Fan-texnika taraqqiyoti – iqtisodiy rivojlanish omili sifatida kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	842.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Fan-texnika taraqqiyoti – iqtisodiy rivojlanish omili sifatida kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Fan-texnika taraqqiyoti – iqtisodiy rivojlanish omili sifatida
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Fan-texnika taraqqiyoti – iqtisodiy rivojlanish omili sifatida
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………………
I BOB. FAN-TEXNIKA TARAQQIYOTI VA UNING IQTISODIY
MOHIYATI
1.1. Fan va texnika taraqqiyoti tushunchasi va mazmuni ………………………..
1.2. Fan-texnika yutuqlarining iqtisodiyotga ta’siri nazariy asoslar ………….…
1.3.Innovatsiyalar va texnologik yangilanishlar – iqtisodiy o‘sishning
harakatlantiruvchi kuchi
sifatida ………………………………………………….
II BOB. FAN-TEXNIKA TARAQQIYOTINING IQTISODIY
RIVOJLANISHGA TA’SIRI VA O‘ZBEKISTON TAJRIBASI
2.1. Jahon tajribasida fan-texnika taraqqiyoti va iqtisodiy yuksalish bog‘liqligi ...
2.2. O‘zbekistonda ilm-fan va texnologiyalarni rivojlantirish bo‘yicha olib
borilayotgan
siyosat ……………………………………………………………….
2.3. Innovatsion iqtisodiyot sari yo‘ l istiqbollar va takliflar ……………………..
Xulosa ……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………….……..
………….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda jahon miqyosidagi
iqtisodiy taraqqiyot darajasi tobora ko‘proq ilm-fan, texnika va innovatsion
texnologiyalar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib bormoqda. Rivojlangan
davlatlarning iqtisodiy yuksalishi, asosan, ularning ilmiy salohiyati, texnologik
infratuzilmasi va innovatsion yondashuvlar orqali belgilanmoqda. Ayniqsa,
sun’iy intellekt, raqamli texnologiyalar, biotexnologiya, kosmik muhandislik
kabi sohalarning keskin rivojlanishi iqtisodiyotga yangi impuls berib, an’anaviy
ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish tarmoqlarini tubdan o‘zgartirmoqda. Shu
sababli, fan-texnika taraqqiyoti iqtisodiy o‘sishning strategik drayveriga
aylangan. O‘zbekiston ham ushbu global tendensiyalardan chetda qolmay, ilm-
fan va innovatsiyalarni rivojlantirishga katta e’tibor qaratmoqda. “Ilm, ma’rifat
va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”, “Innovatsion rivojlanish strategiyasi
– 2030” kabi hujjatlar orqali ilmiy tadqiqotlarni moliyalashtirish, startaplarni
qo‘llab-quvvatlash va texnologik transfer tizimlarini yo‘lga qo‘yish bo‘yicha
salmoqli qadamlar qo‘yildi. Natijada, fan-texnika taraqqiyoti mamlakatimiz
iqtisodiyotining tarkibiy qismlarini modernizatsiya qilish, mahsulot va
xizmatlar sifatini oshirish hamda raqobatbardoshligini kuchaytirishda muhim
omilga aylanmoqda. Mavzuning dolzarbligi shundaki, bu yo‘nalishdagi har bir
bosqich, har bir texnologik innovatsiya mamlakat iqtisodiyotining
samaradorligi va barqarorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu boisdan, bu
mavzuni chuqur o‘rganish orqali fan-texnika taraqqiyoti asosida iqtisodiy

4o‘sishni boshqarish, rejalashtirish va rag‘batlantirish mexanizmlarini ishlab
chiqish dolzarb masala hisoblanadi 1
.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Fan-texnika taraqqiyoti va
uning iqtisodiy o‘sishga ta’siri masalasi zamonaviy iqtisodiyot ilmining asosiy
tahlil yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, ko‘plab mahalliy va xorijiy olimlarning
tadqiqot obyekti sifatida qaralgan. Jumladan, Nobel mukofoti sovrindorlari R.
Solow va J. Schumpeterlar innovatsiya, texnologik siljishlar va iqtisodiy o‘sish
o‘rtasidagi bog‘liqlikni nazariy jihatdan asoslab bergan. Peter Drucker esa
bilimlar iqtisodiyoti konsepsiyasini ilgari surib, bilim, axborot va
texnologiyalarning iqtisodiyotni boshqarishdagi strategik o‘rnini belgilab
bergan. M. Porter tomonidan ishlab chiqilgan raqobat ustunliklari modeli ham
ilm-fan va texnologiyalarning soha samaradorligiga ta’sirini ko‘rsatib bergan
muhim manbalardan biridir. O‘zbek olimlari orasida esa S. Umurzakov, H.
Abdurahmonov, Sh. Mustafoqulov kabi iqtisodchilar tomonidan innovatsion
iqtisodiyot, texnologik modernizatsiya, fan-texnika asosida ishlab chiqarish
tarmoqlarini yangilash bo‘yicha ko‘plab ilmiy maqolalar va risolalar chop
etilgan. Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan
ilmiy va innovatsion islohotlarning iqtisodiy natijalarini baholashga doir tahliliy
ishlar hali keng ko‘lamda olib borilmagan. Ayni paytda, fan-texnika
taraqqiyotining O‘zbekiston iqtisodiyoti tarkibiy tuzilmasiga, ishchi kuchi
samaradorligiga va eksport salohiyatiga ko‘rsatgan ta’sirini empirik asosda
o‘rganish masalasi ochiq qolmoqda. Bu holat mazkur kurs ishining mavzusi
doirasida masalani chuqurroq tahlil qilish, yangi ilmiy xulosalar berish
zaruratini keltirib chiqaradi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining
nazariy ahamiyati shundan iboratki, u orqali fan-texnika taraqqiyoti va
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

5innovatsiyalar asosida iqtisodiy o‘sishni tahlil qilishning ilmiy asoslari chuqur
yoritiladi. Xususan, texnologik yangilanishlar, ilmiy izlanishlar va raqamli
iqtisodiyot nazariyalari asosida iqtisodiy o‘sishga qanday mexanizmlar orqali
ta’sir ko‘rsatilishi nazariy jihatdan asoslanadi. Shu bilan birga, ilg‘or xorijiy
tajribalar, klassik va zamonaviy iqtisodiy nazariyalar, innovatsion
strategiyalarning iqtisodiy samaradorligi bo‘yicha mavjud ilmiy qarashlar
umumlashtiriladi. Bu esa, ilm-fan asosida iqtisodiy siyosat ishlab chiqishda
nazariy platforma bo‘lib xizmat qiladi.
Amaliy ahamiyati esa shundan iboratki, ishda O‘zbekistonda olib
borilayotgan fan-texnika siyosatining natijalari, mavjud muammolar va ularni
bartaraf etish yo‘llari tahlil qilinadi. Reja asosida davlat siyosatining ilmiy-
texnikaviy rivojlanishga qaratilgan chora-tadbirlari ko‘rib chiqilib, innovatsion
loyihalarning iqtisodiy samarasi misollar asosida baholanadi. Bundan tashqari,
fan-texnika taraqqiyotining sanoat, qishloq xo‘jaligi, axborot texnologiyalari,
energetika kabi tarmoqlardagi amaliy natijalari yoritilib, istiqbolli yo‘nalishlar
aniqlanadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti – iqtisodiy taraqqiyot jarayonidagi fan va
texnika taraqqiyoti hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti – fan-texnika taraqqiyotining iqtisodiy
o‘sish va raqobatbardoshlik darajasiga ko‘rsatadigan ta’sirini o‘rganishdir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – fan-texnika taraqqiyoti orqali iqtisodiy
rivojlanishni jadallashtirishning nazariy asoslarini yoritish hamda O‘zbekiston
tajribasi asosida bu jarayonni tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:
 Fan va texnika taraqqiyotining mohiyatini ochib berish;
 Fan-texnika yutuqlarining iqtisodiyotga ta’sirini nazariy jihatdan tahlil
qilish;

6 Jahon tajribasida fan-texnika taraqqiyotining iqtisodiy rivojlanishdagi
o‘rnini o‘rganish;
 O‘zbekistonda innovatsion rivojlanish strategiyalarini tahlil qilish;
 Fan-texnika taraqqiyoti asosida iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish bo‘yicha
takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I BOB. FAN-TEXNIKA TARAQQIYOTI VA UNING IQTISODIY
MOHIYATI
1.1. Fan va texnika taraqqiyoti tushunchasi va mazmuni
Zamonaviy jamiyat hayotining barcha jabhalarida fan va texnika taraqqiyoti
hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Har qanday davlatning taraqqiyot bosqichi, uning
xalqaro maydondagi mavqei, ichki iqtisodiy barqarorligi va aholining
farovonlik darajasi bevosita ilm-fan va texnologiyalarning rivojlanganlik
darajasiga bog‘liq. Shu nuqtai nazardan olganda, fan-texnika taraqqiyoti
iqtisodiyotni yuksaltirishda, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda,
raqobatbardosh mahsulotlar yaratishda asosiy drayverga aylanmoqda.
Mamlakatlar iqtisodiy o‘sishni ta’minlash uchun bugungi kunda asosan ilmiy
tadqiqotlar va innovatsion texnologiyalar asosida harakat qilmoqda.
Fan – bu obyektiv voqelikni o‘rganish, tabiat va jamiyat qonuniyatlarini tahlil
qilish, yangi bilimlar olish jarayonidir. Fan turli sohalarda nazariy va amaliy
bilimlarni shakllantiradi. Texnika esa, insoniyat tomonidan ixtiro qilingan,
ishlab chiqarish yoki kundalik faoliyatda foydalaniladigan asbob-uskunalar,
usullar va tizimlarning majmuidir. Bu ikki tushuncha – fan va texnika – bir-
birini to‘ldirib boradi va o‘zaro bog‘liq holda rivojlanadi. Fan texnikani
takomillashtirish uchun nazariy asos yaratadi, texnika esa fanning amaliy
qo‘llanilishiga imkon beradi.
Fan-texnika taraqqiyoti deganda yangi ilmiy bilimlarning ochilishi, ilg‘or
texnologiyalarning yaratilishi va ularning jamiyat hayotiga, xususan, iqtisodiy

7tizimga tatbiq etilishi tushuniladi. Bu jarayonlar insoniyat taraqqiyoti tarixida
har doim mavjud bo‘lgan, biroq hozirgi kunda ularning miqyosi va tezligi misli
ko‘rilmagan darajada oshgan. Dastlabki davrlarda fan-texnika taraqqiyoti oddiy
mexanik asboblar ixtirosi bilan cheklangan bo‘lsa, hozirda bu jarayon sun’iy
intellekt, kvant texnologiyalari, biotibbiyot, aerokosmik muhandislik kabi
murakkab yo‘nalishlarni qamrab olmoqda.
Fan-texnika taraqqiyoti ijtimoiy va iqtisodiy hayotda uzluksiz rivojlanish,
takomillashish, samaradorlik va zamonaviylik talablariga javob berish
zaruratidan kelib chiqadi. Aynan shuning uchun ham rivojlangan mamlakatlar
ilmiy-tadqiqot institutlariga katta mablag‘ ajratadilar, oliy ta’limda fundamental
ilm-fan yo‘nalishlarini kuchaytiradilar, texnologik startaplar va innovatsion
klasterlar uchun qulay muhit yaratadilar. Bu orqali ular nafaqat yangi
mahsulotlar va xizmatlar yaratadilar, balki global miqyosda raqobatdosh
ustunlikka ham erishadilar.
Tarixga nazar tashlaydigan bo‘lsak, fan-texnika taraqqiyotining jamiyat
taraqqiyotiga ko‘rsatgan ta’sirini bir necha bosqichda kuzatish mumkin.
Birinchi sanoat inqilobi bug‘ mashinasining yaratilishi bilan boshlandi. Bu
mashina transport, sanoat, hatto qishloq xo‘jaligida ham ishlab chiqarish
hajmini sezilarli oshirishga xizmat qildi. Ikkinchi bosqich elektr energiyasi va
konveyer ishlab chiqarish tizimi bilan bog‘liq bo‘lib, u ommaviy ishlab
chiqarish davrini boshlab berdi. Uchinchi texnologik inqilob esa elektronika, IT
texnologiyalar va avtomatlashtirish bilan bog‘liq bo‘ldi. Bugungi kun esa
to‘rtinchi sanoat inqilobi – raqamli transformatsiya, sun’iy intellekt, “aqlli”
tizimlar, katta ma’lumotlar (Big Data) davri hisoblanadi.
Fan va texnika taraqqiyoti shunchaki ilmiy ixtirolardan iborat emas. U
ijtimoiy hayotda yangi mehnat shakllarini, malaka talablarini, o‘quv dasturlarini
shakllantiradi. Yangi texnologiyalar paydo bo‘lishi bilan eski kasblar yo‘qoladi,
yangi kasblar vujudga keladi. Bu esa inson kapitaliga bo‘lgan talabni
o‘zgartiradi va ta’lim tizimida doimiy moslashuvchanlikni taqozo etadi. Shu

8jihatdan, fan-texnika taraqqiyoti ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat va boshqa
ijtimoiy sohalarda ham transformatsiyani ta’minlaydi.
Bugungi kunda fan-texnika taraqqiyotining eng yorqin ko‘rinishlaridan biri
bu raqamli iqtisodiyot hisoblanadi. U orqali iqtisodiy faoliyat tarmoqlari
raqamli platformalarga o‘tmoqda. Misol uchun, elektron tijorat, onlayn bank
xizmatlari, raqamli to‘lov tizimlari, bulutli texnologiyalar, masofaviy ta’lim va
telemeditsina kabi xizmatlar jamiyat hayotining ajralmas qismiga aylangan. Bu
esa ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarining ham texnologik
yangilanishini talab qiladi.
Fan-texnika taraqqiyotining davlat miqyosidagi ahamiyati ham nihoyatda
muhim. Ilm-fan va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlovchi davlat siyosati – bu
iqtisodiy mustaqillik, milliy xavfsizlik va strategik rivojlanishning kafolati
hisoblanadi. Rivojlangan davlatlar bu yo‘nalishda aniq siyosat yuritmoqda:
masalan, Yaponiyada "Society 5.0", Germaniyada "Industry 4.0", AQShda esa
"Advanced Manufacturing" strategiyalari ishlab chiqilgan. Bularning barchasi
ilmiy-texnik salohiyatni iqtisodiyotga jalb etishga xizmat qiladi.
O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda fan-texnika taraqqiyotiga qaratilgan
e’tibor sezilarli darajada oshdi. Ilm-fan, innovatsiyalar va texnologiyalarni
rivojlantirish bo‘yicha davlat dasturlari ishlab chiqildi. Texnoparklar,
inkubatorlar, IT-parklar, ilmiy-texnik laboratoriyalar faoliyati yo‘lga qo‘yildi.
“Yangi O‘zbekiston” taraqqiyot strategiyasida ilm-fan va texnikani
modernizatsiya qilish alohida ustuvor yo‘nalish sifatida belgilangan. Xususan,
2030-yilgacha mo‘ljallangan “Innovatsion rivojlanish strategiyasi” bu boradagi
asosiy yo‘l xaritasi bo‘lib xizmat qilmoqda.
1.2. Fan-texnika yutuqlarining iqtisodiyotga ta’siri: nazariy asoslar
Zamonaviy iqtisodiyotni tahlil qilishda fan va texnika yutuqlarining roli
doimiy ravishda markaziy o‘rinda turadi. Chunki hozirgi iqtisodiy o‘sishning
tabiati avvalgidan keskin farq qiladi. Endi ishlab chiqarishni faqat ko‘p sonli
ishchi kuchi, xom ashyo yoki tabiiy resurslar hisobiga rivojlantirish imkonsiz.

9Asosiy tayanch nuqta – bu innovatsiyalar, ilm-fan asosida shakllangan yangi
texnologiyalar, ishlab chiqarishning intellektual komponentlaridir. Shu bois,
fan-texnika yutuqlari iqtisodiy taraqqiyotning bosh omili sifatida nazariy
jihatdan o‘rganiladi.
Iqtisodiy nazariyadagi asosiy yondashuvlardan biri bu klassik yondashuv
bo‘lib, unda iqtisodiy o‘sish omillari orasida mehnat, kapital va yer asosiy rol
o‘ynaydi. Biroq bu modelda fan va texnika yutuqlari deyarli hisobga
olinmagan. Mazkur omil faqat XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, iqtisodiy
o‘sishning asosiy manbai sifatida qarala boshlandi. Aynan shu davrda R. Solow
tomonidan ishlab chiqilgan neoklassik o‘sish modeli fan-texnika taraqqiyotini
o‘sishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida asoslab berdi. Solow
modelida ishlab chiqarish hajmidagi o‘sish faqat kapital va mehnat bilan emas,
balki "texnologik taraqqiyot" degan omil orqali ham izohlanadi.
J. Schumpeter esa iqtisodiy o‘sishni “ijodiy buzilishlar” orqali tasvirlab berdi.
Unga ko‘ra, har bir innovatsiya mavjud iqtisodiy strukturalarni buzadi va yangi
shakllarni yaratadi. Bunda tadbirkorlik ruhi, ilmiy izlanishlar, yangi mahsulotlar
va texnologiyalar hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Schumpeterning innovatsion
nazariyasi fan-texnika yutuqlarining iqtisodiy tizimdagi dinamikasini
tushunishda muhim poydevor yaratgan. Bu yondashuv zamonaviy innovatsion
iqtisodiyot nazariyasining asosini tashkil qiladi.
Texnologik o‘sish nazariyasi doirasida, yangi texnologiyalar ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytiradi, mahsulot sifati va turlarini kengaytiradi, xizmatlar
tezligi va sifati oshadi. Bu esa, birinchidan, iste’molchilarning hayot darajasiga
ijobiy ta’sir qiladi, ikkinchidan, ishlab chiqaruvchilar uchun raqobatbardosh
ustunliklarni ta’minlaydi. Texnologik yutuqlar tufayli ishlab chiqarish
jarayonlari avtomatlashtiriladi, yangi avlod robototexnikasi, sun’iy intellekt va
IoT (Internet of Things) tizimlari asosida optimallashtiriladi. Natijada, iqtisodiy
samaradorlik sezilarli oshadi.Shuningdek, texnologik yutuqlarning iqtisodiyotga
ta’siri ishchi kuchi tuzilmasiga ham sezilarli o‘zgarishlar kiritadi. Past malakali

10ish o‘rinlari qisqarib, yuqori malakali muhandislar, dasturchilar, texnologlar,
ilmiy izlanish olib boruvchilarga talab oshadi. Bu holat esa inson kapitaliga
sarmoya kiritishni, ya’ni ta’lim tizimini modernizatsiya qilishni talab etadi. Shu
jihatdan fan-texnika taraqqiyoti nafaqat ishlab chiqarish sektoriga, balki
iqtisodiyotning boshqa strategik sohalariga ham turtki beradi.
Fan-texnika yutuqlari milliy iqtisodiyotni ichki va tashqi raqobatga
tayyorlashda hal qiluvchi omil sifatida xizmat qiladi. Masalan, zamonaviy
avtomobil sanoati, farmatsevtika, energetika, aerokosmik muhandislik,
elektronika sohalarida texnologik yangiliklarni o‘zlashtirgan davlatlar global
bozorni egallab turibdi. Bu esa, texnologik asimmetriyani keltirib chiqaradi,
ya’ni fan-texnika yutuqlari borasida orqada qolgan davlatlar global iqtisodiy
tizimda ikkinchi darajali rolga ega bo‘lib qoladi.Shuningdek, iqtisodiy o‘sish va
barqaror rivojlanishga oid zamonaviy nazariyalarda ham fan-texnika
taraqqiyotining muhimligi ta’kidlanadi. Xususan, Barro, Romer, Grossman va
Helpman tomonidan ishlab chiqilgan endogen o‘sish modellari bevosita
innovatsiyalar va texnologik yutuqlarning iqtisodiy o‘sishga ta’sirini nazariy
jihatdan asoslab beradi. Ularning tadqiqotlariga ko‘ra, ilm-fan sohasiga
sarmoya kiritish, davlat tomonidan ilmiy tadqiqotlarni moliyalashtirish va
xususiy sektor bilan uzviy aloqani ta’minlash o‘sishning ichki, ya’ni endogen
omiliga aylanadi.
Shu o‘rinda, texnologik o‘sish “ko‘payib boruvchi rentabellik” prinsipi
asosida ishlaydi. Bu shuni anglatadiki, bir marotaba ishlab chiqilgan
texnologiyalar keyinchalik takroran foydalanishda kamroq xarajat talab qiladi
va ko‘proq foyda keltiradi. Bunday sharoitda texnologiyalar eksporti,
intellektual mulk huquqlari, patentlar va litsenziyalar milliy iqtisodiyotning
daromad manbaiga aylanadi.
Fan-texnika yutuqlarining iqtisodiyotga ta’sirida axborot texnologiyalarining
roli alohida o‘rin tutadi. Raqamli iqtisodiyot, bulutli hisoblash tizimlari, katta
ma’lumotlar (big data), blokcheyn texnologiyalari ishlab chiqarish jarayonlarini

11sifat jihatdan o‘zgartirgan. Endilikda bu jarayonlar real vaqt rejimida
boshqariladi, tahlil qilinadi va optimallashtiriladi. Bu esa korxonalar uchun
samaradorlikni oshirishda inqilobiy yangilikdir.
Qolaversa, fan-texnika yutuqlarining iqtisodiyotga ijobiy ta’siri ekologik
barqarorlik bilan ham bog‘liq. Yashil texnologiyalar, qayta tiklanuvchi energiya
manbalari, chiqindilarni qayta ishlash va uglerod emissiyasini kamaytirish kabi
jarayonlar, iqtisodiyotda ekologik va texnologik uyg‘unlikni ta’minlab, barqaror
rivojlanishga asos bo‘lmoqda.
Nazariy jihatdan fan-texnika yutuqlarining iqtisodiyotga ta’siri
quyidagicha tahlil qilinadi:
 Ular ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi.
 Mehnat unumdorligi va mahsulot sifati yaxshilanadi.
 Innovatsion mahsulotlar soni va turlari ortadi.
 Eksport salohiyati kuchayadi
 Raqobatbardoshlik oshadi.
 Rivojlangan kadrlar bozorini shakllantiradi.
 Ijtimoiy infratuzilmani yangilaydi.
O‘zbekistonda ham bu borada izchil chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. “Ilm-fan va
innovatsiyalarni rivojlantirish strategiyasi”, texnoparklar, startap loyihalarni
qo‘llab-quvvatlash, IT Park, Yoshlar akademiyasi va Fanlar akademiyasi
huzuridagi grant tizimlari fan-texnika yutuqlarining iqtisodiyotga singdirilishiga
xizmat qilmoqda. Shuningdek, xorijiy investorlar bilan texnologik hamkorlik,
ilmiy-tadqiqot institutlarining biznes bilan integratsiyasi mustahkamlanmoqda.
1.3. Innovatsiyalar va texnologik yangilanishlar – iqtisodiy o‘sishning
harakatlantiruvchi kuchi sifatida
Bugungi kunda iqtisodiy o‘sishni faqat an’anaviy omillar – mehnat resurslari,
kapital, tabiiy boyliklar hisobiga ta’minlash tobora qiyinlashmoqda. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida yuqori raqobat, resurslar cheklanganligi va global

12texnologik o‘zgarishlar sharoitida innovatsiyalar va texnologik yangilanishlar
iqtisodiy taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchiga aylanmoqda.
Innovatsion g‘oyalar, mahsulotlar va jarayonlar iqtisodiy samaradorlikni
oshiribgina qolmay, yangi ish o‘rinlari yaratadi, eksport salohiyatini
kuchaytiradi, aholi farovonligini ta’minlaydi.
Innovatsiya deganda – yangi mahsulotlar, xizmatlar, texnologiyalar, ishlab
chiqarish usullari yoki menejment yondashuvlarini joriy etish, amalda qo‘llash
jarayoni tushuniladi. Innovatsiyalar fundamental fan yutuqlariga, eksperimental
ishlanmalar va amaliy ehtiyojlarga asoslanadi. Texnologik yangilanish esa
mavjud texnologiyalarni takomillashtirish, ularning samaradorligi, ekologik
xavfsizligi, quvvati yoki tezligini oshirishni nazarda tutadi. Ikkala jarayon bir-
biri bilan bevosita bog‘liq va o‘zaro to‘ldiruvchi hisoblanadi.
Rivojlangan davlatlar o‘z iqtisodiy strategiyalarida innovatsion o‘sishga
tayanadilar. Masalan, Germaniyada “Industry 4.0”, AQShda “Advanced
Manufacturing”, Yaponiyada esa “Society 5.0” kontsepsiyalari orqali raqamli
texnologiyalar, sun’iy intellekt, robototexnika, IoT (Internet of Things) kabi
zamonaviy innovatsiyalarni iqtisodiyotga integratsiyalash bo‘yicha keng
ko‘lamli dasturlar amalga oshirilmoqda. Ushbu strategiyalar natijasida bu
davlatlar jahon bozorlarida texnologik liderlikni saqlab qolmoqda.
Innovatsiyalarning iqtisodiy o‘sishga bevosita ta’siri bir nechta yo‘nalishda
namoyon bo‘ladi. Birinchidan, ular mahsulotlarning sifati va turlarini
kengaytiradi. Bu esa iste’molchilarning ehtiyojlarini qondirish darajasini
oshiradi, ichki bozorda raqobatni kuchaytiradi. Ikkinchidan, innovatsiyalar
ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirib, foydani ko‘paytiradi. Bu esa
korxonalar uchun qo‘shimcha investitsiyalar jalb qilish imkonini beradi.
Uchinchidan, innovatsion rivojlanish eksportbop mahsulotlar yaratishga xizmat
qilib, milliy valyutaning barqarorligini mustahkamlaydi.
Shuningdek, innovatsiyalar texnologik o‘zgarishlarni tezlashtiradi. Bu esa
ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, aqlli tizimlar asosida resurslarni

13samarali boshqarish, ishchi kuchining malakasiga bo‘lgan talabni oshirish kabi
natijalarga olib keladi. Masalan, sun’iy intellekt asosidagi dasturlar bugungi
kunda moliya, sog‘liqni saqlash, logistika, sanoat kabi ko‘plab sohalarda inson
mehnatini avtomatlashtirmoqda. Bu esa ishlab chiqarish unumdorligining
keskin o‘sishini ta’minlayapti.
Nazariy jihatdan qaralganda, innovatsiyalar endogen iqtisodiy o‘sish
modellari asosida baholanadi. Bu modellarda innovatsiyalar ichki o‘sish omili
sifatida tan olinadi va ular davlat siyosati, ilmiy-tadqiqot institutlari, xususiy
sektor investitsiyalari orqali boshqarilishi mumkin deb qaraladi. Romer,
Grossman va Helpman singari iqtisodchilar innovatsion o‘sishning ilmiy
bazasini yaratgan bo‘lib, ularning yondashuvlari asosida bugungi iqtisodiy
siyosatlar shakllantirilmoqda.
O‘zbekistonda ham innovatsion iqtisodiyotga o‘tish davlat siyosatining
ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. So‘nggi yillarda Innovatsion
rivojlanish vazirligi, Innovatsion rivojlanish jamg‘armasi, “Yoshlar
akademiyasi”, IT Park va boshqa tashkilotlar faoliyati kengaytirildi.
Texnoparklar va startaplarni qo‘llab-quvvatlash tizimi joriy qilindi. Ilmiy-
tadqiqot institutlari faoliyatiga davlat moliyaviy ko‘magini kuchaytirish orqali
innovatsiyalarni ishlab chiqarish bilan bog‘laydigan zanjir
mustahkamlanmoqda.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasining “2022–2026 yillarga
mo‘ljallangan taraqqiyot strategiyasi”da innovatsion rivojlanish bo‘yicha aniq
maqsad va ko‘rsatkichlar belgilangan. Jumladan, yalpi ichki mahsulotda yuqori
texnologiyali sanoat mahsulotlari ulushini oshirish, ilmiy tadqiqotlarga
ajratiladigan mablag‘ni YaIMning 2 foizigacha yetkazish, startap va
texnoparklar sonini ko‘paytirish rejalashtirilgan. Bu esa texnologik
yangilanishlar orqali iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishga xizmat qiladi.
Innovatsion iqtisodiyotda inson kapitali hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Innovatsiyalarni yaratish va joriy etish uchun malakali mutaxassislar, ilmiy

14izlanish olib boruvchi olimlar, ijodkor muhandislar kerak. Shu bois, ta’lim
tizimi, ayniqsa oliy va kasb-hunar ta’limi zamonaviy talablarga mos ravishda
takomillashtirilmoqda. STEAM (Science, Technology, Engineering, Arts,
Mathematics) yo‘nalishlarida bilim bergan holda raqamli ko‘nikmalar,
algoritmik tafakkur va muammoga yo‘naltirilgan fikrlash rivojlantirilmoqda.
Innovatsiyalar shuningdek, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojiga
ham katta turtki beradi. Startap loyihalar, axborot texnologiyalari, elektron
savdo, fintech yechimlari orqali yoshlar va yangi avlod tadbirkorlari raqobatga
kirib kelmoqda. Bu esa iqtisodiyotda yangi ishtirokchilar paydo bo‘lishiga,
bozor mexanizmlarining takomillashishiga olib kelmoqda. Shu orqali iqtisodiy
o‘sishga barqaror va doimiy turtki beriladi.
Texnologik yangilanishlar ekologik barqarorlikni ham ta’minlaydi.
Innovatsiyalar asosida ishlab chiqilgan “yashil” texnologiyalar – quyosh va
shamol energiyasi, chiqindisiz ishlab chiqarish, ekologik toza materiallar,
avtomobil va sanoat chiqindilarini kamaytirish texnologiyalari global iqlim
muammolariga qarshi kurashishda iqtisodiy yechim vazifasini bajaradi. Bu
yo‘nalishda O‘zbekiston ham “yashil iqtisodiyot” tamoyillariga asoslanib,
barqaror rivojlanish strategiyasini ishlab chiqmoqda.
Innovatsiyalar va texnologik yangilanishlar nafaqat hozirgi iqtisodiy
o‘sishning, balki kelajakdagi barqaror taraqqiyotning kafolatidir. Har bir yangi
texnologik avlod – yangi iqtisodiy model, yangi mahsulotlar, yangi xizmatlar va
yangi bandlik imkoniyatlarini yaratadi. Shu bois, har bir davlat o‘z taraqqiyot
strategiyasini ilm-fan, innovatsiya va texnologik yangilanishlar asosida
shakllantirishi zarur.

15II BOB. FAN-TEXNIKA TARAQQIYOTINING IQTISODIY
RIVOJLANISHGA TA’SIRI VA O‘ZBEKISTON TAJRIBASI
2.1. Jahon tajribasida fan-texnika taraqqiyoti va iqtisodiy yuksalish
bog‘liqligi
Zamonaviy jahon iqtisodiyoti tarixini tahlil qilar ekanmiz, fan-texnika
taraqqiyoti va iqtisodiy yuksalish o‘rtasida bevosita, kuchli bog‘liqlik
mavjudligini yaqqol ko‘rish mumkin. Rivojlangan davlatlarning iqtisodiy
qudrati, asosan, ilm-fan va texnologik innovatsiyalar asosida shakllangan. Bu
davlatlar iqtisodiyotini yuksaltirishda resurslar emas, balki inson kapitali,
intellektual salohiyat va texnologik ustunlik hal qiluvchi rol o‘ynagan. Shunday
qilib, jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, fan va texnika yutuqlariga
asoslanmagan taraqqiyot uzoq muddatli bo‘lishi mumkin emas.
Dunyo tajribasida Germaniya, AQSh, Yaponiya, Janubiy Koreya,
Finlyandiya va Singapur kabi davlatlar fan-texnika taraqqiyoti orqali iqtisodiy
yuksalishga erishgan ilg‘or namunalardir. Masalan, Germaniyada ishlab
chiqilgan “Industry 4.0” strategiyasi sanoatni raqamlashtirish, avtomatlashtirish
va sun’iy intellekt texnologiyalarini integratsiyalash orqali yangi iqtisodiy
model yaratdi. Bu model Germaniya sanoatini yanada samarador va
raqobatbardosh holga keltirdi. Natijada, Germaniya bugungi kunda Yevropa
Ittifoqining eng kuchli iqtisodiyoti hisoblanadi.
AQShda esa innovatsion rivojlanishning yuragi – texnologik kompaniyalar,
ilmiy markazlar va tadqiqot institutlaridir. Kaliforniyadagi Silikon vodiysi
(Silicon Valley) dunyoning eng yirik IT va innovatsion texnologiyalar markazi
bo‘lib, u yerda Microsoft, Apple, Google, Intel kabi global kompaniyalar

16faoliyat yuritadi. Bu kompaniyalar tomonidan yaratilgan texnologiyalar nafaqat
ichki AQSh iqtisodiyotini, balki global iqtisodiyotni ham shakllantiruvchi
kuchga aylangan.
Yaponiyada fan-texnika taraqqiyoti ko‘proq sanoat avtomatlashtirish,
robototexnika va elektronika tarmoqlarida kuchli rivojlangan. Yaponiyada
ishlab chiqilgan texnologiyalar sanoatdagi inson mehnatini qisqartirish,
mahsulot sifatini oshirish, ishlab chiqarish tannarxini kamaytirish imkonini
berdi. Bu davlatning texnologik salohiyati uni global avtomobil va elektronika
bozorida yetakchi davlatlardan biriga aylantirdi.
Janubiy Koreya esa o‘zining iqtisodiy rivojlanishini asosan innovatsiyalarga
asoslagan. 1960-yillarda agrar davlat hisoblangan Janubiy Koreya qisqa
muddatda texnologik taraqqiyot asosida rivojlanib, bugungi kunda Samsung,
LG, Hyundai kabi kompaniyalar orqali jahon iqtisodiyotida faol ishtirok
etmoqda. Bu muvaffaqiyatning asosida ta’lim tizimi, ilmiy tadqiqotlar va davlat
tomonidan innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash siyosati yotadi.
Shuningdek, Skandinaviya davlatlari – Finlyandiya, Shvetsiya, Daniya ham
ilm-fan va texnologiyalarni iqtisodiyotga samarali tatbiq etgan holda yuqori
daromadli va barqaror iqtisodiyotlarga erishgan. Finlyandiyada Nokia kabi
texnologik kompaniyalar nafaqat eksport daromadlarini oshirgan, balki ta’lim
va ijtimoiy sohalarga innovatsiyalarni jalb qilgan. Bu davlatlar ilm-fanni
ustuvor yo‘nalish deb bilib, davlat byudjetining katta qismini ilmiy
tadqiqotlarga ajratadi.
Xitoyning rivojlanish tajribasi ham e’tiborga loyiq. So‘nggi 30 yilda Xitoy
nafaqat dunyoning “dunyo fabrikasi”ga, balki fan-texnika yutuqlariga
asoslangan yirik texnologik davlatga aylandi. Alibaba, Huawei, Tencent kabi
kompaniyalar sun’iy intellekt, raqamli savdo, mobil texnologiyalar sohasida
jahon yetakchisiga aylangan. Xitoyning 5G texnologiyasini rivojlantirishdagi
muvaffaqiyati esa uning texnologik mustaqilligini namoyon etadi. Bu davlat

17ilmiy-tadqiqotlarga ajratilayotgan mablag‘ hajmi bo‘yicha AQShdan keyin
ikkinchi o‘rinda turadi.
Dunyo tajribasi shuni ko‘rsatadiki, fan-texnika taraqqiyoti iqtisodiy
yuksalishga quyidagi yo‘llar bilan xizmat qiladi:
 Ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi.
 Mehnat unumdorligini ko‘paytiradi.
 Raqobatbardosh mahsulot yaratishga imkon beradi.
 Eksport salohiyatini kuchaytiradi.
 Yangi tarmoqlar va ish o‘rinlarini yaratadi.
 Ijtimoiy xizmatlar sifatini oshiradi.
 Barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi.
Ushbu tajribalar asosida umumlashtirilgan holatda aytish mumkinki,
innovatsiyalar va texnologiyalarni iqtisodiyotga samarali tatbiq qilish

18uchun quyidagi shart-sharoitlar muhim:
Yuqorida qayd etilgan omillarni to‘laqonli shakllantirgan mamlakatlar
iqtisodiy yuksalish yo‘lida jadal sur’atlar bilan oldinga siljiyapti. Bu esa
O‘zbekiston uchun ham muhim saboqdir. O‘zbekistonda ham jahon tajribasidan
kelib chiqqan holda ilm-fan va texnikani rivojlantirish, ularni iqtisodiy sohalar
bilan bog‘lash bo‘yicha qator islohotlar olib borilmoqda. Jumladan,
texnoparklar tashkil etilishi, innovatsion dasturlar, startap loyihalarni qo‘llab-
quvvatlash mexanizmlari, yuqori texnologiyali ishlab chiqarish tarmoqlarini
shakllantirish – bularning barchasi jahon tajribasining amaliy tatbiqidir.– Ilmiy tadqiqotlar uchun qulay muhit va
moliyaviy manbalar;
– Ta’lim tizimi va fan o‘rtasidagi
uzviylik;
– Innovatsion infratuzilma (texnoparklar,
klasterlar, inkubatorlar);
– Xususiy sektor va davlat hamkorligi;
– Patent va intellektual mulk himoyasi;
– Startaplar va kichik innovatsion
biznesni qo‘llab-quvvatlash.

19So‘nggi yillarda dunyo bo‘yicha fan-texnika yutuqlari va innovatsion
faoliyatga ajratilayotgan xarajatlar salmoqli sur’atda ortib bormoqda. 2021–
2025 yillar mobaynida ko‘plab davlatlar ilm-fan va texnologiyalar sohasiga
katta e’tibor qaratib, uni iqtisodiy o‘sishning ustuvor yo‘nalishiga aylantirdi.
Xususan, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalariga (ITTKI)
ajratiladigan investitsiyalar hajmi jahon yalpi ichki mahsulotining (YaIM)
o‘rtacha 2,4 foizini tashkil etdi (UNESCO Science Report, 2023).
2021-yil holatiga ko‘ra, AQSh ilm-fan va texnologiyalar sohasiga 706
milliard dollar ajratgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2024-yilda 812 milliard dollarga
yetdi. 2025-yil prognozlariga ko‘ra, bu raqam 850 milliard dollardan oshishi
kutilmoqda. AQShda ITTKI xarajatlarining 70 foizi xususiy sektor tomonidan
moliyalashtirilmoqda. Bu esa fanning ishlab chiqarish bilan bevosita
bog‘liqligini ko‘rsatadi.
Xitoy esa ushbu sohadagi yillik investitsiyalarini 2021-yilda 446 milliard
dollar deb e’lon qilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 580 milliard dollarga
yetdi. 2025-yilga kelib, Xitoyning ilmiy-tadqiqot xarajatlari 3,0% YaIM
darajasiga yetishi prognoz qilinmoqda. Bu bilan Xitoy AQShdan keyin ilm-fan
sohasida eng ko‘p mablag‘ ajratuvchi davlat bo‘lib qolmoqda.
Germaniya 2021-yilda ITTKIga YaIMning 3,13 foizini sarflagan. Bu
ko‘rsatkich 2023-yilda 3,21 foizga, 2025-yilga kelib esa 3,3 foizga yetishi
rejalashtirilgan (Statistisches Bundesamt, 2024). Germaniyada ayniqsa
avtomobilsozlik, sanoat avtomatlashtirish va yashil texnologiyalar
yo‘nalishlariga katta sarmoya yo‘naltirilgan.
Janubiy Koreya esa ITTKI xarajatlari bo‘yicha dunyoda yetakchilardan biri
bo‘lib, 2021-yilda bu ko‘rsatkich 4,81% ni tashkil etgan. 2023-yilda bu
ko‘rsatkich 4,93% ga ko‘tarildi. 2025-yilga kelib esa 5,0% YaIMga teng
bo‘lishi rejalashtirilgan. Koreyada startap kompaniyalar soni 2021–2024 yillar
oralig‘ida 21 foizga oshgan. Samsung va LG kabi korporatsiyalar mamlakatdagi
ilmiy-tadqiqot xarajatlarining 40 foizini o‘z zimmasiga oladi.

20Yaponiya ham fan-texnika sohasida yetakchi davlatlardan biri hisoblanib,
2021-yilda ilmiy izlanishlarga 154 milliard dollar sarflagan. 2024-yilda bu
ko‘rsatkich 162 milliard dollarga yetgan. Raqamli iqtisodiyot, robototexnika va
nanoelektronika bu yerda ustuvor yo‘nalishlar hisoblanadi. Yaponiya 2025-
yilda R&D (Research and Development) indeksida birinchi uchlikdan o‘rin
olishni maqsad qilgan.
Evropa Ittifoqi bo‘yicha esa umumiy ilmiy-tadqiqot xarajatlari 2021-yilda
328 milliard yevroni tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 380
milliard yevroga yetdi. 2025-yil uchun maqsad – 3% YaIM miqdoridagi
innovatsion xarajatlar darajasiga erishish (EU Horizon Europe dasturi
doirasida). Bu holat iqtisodiy o‘sishning innovatsiyaviy modelga asoslanishini
isbotlaydi.
Jahon innovatsion indeksiga (Global Innovation Index – GII) ko‘ra,
2021–2025 yillarda quyidagi holatlar kuzatildi:
Yil 1-o‘rin 2-o‘rin 3-o‘rin O‘zbekiston
o‘rni
2021 Shveysariy
a Shvetsiya AQSh 93-o‘rin
2022 Shveysariy
a AQSh Shvetsiya 87-o‘rin
2023 Shvetsiya Shveysariy
a AQSh 82-o‘rin
2024 AQSh Shvetsiya Singapur 75-o‘rin
2025
(prog.) Shvetsariy
a AQSh Finlyandiy
a 70–72
(kutilmoqda)
Ushbu jadvaldan ko‘rinadiki, innovatsiyalar darajasi yuqori bo‘lgan davlatlar
doimiy ravishda yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlarini namoyon etmoqda.

21Shuningdek, O‘zbekiston ham so‘nggi yillarda mazkur indeks bo‘yicha o‘z
o‘rnini sezilarli darajada yaxshilagan.
Startaplar va texnoparklar soni ham iqtisodiy innovatsiyalarning ko‘rsatkichi
hisoblanadi. 2021-yilda AQShda 72 mingdan ortiq texnologik startap faoliyat
yuritgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 81 mingga yetgan. Hindiston – 3-
o‘rinda: 2021-yilda 59 ming, 2024-yilda esa 76 mingdan oshiq startap faoliyat
yuritgan.
2021–2025 yillar oralig‘ida dunyo bo‘yicha patent arizalari quyidagicha
o‘sgan (WIPO ma’lumotlari asosida):
2021-yil: 3,4 million ariza (Xitoy: 1,59 mln)
2022-yil: 3,6 million (Xitoy: 1,65 mln)
2023-yil: 3,8 million (Xitoy: 1,71 mln)
2024-yil: 4,1 million (Xitoy: 1,79 mln, prognoz)
2025-yil (kutilmoqda): 4,3 milliondan ortiq
Bu ko‘rsatkichlar global iqtisodiyotda fan-texnika taraqqiyoti va intellektual
mulk sohasining naqadar jadal rivojlanayotganidan dalolat beradi. Har bir yangi
patent – bu iqtisodiyotga kiritilgan yangi qiymat, raqobat ustunligi va eksport
imkoniyatidir.
Shuningdek, xalqaro reytinlarda ko‘plab davlatlar o‘z innovatsion siyosati
orqali iqtisodiy ko‘rsatkichlarini yaxshilamoqda. Masalan, 2023-yilda Janubiy
Koreya, Shvetsiya va Singapur “Global Competitiveness Index”da birinchi
beshlikdan joy oldi. Ularning barchasi ilm-fan va texnologiyalarni asosiy
ustuvor yo‘nalish deb biladi.
2021–2025 yillar davomida jahon tajribasi shuni isbotladiki, fan-texnika
taraqqiyoti iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi bosh omilga aylangan. Statistika,
reytinglar va tahlillar shuni ko‘rsatadiki, ilmiy-tadqiqot faoliyatini qo‘llab-
quvvatlayotgan, texnologik yangilanishlarga sarmoya kiritayotgan davlatlar
iqtisodiy yetakchilikka erishmoqda. Shu bois, O‘zbekiston ham global

22tendensiyalarni inobatga olgan holda, innovatsion iqtisodiyot sari harakatni
jadallashtirishi dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda.

242.2. O‘zbekistonda ilm-fan va texnologiyalarni rivojlantirish bo‘yicha
olib borilayotgan siyosat
O‘zbekiston mustaqillik yillarida ilm-fan, texnologiyalar va innovatsion
faoliyatni davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylantirib, 2017 yildan
boshlab mazkur sohada tizimli islohotlarga kirishdi. Ayniqsa, 2017 yil noyabr
oyida Innovatsiyalarni rivojlantirish vazirligining tashkil etilishi bu boradagi
siyosiy irodaning muhim ifodasi bo‘ldi. Shu vaqtdan boshlab ilmiy-tadqiqot
infratuzilmasi, grant tizimi va ilm-fan asosidagi iqtisodiy rivojlanish modeli
shakllantirila boshlandi.
2018 yilda Prezident farmoni asosida fan-texnika dasturlari va texnologiya
transferi jarayonlarini kuchaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar to‘plami qabul
qilindi. Unga ko‘ra, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlariga buyurtma
asosida moliyaviy ko‘mak ko‘rsatilishi, texnologik ishlanmalarni iqtisodiyotga
integratsiyalash bo‘yicha ustuvor loyihalar ishlab chiqilishi belgilandi.
2022–2026 yillar uchun Milliy innovatsion rivojlanish strategiyasi doirasida
innovatsion infratuzilma – texnoparklar, biznes-inkubatorlar, startap
akseleratorlar kengaytirildi. Mazkur strategiyaning asosiy maqsadi – ilm-fan va
texnologiyalarga sarflanadigan mablag‘ hajmini yalpi ichki mahsulotning
kamida 2 foizigacha yetkazishdan iborat bo‘ldi.
2021–2024 yillarda davlat byudjeti orqali ilm-fan va innovatsiyalarni
moliyalashtirish hajmi bosqichma-bosqich oshirildi. So‘nggi statistik
ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonning ilmiy-tadqiqotga ajratgan xarajatlari
YaIMning 0,7–1 foizi atrofida bo‘lgan. 2025–2026 yillarda esa bu ko‘rsatkichni
1,5 foizga yetkazish belgilangan. Bu yondashuv ilmiy-texnik salohiyatni
kuchaytirishning strategik mezoniga aylantirilganini ko‘rsatadi.
2020 yildan boshlab grant asosida ilmiy loyihalarni moliyalashtirish tizimi
ishga tushirildi. Endilikda ilmiy loyihalar tanlov asosida moliyalashtirilmoqda,
va o‘rtacha grant miqdori 80 ming AQSh dollaridan ortiqni tashkil etmoqda. Bu

25esa ilmiy tadqiqot institutlari va yosh olimlar uchun barqaror faoliyat yuritish
imkonini yaratdi.
Innovatsion infratuzilmani kengaytirish maqsadida IT Park, texnoparklar,
universitetlar huzuridagi texnologik markazlar faoliyati kuchaytirildi. 2024 yil
oxiriga kelib, faqat IT Park doirasida ro‘yxatdan o‘tgan texnologik
kompaniyalar soni 2 500 taga yetdi, ularda 38 600 nafardan ortiq mutaxassis
doimiy ish o‘rinlariga ega bo‘ldi. Bu sohaga xorijiy sarmoyalar ham jalb qilindi.
“Digital Uzbekistan – 2030” strategiyasi doirasida IT yo‘nalishida 25
mingdan ortiq ish o‘rinlarini yaratish, ularning 50 foizini ayollar va 4 foizini
nogironlar uchun ajratish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqildi. Shuningdek,
chet ellik IT mutaxassislarni jalb qilish uchun "Tech Visa", "Zero Risk",
"Local2Global" dasturlari ishga tushirildi.
Ilm-fan siyosatini xalqaro standartlarga moslashtirish maqsadida O‘zbekiston
YUNESKO bilan hamkorlikda “Ilm, texnologiya va innovatsiyalarni
rivojlantirish bo‘yicha milliy siyosat” loyihasini amalga oshirmoqda. Bu loyiha
2021–2030 yillar oralig‘ida ilmiy salohiyatni oshirish, ilm-fanni iqtisodiyotga
yaqinlashtirish va texnologiyalarni tijoratlashtirishni ko‘zda tutadi.
O‘zbekiston ilm-fan va texnologiyalar rivoji (2021–2025)
Yil YaIMdagi
ITTKI
ulushi (%) Moliyalashtirilga
n loyihalar soni Ilmiy
xodimlar
soni
(ming) IT Park
kompaniyalari
soni Startaplar
soni
2021 0.7 1480 31.2 1500 320
2022 0.9 1650 33.5 1800 400
2023 1.0 1800 36.0 2100 470
2024 1.2 2000 38.7 2500 540
2025 1.5 2300 41.0 2800 600

26Mahalliy miqyosda ham ijobiy siljishlar kuzatilmoqda. 2021 yilda
Qashqadaryo viloyatida ilmiy-innovatsion faoliyat bo‘yicha milliy reyting joriy
qilinib, ijtimoiy fanlar, texnika va tibbiyot yo‘nalishlarida samarali faoliyat
yuritgan ilmiy tashkilotlar rag‘batlantirildi. Bu esa raqobatbardosh ilmiy
muhitni shakllantirishda muhim qadam bo‘ldi.
Patentlar va texnologik ishlanmalarning tijoratlashtirilish darajasi ham
oshmoqda. Masalan, 2019 yilda 1 480 ta ilmiy loyiha moliyalashtirilgan bo‘lsa,
2024 yilga kelib bu ko‘rsatkich 2
000 dan oshdi. Ilmiy kashfiyotlar asosida
ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan mahsulotlar hajmi ham sezilarli o‘sgan.
Sun’iy intellekt bo‘yicha ham qonunchilik va texnologik asoslar
shakllantirildi. 2023 yilda Oliy Majlisda AIni tartibga soluvchi qonun loyihasi
birinchi o‘qishda qabul qilindi. 2025 yilga kelib, AIni qo‘llagan holda xizmat
ko‘rsatish sohasida 3
000 dan ortiq loyiha ishlab chiqildi. Bu yangi
texnologiyalarni iqtisodiyotga tatbiq etish yo‘lidagi muhim yutuqlardan biridir.

27 Ko‘k chiziq: IT Park kompaniyalari soni yillik o‘sishi 15–20% atrofida.
Yashil chiziq: Startaplar soni bo‘yicha yillik o‘sish sur’atlari 20–25%
oralig‘ida bo‘lib, ba’zi yillarda sekinlashish yoki barqarorlashish kuzatilgan.
2.3. Innovatsion iqtisodiyot sari yo‘l: istiqbollar va takliflar
Zamonaviy dunyoda iqtisodiy raqobat asosan bilimga asoslangan, texnologik
yangilanishlarni tezda o‘zlashtiruvchi va innovatsiyalarga tayanuvchi davlatlar
o‘rtasida kechmoqda. Shu nuqtai nazardan innovatsion iqtisodiyot bugungi
global iqtisodiy tizimning asosiy yo‘nalishiga aylanib bormoqda. Innovatsion
iqtisodiyot – bu texnologik yangiliklar, ilm-fan yutuqlari, raqamli tizimlar va
inson kapitaliga tayangan holda shakllanuvchi iqtisodiy modeldir. O‘zbekiston
ham bu yo‘ldan izchil bormoqda.
Innovatsion iqtisodiyotga o‘tish — bu faqat ilmiy tadqiqotlar sonini
ko‘paytirish yoki texnologik mahsulotlar ishlab chiqarish emas, balki butun
iqtisodiy, ijtimoiy, ta’lim va boshqaruv tizimlarini yangilash, ularni zamonaviy

28texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish jarayonidir. Bugungi kunda O‘zbekistonda
bu boradagi chora-tadbirlar aniq strategiyalar asosida amalga oshirilmoqda.
Innovatsion iqtisodiyot sari harakatning asosiy yo‘nalishlaridan biri bu —
ilmiy izlanishlarni iqtisodiyotning real tarmoqlari bilan integratsiyalashdir. Bu
degani, fundamental fan yutuqlari ishlab chiqarishga tatbiq etilishi, korxonalar
esa ilmiy muassasalar bilan uzviy ishlashi kerak. Hozirda texnoparklar, IT Park,
biznes-inkubatorlar orqali aynan shunday hamkorlik tizimlari shakllanmoqda.
Ammo bu jarayonni yanada chuqurlashtirish va milliy iqtisodiyotning har bir
sohasiga yoyish talab etiladi.
Kelgusida innovatsion iqtisodiyotni shakllantirishda ustuvor bo‘lishi lozim
bo‘lgan yo‘nalishlardan biri — fan, ta’lim va ishlab chiqarish zanjirini
mustahkamlashdir. Bu zanjirda universitetlar ilmiy-tadqiqot bilan
shug‘ullanishi, texnoparklar ularni tijoratlashtirishi, ishlab chiqaruvchilar esa
texnologiyalarni amaliyotga joriy qilishi zarur. Hozirda O‘zbekiston oliy ta’lim
muassasalarida “Universitet 3.0” modelini joriy qilish yo‘lidagi dastlabki
qadmlar tashlangan. Bu model innovatsion iqtisodiyotga o‘tishda muhim
mexanizmdir.
Yana bir muhim yo‘nalish — bu raqamli transformatsiyadir. Raqamlashtirish
innovatsion iqtisodiyotning asosi hisoblanadi. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda
elektron hukumat, onlayn xizmatlar, masofaviy ta’lim va raqamli bank
xizmatlari rivojlandi. Kelgusida sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport va
energetika tarmoqlarini to‘liq raqamlashtirish orqali ishlab chiqarish
samaradorligini sezilarli darajada oshirish mumkin.Shuningdek, inson
kapitalining salohiyatini oshirish innovatsion iqtisodiyot uchun hal qiluvchi
omildir. O‘zbekistonda 2030 yilgacha mo‘ljallangan ta’lim strategiyasi aynan
yuqori malakali kadrlar tayyorlash, zamonaviy texnik va texnologik
yo‘nalishlarni kuchaytirishga qaratilgan. Innovatsion iqtisodiyotda shunchaki
muhandislar yoki dasturchilar emas, balki ijodiy fikrlovchi, muammoga
yo‘naltirilgan, ko‘p tilli, global mehnat bozoriga tayyor yosh avlod zarur.

29Kelgusidagi istiqbollarni tahlil qilar ekanmiz, quyidagi bosqichma-bosqich
maqsadlar e’tiborga loyiq:
Ilm-fan va innovatsiyalarga ajratiladigan mablag‘ hajmini 2025 yilgacha
YaIMning 1,5–2 foiziga yetkazish;
Texnoparklar sonini har bir viloyatda tashkil etish va ularda har yili kamida
100 ta yangi startapni ishga tushirish;
Innovatsion mahsulotlar eksportini 2030 yilgacha 10 baravarga oshirish;
“Yashil” texnologiyalarni har bir sohada keng tatbiq etish;
Fan-texnika yutuqlari asosida ishlab chiqilgan mahsulotlar uchun soliq
imtiyozlarini kengaytirish;
Innovatsion faoliyatni rag‘batlantiruvchi qonunchilik bazasini kuchaytirish.
Yuqoridagi istiqbollarni ro‘yobga chiqarish uchun bir qator takliflar ham
mavjud:
Birinchidan, innovatsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlovchi davlat grantlarini
nafaqat ilmiy muassasalarga, balki korxona va fermerlarga ham kengaytirish
kerak.
Ikkinchidan, davlat-xususiy sheriklik asosida ilmiy laboratoriyalarni
hududlarda tashkil etish zarur. Bu mahalliy muammolarga mos innovatsion
yechimlar yaratishga xizmat qiladi.
Uchinchidan, oliy ta’lim muassasalarida fundamental fanlarga asoslangan
startap markazlarini tashkil etish, ularni tijoratlashtirish mexanizmlarini
soddalashtirish muhim.
To‘rtinchidan, xalqaro tajribani o‘rganish va texnologik transfer jarayonlarini
kuchaytirish lozim. Bu maqsadda xorijdagi ilg‘or universitetlar va ilmiy
markazlar bilan hamkorlik aloqalarini kengaytirish foydali bo‘ladi.
Beshinchidan, innovatsion loyihalarni baholash va ularga davlat
buyurtmasini shakllantirish bo‘yicha yagona axborot platformasini yaratish
dolzarb masaladir Shuningdek, sun’iy intellekt, biotexnologiya, kvant
texnologiyalari, blokcheyn kabi zamonaviy yo‘nalishlarda milliy ilmiy

30maktablarni shakllantirish zarur. Bu sohalarda yetuk mutaxassislarni tayyorlash,
xorijdan qaytgan olimlar uchun grant dasturlarini kengaytirish orqali milliy
innovatsion kadrlar zaxirasini yaratish mumkin.
Raqamli texnologiyalar orqali innovatsion faoliyatni tezlashtirish ham zarur.
Masalan, startaplar uchun onlayn platformalar, elektron inkubatorlar, patent
ro‘yxatga olishning raqamli tizimlari yaratilishi kerak. Bu tizimlar orqali
byurokratik to‘siqlar bartaraf etilib, yoshlarning texnologik g‘oyalarini tezda
hayotga tatbiq etish imkoniyati yaratiladi.

31 Xulosa
Men ushbu kurs ishini tayyorlar ekanman, fan-texnika taraqqiyotining
zamonaviy iqtisodiy o‘sishdagi o‘rni va ahamiyatini chuqur tahlil qildim. XX
va XXI asrlar tarixiga nazar tashlasak, iqtisodiy taraqqiyotga erishgan barcha
davlatlar bu muvaffaqiyatni, eng avvalo, ilm-fan va texnologik yutuqlarga
tayanib amalga oshirganliklarini ko‘rish mumkin. Men bu jarayonda ilm-fan,
texnika va innovatsiyalar birgalikda harakat qilgan taqdirda, nafaqat ishlab
chiqarish samaradorligi, balki inson hayoti sifati ham yuqori darajaga
ko‘tarilishini angladim.
Kurs ishining birinchi bobida men fan-texnika taraqqiyoti tushunchasi va
uning iqtisodiyotga ta’siri haqida nazariy asoslarni tahlil qildim. Ayniqsa,
innovatsiyalar va texnologik yangilanishlarning iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantiruvchi kuch sifatida qanday ishlashini ko‘rsatib beruvchi nazariy
modellar – R. Solow, J. Schumpeter, P. Romer kabi iqtisodchilarning qarashlari
asosida chuqur tahlil qilindi.
Ikkinchi bobda esa men jahon tajribasiga asoslangan holda fan-texnika
taraqqiyoti va iqtisodiy yuksalish o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rgandim. AQSh,
Germaniya, Yaponiya, Janubiy Koreya kabi davlatlarning misolida
innovatsiyaga asoslangan iqtisodiy model qanday barqaror rivojlanishga olib
kelishini tahlil qildim. Shu bilan birga, O‘zbekistonda so‘nggi yillarda ilm-fan,
texnologiya va innovatsiyalarni rivojlantirish bo‘yicha olib borilayotgan
siyosat, davlat strategiyalari, texnoparklar, IT Parklar, grantlar va ilmiy
izlanishlarni qo‘llab-quvvatlovchi tizimlar misolida yurtimizda innovatsion
iqtisodiyot sari qadamlar aniq bosilayotganini aniqladim.
Tahlillar asosida xulosa qilamanki, O‘zbekistonning barqaror iqtisodiy
o‘sishiga erishishida fan-texnika taraqqiyoti strategik omil hisoblanadi. Men
ushbu mavzuni o‘rganish jarayonida ilmiy-tadqiqotlarga ajratilayotgan
mablag‘larning samaradorligini oshirish, universitetlar, ishlab chiqarish

32korxonalari va ilmiy markazlar o‘rtasidagi integratsiyani kuchaytirish, yosh
olimlar va startaplarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash zarurligini angladim.
Shu asosda men quyidagi fikrga kelaman: O‘zbekiston innovatsion
rivojlanish sari dadil harakat qilayotgan bir davrda, ilm-fan va texnologiyalarni
iqtisodiyot bilan uyg‘unlashtirish har bir fuqaro, ayniqsa, yosh avlodning ham
faol ishtirokini talab qiladi. Kelajakda men ham o‘z mutaxassisligim doirasida
fan va texnika yutuqlarini amaliyotga tatbiq etish orqali iqtisodiy taraqqiyotga
hissa qo‘shishga harakat qilaman.

33Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3411) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Fan-texnika taraqqiyoti – iqtisodiy rivojlanish omili sifatida

Sotib olish