov
tomonidan bu asarda Surxon vohasining quyidagi tarixiy shahar va qishloqlari
nomlari, arab-fors manbalarida bu markazlar haqida mavjud ma’lumotlar
jamlangan. O.G.Bolshakov tuzgan xaritada Surxon vohasida IX-XIII asr boshlarida
quyidagi markazlar mavjud bo‘lgan. Janubdan-shimolga: Termiz, Sarmangan,
Hoshimgird, Darzangi, Rikdasht, Bosand, Burob, Chag‘oniyon, Sangardak.
71
Qadimda Baqtriya-Tohariston o‘lkasining tarkibiy qismi Surxon
72 vohasi
tarixiy joylarini o‘rganish ishiga muhim hissa qo‘shgan tarixchi-arxeolog va
numizmat olimlardan biri O‘zbekiston fanlar akademiyasining akademigi
E.V.Rtveladze hisoblanadi. Ayniqsa olimningning Termiz-Chag‘oniyon savdo
yo‘lidagi shaharlar joylashuvi (lokalizatsiyasi)ga bag‘ishlangan maqolalari juda
muhimdir. Ayniqsa, 1985-yilda Oqqo‘tol dovonida Darbandga yaqin joyda
Darband mudofaa istehkomining kashf etilishi “Temir darvoza va Dari Ohanin”
muammolarini va ular joylashgan hudud masalalarini uzil-kesil hal etdi.
73
G.A.Pugachenkova va E.V.Rtveladze hamkorlikda yozgan “Shimoliy
25

Baqtriya-Tohariston. Qadimgi va o‘rta asrlar davri tarixi va madaniyatidan
ocherklar” asarida Surxon vohasining o‘rta asrlar davri tarixiy joylari haqida
e’tiborga loyiq ma’lumotlar jamlangan.
Surxon vohasi (o‘rta asrlarda Shimoli-g‘arbiy Tohariston)ning tarixiy
toponimlarini yozma manbalarsiz tasavvur qilish qiyin. Vohaning shaharlari va
boshqa turdagi tarixiy joylarini yozma manbalarni, arxeologik ma’lumotlar bilan
chuqur qiyoslab keng tahlil etgan sharqshunos olim Sh.S.Kamoliddinov
hisoblanadi. Sh.S.Kamoliddinov “Sam’oniy va uning Termiz haqidagi
ma’lumotlari”
75 , Abu Saad Abdulkarim ibn Muhammad as-Sam’oniyning “Kitob
al-ansab” O‘rta Osiyoning tarixi va madaniyati haqida manba”
76 , “Janubiy So‘g‘d
va Shimoliy Toharistonning tarixiy geografiyasi arabonafis mualliflar
ma’lumotlari asosida”
77 kabi maqola va asarlarida Shimoliy-g‘arbiy Baqtriya
Tohariston (Surxon vohasi)ning tarixiy toponimlari, ularning etimologiyasi
to‘g‘risida asosli fikrlar bayon etilgan.
Sh.S.Kamoliddinov 1113-1167-yillarda yashab faoliyat ko‘rsatgan as-
Sam’oniy asarining jaxon kutubxonalarida saqlanayotgan qo‘lyozma nusxalarini
taqqoslab Termiz va uning atrofida mavjud bo‘lgan Botikar (Botakar), Ruxshabuz
(Ruxshayuz), Sarmangan, Charmangan (Jarminkon) kabi qishloq va shaharchalar,
Termiz nomining shaharliklar tomonidan “Tarmiz” (ba’zida Turmuz) shakllarida
talaffuz etilishi kabi muhim ma’lumotlarni keltirgan.
“Janubiy So‘g‘d va Shimoliy Toharistonning tarixiy geografiyasi” asarida esa
Toharistonning Surxon vohasidagi qismidagi tarixiy joylarning barcha arab
manbalaridagi asl ko‘rinishda keltirilganligi barcha tahsinga loyiq.
Ushbu ilmiy maqolaning asosiy maqsadi mavjud yozma, arxeologiya, etnografiya,
tarixiy lingvistik, geografik ma’lumotlar asosida Surxon vohasining tarixiy
toponimikasi va geografiyasini yoritishdan iborat. Shuningdek quyidagi
masalalarni ilmiy asosda sharhlash va yoritish asosiy vazifasi hisoblanadi.
 Surxon vohasida ilk bora shakllangan shahar, qal’a, qishloqlar va boshqa
turdagi aholi manzillarining davriy sanasi, joy nomlarining etimologiyasi va ular
egallagan geografik hudud ta’rifi;
26

 Surxon vohasining Yunon-Baqtriya (miloddan avvalgi III-II asrlar) va
Kushon podsholigi (miloddan avvalgi I- milodiy III asrlar) davri aholi manzillari
va ular nomlari;
 Surxon vohasi (o‘rta asrlarda Termiz va Chag‘oniyon) ning IX-XIII asrlar
boshlari iqtisodiy, siyosiy, savdo va madaniy markazlari va ular nomining
etimologiyasi;
 Surxon vohasining Kushon podsholigi davrida Buyuk ipak yo‘li (“Janubiy
tarmog‘i”) bo‘ylab mavjud bo‘lgan shahar va qal’alari, Qadimgi Sharq
mamlakatlari bilan olib borilgan savdo va madaniy aloqalar, ularning joy
nomlarida aks etishi;
 Surxon vohasida miloddan avvalgi II asrdan tortib XVI asr oxiriga qadar yuz
bergan migratsion jarayonlarning joy nomlarida aks etishini yozma, arxeologiya
va tarixiy lingvistik manbalar asosida o‘rganishlar kiradi.
2.2.Surxondaryo dehqonchilik etnografizmlarining leksik-semantik tahlili
Zamonaviy tilshunosligimizda alohida tadqiq obyekti sifatida
o`rganilayotgan yangi yo`nalishlarda yuzaga kelgan ilmiy tadqiqotlar shu fanlar
uchun yangi g`oyalarga asos bo`lib xizmat qiladi. O'zbek tilining barcha qatlamlari
qatori leksikada ham yetarlicha tadqiqotlar olib borilgan. Etnografik tadqiqotlarda
o'zbek tilining leksik sathiga turlicha nuqtayi nazardan yondashilgan. Leksik
sathimizda shunday so'zlar borki, ular xalqimizga xos bo'lgan milliy madaniyatni,
o'ziga xos mentalitetni aks ettiradi. “Agar zudlik bilan keksa avlod nutqida
saqlanib kelayotgan noyob so z va iboralar yig ib olinmasa, barcha mas ulyatniʼ ʼ ʼ
o z zimmamga olib aytamanki, ular hofizasidagi bir qism dialektizmlar umuman
ʼ
yo qolib ketishi mumkin”, degan edi akademik Sh.Shoabdurahmonov. Olimning
ʼ
aytgan fikri bugun ham ahamiyatini yo qotgani yo q. Shu jihatdan biz ham
ʼ ʼ
tadqiqotimizda o’zbek milliy qadriyatlarini aks ettiruvchi etno-leksik manbalarni
27

o’rganishga e’tibor qaratdik.
O’zbek xalqining ko’p asrlik hayoti, madaniyati, turmushi, ijtimoiy va
ma’naviy faoliyati bilan bog’liq bo’lgan va shu jarayonda yaratilgan har bir
marosim, an’ana, udum va e’tiqodlarga oid so’z va terminlar borki, ular o’zbek
tilinang lug’at tarkibida ma’lum leksik guruhni tashkil etadi. Bunday so’zlar
guruhi o’zbek tilshunosligada "etnografik leksika”, "etnografik
dialektizmlar","etnografizmlar" kabi terminlar bilan nomlanib kelinadi.
Izohli lug’atlar tarkibida xalqimiz turmush tarzi, madaniyatini aks ettiruvchi
leksemalar ko’p bo’lsa-da, etnografizm sifatida izohlangan lug’aviy birliklar
kamchilikni tashkil qiladi. Bunga bir qancha omillarni keltirish mumkin. Eng
asosiysi, millatimizga xos bo’lgan urf-odatlar, an’analar; etnosning shakllanishida
muhim ahamiyatga ega bo’lgan sohalar (kasblar, turli tarmoqlar); kundalik
etnomadaniy hayotimizni ifodalovchi predmet nomlari lingvistik aspektda chuqur
o’rganilmaganidir. Bu esa lug’atlarda etnoleksemalarni berish va izohlashda bir
qancha qiyinchiliklarni keltirib chiqarmoqda.
Etnolingvistika tilshunoslikning nisbatan yangi yo’nalishi, unda tilning madaniyat
bilan bog’liq holda shakllanishi, rivojlanishidagi lingvistik, etnik-madaniy, etno-
psixologik omillarning o’zaro bog’liqligi va munosabatlari o’rganiladi. N.I.Tolstoy
etnolingvistika haqida fikr bildira turib “kengroq ma’noda tadqiqotchini til va
madaniyat, til va xalq mentaliteti, til va xalq san’ati, ularning o’zaro bog’liqligi va
turli xil yozishmalarning o’zaro aloqalarini ko’rib chiqishga yo’naltiruvchi
tilshunoslikdagi yo’nalish”- deydi. Uning ta’kidlashicha, etnolingvistikaning
maqsadi dunyo xalqlarining folklor manzarasi, stereotiplarini ochib berishdir.
Qozoq olimi E.Janpeisov shunday yozadi: “Etnolingvistika mohiyati va tabiati
bo’yicha umumiy tarixiy kategoriya. Chunki u nafaqat etnik guruhning hozirgi
holati, balki uning o’tmishi haqida ham o’ylaydi. Etnoslarning o’tmishi etnik-
madaniy lug’atda to’liq va aniq aks ettirilgan”. A.V.Kalinin “Etnografik
dialektizmlar - bu mahalliy narsalarning mahalliy nomidir” - deb yozadi. Biror
sheva vakilining o’ziga xos turmush va mehnat faoliyati bilan bog’langan so’zlar
to’dasini M.Shanskiy ham “etnografik dialektizmlar “yoki “etnografizm” termini
28

bilan bog`laydi.O.A.Nechaeva ham mahalliy shevaga xos bo`lgan bu xil qatlamni
“etnografizm”- deb
Etnik aralashish jarayonida o zaro madaniyatlar almashib, iqtisodiyʼ
rivojlanish boshlanadi. Dehqonchilik, chorvachilik va qisman bog dorchilik bilan
ʼ
shug ullanuvchi aholi o rtasida o zaro tavar ayirboshlash XX asrning so ngi
ʼ ʼ ʼ ʼ
choragigacha davom etadi. Qiziqarli tomoni shundaki doimiy ravishda
chorvachilik bilan shug ullanib kelgan ayrim urug lar, dehqonchilik bilan
ʼ ʼ
shug ullanadigan aholidan dehqonchilik sirlarini o zlashtirib, dehqonchilikda
ʼ ʼ
yuqori natijaga erishadi.
Haqiqatan, etnografizmlar hudud maishiy va madaniy hayotining in ikosi
ʼ
bo lib, qator jabhalarda yaqqol ko zga tashlanadi. Jumladan, kasb-hunar bilan
ʼ ʼ
bog liq marosim nomlari ham shevalarda keng uchraydi. Qaysi kasb egasi
ʼ
bo lmasin, qandaydir niyatda shu kasbni e zozlab, nimadir qiladi. Masalan,
ʼ ʼ
dehqonchilik kasbi bilan shug ullanuvchi shaxslar
ʼ egishgä cho’shti, xirman toyi,
toldi palav kabi marosimlarni o tkazish bilan o z tilidagi marosim leksikasi
ʼ ʼ
tarkibiga anchagina dialektizmlarni kiritadi.
Bundan tashqari, keyingi davrlarda davlatimiz tomonidan belgilangan kasb
bayramlari ham shu kasb egalari orasida marosim sifatida shakllanib, adabiy
dialektal xarakterdagi marosim nomlarining shakllanishiga zamin yaratdi. Shu
o rinda turli xil bazm va bayramlarni ifodalovchi atamalarga e tibor qarataylik.
ʼ ʼ
Bunday dialektizmlar ham shevalar leksikasi tarkibida mavjud bo lib, yerli aholi
ʼ
shevasida mustahkam o rnashib qolgan. Ziyäpät - ziyofat, qarluq shevalari
ʼ
leksikasida gäp deb yuritiladi. Navro z, hayit, yangi yil, mustaqillik bayramlari
ʼ
ham xalq shevalari leksikasida keng qo llanilib, ularga alohida tayyorgarlik
ʼ
ko rilib, keng miqyosda o tkaziladi.
ʼ ʼ
Etnografizmlarning shakllanishida tub va yasama so’zlardan yasalgan
etnografizmlarga nisbatan so’z qo’shish usuli asosida paydo bo’lgan
etnografizmlar ancha ko’p va turlicha ekanligi ko’zga tashlanadi. Urf-odat va
dasturlar bilan bog’liq tushunchalarni ifodalashda «ot-ot», «ot-fe’l» tipidagi
qo’shma atamalar katta ahamiyatga ega. «Ot va fe’l» shaklidagi otlarning turli
29

grammatik shakllarda kelishiga ko’ra ular, tushum kelishigidagi ot va fe’l,
jo’nalish kelishigi shaklidagi ot va fe’l hamda chiqish kelishigi shaklidagi ot va
fe’l turi deya uchga bo’lib o’rganildi.
Moddiy madaniy etnografizmlar xalqning qadimiy yashash tarzi, tirikchiligi
bilan aloqador, bevosita ishlab chiqarishning moddiy ko’rinishida namoyon
bo’ladi. Shu jarayonda hosil bo’lgan oziq-ovqat, kiyim-kechak, ish qurollari,
zargarlik buyumlari, turli predmetlar bilan bir qatorda unga aloqador urf-odatlar,
an’analar, irim-sirimlar ham kiradi. Xususan, etnografizmlar tematikasi ko’lamini
belgilash eng muhim omillardan biri sanaladi. Besh jildli izohli lug’atda
izohlangan etnografizmlar, asosan, bevosita yoki bilvosita din (e’tiqod) bilan
bog’liq marosim nomlari (to’y, aza va ular bilan aloqador urf-odatlar, irim-
sirimlar) va tushunchalar hisoblanadi.
Etnografizm sifatida moddiy madaniyatimizni belgilovchi birlik nomlari
qisman uchraydi. Dehqonchilik bilan bog’liq etnografizmlarni quyidagi kichik
tematik guruhlarga bo’lishimiz mumkin:
1) ish qurollari nomini ifodalovchi etnografizmlar: dulob,kurak,omoch,
do’l,keli, bo’yinturug’, tirkish, mola, tish, arqon, qop, shoxa, g’albir, chig’il,
surug’, pushta, xo’rjin, o’q;
2) oziq-ovqat va milliy taom nomlarini ifodalovchi etnografizmlar; gilagay,
chakki, g’ulun, qag’anoq, kuvi-guppi, do’rda, atala, ko’ksomsa, chuchvara,
yupqa, to’ntarma, kesgan osh, o’moch osh, tobanon, shirguruch;
3) dehqonchilik bilan bog’liq urf-odatlarni ifodalovchi etnografizmlar:
shoxmoylar, darveshona, loy tutish, tulki qochdi, galagov, xo’ppi, tob tortmoq;
Etnografizmlar til sathining qadimiy leksik qatlami, ularning ma’nosini
izohlash asosiy muammo sanaladi. Chunki hududiy etnografik dialektizmlar
etnografik jarayonlarning funksional-semantik xususiyatiga ko’ra qisman yoki
to’liq farqliligi, ilm-fan, texnikaning rivojlanishi natijasida shu faoliyat turining
arxaiklashuvi tufayli til egalarining barchasi uchun ham tushunarli
bo’lavermasligi mumkin. Bu esa etnografizmlarda mavjud informatsiya (xabar,
ma’lumot)ni to’liq izohlashni talab qiladi. Etnografizmlarni tahlil qilish
30

jarayonida uning tag zamiriga e'tibor bergan holda tahlil qilishga harakat qilindi.
Dehqonchilik bolan bog'liq etnografizmlarni o'rganish jarayonida ularni tematik
jihatdan bo'lib tahlil qilindi. Xususan, ish qurollarini ifodalovchi etnografizmlarni
oladigan bo’lsak,aholi orasida keng muomalada bo’lgan va hozirda muomaladan
chiqayotgan so’zlarni ham uchratishimiz mumkin.
Masalan: KURAK- yong’oq,tut,tol daraxtlaridan tayyoralgan bug’doy
yanchadigan asbob hisoblanadi.
KERKA - qattiq, belkuraklar kuchi yetmaydigan yerni kovlash uchun
ishlatiladigan mehnat quroli.
DO’L - bug’doy solinadigan jihoz
MOLA - haydalgan yerning kesaklarini maydalab tekislash va zichlash uchun
ishlatiladigan qishloq xo jalik asbobi, boronaning yog ochdan yasalgan jaydarituri.ʻ ʻ
Dehqonchilik bilan bog’liq etnografizmlarning oziq-ovqat,milliy nomini
taomlarni ifodalovchi etnografizmlarni keltirish jarayonida aholining leksikasida
hozirda muomalada yo’q bo’lgan etnografizmlarni uchratishimiz mumkin.
Dehqonchilik mahsulotlaridan taomlar tayyorlash keng rivojlangan bo’lib,o’z
davrida o’simliklardan tayyorlanadigan taomlari xilma-xilligi bilan o’ziga xos
o’ringa ega bo’lgan. Arpa un, jo’xori un,bug’doy un,makkajo’xori unlaridan turli
xildagi nonlar hamda taomlar tayyorlangan.
BODROQ HOLVA - jo’xorini qovurib, shakarga aralashtirib tayyorlangan
holva turi.
DUMBUL SHO’RVA - makkajo’xorini dumbuli sutli vaqtida sho’rvaga
solingani.
DO’RDA - xom va pishgan qaymoq qozonda kuydirilgani tayyorlanadigan
taom.
Surxon vohasida “YUPQA” bug’doy unidan tayyorlangan. Yupqa uchun
tayyorlangan tayyorlangan xamir shaftoli kattaligida bo’lakchalarga bo’linib,
bo’lakcha xamirlarga un sepib, xamir yupqa qilib yoyiladi. Pishirishdan oldin
yupqalardan un qoqib tashlanadi, qozon ichki devorlari ozgina yog’lanib,
qizdiriladi. Avval birinchi yupqaning ikki tomoni ypoliadi, so’ngra unung ustiga
31

ikkinchi yupqa qo’yiladi va qozonning qizigan yuzasiga ag’dariladi.
UMOCH OSH - elangan un idishga solinib,unga oz-ozdan sho’r suv
sepilib, bug’doy donlaridek bo’lgunga qadar idishda qo’l bilan ishqalanadi.
So’ngra ular elab undan ajratib olinib qaynab turgan suvga solib, yana qaynatiladi.
Qatiq kuyib ketmasligi uchun biroz sovutilgach, u bilan aralashtirilib iste’mol
qilinadi.
Bu etnografizmlar hozirda ham Surxondaryo viloyati qishloq aholisi
nutqida uchraydigan, qadimiy leksik qatlamida saqlanib,biroq muamaladan
chiqayotgan so’zlardir.
Har bir millat madaniyatini uning urf-odat,an’ana va qadriyatlaridan
ajratgan holda tasavvur etib bo’lmaydi.Surxondaryo hududi qadimdan madaniyat
va san’at o’choqlaridan biri bo’lib kelgan.Vohada dehqonchilik bilan bog’liq
bo’lgan ko’pgina urf-odat, irim-sirimlar borki, ular o’ziga xos jihatlari bilan
ajralib turadi.
BOBODEHQON - to’g’ri so’z, birovining haqidan hazar qiladigan, halol
mehnat bilan yashaydigan dehqonlarning hosiliga qut beradigan dehqonchilikning
piri hisoblangan.
Voha aholisi dehqonchilik qilishda kunning “o’ng” yoki “chap”
ligiga,”xosiyatli” yoki “xosiyatsiz’ li bo’lishiga katta e’tibor qaratganlar. Ota-
bobolarimiz qadimdan hafta kunlariga bog’liq bo’lgan shunday dastur-amallar
yaratganlarki, bu manbalarda xar bir kunida qanday ishlarni qilish mumkinligi
yoki mumkin emasligi ko’rsatib o’tilgan.
LOY TUTISH- Vohada dastlab ekin ekishdan avval ariq,shox ariqlar hamda
kanallar qazilgan.Shu vaqtda dehqonchilik marosimlaridan biri “Loy
tutish” marosimi o’tkazilgan.Bunda ariq qaziyotgan odamlar oldidan biror
yo’lovchi o’tib qolsa, o’tayotgan yo’lovchiga ariq qaziyotgan odamlardan bittasi
bel yoki ketmonda loy tutishgan. Yo’lovchi tutilgan loyni uzatilgan asbobi bilan
birga olishi shart bo’lgan, shu jarayonda yo’lovchi o’zining birinta hunarini
ko’rsatib, vaziyatdan chiqib ketishi mumkin bo’lgan. Xususan,baxshi dostondan
terma kuylashi, hofiz qo’shiq aytishi, hunarmand esa ariq qazuvchilarning
32

asbobini ta’mirlab berishi lozim bo’lgan. Agarda bu holatdan chiqib keta
olmasa,ariq qazuvchilarni mehmon qilishi yoki ular tomonidan ko’rsatilgan ariqni
tozalab berishi lozim bo’lga.
Navro’z bayrami arafasida “Yil boshi oshi”,”Yil ayrilish oshi ” marosimi
o’tkazilagan. Bu marosimni “Darveshona” deb ham atashgan. Yoshi ulug’
keksalar bir kunni belgilashib,qishloq ahlini oshga chaqirganlar. Yoshi ulug’
keksalarimiz bunday nomlanishiga quydagicha izoh berishgan: “darveshlar bir
yerga yig’ilishganida yana bir bor salomat ko’rishib turishgani uchun bir-birlarini
qutlashgan va shuni nishonlaganlar. Olloh bergan ne’matlariga shukronalik
keltirganlar. “Shuning uchun ham har yangi yil boshida osh qilib, dasturxon yozib,
aholi bir-birlarini ko’rib xuddi darveshlardek qutlaydilar.
SHOXMOYLAR - Ekin ekishning ilk kuni dalaga qo’sh chiqarish
“Shoxmoylar” udumi bo’ib, dehqonchilik kasbiga oid eng muhim marosimlardan
biri hisoblanadi. Chunki dehqonchilikka aloqador marosimlarning deyarli barchasi
mazkur udum yo’l ochib beradi,bu marosimga qishloq aholisining barchasi
ishtirok etgan. “Shohmoylar”udmi erta bahorda asosan Navro’z kunlari
o’tkazilib,dehqonchilik taqvimiga asosan dushanba,chorshanba yoki juma
kunlaridan biriga to’g’ri kelishi lozim bo’lgan. Marosim o’tkaziladigan joyda
qishloq ahli tomonidan pishirib kelingan tanavul qilingan.
33

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, etnografizmlar qo’llangan asarning milliy ruhi, poetic
kuchi, estetik ta’sirchanligi kuchli bo’ladi. Ular vositasida ma’lum bir xalqning
milliy o’zligi aks ettiriladi. O’sha xalqning madaniyatiga hurmat ko’rsatish
tuyg’ulari targ’ib etiladi. Etnografizmlar obrazlilik va ekspressivlikni vujudga
keltiruvchi muhim leksik vositalardan biri sanaladi. Kelib chiqishi jihatidan har
biri o’ziga xos tarixga ega bo’lib, aksariyati qadimiyligi bilan e’tiborni tortadi.
Yosh kelajak avlodlarni o’z ajdodlarining qadriyatlarini e’zozlashga o’rgatib
kelingan.Bu qadimiy urf-odatlar,irim sirimlar voha aholisining qishloq hududlarida
saqlanib qolgan. Shundan kelib chiqib ularning leksik-semantik xususiyatlarini
o’rganilishi,o’zbek tili etnografizmlarining boyish manbasi
hisoblanadi.
Surxondaryo aholisi dehqonchilik bilan bog’liq e’tiqodlari, marosimlari, urf-
odatalari hamda irim-sirimlari ming yillar davomida shakllanib, takomillashib
kelgan. Surxon vohasining dehqonchilikka oid etnografizmlarini o’rganish
jarayonida bu marosimlarni hozirda kam o’tkazilayotganini hisobga olib,ularni
o’rganish,yozib olish va kelgusi avlodlarga yetkazib berish juda muhim.
34

Adabiyotlar ro‘yxati:
1. Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – Toshkent : O‘zbekiston, 2017. – B. 279.
2. Qabulov Eshbolta Atamuratovich. XVIII asrning ikkinchi yarmi– XX asr
boshlarida Surxon vohasi xo‘jaligi. Tarix fanlari doktori (DSC) dissertatsiyasi.
Toshkent – 2019.
3. Стрелков А . С . Зурмола или Ката - тюпе около Термеза . // Культура
Востока . Сборник музея Восточных культур. Вып. 1, М., 1927, с. 27-30.
Стрелков А. С. Доисламские памятники Древнего Термеза.// Культура
Востока, Вып. 2, М., 1928, с. 41-47.
4. Массон М.Е.Городища Старого Термеза и их изучение.// Труды
узбекистанского филиала Академии наук СССР. Сер. 1. История и
археология. Вып. 2. Термезская археологическая комплексная экспедиция
1937 г. Ташкент., 1940-1941, с. 5-122. Вязьмитина М.И.Раскопки на
городище Айртам// Труды Академии наук СССР. Сер. 1. История и
археология. Термезская археологическая экспедиция. Том 2, Ташкент, 1945,
с. 23-24.
5. Альбаум Л.И.Некоторые данные по изучению Анхорской группы
археологических памятников (1948-1949 гг.)// Труды Института Истории
археологии АН Уз ССР, Т. VIII, Ташкент. 1955. Альбаум Л. И. Балалык –
тепе. К истории материальной культуры и искусства Тохаристана. Ташкент,
Издательство Академии Наук. Ташкент, 1960.
6. Альбаум Л.И. Балалык-тепе. К истории материальной культуры и
искусства Северного Тохаристана. Ташкент, Издательство Академии Наук.
Ташкент, 1960. Рис 2. Карта схема археологических памятников южной
части Сурхандарьинской области.
7. Массон М.Е. Надписи на штуке из архитектурного ансамбля у
мавзолея Хаким-и Термизи. // Труды Ташкентского Государственного
35

университета. Новая серия. Выпуск 172. исторические науки, книга 37.
археология Средней Азии. V, Ташкент, 1960, с. 44-80.
8. Мандельштам А.М.Материалы к историко-географическому обзору
Памира и припамирских областей с древнейших времен до 10 в.
н.э.Сталинабад, 1957.
9. Кара-тепе-буддийский пещерный монастырь в Старом Термезе. М.,
Наука, 1964; (Кара-тепе 2) Буддийские пещеры Кара-тепе в Старом Термезе.
М., Наука, 1969; (Кара-тепе 3) Буддийский культовый центр в Старом
Термезе. М., Наука, 1972; (Кара-тепе 4) Новые находки Кара-тепе в Старом
Термезе. М., наука, 1975; (Кара-тепе 5) Буддийские памятники Кара-тепе в
Старом Термезе. М., Наука, 1982; (Кара-тепе 6) Буддийские комплексы
Кара-тепев в Старом Термезе. М., 1996.
10. Ставиский Б. Я. Судьбы буддизма в Средней Азии (по данным
археологии). М., Наука, 1998. с. 23-24.
11. Вертоградова В. В. Индийская эпиграфика из Кара-тепе в Старом
Термезе. Проблемы дешифровки и интерпретатсии. М., Наука, 1995.
12. Беленицкий А.М, Бентович И.Б, Большаков О.Г. Средневековый
город Средней Азии. Л., Наука, 1973, с. 177-181.
13. Ртвеладзе Э.В. К истории Северного Тохаристана в IX –начале XIII
вв // Краеведение Сурхандарьи. Т., Узбекистан, 1989, с. 93 – 112.
14. Ртвеладзе Э.В. Стена Дарбанда Бактрийского// Общественные науки
в Узбекистане. 1986, №12
36

Etnografik ma’lumotlar tarixiy manba sifatida

Sotib olish