Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 328.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Сентябрь 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Bohodir Jalolov

Etnografiya va etnologiya fanlarining ibtidoiy jamoa tarixining o'rganishdagi ahamiyati

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI ARXEOLOGIYA YO’NALISHI INSON EVOLYUTSIYASI VA OLD TARIX FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Etnografiya va Etnologiya fanlarining ibtidoiy jamoa tarixining o’rganishdagi ahamiyati Tayyorladi: Qabul qildi: Toshkent2023 1 Mundarija Kirish Asosiy qism I.Bob.Inson evolyutsiyasi bosqichlari 1.Insoniyatning hayvonot dunyosidan najralib chiqishi 2.Gominidlar evolyutsiyasi II.Bob.Inson evolyutsiyasi to’g’risidagi bilimlarning vujudga kelishi 1.Evolyutsiya to’g’risidagi dastlabki bilimlarning paydo bo’lishi 2.Evolyutsiya to’g’risidagi zamonaviy nazariyalar va ularga sharhlar Xulosa Foydanilgan adabiyotlar ro’yxati Ilovalar 2 Kirish Evolyutsiya bugungi kunda zamonaviy fanda insonning vujudga kelishi haqidagi asosiy ta’limotlardan biri hisoblanadi. Evolyutsiyaning hozirgi kundagi modelini fanda birinchi bo’lib Ch. Darvin kiritgan. 1959-yilda Darvinning fikriga ko’ra yerda hayotning davomiyligi barcha geologik davrlarda turlarning bir biridan ko’payganligini izohlaydi. Xo’sh evolyutsion jarayon o’zi nima? Evolyutsion jarayon shunday jarayondirki uning yordamida tirik organizmlar bir necha avlodlarda o’zgarib kelgan. Evolyutsion jarayonda shuni ko’rishimiz mumkinki unda bitta ajdoddan yer yuzida bir nechta avlodlar ajralib chiqishgan. Odamning paydo bo’lishi to’g’risidagi muammo ajdodlarimizni qadim davrlardan boshlab qiziqtirib kelgan va bu to’g’risida turlicha fikr mulohazalar o’rtaga tashlangan. Chunonchi, Qadimgi Misrda Xnum degan xudo odamni kulolchilik charxida loydan yasagan degan fikr keng tarqalgan. Yovvoyi, yarim yovvoyi odamlar o’zlarini ayrim sutemizuvchi hayvonlar ayiq, bo’ri va boshqalarning avlodi deb tushunganlar. Odamning kelib chiqishi to’g’risida antik dunyo olimlari diqqatga sazovor fikrlarni aytganlar. Xususan, Aristotel o’zining “Hayvonlar tarixi”, “Hayvonlarning tana qismi”, “Hayvonlarning kelib chiqishi” kabi asarlarida odamning organik olamdagi o’rni haqida mulohaza yuritgan. U odam aqlli mavjudot bo’lishida faqat qo’li emas, balki ko’p turli sabablar ham ta’sir ko’rsatganligini aytib o’tadi. Faylasuflardan Anaksimandr (610-546) tabiatning boshlanishi haqida to’xtalib, odam hayvonlarning bir necha bor o’zgarishi natijasida paydo bo’lgan, degan g’oyalarni ilgari suradi. Demokrit (470-380) va Empedok (490-430) lar ham odamning paydo bo’lishini hayvonlarga bog’laydilar. Qadimgi Rim olimlari orasida Lukretsiy Karning (95-51-) antropologiya sohasida xizmati beqiyos. U organik olam, odamning tabiiy ravishda paydo bo’lishini “Narsalar tabiati” deb nomlangan asarida bayon etadi. Va ko’plab olimlar insonni kelib chiqishi va qanday evolyutsiyaga uchraganini o’rganishdi va o’z fikr mulohazalari bilan bu fanni rivojlanishiga hissalarini qo’shdilar. 3 Mavzuning dolzarbligi. Insonning qanday paydo bo’lganligini o’rganish asosiy vazifamiz. Shu bilan birga insoniyatning hayvonot dunyosidan qay tariqa ajralib chiqqanligi va insonning paydo bo’lishi haqida diniy va dunyoviy bilimlarni o’rganib tahlil qilish zarur. Mavzuimizning dolzarbligi shundaki, insonning kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishining shart-sharoitlari, omillari, bosqichlari, harakatlantiruvchi ochib berishga qaratiladi. Ishning maqsad va vazifalari: -Inson evolyutsiyasini o’rganish. -Insoniyatning evolyutsion rivojlanishida tashqi omillarning ta’sirini o’rganish -Fan bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar va uning evolyutsiyadagi o’rni Kurs ishining obyekti va predmeti: Insoniyatning rivojlanish bosqichlari hamda old tarix bilan aloqasini belgilash. Kurs ishini obyekti: inson, uning predmeti: insonlarning kundalik hayotidagi voqealar ularning ijtimoiy rivojlanishi va buning natijasida vujudga kelgan yashash sharoiti, moddiy madaniyatining yuksalishi kabi jihatlar mavzuning predmeti hisoblanadi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi: inson evolyutsiyasi bizga insoniyatni qay tariqa paydo bo’lgan degan savollarimizga javob bo’ladi. Uni o’rganishda Charlz Darvin, Alikseyev, Droboshevskiy, Raymon Dart kabi olimlarning hissasi katta. Kurs hajmi va tarkibiy tuzilishi: Mavzu Kirish qism, 2 ta bob(I bob 2 ta savoldan, II bob 2 ta savoldan iborat),foydalanilgan adabiyotlar, xulosa, ilovalar kabi qismlarda iborat.Kirish qismida mavzuning obyekti va predmeti, mavzuning o’rganilganlik darajasi, mavzuning tarkibiy tuzilishi berilgan.I bobda biz insoniyatning qanday paydo bo’lgani va hayvonot dunyosidan ajralib chiqishi hamda gominidlar evolyutsiyasi haqida ma’lumot olamiz.II bobda Inson evolyutsiyasi to’g’risidagi dastlabki bilimlarning paydo bo’lishi va zamonaviy nazariyalarning old tarixda tutgan o’rni haqida ma’lumotlar olamiz. 4 I BOB. Inson Evolyutsiyasi Bosqichlari 1 . Insoniyatning hayvonot dunyosidan ajralib chiqishi. Insonning hayvonot dunyosidan ajralib chiqishini dastlab primatlar evolyutsiyasida ko’rishimiz mumkin. Aynan insonning kelib chiqishi primatlarga borib taqaladi. Primat-yunoncha maymun, primatologiya maymunlar haqidagi fan demakdir. Primat degan atamani birinchi bo’lib fanga tabiatshunos olim Karl Linney tomonidan joriy etilgan bo’lib, “birinchilardan” degan ma’noni anglatadi. Primatlar turkumiga chala maymunlar va maymunlar kiradi. Mezozoy erasining bo’r davriga kelib, shu paytgacha hukmronlik qilgan bahaybat sudralib yuruvchilarning vakillari, xususan dinozavrlar, ixtiozavrlar, pleozavrlar ob-havoning keskin sovishi oqibatida yoppasiga qirilib ketganlar. Natijada shu davrga qadar sudralib yuruvchilar hukmronligida yashab kelgan mayda sut emizuvchilar endilikda bo’sh bo’lib qolgan ochiq maydonlarni to’ldira boshlaydi. Primatlar turkumiga kiradigan dastlabki vakillarning suyak qoldiqlari paleogenning bundan taxminan 55-60 mln yil oldingi yotqiziqlardan topilgan. Olimlar dastlabki primatlarni hasharotxo’rlardan kelib chiqqan deb taxmin qiladilar. Lekin hali bu yaqin turlarni bir-biriga bog’lovchi hayvon suyak qoldiqlari topilmagan. Olimlar xususan, L.B. Vishnyatskiyning fikricha, primatlarning dastlabki vakillari purgautorius bo’lib, ularning tashqi qiyofasi olmaxonlarga o’xshash bo’lsa ham tuzilishining o’ziga xosligi bilan primatlar deyilgan. ayrim suyak qoldiqlari Shimoliy Amerikaning kechki bo’r davri yotqiziqlaridan topilgan. Dastlabki primatlar eotsen davrchasiga kelib (54-45 mln yil ilgari) ko’p sistematik birliklar oilalar, avlodlar, turlarni hosil qilgan. Primatlar turkumi chala maymunlar va maymunlar kenja turkumiga bo’linadi. Chala maymunlar limurlar va uzun tovonlilarning ajdodlari bo’lgan. Bundan taxminan 40 millioncha yil muqaddam eotsenning o’rtasida yoki boshida Sharqiy Osiyo va shimoliy Afrikada topilgan paleontologik suyaklarga qaraganda haqiqiy antropoidlar ya’ni maymunlar alohidalashgan. Taxminlarga ko’ra, Afrika, Sharqiy Osiyo maymunlarning dastlabki vatani bo’lishi mumkin. Dastlabki maymunlar tuban primatlarga yaqin, chala maymunlardan bir qancha belgilari bilan farqlangan (birinchi 5 navbatda tish sistemasi va ko’z). Dastlabki maymunlar o’simliklar, mevalar bilan oziqlangan. Ularda ko’zining ko’rish qobiliyati kuchaygan, aksincha hid bilish qobiliyati pasaygan. Bu tunda hayot kechirish bilan aloqador. Bu ikki belgi bilan ular keng tovonlilarga yaqin turadi. Lekin ulardan farqli ravishda bosh miya ancha rivojlangan. Ko’p paleontologlar maymunlar uzun tovonlilar va lemurlarga o’xshash chala maymunlardan kelib chiqqan, degan fikrni quvvatlaganlar. Dastlabki maymunlar keng va tor burunli maymunlarga ajralgan. Keng burunli maymunlar Janubiy Amerikada, tor burunli maymunlar esa eski dunyoda Afrika, Sharqiy va Janubiy Osiyoda tarqalgan. Keng burunli maymunlarning eng birinchi suyak qoldiqlari 25 1 million yilgi yotqiziqlaridan topilgan. Ular dastlab Boliviyada, so’ng Shimoliy Afrikada bundan 31-35 mln yilgi yotqiziqlariga tegishlidir. Keng burunli maymunlarning Afrikada tarqalganlari orollar orqali tasodifan Janubiy Amerikaga o’tgan bo’lishi mumkin. Tor burunli maymunlarning suyak qoldiqlari Misrdagi Nil daryosining g’arbiy tomonida 31-35 mln yilgi yotqiziqlaridan topilgan. Bu suyaklar propliopitek va egiptopitek maymunlariga tegishli bo’lib, ko’pchilik paleontologlarning fikricha, ular hozirgi tor burunli maymunlarning, shuningdek odamsimon maymunlarning qadimgi ajdodlari hisoblanadi. jarayondan shuni ko’rishimiz mumkinki unda bitta ajdoddan yer yuziga bir nechta avlodlar ajralib chiqishgan. Masalan, qushlar oilasiga mansub bundan 150 mln yil avval yashagan Archaeopterxy(arxeopteriks) bugungi kunda fanda 1000 ga yaqin qushlarning ajdodi hisoblanadi. primatlarga keladigan bo’lsak ular yer yuzida bundan 65 mln yil muqaddam vujudga kelgan. Birinchi primatlar tropik o’rmonlarda istiqomat qilishgan. Ular daraxtlarda hayot kechirishga moslashishgan. Ularning qo’l va oyoqlari daraxtlarda harakat qilishga moslangan bo’lib, ko’zlari yuqoridan ko’rishga yaxshi moslashgan. Bugungi kunga kelib primatlarning fanda 400 dan ortiq turi mavjud bo’lib ularning aksariyati haligacha daraxtlarda istiqomat qilib kelmoqda. Primatlarda farqli ravishda faqat odamlargina yerda o’troq hayot kechirishmoqda. 1 Antropologiya-A.T.G’ofurova 6 Primatlardan inson qachon ajralib chiqqani hammaga qiziq. Bugungi kunda fanning oxirgi yutuqlariga tayanib bu hodisa bundan 7,4 mln ro’y berganini ko’rishimiz mumkin. Insonga yaqinroq bo’lgan primatlardan shimpanze bilan yo’llari yuqorida aytib o’tganimizdek bundan 7,4 mln yil avval aytilgan. Uzoq o’tmishda esa insonga yaqinroq hisoblangan lemurlar bo’r davrida istiqomat qilishgan. Turlarning ma’lum davr ichida kelib chiqishini isbotlashda esa paleontologik qazilmalar nihoyatda muhim o’rin tutadi. Qazilma holdagi maymunlarni o’rganish odamga xos bo’lgan xususiyatlar qanday qilib paydo bo’lganligini, rivojlanganligini tushunishga imkon beradi. Primatlar turkumining dastlabki vakillari, aftidan, mezozoy erasining yuqori bo’r davridagi sutemizuvchilarning tuban hasharotxo’r vakillaridan kelib chiqqan. Dastlab janubi-sharqiy Osiyoda paydo bo’lgan maymunlar asta-sekin Yer yuzasining Avstraliyadan boshqa barcha territoriyasiga tarqalgan. Daraxtlarda hayot kechirish, bora-bora besh panja, oyoqlaring harakatchan bo’lishi eshitish va ko’rish organlari rivojlanishiga qulay sharoit yaratgan. Primatlar turkumida tuzilishi eng murakkab hisoblangan odamsimon maymunlar tarixiy rivojlanish jarayonida tor burunli maymunlarning bir tarmog’idan kelib chiqqan. Shu tarmoqqa kiruvchi maymunlar — parapitek, propliopiteklarning pastki jag’ suyaklari 1911-yili Misming oligotsen qatlamlaridan topilgan. Parapiteklar odamsimon maymunlarning eng qadimgi tuban vakili hisoblanadi. Taxmin qilinishicha, bu maymunlar hozirgi odamsimon maymunlardan kichik, mushukdek kattalikda bo’lgan. Parapiteklardan keyin paydo bo’lgan propliopiteklar suyagining qoldiqlari ham Misrdagi oligotsen qatlamlaridan topilgan. U anchagina yirik bo’lib, to’rt oyoqlab yurishdan ozmi-ko’pmi tik yurishga o’tgan. Qadimgi odamsimon maymunlar tanasini nisbatan tik tutishi tufayli og’irligi keyingi oyoqlariga tushib, tanasidagi organlarning o’zaro munosabati o’zgargan. Umurtqa pog’onasi barcha to’rt oyoqli hayvonlarga xos duksimon shaklini yo’qotgan. Ko’krak qafasi keng va qisqa bo’lgan. Oldingi oyoqlari erkin va xilma-xil harakat qilgan. Natijada ular oziq izlab topishi ancha osonlashgan. Tabiiy tanlanish tufayli bunday formalarning saqlanib qolishi qadimgi odam ajdodlarining tik turadigan vakillari kelib chiqishi uchun evolyutsion zamin bo’lib xizmat qilgan 2 . 2 Inson evolyutsiyasi va old tarix-O.U.Mo’minov, A.D.Bababekov 7 Harakatlanish usulining o’zgarishi hamda muhit sharoitning qulay (maydonlar keng, tropik o’rmonlar mavjud, iqlim yumshoq) bo’lishi miotsenda primatlarning biologik jihatdan ravnaq topishiga imkon yaratgan. Oqibatda primatlar turkumiga mansub organizmlar muhitning xilma-xil sharoitiga moslashib, ular o’rtasidagi differensiyalanish yanada avj olgan. Ba’zi turlar o’z hayotini yerda va daraxtlarda, boshqalari faqat daraxtlarda, uchinchilari, aksincha, ko’proq yerda o’tkazadi. Pliotsenga kelib, odam va odamsimon maymunlarning rivojlanish yo’nalishi har xil ekanligi aniq bo’ladi. Afrikaning to’rtlamchi davr qatlamlaridan ikki oyoqlab yuruvchi maymunlar - avstralopiteklarning bir-biridan ozmi-ko’pmi farq qiladigan kalla, pastki jag’, chanoq suyaklari, tishlari topilgan. Bu maymunlarning qo’l va oyoqlari o’rtasida vazifa taqsimlanishi anchagina rivojlangan. Ularing chanoq suyagi shimpanze va gorillaning chanoq suyagidan keskin farq qilib, odamnikiga o’xshagan, lekin hajmi kichik bo’lgan. Qo’llarining bosh barmog’i yaxshi rivojlangan bo’lib, boshqa barmoqlariga qarama-qarshi joylashgan. Bu holat qo’l ushlash organi sifatida ishlatilganligidan dalolat beradi. Avstralopiteklar juda baquvvat bo’lmagan, jag’i katta, qoziq tishlari, tirnoqlari o’tkir bo’lmagan va ikki oyoqlab tez chopa olmagan. Shuning uchun tabiatda uchraydigan buyumlarni (tayoq, suyak, toshlar) qurol sifatida ishlatgan va dushmandan himoyalanishda, hujum qilishda ulardan foydalangan. Bu holat ulardan ruhiy faoliyatning nisbatan rivojlanishini talab etgan. Shunga ko’ra, tabiiy tanlanish bunday maymunlarda miya va aqliy qobiliyatning mukammallashishi yo’nalishida borgan .Odamning hayvonot dunyosidan kelib chiqqanligini faqat tabiatshunos olimlargina emas, balki islom dini peshvolarining biri bo’lgan Aziziddin Nasafiy ham o’zining «Zubdat ul-haqoyiq-haqiqatlar qaymog’i» nomli risolasida tirik tabiat o’lik tabiatdan paydo bo’lganligini, o’simliklar, hayvonlar, odamlar bir tarmoqdan rivojlanganligini qayd etadi va ochiqdan ochiq inson hayvon turlaridan biridir. Aynan hayvon ruhi tarbiya topib ta’lim va tahsil ko’rib, bilish, takrorlash, taqvo va zikr tufayli darajalar bo’уlab rivojlanadi va har bir daraja - martabada yangi ismga molik bo’ladi» deydi 3 . Zoopsixologlarning ta’kidlashicha, suvda hayot kechiradigan hayvonlar orasida eng aqllisi delfinlar, quruqlikda esa odamsimon 3 Inson evolyutsiyasi va old tarix-O.U.Mo’minov, A.D.Bababekov 8 maymunlar hisoblanadi. Odamlar bir xil layoqatli emasliklari singari odamsimon maymunlarning ba’zi individlari kuchli layoqatli, boshqalari o rtacha layoqatliʻ miyaga ega bo’ladilar. O’ta layoqatli maymunlar odamlarga taqlid qilish yoki ularning xatti-harakatlarini, qiliq-odatlarini xotirada saqlaydilar va shunga o’xshash axborotlarni kelgusi nasllarga beradilar. Chunonchi, shimpanze shiftda osilib turgan ozuqani olish uchun yashiklarni birini ustiga ikkinchisini qo’yish yoki yonayotgan olovni o’chirish, samovardan stakanga choy quyish, shaxmat donalarini surish kabi vazifalarni qiyinchiliksiz o’z miyalarini ishlatib bajara oladilar.Primatolog va zoopsixolog olimlar tadqiqotlarining natijalariga ko ra, shimpanze orangutanlarning ʻ zehni ba’zi bir murakkab xatti-harakatlar uchun yetarli hisoblanadi.Qadimgi odamsimon maymunlar oldin sodda keyin esa murakkabroq tosh, yog’och qurollar tayyorlashni o’rganganlar va bolalariga ham o’rgatganlar. Ular o’zaro imo-ishora orqali muloqotda bo lganlar. Taniqli zoolog E.Mayr qayd qilishicha, maymunlardagi ʻ layoqat, fahm-farosat va boshqa aqliy sifatlar tabiiy tanlanishga ta’sir etuvchi yangi bosim sanaladi.Nima sababdan odam ajdodlarida bunday layoqat, fahm-farosat paydo bo’lgan? Bunga asosiy sabab gominidlar yoki ularning bir populyatsiyasi tarixiy rivojlanish jarayonda shunday vaziyatga tushib qolganki, undan chiqib ketish ya’ni omon qolish uchun, shu paytgacha o zlarida ishlatilmagan, yashirin holdagi, ʻ fahm- farosatdan, aql-idrokdan foydalanish zarurati tug’ilgan. Taxmin qilinishicha 6-3 million yillar oralig’ida yashagan ertangi gominidlarning fahm-farosati, xatti- harakati, layoqati hozirgi vaqtdagi shimpanze va boshqa yirik gavdali odamsimon maymunlardan kam farq qilgan. Lekin bosh miya hajmining tuzilishi hozirgi odamsimon maymunlarnikidan deyarli farq qilmagan. Buni ajablanarli tomoni yo’q. Axir bir necha million yillar davomida avstralopiteklar, ularning ajdodlari ham qisman o rmonlarda yashaganlar va gavda tuzilishini saqlaganlar. Lekin taxminan 3- ʻ 2,5 million yillar muqaddam, pliotsenning oxirida, iqlim o’zgargan va gominidlar uchun og’ir kunlar boshlangan. Afrikaning sharqiy tomonlarida ham tabiiy sharoit keskin o zgargan. Sovuq avj olgan, yomg’irlar kam yoqqan. Oqibatda tropik ʻ o rmonlar kamaygan, savannalar maydoni esa ortgan. Iqlim va landshaftni o zgarishi ʻ ʻ hayvonot dunyosiga o z ta’sirini ko rsatgan. Quruq va sovuq iqlim sharoitiga ʻ ʻ 9 moslashish oqibatida sutemizuvchilarning har xil guruhlarida tur hosil bo lishʻ jarayoni kuchaygan. Natijada 3-2,5 million yillar oralig’ida yirik tuyoqli hayvonlar va kemiruvchilarning 10 dan ortiq turlari paydo bo lgan. Boshqa ko pgina hayvonlar shu ʻ ʻ qatori afar avstralopitek (Australopithecus aforensis) qirilib, uning o’rniga uchta bahaybat afrika avstralopiteki (Australopithecus africanus). Avstralopitek garhi (Australopithecus garhi) Habashiston avstralopiteki (Australopithecus acthiopicus) paydo bo lgan. Keyinchalik 2,4-2.3 million yillar muqaddam ham iqlim quruq ʻ bo lishi landshaftlarni o zgarishi davom etgan. Bunday sharoit odam ajdodlari uchun ʻ ʻ o’ta noqulay bo’lib, ular yoppasiga qirilish ostonasida turgan, chunki himoyalanish, hujum qilish organlari unchalik yaxshi rivojlanmagan, oyoqlari esa nomukammal tuzilishga ega bo lgan. ʻ O’sha davrda yashagan gominidlarning umri qisqa bo lib, balog’at yoshiga ʻ yetmaganlar ko’pchilikni tashkil etgan. Ulardagi tishlar ustini kam yemirilganligi, kalla suyak bo’laklari orasidagi choklarni unchalik mustahkam emasligi, bundan guvohlik beradi. Xususan, F. Tobayasa hisobiga ko ra, afrika avstralopiteklarining 63 ʻ tadan 35%. A. Mann aniqlashicha, bahaybat avstralopiteklarning 119 tadan 60,5% ularning suyak qoldiqlariga ko’ra balog’atga yetmay o lganligini tasdiqlaydi. ʻ Yuqorida tasvirlangan demografik parametrlar bu vaqda tabiiy tanlanishi jadal sur’atlar bilan ketganligi, chunki gominidlar yangi keskin o zgargan muhitga ʻ moslasha olmay, ko plab halok bo’lganligidan darak beradi. Shu bilan birgalikda ʻ hayot kechirishdagi bu tanglik ikkinchi tomondan gominidlardagi yashirin holat bo lgan idrokning avj olib rivojlanishiga olib kelgan. 2,6-2,5 million yillar ʻ muqaddam qazilma holdagi sodda tosh qurollarning ko’plab topilishi gominidlar hayotida inqilobiy o zgarish yuz berganligidan, yer yuzida dastlabki odamlar paydo ʻ bo lganligidan dalolat beradi. Atrof muhitning keskin o`zgarishi tufayli yoppasiga ʻ qirilish arafasida turgan avstralopiteklarning bir guruhi o zlarida qurol yasashga ʻ bo lgan layoqatdan foydalanib, omon qolganlar. Aqliy layoqatning rivojlanishi tezlik ʻ bilan emas, yuz ming yillarga cho’zilishi bilan tavsiflanadi 4 4 Antropologiya-A.T.G’ofurova 10 2. Gominidlar evolyutsiyasi Har qanday turning evolyutsiyasini tushunish uchun, avvalo, uning ajdodlari holatini aniqlashimiz kerak: u qanday hayvondan paydo bo’lgan Bizning nasl- nasabimiz uchun bu odamlar va shimpanzelarning so’nggi umumiy ajdodini qayta qurishga harakat qilishimizni talab qiladi. Inson va shimpanzening oxirgi umumiy ajdodi bu gominid avlodi va shimpanze va bonobo avlodi ajralib chiqqan tur. Gominidlar shimpanze va bonobo chizig’iga bo’lingandan keyin gominoid daraxtining bizning novdalaridagi turlar, shu jumladan barcha yo’qolib ketgan turlar va evolyutsion yon novdalar. Miyosenda maymun turlarining xilma-xilligi bor edi, ularning o’nlab turlari Afrika, Yevropa va Osiyodagi qazilma qoldiqlaridan ma’lum. Ushbu turlar o’zlarining anatomiyasi va ekologiyasi bo’yicha turlicha bo’lgan va hozirgacha topilgan qazilma turlaridan qaysi birini ifodalashi aniq emas. Shunga qaramay, biz qazilma va qiyosiy dalillardan bilamizki, u tirik odamlardan ko’ra tirik maymunlarga ko’proq o’xshash edi. Maymundek miyasi va tanasiga ega bo’lar edi, qo’llari va barmoqlari nisbatan uzun bo’lgan, oyoqlari esa daraxtlarda ozuqa topishga imkon beradi. It tishlari, ehtimol, bir nechta Miosen gominoidlarida ko’rinib turganidek, katta va o’tkir edi. Bundan tashqari, itlar, ehtimol, jinsiy dimorf edi, erkaklarda urg’ochilarga qaraganda ancha katta itlar bor, bu tirik yirik maymunlar va miosen qoldiqlari orasida ko’rinib turibdi. Tirik maymunlarga o’xshab, u yerda bo’lganda to’rt oyoqda yurar va uning dietasi deyarli butunlay o’simlik ovqatlaridan, birinchi navbatda, meva va barglardan iborat bo’lar edi. Maymunga o’xshash anatomiyadagi o’zgarishlar Afrikadagi kech Miosen davridagi gominoid qoldiqlarida ko’rinadi. Bu davrdagi ba’zi gominoid turlari odamlarga xos bo’lgan, ammo boshqa tirik maymunlarda uchramaydigan xususiyatlarni namoyon qiladi, bu esa paleoantropologlarning bu qoldiqlar gominid avlodining dastlabki vakillarini ifodalaydi degan xulosaga kelishlariga olib keladi. Gominid qoldiqlarida paydo bo’lgan birinchi odamga o’xshash xususiyatlar ikki oyoqli yurish edi. Taxminan, oligotsen va miotsen burilishlarida yoki biroz oldinroq tor burunli maymunlarning shu paytgacha bitta tanasi ikkita 11 shoxga bo’lingan: Cercopithecoidea (serkopitekoidlar yoki itga o’xshash) va Hominoidea (hominoidlar, ya’ni anthoids). Ko’rinib turibdiki, bu bo’linish asosan, tor burunlilarning bir qismi (serkopitekoidlarning ajdodlari) barglar bilan oziqlanishga o’tganligi, boshqa qismi (gominoidlarning ajdodlari) esa mevali parhezga sodiq qolganligi bilan bog’liq. Menyudagi farqlar, xususan, tishlarning tuzilishiga ta’sir qiladi. Serkopitekoidlarning molarlari (molyarlari) yuzasi faqat ularga xos bo’lgan to’rtta tuberkulyar va ularni bog’laydigan tizmalar tomonidan hosil qilingan xarakterli naqshga ega. Gominoidlarning molarlarida U shaklidagi truba bilan ajratilgan beshta yumaloq tuberkullar mavjud, bu "Driopitek naqsh" deb ataladi. Tishlarning shakliga qo’shimcha ravishda, gominoidlar boshqa maymunlardan dumi yo’qligi, oyoq-qo’llariga nisbatan kaltaroqligi, tekis va keng tanasi va nihoyat, yelka bo’g’imining o’ziga xos tuzilishi bilan ham ajralib turadi. Turli tekisliklarda yuqori oyoq-qo’llarning aylanish erkinligini ta’minlaydi. Ko’rinishidan, barcha sanab o’tilgan belgilar harakatning bunday usullariga moslashish natijasida shakllangan. Bir vaqtlar ba’zi tadqiqotchilar Cercopithecoidea va Hominoidea o’rta oligotsenda bo’linib ketgan deb ishonishgan va allaqachon taxminan 30-35 million yil oldin yashagan Propliopithecines va Egyptithecus, gominoidlar deb hisoblash kerak. Haqiqatan ham, Fayyum depressiyasida (Misr) topilgan bu maymunlarning tishlari aniq driopiteklarga ega, ammo ularning bosh suyagi va postkranial skeletlari suyaklari tuzilish jihatidan serkopitekoidlarning o’xshash suyaklariga yaqinroqdir. Bunday mozaik xarakter bu avlodlarda ajralish natijasida, Cercopithecoidea u Hominoidea kelib chiqqan ajdod shaklining ozmi-ko pmi yaqin o xshashliginiʻ ʻ ko rish imkonini beradi. Afsuski, butun Kech Oligotsenni qamrab olgan ulkan vaqt ʻ oralig’i qazilma materiallari bilan deyarli tavsiflanmagan va shuning uchun tor burunli maymunlarning ikki novdasining ajralish jarayonini batafsil tasavvur qilib bo’lmaydi. Fayyum depressiyasidan topilgan so’nggi topilmalar taxminan 31 million yil, eng qadimgi ishonchli gominidlar paydo bo’lgan Sharqiy Afrika hududlari esa 23-26 million yil oldin paydo bo’lgan. Miloddan avvalgi va shuning uchun fotoalbom yozuvlaridagi bo’shliqning uzunligi kamida 5 million yil. 5 5 Виняцский.Л.Б - введение в преисторию 12 Hozirgi kunda 500 dan ortiq erta gominlarning suyaklari topilgan. Ulardan biz bir qator yangi texnologik yordam vositalaridan foydalangan holda ushbu turlar haqida keng tushunchaga ega bo’ldik. Ma’lum bo’lishicha, dastlabki gominidlar o’rtasida sezilarli anatomik farqlar mavjud bo’lsa-da, ular bir qator muhim belgilarga ham ega edi. 3 million yil oldin, ularning aksariyati odamlar kabi ikki oyoqli harakatlanishda deyarli samarali bo’lgan. Odamlar kabi, lekin maymunlardan farqli o’laroq, ularning tos suyagi yoki son mintaqasi suyaklari yuqoridan pastgacha qisqartirilgan va piyola shaklida. Bu tos suyagini tik turganda yoki ikki oyoqli harakatlanayotganda og’irlikni qo’llab-quvvatlash uchun yanada barqaror qildi. Uzunroq maymun tos suyagi to’rt oyoqli harakat qilish uchun moslashtirilgan. Erta gominidning oyoq va oyoq suyaklari ham maymunlarnikiga qaraganda biznikiga juda o’xshash edi. Bu erta gominid bipedalizm ehtimoli bilan mos keladi. Ikki oyoqli harakatlanish aralash o’rmon va o’tloq muhitida yashashga moslashgan bo’lishi mumkin. Ikki oyoqlilik uchun tanlangan, chunki u baland o’tlar bilan qoplangan maydonlar bo’ylab harakatlanayotganda uzoq masofalarni ko’rishni osonlashtirdi. Bu ochiq muhitda oziq-ovqat qidirish va katta mushuklar va boshqa yirtqichlarni kuzatishda foydali afzallik bo’lar edi. Tik turish, shuningdek, tanadagi ortiqcha issiqlikni yo’qotishga yordam beradi va quyoshdan issiqlikning so’rilishini kamaytiradi, chunki kunning eng issiq vaqtida ultrabinafsha nurlanish kamroq teriga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir qiladi. Ikki oyoqli hayvonlar odatda uzoqroq masofani bosib o’tishlari mumkinligini ko’rsatadigan dalillar mavjud, chunki ularning uzoqroq qadamlari bilan kamroq energiya sarflanadi. Bu keng hududlarda oziq-ovqat mahsulotlarini yig’ish uchun foydali bo’ladi. Biroq, ikki oyoqli hayvonlarning oyoqlari yugurish paytida tana vaznining kamida 2,5 baravarini ko’tarish uchun yetarlicha mustahkam bo’lishi kerak. Ko’p avlodlar davomida erta gominid oyoqlari qo’llariga qaraganda uzunroq va kuchliroq bo’lgan. Ularning oyoqlari uzunroq bo’lib, tanalarini yanada samarali qo’llab-quvvatlash uchun kamarlarni rivojlantirdi. Bundan tashqari, ularning qo’llari asboblar va oziq-ovqat kabi narsalarni ko’tarish va boshqarishda ko’proq mahoratga ega bo’ldi. Bu, shuningdek, chaqaloqlarni ushlab turish va ularning ehtiyojlarini qondirishni osonlashtirdi. Erda ikki oyoqli yurish 13 uchun bunday moslashuvlar daraxtlarning soyabonlari bo’ylab ko’tarilish va sayohat qilishni tobora qiyinlashtirdi. Biroq, ular tabiiy tanlanishning boshqa ko’plab afzalliklarini ta’minladilar. Shimpanzelar va boshqa barcha maymunlarning qo’llari oyoqlaridan uzunroq va oyoqlari pastki qismida kamar yo’q. Bundan tashqari, ularning bosh barmoqlari odamning bosh barmoqlariga o’xshab, boshqa barmoqlaridan farq qiladi. Kechki avstralopiteklar anatomik jihatdan bo’yin ostidagi odamlarga o’xshash bo’lsa-da, ularning boshlari bir nechta asosiy xususiyatlarda biznikidan sezilarli darajada farq qilar edi. Ularning kattalar miya hajmi hozirgi odamlarning 1/3 qismini tashkil etdi. Natijada, bu erta gominidlarning bosh suyagining eng keng qismi miya korpusi ostida edi. Zamonaviy odamlar uchun u odatda ma’bad hududida joylashgan. Dastlabki gominidlarning yuzlari miyalarining kattaligiga nisbatan katta edi. Ularning qalin emalli nisbatan katta molar tishlari bor edi. Taqqoslash uchun, ularning old tishlari kichik edi. Ularning katta jag’lari va kuchli jag’ mushaklari bor edi. Bu mushaklarning o’lchami va shakli zigomatik yoylarning kengayishi bilan ko’rsatiladi yoki yanog’ suyaklari, ularning orqasida katta jag’ mushaklari o’tadi va sagittal tepalikning mavjudligi, bu mustahkam turdagi (parantropoidlar) bosh suyagi tepasida joylashgan jag’ mushaklari biriktiruvchi suyak tizmasi. Zamonaviy odamlarda jag’ mushaklari ancha kichikroq va ma’bad hududida bosh suyagiga yopishadi. Yon tomondan qaraganda, erta gominid yuzlari konkav yoki tovoq shaklida bo’lib, ular nisbatan kichik miya korpuslari va ulkan tishlari va jag’lari tufayli pastki qismida oldinga siljigan. Bundan farqli o’laroq, bizning tishlarimiz va jag’larimiz nisbatan kichik va yuzlarimiz deyarli vertikaldir. Bugungi kunda inson evolyutsiyasining ilk bosqichi qilib avstrolopiteklarni (Australopithecus) ko’rsatishimiz mumkin. Inson evolyutsiyasi bosqichida avstralopiteklar o’ziga xos guruh bo’lib ularni bir xil ravishda ikki oyoqli maymunlarga va maymun boshli odamlarga qiyoslash mumkin. Primatlar orasida avstralopiteklarning joylashtirishning murakkabligi shundaki, ularning tana tuzilishlarida zamonaviy maymunlarga va odamlarga xos mozaik belgilar bor. Avstrolopiteklarning bosh chanog’i shimpanzenikiga o’xshash. Ular, asosan ,yirik jag’ suyagli, katta bosh suyaklari, miya hajmining kichikligi va keng yuz 14 tuzilishi bilan xarakterlanadi. Avstralopiteklarning tishlari yirik lekin joylashuviga ko’ra odamnikiga yaqin bo’lgan. Shunisi bilan ular maymunlardan farq qilganlar. Avstralopiteklarning tana tuzilishidagi xarakterli belgilar bu ularning oyoqlarining uzunligi, qo’llarining kaltaligi, vertikal umurtqa suyagi va kengi pastki toz suyaklaridadir. Bu belgilari bilan avstrolopiteklar odamlarning tana tuzilishlariga yaqinligini va farqli tarafi ularni ayrim suyaklarini kichikligi bilan farqlanishidadir. Avstralopiteklar yashagan davr va turlariga qarab ularni uch guruhga bo libʻ o rganishimiz mumkin. Ilk avstrolopiteklar - 7-4 mln yillar ilgari yashagan bo lib ʻ ʻ juda primitiv tana tuzilishiga ega bo lgan. Bugungi kunda ularning bir nechta turlari ʻ o rganilgan. Rivojlangan avstrolopiteklar -4-2,5 mln yillar ilgari yashagan bo’lib ʻ unchalik katta bo’lmagan tana tuzilishiga ega. Asosan Australopithecus urug’i bir nechta turi bilan ajralib turadi. Yirik avstrolapiteklar - 2,5-1 mln yillar ilgari yashagan bo’lib juda yirik tana va jag’ suyaklari va juda kichik odingi lablari va juda katta pastki lablari bilan ajralib turadi. Yirik avstrolopitekla o’z navbatida uchta turdan iborat Paranthropus guruhiga ham bo linadi. Bu guruhlar ichida ya’ni Sharqiy hamda Janubiy Afrika respublikalarida ʻ yashagan avstrolopiteklar o rtasida taksonomik bog’liqlik ham hali o’z isbotini ʻ topgani yo’q. Insonning paydo bo’lishi haqidagi fanning rivojlanishi doimiy ravishda odam va maymun o’rtasidagi "O’tish davri"ni, aniqrog’i, uning qadimgi pongid ajdodini izlash bilan rag’batlantirildi. Uzoq vaqt davomida Indoneziyaning pitekantroplari ("maymun-odamlar"), birinchi marta o’tgan asrning oxirida Gollandiyalik shifokor E. Dyubois tomonidan Yavada kashf etilgan, bunday o’tish shakli sifatida qabul qilingan. Mutlaqo zamonaviy tayanch-harakat apparati bilan Pitekantroplar ibtidoiy bosh suyagi va miya massasiga ega edi, bu bir xil balandlikdagi zamonaviy odamnikidan taxminan 1,5 baravar kam edi. Yavadagi topilmalarning ko’pchiligi 0,8-0,5 million yil avval antik davrga ega va eski dunyoning eng qadimgi haqiqiy pitekantroplari hali ham 1,6-1,5 million yil avval eskirgan. Boshqa tomondan, miotsen gominoidlarining topilmalarini oldingi ko’rib chiqishdan ma’lum bo’lishicha, ular orasida paleontologik jihatdan gominidlar evolyutsiyasi chizig’i vakillari hali aniqlanmagan. Shubhasiz, "o’tish davri" ni 15 uchinchi va to’rtlamchi davrlar bo’yicha, Pliotsen va Pliopleystotsen davrlaridan izlash kerak. Bu eng qadimgi sher oyoqli gominoid avstralopitekning mavjud bo’lgan vaqti. Avstralopiteklarni o’rganish tarixi 1924 yilda Taung ("Taung chaqalog’i") yaqinidagi Janubi-Sharqiy Transvaalda (hozirgi Janubiy Afrika) 3-5 yoshli gominoid bolasining bosh suyagi topilganidan boshlanadi. Fotoalbom gominoid Afrika avstralopiteklari nomini oldi - Avstralopitecus africanus Dagt, 1925 ("avstralis"dan- janubiy). Keyingi yillarda Janubiy Afrika avstralopiteklarining boshqa joylari - Sterkfonteyn, Makapansgat, Swartkrans, Kromdraayda topildi. Ularning qoldiqlari odatda g’orlarda topilgan: ular travertinlarda - ohaktoshlardan oqib chiqadigan uglerod manbalarining konlarida yoki to’g’ridan-to’g’ri dolomit ketma-ketligidagi jinslarda joylashgan. Dastlab, yangi topilmalar mustaqil umumiy belgilarni oldi - plesianthropus (Plesianthropus), paranthropus (Paranthropus). Hozirda ma’lum bo’lgan eng qadimgi gominidlar Chaddan Sahelanthropus chadensis va Keniyadan topilgan Orrorin tugenensis Sahelanthropus, 6 va 7 milya oralig’ida, asosan, to’liq bosh suyagi va boshqa ba’zi bo’lak qoldiqlardan ma’lum. Uning miya hajmi, 360 sm, shimpanzelarda ko’rinadigan diapazonda va bosh suyagida erkak gorillalarga o’xshash katta qosh tizmasi mavjud. Shu bilan birga, magnum teshigining joylashishi va yo’nalishi, orqa miya o’tadigan bosh suyagi tagidagi teshikdan dalolat beradi. Tik turadi va ikki oyoqlab yuradi, umurtqa pog’onasi maymunlar va boshqa to’rt oyoqlilarda bo’lgani kabi gorizontal emas, balki zamonaviy odamlardagi kabi vertikal holatda ushlab turdi. Orrorin, asosan, postcranial fotoalbomlardan, shu jumladan, qisman femurdan ma’lum. Femurning proksimal qismi zamonaviy odamlarnikiga o’xshashlikni ko’rsatadi, bu turning ikki oyoqli ekanligini ko’rsatadi. Orrorinning bosh suyagi topilmadi, shuning uchun uning kranial morfologiyasi va miya hajmi noaniq. Orrorinda ham, Sahelantropdaerkaklarning it tishlari zamonaviy odamlarnikiga qaraganda kattaroq va o’tkirroq, lekin erkak maymunlarning it tishlariga qaraganda kichik va to’mtoq. Bu shuni ko’rsatadiki, itlarning jinsiy dimorfizmi kengaytirilganda, erkaklar o’rtasida urg’ochilarga juftlashish uchun raqobat - bu erta gominidlarda buyuk maymunlarga nisbatan kamaygan. 16 II. Bob.Inson evolyutsiyasi to’g’risidagi bilimlarning vujudga kelishi 1.Evolyutsiya to’g’risidagi dastlabki bilimlarning paydo bo’lishi Odamning kelib chiqishi to’g’risida antik dunyo olimlari diqqatga sazovor fikrlarni aytganlar. Xususan, Aristotel o zining "Hayvonlar tarixi", "Hayvonlarning tanaʻ qismi", "Hayvonlarning kelib chiqishi" kabi asarlarida odamning organik olamdagi o rni haqida mulohaza yuritgan. U odam aqlli mavjudot bo lishida faqat qo li emas, ʻ ʻ ʻ balki ko’p turli sabablar ham ta’sir ko’rsatganligini aytib o’tadi. Faylasuflardan Anaksimandr (610-546-yillar eramizgacha) tabiatning boshlanishi haqida to’xtalib, odam hayvonlarning bir necha bor o’zgarishi natijasida paydo bo’lgan, degan g’oyani ilgari suradi. Demokrit (470-380-yillar eramizgacha) va Empedokl (490-430-yillar eramizgacha) lar ham odamning paydo bo`lishini hayvonlarga bog’laydilar. Qadimgi Rim olimlari orasida Lukretsiy Karning (95-51- villar eramizgacha eramizgacha) antropologiya sohasidagi xizmati beqiyos. U organik olam odamning tabiiy ravishda paydo bo’lishini Narsalar tabiati" deb nomlangan asarida bayon etadi. Yevropada xristian dinining paydo bo’lishi bilan tabiiy bilimlar uzoq vaqt inqirozga uchradi. O’rta asrlarda dastlabki odamlar hayvonlardan paydo bo’lganligini Abu Nasr Farobiy qayd qilgan. Bu vaqtda Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniylar odam tanasining tuzilishini o’rganish bo yicha bir qancha kashfiyotlar qildilar. Ibn Sinoning 5 jildlik ʻ "Tib qonunlari" asari shular jumlasidandir. Ushbu qomusiy asarning birinchi jildida odam tanasining tuzilishi va funksiyalari, qaddi-qomati haqida so’z yuritiladi. Abu Rayhon Beruniy odamlarning rangi, qiyofasi, tabiati va axloqining turlicha bo lishi ʻ tuproq, suv, havo va odamlar yashab turgan muhit sharoitiga bog’liq, deydi. Uyg’onish davrining buyuk rassomi Leonardo Da Vinchi odamning tana tuzilishini, suyaklar va muskullar rasmini chizib, odam va maymun qo llarini taqqoslagan. Odam ʻ irqlari haqidagi bilimlarning paydo bo’lishida geografik sayohatlar muhim ahamiyatga ega bo ldi. Masalan, Zahiriddin Muhammad Bobur, Xristofor Kolumb, ʻ Vasko da Gama, F. Magellan dunyo bo’ylab sayohat qilib, odam irqlari haqidagi dastlabki ma’lumotlarni to’plashgan.F. Magellan va uning dengizchilari Afrika qirg oqlarida dastlab maymunlarni uchratganlarida ularning tashqi qiyofasi, ko’p ʻ 17 xatti-harakatlari odamlarga o’xshash ekanligini ko’rib hayron qolganlar. Keyinchalik maymunlar va odamlar orasida juda ko’p o’xshashlik borligi ayon bo’la boshladi. O’simlik va hayvonlar sun’iy sistemasini yaratgan Karl Linney odamning Xudo yaratganligiga ishonsa ham, biroq, primatlar turkumini ajratgan va unga maymunlar bilan birga odamlarni ham kiritgan. Bu haqda gapirganda K. Linneyning afsuslanib "Oh maymundek jirkanch bir maxluq bizga o’xshasa!" degan nolasini eslab o tishʻ o’rinlidir. Fan tarixida odamning tabiiy yo’l bilan paydo bo’lganligini birinchi bo lib ʻ aytgan va uni isbotlashga uringan mashhur fransuz olimi Jan Batist Lamark hisoblanadi. U dastlabki odamlar daraxtlardagi shoxdan-shoxga ko’chib yuruvchi maymunlarning yerda yurishga o’tgan ajdodlaridan kelib chiqqan degan fikrni ilgari surgan. Lamark uqtirishicha, maymunlarning tik holda yurishga o’tishi tananing o’zgarishiga va to’g’rilanishiga olib kelgan. To’da-to’da bo lib hayot kechirish esa ʻ nutqni rivojlantirgan. Odamning paydo bo lishini J. B. Lamark muhitning, ʻ maymunlar talab istagining o zgarishi, organlarning mashq qilish va qilmasligi bilan ʻ tushuntirgan. Odamning paydo bo lish muammosini hal etishda evolyutsion ta’limotning ʻ asoschisi Ch. Darvinning 1859-yil nashr qilingan "Tabiiy tanlanish yo’li bilan turlarning kelib chiqishi yoki yashash uchun moslashgan zotlarning saqlanib qolishi" degan mashhur asari muhim o’rin tutadi. Qayd etilgan asarda olim organik olamning harakatlantiruvchi omillari bo’lmish irsiy o zgaruvchanlik, yashash uchun kurash, ʻ tabiiy tanlanish g’oyasi yaqin o’rtada odamga ham tatbiq etilishini bayon etgan. Bu bilan cheklanib qolmay, 1871-yili "Odamning paydo bo’lishi va jinsiy tanlanish" maxsus asarini nashr ettirgan. Darvin ushbu asarida Yer yuzida odamning paydo bo’lishi tasodifiy hodisa bo’lmay, balki hayvonot dunyosining million yillar davom etgan tadrijiy taraqqiyoti natijasi ekanligini asoslab bergan. odamlarning hayvonlarga o’xshashligini solishtirganda anatomiya, morfologiya, embriologiya, paleontologiya, biogeografiya dalillariga tayangan holda isbotlab berishga harakat qilgan. Darvin dastlabki odamlar ehtimol kaynazoy erasining uchlamchi davrida yashab, so ng ʻ qirilib ketgan odamsimon maymunlardan kelib chiqqan bo’lishi mumkin degan. Charlz Darvin yashagan davrda odam hayvonlardan kelib chiqqanligini isbotlovchi 18 paleontologik dalillar nihoyatda kam edi. XIX asrning oxirlari va XX asrga kelib qazilma holda tik yuruvchi maymunlar maymun bilan odam o’rtasidagi oraliq formalarini suyak qoldiqlari ko’plab topildi. Bu esa bir tomondan odamning kelib chiqishi tarixini aniqlashtirishda, ikkinchi tomondan antropologiyani fan sifatida shakllanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Odam paydo bo lishini organik olam evolyutsiyasidan ajralgan holda tushunishʻ mumkin emas. Darvin o’zining «Turlarning kelib chiqishi» degan asarida odam paydo bo’lishi ustida alohida to’xtalmay, faqat uning nazariyasiga mazkur masalani yoritishda aniqlik kiritishni ta’kidladi, xolos. Darvinning qayd qilingan asari chop etilgandan so’ng Geksli va Gekkellar evolyutsion ta’limotni birinchi bo’lib odam paydo bo lishi masalasiga tadbiq qildilar. Geksli qiyosiy anatomiya dalillaridan ʻ mohirlik bilan foydalangan holda odam odamsimon maymunlarga yaqin ekanligini ko rsatib berdi. Gekkel esa embriologiya ma’lumotlariga asoslanib, odam ʻ primatlardan kelib chiqqanligini qayd qildi. U sutemizuvchilarning shajarasini tuzib genealogik chiziq chala maymunlardan maymunlarga, ulardan odamga borib taqalishini e’tirof etdi. Gekkel uchlamchi davrning oxirida antropoidlar bilan odam o’rtasida qandaydir oraliq mavjudotlar yashagan, deb taxmin qildi va ularni «pitekantrop», hozirgi kunda Homo Erektus deb nomladi. Keyinchalik olimning bu taxmini to g ri ekanligi paleontologik topilmalar orqali isbotlandi. ʻ ʻ Odam bilan hayvonlar tuzilishidagi o’xshashliklar qo’l-oyoq suyaklari quruqlikda hayot kechiruvchi umurtqali hayvonlarning oldingi va orqa oyoq suyaklari tuzilishiga o’xshashdir. Chunonchi, odamning qo li, qushlarning qanoti, sudralib ʻ yuruvchilarning, suvda va quruqda yashovchilarning oldingi oyoq suyaklari yelka, bilak, tirsak, kaft oldi, kaft va barmoq suyaklaridan tashkil topgan. Orqa oyoqlar taqqoslanganda ham shunday o’xshashliklarni ko’rish mumkin. Odam organizmining tuzilishi, ayniqsa, sut emizuvchi hayvonlarning organizmi tuzilishiga juda yaqin. Barcha sutemizuvchi hayvonlarga xos bo’lgan organlar, xususiyatlar, chunonchi, sut bezlari, junlilik, issiq qonlilik, quloq supralari, jag’dagi uch xil (jag’, qoziq, kurak) tishlar odamda ham uchraydi. Ichki organlar tuzilishida ham o zaro o’xshashlik bor. ʻ 19 Odamning hayvonot olamidan ajralib chiqishi va tabiat ustidan hukmronlik qila boshlashi tufayli quloq suprasi rudiment holga kelgan. Odam ko zining ichkiʻ burchagidagi yarim oysimon parda biror vazifa bajarmaydi. U hayvonlar ko’zidagi uchinchi qovoqning (pirpiratadigan parda) rudimentidir. Yarim oysimon parda qushlar hamda sudralib yuruvchilarda yaxshi rivojlangan. Qushlar uxlaganda oq pardani ko rish mumkin. Odam tanasidagi mayin jun (tuk) ham rudiment organga ʻ misol bo’ladi. Masalan, 18-20 kunlik embriondan jabra «kurtaklari», keyinchalik jabra apparati hosil bo ladi. Sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilar, ʻ jumladan, odamda u embrion rivojlanishining keyingi bosqichlarida yo’qolib ketadi. Lekin bu dalil quruqlikda yashovchi barcha umurtqali Nemis ideologiyasi asoschilari ham insoniyat tarixining dastlabki sharti bu muayyan tana tuzilishiga ega bo lgan inson individlarining mavjudligidir, ʻ odamlarning qolgan tabiatga munosabati tana tuzilishiga bog liq deb ta’kidlashgan. ʻ Jumladan, F. Engels antropologiya haqida "Odam morfologiyasi va fiziologiyasidan hamda uning irqlarining morfologiyasi va fiziologiyasidan tarixga o’tishda vosita bo’lib xizmat qiladigan" fan deb ta’rif beradi.1859-yili Parijda Antropologik ilmiy jamiyat tuzildi va Antropologik muzey tashkil etildi. Antropologik jamiyat 1963-yili Londonda, 1964-yili esa Moskvada, shuningdek, Germaniya. Italiya va boshqa mamlakatlarda ham tashkil etildi. Xususan, XX asrning 20-yillarida mamlakatimizda O rta Osiyo Davlat universiteti (hozirgi O’zMu) ning biologiya fakultetida ʻ antropologiya kafedrasi va muzeyi tashkil etiladi. Kafedra mudiri proffessor L.V. Oshanin va uning shogirdi V.Y. Zizenkova talabalarga antropologiya bo’yicha ma’ruza o’qish, laboratoriya mashg`ulotlarini o’tkazish bilan birgalikda O’rta Osiyo xalqlarining irqiy tafovutlarini tadqiq qila boshlaydilar. Keyinchalik, bu soha dotsent Q. Najimov va boshqalar tomonidan davom ettirildi.Arxeologlar va antropologlar olib borgan tadqiqotlar natijasida 1935-yil Surxondaryo viloyatining Bo’ysun tog’idagi Teshiktosh g oridan neandertal bolaning,1950-yillarda Farg’ona vodiysi ʻ hududida Chashma, So’x, Seleng’ur, Toshsan manzilgohlarida 1,5 yarim million yillar oldin yashagan eng qadimgi odamlarning (Homo erectus-tik yuruvchi) suyak qoldiqlari, 2003-yili Toshkentdan 100 km uzoqdagi Obi Rahmat g’oridan 50 ming yil 20 muqaddam yashagan odamning suyak qoldiqlari topildi. Hozirgi vaqtda ham O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix va arxeologiya instituti, O’zbekiston Milliy universitetining arxeologiya kafedrasi professor-o’qtuvchilari va ilmiy xodimlari tomonidan O’zbekistonning turli hududlarida arxeologik, antropologik tadqiqotlar olib borilmoqda. Boshqa mamlakatlar qatori respublikamizda ham odamning qazilma vakillarini, ular yashagan g’orlar, manzilgohlar, yasagan qurollarini o’rganish bo’yicha olib borilayotgan antropologik va genetik tadqiqotlar Markaziy Osiyo, xususan O zbekiston qadimgi odamningʻ shakllanish markazlaridan biri bo lganligini ko rsatadi. ʻ ʻ Odamning ijtimoiy evolyutsiyasiga, xulq-atvoriga, antropologiya va primatologiya sohasiga, paleoantropologiyaning turli xil jihatlariga bag’ishlangan ilmiy tadqiqot ishlar dunyoning yetakchi ilmiy markazlari va oliy ta’lim muassasalari, jumladan, National Human Genome Research Institute, The Genographic project, Department of Human Evolution (Leypsig. Germaniya), I all of Human Evolution Studies of Kyoto University (Yaponiya). Human evolutionary studies and the Museum (AQSH), Ieverhulme Centre for Human Evolutionary Studies (Angliya), Polish Society for Human Evolution Studies (Krakov, Polsha), Human Evolution Studies Program (Simon Fraser University). AAU Launches Human Evolutionary Studies Center (Addis Ababa University, Efiopiya), Centre for the Coevolution of Biology and Culture - CCBC (Durham University, Angilya), Moskva Davlat universitetining antropologiya instituti va muzeyi, biologiya fakulteti "Antropologiya" kafedrasi (Rossiya)da amalga oshirilmoqda. Jahonning yetakchi ilmiy markazlari va oliy ta’lim muassasalari tadqiqotchilari tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlar, fan yangiliklari va kashfiyotlar orqali biologiya fani, xususan, antropologiya fani mazmuniga oid qator ilmiy natijalarga erishilgan, jumladan, organik olamning tarkibiy qismi va evolyutsiya jarayonining mahsuli hisoblangan odam "genomi"ning tarkibi va funksiyalari aniqlangan.Odamning DNK tuzilishiga asoslanib, uning 9 ta ajdod hududlarga aloqadorligi, dastlabki vatani Afrika qit’asi ekanligi, keyinchalik Osiyo va Yevropa bo’ylab tarqalganligi isbotlangan.Odam evolyutsiyasi integrativ nuqtayi nazardan 21 paleoantropologiyaning turli xil jihatlarini hisobga olgan holda o rganilishdanʻ tashqari, Maks Plank instituti talabalari ongida evolyutsion dunyoqarashni shakllantirish maqsadida professor Jean-Jacques Hublin rahbarligida bir guruh olimlar tomonidan amaliyotga tatbiq etib kelinmoqda.Odamning ijtimoiy evolyutsiyasi, xulq-atvoriga oid antropologiya va primatologiya sohasidagi erishilgan natijalardan esa Kyoto University professori Naofumi Nakagava hamda Keiko Tsubokawa va Nobuko Nakazavalar bakalavr yo’nalishidagi talabalarda, Kyohei Hino va Gaku Inoharalar magistrlarda tabiiy-ilmiy dunyoqarashni rivojlantirishda asosiy omil bo lib xizmat qilmoqda.Antropologik va evolyutsion g’oyalarni oliy ʻ ta’lim muassasalarining talabalari o rtasida keng targ’ib qilish bo’yicha turli xil ʻ eksponatlar, antropologik ilmiy-tadqiqot izlanishlari natijasida qo’lga kiritilgan daliliy ashyolar, shuningdek dunyoga mashhur bo’lgan Lyusi skeleti qoldiqlarini o’z eksponatlari orasida saqlayotgan muzeyda uning murabbiyi, Chikago universiteti professori Johanson boshchiligida qator tadbirli ishlar olib borilgan.Odam evolyutsiyasi va uning kelib chiqish jarayonini o’rganishda, talabalarda evolyutsion dunyoqarashni rivojlantirishda Kembrij universiteti professor-o’qituvchilari tomonidan biologik, antropologik va arxeologik yondashuvlardan keng foydalanib kelinmoqda.Evolyutsiyasini o rganishdan olingan ilmiy tadqiqot natijalarini e’lon ʻ qilish va ularni oliy ta’lim o’quv dasturlariga kiritish bo’yicha Krakov universiteti professori Boguslav Pavlovski tomonidan amaliy ishlar olib borilib katta muvaffaqiyatlarga erishilgan.Odam evolyutsiyasini chuqur o’rganish bo’yicha ilmiy- tadqiqot dasturlari yaratilgan.V.I. Kochetova, S.V. Drobishevskiylar tomonidan Gominidlar bosh miyasining makro va mikrostrukturasida yuz bergan o’zgarishlar aniqlangan va odam bosh miyasi evolyutsiyasining sharhi taklif qilingan. Rossiyalik antropolog (V. V. Bunak, V.I. Kochetova, S.V. Drobishevskiy va boshqalar) larning ko’pchiligi antropologiya fanini biologik fanlar tizimiga kiritadilar. G’arbiy Yevropa va AQSh olimlari esa antropologiyani gumanitar fanlar qatoriga kiritadilar. Ularning talqinicha odamning ijtimoiy-madaniy hayoti, anatomiya fiziologiyasi antropogenezning tarkibiy qismlari sanaladi. 22 Fransuz olimlarining ta’kidlashicha, antropologiya ijtimoiy fan hisoblanadi, chunki odam hayotining moddiy va ma’naviy tomondan o rganadi. Inglizlar esaʻ antropologiya ko’p sohalardan antropobiologiya, sotsiologiya, tarixgacha bo’lgan arxeologiya va etnolingvistikalardan iboratligini e’tirof etadilar. Mana shunday bahslar oqibatida antropologiyaning yangi sohalari paydo bo lgan. Ulardan biri ʻ huquqiy antropologiya bo lib, u har xil tarixiy davrlarda yashagan odamlarning ʻ qoldirgan og’zaki va yozma ma’lumotlarini tahlil qilish orqali ijtimoiy hayotini huquqiy asoslari ya’ni odamlarning o’sha davrdagi burchlari, huquqlari haqida tasavvur hosil qiluvchi fandir. Odam faqat uzoq davom etgan tarixiy taraqqiyot mobaynida faqat biologik omillar ta’sirida paydo bo’lmay, bu jarayonda ijtimoiy omillarning roli ham nihoyatda katta bo’lgan. Shu sababdan ham antropologiya fani fanlar sistemasida tutgan o’rni olimlar orasida turli bahslarning avj olishiga sababchi bo’lmoqda. Ijtimoiy antropologiya esa qadimgi odamlarni hayot kechirish shakllari to’da, guruh bo’lgan jamoa oila bo’lib yashash ular ichidagi va orasidagi munosabatlarni o`rganuvchi fandir. Pedagogik antropologiya turli yoshdagi odamlar bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiyaning atrofidagi ijtimoiy muhiti bilan bog’liq holda o’rganuvchi fan bo’lib, u pedagogika fanining tayanchi sanaladi. Inson organik olamning eng kenja farzandi shu bilan birga mo’jizasi bo lib, uning qanday ʻ shakllanganligini o’rganish ham biologik ham ijtimoiy fan oldida turgan hal etilishi lozim bo lgan muammolarning eng muhimi hisoblanadi. ʻ 23 2.Evolyutsiya to’g’risida zamonaviy nazariyalar va ularga sharhlar . XX asrning eng mashhur antropologlaridan Malxaz Abdushelishvili, Severen Sesil Abega, Gonsalo Agirre Beltran, Valeriy Alikseyev, Per Aliksandr, Rose Meri Allen, Maykl M. Ames, Bernard Arkand, Raymond Dart, Baruch Arensburg, Fernando O. Asunsan, Yuliya Averkieva, Migel Anxel Guttierrez Avila va boshqalar o’z asarlarida insoning qanday kelib chiqqanligi va evolyutsion rivojlanishi haqida ma’lumotlar beradi. Valeriy Pavlovich Alekseyev (Alekseev)-rus antropologi. VP Alekseev (AI Pershits bilan birga) universitetlar uchun mashhur "Ibtidoiy jamiyat tarixi" darsligining muallifi bo’lib, u allaqachon 6 ta nashrdan o’tgan (oxirgisi 2007 yilda). Sotsiologik nazariyalar bilan kurashgan olim irq mavjudligi va uning etnik kelib chiqishi bilan bog’liqligini tan oldi. Odamlarni irqlarga bo’lishda u an’anaviy va taniqli kavkazliklar, negroidlar va mongoloidlar edi. Bundan tashqari, u kavkazliklarni negroidlar bilan bog’ladi. Birinchisining xarakteristikasida V. P. Alekseev neandertal qo’shimchasini ko’rgan. Mongoloidlarning o’ziga xos xususiyati sinantroplarning ta’siri edi. U kavkazliklarni shimoliy (Boltiqbo yi) va janubiy (O rta yer dengizi, armenoid vaʻ ʻ hind-afg on) ga ajratdi. ʻ "Sof" irqlarga qo’shimcha ravishda, Alekseev "aralash" yoki "o’tish" irqlarini, masalan, Ural poygasini ajratib ko’rsatdi. Antropogenez va irq shakllanishining nazariy muammolarini ishlab chiqishda V.P. Alekseev Yerning geografik makonini rivojlantirayotgan insoniyatga fizik- geografik, kosmik, biologik va tarixiy-ijtimoiy omillarning ta’sirini o’rgandi. Irq shakllanish markazlari bilan hayvonlarni xonakilashtirish va o simliklar yetishtirish ʻ markazlari o rtasidagi aloqalar tahlil qilinadi. ʻ Ayrim qit’alar aholisi va umuman insoniyatning irqiy tarixi masalalari, qazilma gominidlar va zamonaviy inson irqlarining evolyutsiyasi va taksonomiyasi muammolari ko’rib chiqiladi. Olimning bir qator asarlari fizik antropologiya ma lumotlari va insoniyatning atrof- ʼ muhit bilan o zaro ta siri asosida etnogenetik jarayonni qayta qurish muammolariga ʻ ʼ 24 bag ishlangan.ʻ Ularda insoniyatning kelib chiqishi va butun yer yuzidagi aholi punktlarining ekologik jihatlari, tabiiy va antropogen hayot sharoitlari bilan o’zaro ta’sir qilish mexanizmi, insoniyatning atrof-muhitga moslashishi jarayonida irsiyat va tabiiy omillarning roli, tabiatni muhofaza qilishning predmeti va tuzilishi ko’rib chiqiladi. Inson ekologiyasining rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega V.P. Alekseev antropogeotsenoz tushunchasini - "tabiat - aholi - iqtisodiyot" triadasi ko’rinishidagi elementar hujayra bo’lib, uning doirasida inson va atrof-muhit o’rtasidagi bevosita munosabatlar amalga oshiriladi. Alekseevning fikricha, iqtisodiy jamoa, uning ishlab chiqarish faoliyati va u foydalanadigan geografik muhitni funktsional aloqalar axborot maydoni, energiya impulslari, ishlab chiqarish va iqtisodiy munosabatlar birlashtiradi. Raymond Dart. 1924 yilda avstraliyalik janubiy afrikalik anatomist Raymond Dart shimoli-sharqiy Kalaxari cho’lidagi Tuanga (sherlar joyi) karer boshlig’i tomonidan yig’ilgan ohaktosh bo’laklaridagi tosh qoldiqlarni tekshirganda, u bolaning toshga aylangan bosh suyagini topdi. Ushbu obyekt Afrikadan odamning kelib chiqishining eng muhim dalillaridan biriga aylandi. Dart do’stining to’yida eng yaxshi odam bo’lish uchun uydan chiqib ketmoqchi bo’lganida, u o’sha kuni unga yetkazilgan ohaktosh va fotoalbom qoldiqlarini ko’rib chiqishga qaror qildi. Ko’rgan narsasi uni hayratda qoldirdi; u keyinchalik maymunlar va odamlar o’rtasidagi "Yo’qolgan bo’g’in" ni va shu tariqa bizning bevosita ajdodimizni kashf etganini da’vo qildi. Bu qoldiqlar Dartning bolasi deb nomlangan. Bir vaqtlar Dartni bid’atchi deb atashgan, chunki, o’sha paytda odamlarning maymunlardan evolyutsion ajralib chiqishiga birinchi qadam katta miyaning rivojlanishi deb ishonishgan. Tuanglik bolaning xususiyatlari mutlaqo teskari edi: uning kichkina bosh suyagi (kichik miyani ko’rsatadi), shuningdek, odamga o’xshash jag’lari va tishlari bor edi. Dart kashf etilishidan oldin Osiyo insoniyatning tug’ilgan joyi deb ataldi, ammo Dart va Luis Liki bu afsonani yo’q qildi. 1920-yillarda antropologlar Dartning tuangalik bola Australopithecus africanus (Janubiy Afrika maymuni) odamlarning ajdodi ekanligi haqidagi nazariyasini rad etishdi. Dart hafsalasi pir bo’ldi va gominidlar vatanini 25 qidirishni deyarli to’xtatdi. Tuanglik bolanikiga o’xshagan karerlarda boshqa hech qanday qoldiq topilmadi. 1990-yillarda bolani o’sha joyga tarixdan oldingi yirtqich qush sudrab olib kelgani taxmin qilingan, chunki uning bosh suyagidagi izlar tirnoq yoki tumshug’ida qolishi mumkin edi. Va faqat 1938-yilda Robert Grum mutaxassislarning xulosasini rad etdi va Dartning to’g’riligini isbotladi. S. V. Drobishevskiy-rus paleoantropologi. Qazilma gominidlarning kraniologik ma’lumotlarini tahlil qilishga, miya evolyutsiyasiga, adaptiv tiplarning rivojlanishiga va boshqa shunga o’xshash masalalarga bag’ishlangan ko’plab maqolalar muallifi. Monografiyasida bosh suyagining turli qismlarining notekis evolyutsiyasini ko’rsatib berdi, evolyutsion o zgarishlarning sur’ati va yo’nalishini belgilab berdi.ʻ Olimning asosiy tezislaridan biri shundaki, inson irqlari biologik jihatdan juda yaqin toifalar sifatida ko’rib chiqilishi kerak, ular orasidagi farqlar faqat mahalliy moslashishni aks ettiradi yoki tasodifiy genetik-avtomatik jarayonlarning natijasidir va mahalliy kichik irqlar juda ko’p ixtisoslashgan va "katta poygalar" bilan solishtirganda boshlang’ichdan ancha uzoqlashgan.S.V.Drobyshevskiy o’zining maqolalari va intervyularida ko’pincha yaqin ilmiy afsonalar va insonning paydo bo’lishi va uning evolyutsiyasi haqidagi barcha turdagi muqobil nazariyalarning odamlar ongiga salbiy ta’siriga to’xtalib o’tadi.Drobishevskiyning antropogenez haqidagi maqolalari " Priroda ", " Dunyo bo’ylab ", " Yoshlar uchun texnologiya ", "Fan va hayot " kabi ilmiy-ommabop davriy nashrlarda chop etilgan. 26 Xulosa Ko’pgina fanlar orasida insonning tarixiy shakllanishi va uning rivojlanishining asosiy bosqichlarini o’rganadigan fan mavjud. Bu antropogenez bo’lib, yunoncha "antropos" - "odam" va "genezis" - "kelib chiqishi" degan ma’noni anglatadi. Inson evolyutsiyasi nazariyasini birinchi marta Charlz Darvin taklif qilgan. Uning ta’kidlashicha, odam bir oz yuqoriroq tavsiflangan bunday sxema bo’yicha sodir bo’lgan. Biroq, dindorlar insonni Xudoning ijodi, deb hisoblashadi, u odamlarni bugungi kunda ko’rib turganimizdek yaratgan. Ilm-fan uchun insonning yo’qdan paydo bo’lishi bema’ni tuyuladi. Shunga qaramay, ushbu versiya ham butunlay rad etilmagan. Shuning uchun, bugungi kunda ilm-fan va din bir-biri bilan doimo "urushda" bo’lgan ikkita raqibdir. Ba’zilar ilmiy dalillarga, o’zlarining tadqiqotlari va o’zidan oldingi olimlarning natijalariga asoslangan bo’lsa, boshqalari Injilga asoslanadi. Inson evolyutsiyasi - bu buyuk maymunlar odamga aylana olgan uzoq davr. Bugungi kunda evolyutsiya bir necha tarixiy davrlarga bo’lingan, ularning har biri avvalgisidan ko’ra mukammalroqdir. Turli xil nazariyalarning xilma-xilligi bilan ilmiy dunyo ko’plab ilmiy asoslangan dalillarga ega bo’lgan Darvin nazariyasiga amal qiladi. Millionlab yillik taraqqiyot natijasida inson nafaqat og’ir dunyoda omon qolish, balki yashash ko’nikmalariga ega bo’ldi. U jamiyatni, muloqotni qadrlashni o’rgandi, og’zaki va yozma nutqni rivojlantirdi. Shunday qilib, ishda belgilangan vazifalar hal etiladi, maqsadga erishiladi. Qadimgi kishilarning yuqorida ko’rsatib o’tilgan vakillari odamsimon maymunlarga xos bo’lgan belgilardan asta-sekin uzoqlashib, hozirgi zamon odami tipiga yaqinlashgan: tik yurish takomillashgan, ko’z kosasi usti qavarik, iyak rivojlangan, peshona tekislangan va boshqalar, lekin yeng ko’zga tashlanadigan narsa miyaning rivojlanishi natijasida, bosh suyak hajmining kattalashishi bo’ldi. Ishlab chiqarish kuchlari o’sa bordi. Kuchlarning rivojlana borishi natijasida ijtimoiy hayotda xam katta o’zgarishlar sodir bo’la boshladi. Bu o’zgarishlar ibtidoiy jamoa tuzumining rivojlanishida, xususan, mehnat qurollarining ham takomillashuvida ko’zga tashlanadi. 27 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati O’zbek adabiyotlari 1.Antropologiya-A. T. G’ofurova 2.Inson evolyutsiyasi va old tarix-O. U. Mo’minov, A.D. Bababekov Rus adabiyotlari 1. Вишнякий Л.Б - Введение в преисторию 2.Дроб ы шевский. С.В-Част I ”Австролопитеки”, Част II “Ранние Homo ” Ingliz adabiyotlari 1.Journal of human evolution -1995 Internet ma’lumotlari 1.https://en.m.wikipedia.org 2.https://www.archeolog.ru 3.https://antropogenez.ru 28 Ilovalar 29

Etnografiya va etnologiya fanlarining ibtidoiy jamoa tarixining o'rganishdagi ahamiyati

Купить