Fan va texnika taraqqiyotining jadallashuvi - Algebra - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	142.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Algebra

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

796 Sotish

Fan va texnika taraqqiyotining jadallashuvi

Sotib olish

Fan va texnika taraqqiyotining jadalashuvi
Mundarija:
Fan va texnika taraqqiyotining jadalashuvi .................................................................................................................... 1
Kirish ............................................................................................................................................................................... 2
I.Bob.Fan va texnika taraqqiyotining jadalashuvi .......................................................................................................... 4
1.1.Fan-texnika taraqqiyot tarixi va ijtimoiy-huquqiy asoslari ....................................................................................... 4
1.2.Axborot va bilim jadallashuvining shart-sharoitlari va omillari ............................................................................... 6
II.Bob.Zamonaviy texnologiyalar vositasida talabalarning dunyoqarashini rivojlantirish ........................................... 14
2.1.Fan texnika taraqqiyotining jamiyat, tabiat, inson va atrof muhitga ta’siri ............................................................ 14
2.2.Zamonaviy texnologiyalar vositasida talabalarning dunyoqarashini rivojlantirish ................................................ 19
Xulosa ........................................................................................................................................................................... 27
Foydalanilgan adabiyotar .............................................................................................................................................. 29
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Fan-texnika taraqqiyoti - fan bilan texnikaning o zaroʻ
bog' liq, yagona, ilgarilab boruvchi taraqqiyoti; ijtimoiy taraqqiyot asosi. Dastlab
ʻ
fan rivoji bilan texnika taraqqiyoti o rtasidagi yaqinlashuv 16—18-asrlarda
ʻ
manufaktura ishlab chiqarishi bilan bog liq holda sodir bo ldi. Bungacha moddiy
ʻ ʻ
ishlab chiqarish empirik tajribalar, hunarmandlik asosida shakllangan. Teologiya
va sxolastika ta siridagi tabiat haqidagi ilmiy nazariy bilimlar ham ishlab
ʼ
chiqarishga xech qanday salbiy ta sir qilmasdan sekinlik bilan rivojlangan.Ilmiy va
ʼ
texnikaviy taraqqiyot inson faoliyatining 2 ta nisbatan mustaqil yo nalishi sifatida
ʻ
yuksala boshlagan.
16-asrda savdo-sotiq va yirik manufakturadagi tub o zgarishlar bir qancha aniq
ʻ
vazifalarni nazariy va eksperimental hal qilishni talab qildi. Bu davrda fan
Uyg onish davri g oyalari ta sirida sxolastika an analarini parchalab, amaliyotga
ʻ ʻ ʼ ʼ
murojaat qildi. Kompas, porox va kitob nashr qilish ilmiytexnikaviy faoliyatga
asos solgan 3 ta yirik kashfiyot bo ldi. Suv
ʻ tegirmonlarining rivojlanayotgan
manufaktura ishlab chiqarishida qo llanilishi ba zi mexanik jarayonlarni nazariy
ʻ ʼ
tadqiq etishni talab qildi. Natijada charxpalak g ildiragi, charxpalak harakati
ʻ
nazariyasi, karshilik va ishqalanish ta limotlari yaratildi. Fan bilan texnika
ʼ
yaqinlashuvining 2bosqichi mashina ishlab chiqarishning 18-asr oxiridan boshlab
taraqqiy etishi bilan bog liq bo lib, bunda fan bilan texnika bir-birining jadal
ʻ ʻ
rivojlanishiga ta sir ko rsatdi. Bu davrda ilmiy tadqiqot faoliyatida nazariy
ʼ ʻ
masalalarni hayotga tatbiq qilishga da vat etuvchi fanning maxsus bo g inlari
ʼ ʻ ʻ
paydo bo ldi: amaliy tadqiqotlar, ishlab chiqarish tadqiqotlari, amaliy konstruktiv
ʻ
ishlanmalar va h.k. Fan-texnika taraqqiyotit. ning 3bosqichi fantexnika inqilobi
bilan bog liq. Uning ta sirida texnika taraqqiyotiga qaratilgan ilmiy sohalar
ʻ ʼ
kengayadi. Texnik masalalarni hal qilishda biologlar, fiziologlar, psixologlar,
mantiqshunoslar ishtirok etadi. Ma’lumki, har qanday holatda ham ilmiy – texnika
taraqqiyotining bosib o’tgan tarixiy asoslari bor. Bunga yaqin kelajakka bir nazar
solaylik. XX asrning o’rtalariga kelib fanning ijtimoiy hayotdagi roli mislsiz
2

darajada oshdi. Fanlar taraqqiyotidagi inqiloblarning xarakteri o’zgardi, ya’ni ilm
sohasidagi inqiloblar texnika sohasidagi axborotlar bilan uyg’unlashib ketdi va
ilmiy – texnika inqilobi yuzaga keldi, shuningdek ijtimoiy fanlar yo nalishlari,ʻ
iqtisod va ishlab chiqarishni tashkil qilish, iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni ilmiy
boshqarish, aniq ijtimoiy tadqiqotlar kabilarga bilvosita ta sir qiladi. Fanning
ʼ
texnikaga nisbatan yetakchilik mavqei yanada yorqin namoyon bo ladi, fan
ʻ
texnikani uzluksiz inqiloblashtiruvchi kuchga aylanadi. O z navbatida, texnika
ʻ
ham fan taraqqiyotiga ijobiy ta sir ko rsatib, uning oldiga yangi talab va vazifalar
ʼ ʻ
qo yadi. Hozirgi zamon fantexnika inqilobining xarakterli xususiyati uning sanoat
ʻ
bilan birga ijtimoiy hayotning turli sohalari: qishloq xo jaligi, transport, aloqa,
ʻ
tibbiyot, ta lim, maishiy xizmat kabilarni qamrab olganligidadir.
ʼ
Kurs ishining maqsadi : O’quvchilarga Yangi O’zbeistonda fan va texnika
taraqqiyotining jadalashuvi haqida ma’lumot berish
Kurs ishining vazifasi : Fan-texnika taraqqiyot tarixi va ijtimoiy-huquqiy
asoslari haqida
Kurs ishining ob'ekti : Fan texnika taraqqiyotining jamiyat, tabiat, inson va
atrof muhitga ta’siri
Kurs ishining predmeti: Zamonaviy texnologiyalar vositasida talabalarning
dunyoqarashini rivojlantirishning dolzarbligi.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I.Bob.Fan va texnika taraqqiyotining jadalashuvi
1.1.Fan-texnika taraqqiyot tarixi va ijtimoiy-huquqiy asoslari
Fan-texnika taraqqiyoti [FTT] – bu fan va texnikaning oldinga siljishi,
tabiatdagi tashqi kuchlarni o`rganish va o`zlashtirish asosida ishlab chiqaruvchi
kuchlarining barcha elementlarini evolyutsion rivojlanishi: moddiy ishlab
chiqarishni rivojlantirishning ob'ektiv, doimiy faoliyat yurituvchi muntazamligi
bo'lib, uning natijasi texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etishning izchil
takomillashtirilishi va ularning samaradorligini oshirishdir.
Insoniyat iqtisodining asosiy qonunlaridan biri ijtimoiy ishlab chiqarishning
bosqichma-bosqich rivojlanishi, uning doimiy takomillashib borishidir. Ular ilm-
fan va texnika taraqqiyotiga asoslanadi.
Insoniyat sivilizatsiyasining ming yilliklari davomida ilmiy-texnikaviy
taraqqiyot murakkab va ziddiyatli rivojlanish yo‘lini bosib o‘tdi. Bu jamiyat
taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida 18-asr oxiri - 19-asr boshlarigacha ilmiy
taraqqiyotdan alohida amalga oshirilgan texnik taraqqiyot bilan bog liq edi. Sanoatʻ
inqilobi davridagina ilmiy-texnika taraqqiyotining tez yaqinlashuvi boshlandi va
yaxlit ilmiy-texnikaviy taraqqiyot (ITT) vujudga keldi. Shu vaqtdan boshlab fanni
bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylantirish jarayoni boshlandi, u taxminan bir
yarim asr davom etdi va 1950-yillarning o'rtalarida ilmiy-texnikaviy inqilob
rivojlanishi bilan yakunlandi.
2019-yilda tatqiqodchilar bir necha o`n yillar ichida ilmiy-texnikaviy
taraqqiyot (ITT) o'ziga xos xususiyati misli ko'rilmagan sur'atdir. Bu raqamli va
infokommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi bilan bog'liq. Texnologik
rivojlanish tezligini va natijada ijtimoiy-iqtisodiy va infratuzilmaviy o'zgarishlarni
inson hayoti bilan o'zaro bog'lash bizga rivojlanish tezligida sifat oshishiga imkon
beradi, bu yangi vaqtinchalik davrga o'tishni anglatadi. Real vaqt rejimida tub
o zgarishlar ro y bermoqda va insoniyat o z tarixida hech qachon duch kelmagan
ʻ ʻ ʻ
misli ko rilmagan imkoniyatlar va muammolarni yuzaga keltirmoqda.
ʻ
Dastlabki fan rivoji bilan texnika taraqqiyoti o rtasidagi yaqinlashuv 16—18-
ʻ
4

asrlarda manufaktura ishlab chiqarishi bilan bog liq holda sodir bo lgan. 16-asrdaʻ ʻ
savdo-sotiq va yirik manufakturadagi tub o zgarishlar bir qancha aniq vazifalarni
ʻ
nazariy va eksperimental hal qilishni talab qildi. Bu davrda fan uyg onish davri
ʻ
g oyalari ta sirida sxolastika an analarini parchalab, amaliyotga murojaat qildi.
ʻ ʼ ʼ
Kompas, porox va kitob nashr qilish ilmiy-texnikaviy faoliyatga asos solgan 3 ta
yirik kashfiyot bo ldi.
ʻ
 1-bosqich: Suv tegirmonlarining rivojlanayotgan manufaktura ishlab
chiqarishida qo llanilishi ba zi mexanik jarayonlarni nazariy tadqiq etishni talab
ʻ ʼ
qildi. Natijada charxpalak g ildiragi, charxpalak harakati nazariyasi, qarshilik va
ʻ
ishqalanish ta limotlari yaratildi.
ʼ
 2-bosqich: Mashina ishlab chiqarishning 18-asr oxiridan boshlab taraqqiy
etishi bilan bog liq bo lib, bunda fan bilan texnika bir-birining jadal rivojlanishiga
ʻ ʻ
ta sir ko rsatdi. Bu davrda ilmiy tadqiqot faoliyatida nazariy masalalarni hayotga
ʼ ʻ
tatbiq qilishga da vat etuvchi fanning maxsus bo g inlari paydo bo ldi: amaliy
ʼ ʻ ʻ ʻ
tadqiqotlar, ishlab chiqarish tadqiqotlari, amaliy konstruktiv ishlanmalar va h.k. 1
 3-bosqich: an-texnika inqilobi bilan bog liq. Uning ta sirida texnika
ʻ ʼ
taraqqiyotiga qaratilgan ilmiy sohalar kengaydi. Texnik masalalarni hal qilishda
biologlar, fiziologlar, psixologlar, mantiqshunoslar ishtirok etdi. Fan-texnika
taraqqiyoti, shuningdek, ijtimoiy fanlar yo nalishlari, iqtisod va ishlab chiqarishni
ʻ
tashkil qilish, iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni ilmiy boshqarish, aniq ijtimoiy
tadqiqotlar kabilarga bilvosita ta sir qildi. Fanning texnikaga nisbatan yetakchilik
ʼ
mavqei yanada yorqin namoyon bo ladi, fan texnikani uzluksiz inqiloblashtiruvchi
ʻ
kuchga aylandi. O z navbatida, texnika ham fan taraqqiyotiga ijobiy ta sir
ʻ ʼ
ko rsatib, uning oldiga yangi talab va vazifalar qo ydi. Hozirgi zamon fantexnika
ʻ ʻ
inqilobining xarakterli xususiyati uning sanoat bilan birga ijtimoiy hayotning turli
sohalari: qishloq xo jaligi, transport, aloqa, tibbiyot, ta lim, maishiy xizmat
ʻ ʼ
kabilarni qamrab olganligidadir.
Xulosa qilib shuni aytamizki zamon o`zgargan sari fan va texnika
tarqqiylashib boraveradi. Har bir davrning o`ziga xos talablari va takliflari
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 1 avgustdagi “O‘zbekiston Respublikasida investitsiya muhitini tubdan yaxshilash chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni.
5

mavjuddir. Aynan shundan kelib chiqib yangi-yangi izlanish, tajriba va
kashfiyotlar shakllanib, yaralib boradi. Bularning barchasi, albatta insoniyat bilan
bevosita bog`liqdir. Inson yashash davomida har doim nimagadir ehtiyoj sezadi.
Shu ehtiyojdan kelib chiqib izlanadi va uni yaratadi. Aynan shu o`rganish va
yaratishlar natijasida esa fan-texnika rivojlanib boraveradi.
1.2.Axborot va bilim jadallashuvining shart-sharoitlari va omillari
Dunyoning rivojlangan davlatlari tajribasidan ma’lumki, u mamlakat
taraqqiyotini ta’minlashda o‘zining aql-zakovati bilan ajralib turadi, salohiyati
alohida o‘rin tutadi. Shu bois O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan beri ziyoli
bo‘lib, salohiyatni oshirishning muhim bo‘g‘ini bo‘lgan kadrlar tayyorlash
siyosatga alohida e’tibor qaratdi. Ayniqsa, ilm-fan sohasini isloh qilish
taraqqiyotimiz uchun muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda fan sohasida amalga
oshirilgan buyuk kashfiyotlar va ularning ishlab chiqarishga keng joriy etilishi
olimlarning ijtimoiy va iqtisodiy hayotdagi rolini kuchaytirdi. Xususan, ilmiy-
texnikaviy inqilobning dastlabki yillaridan jamiyat taraqqiyoti, jamiyatning
intellektual salohiyati, uning asosida yotgan ta’lim muammolari dolzarb bo‘lib
qolganligi sababli u ko‘plab tadqiqotlar ob’ekti hisoblanadi.
O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda ilm-fanning rolini oshirish,
innovatsion rivojlanish, ilmiy kadrlarni qayta tayyorlash davlat siyosatining
ustuvor yo‘nalishiga aylandi. Mamlakat taraqqiyotini kuchaytirish, uning
istiqbollarini belgilashda ilmiy-tadqiqot ishlarini samarali tashkil etish, ilm-fan,
ta’lim va ishlab chiqarish sohalarida hamkorlikni ta’minlash bugungi kunning eng
dolzarb masalalaridan biridir. Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini rivojlantirishda
fan muhim o‘rin tutadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning “Kitob
mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini takomillashtirish, kitob mutolaasi va
kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ‘ibot qilish bo‘yicha komissiya tuzish
to‘g‘risida”gi Farmoyishida axborot-kutubxona muassasalarining, ayniqsa, ta’lim
sohasidagi axborot-resurs fondlarini shakllantirishda o‘quv adabiyotlari bilan bir
6

qatorda badiiy, ma’rifiy, ilmiy-ommabop adabiyotlar ro‘yxatini qayta ko‘rib
chiqish, chop etilayotgan kitoblarni ommaviy axborot vositalari, jumladan,
“Madaniyat va ma’rifat” telekanali orqali targ‘ib qilish, ta’lim muassasalari,
kutubxonalar, mahallalarda kitob mualliflari bilan uchrashuvlarni tizimli ravishda
tashkil etish, ta’lim muassasalari, ayniqsa, maktabgacha va boshlang‘ich ta’limda
78 o‘qish madaniyati va mutolaa ko‘nikmalarini shakllantirish masalasiga alohida
e’tibor qaratildi1. 2
Mutolaa madaniyati keng qamrovli tushuncha bo‘lib, kitobga qiziqish va uni
sevish, adabiyot bilan kengroq tanishishni, kitob va u bilan ishlash haqidagi
maxsus bilimlarga ega bo‘lishni, shuningdek, kitobdan to‘la ravishda
foydalanishga yordam beruvchi ko‘nikma va malakaga ega bo‘lishni taqozo etadi.
SHu bilan birga, hozirgi vaqtda “kitobxonlik madaniyati”, “mutolaa madaniyati”,
“axborot madaniyati”, “axborot iste’moli madaniyati” kabi atamalar ham keng
qo‘llanilmoqda. “Mutolaa” so‘zi arabcha “o‘qish” degan ma’noga ega bo‘lsa-da,
bugungi kunda u kitob o‘qishdan ko‘ra kengroq tushunchani anglatmoqda.
Mutolaa ko‘nikmasi ijtimoiy guruhlar, uyushmalar va alohida individlarning
umumiy ma’lumot olishga yo‘naltirilgan jarayon, xulq-atvor va faoliyatlari
mazmuni hamda tarkibiy tizimlarida yuz beruvchi o‘zgarishlar majmuini
ifodalovchi bilimlar, me’yorlar, ijtimoiy hodisalar asosida yuzaga keladi 2 .
O‘quvchi-yoshlarda mutolaa madaniyatini rivojlantirish ta’lim muassasasidagi
o‘qitish jarayoni bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, auditoriya va auditoriyadan tashqari
shakllar uyg‘unligida amalga oshadi. Ana shu sababli kitobxonlikni targ‘ib etish
jarayonida quyidagi jihatlarga alohida e’tibor qaratish lozim: fanlarning
xususiyati hamda maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda har bir darsning
tashkiliy qismida badiiy-ma’rifiy asarlarning mavzuga doir qismini o‘quvchilar
bilan birga muhokama qilish, birinchidan, o‘quvchilarda o‘quv motivini
kuchaytiradi, ikkinchidan, o‘quvchilar kitob o‘qish texnikasi va mutolaa
malakalarini jadallik bilan o‘zlashtirib borishadi; nazorat ishlari o‘tkazishda
fanning tegishli bo‘limini o‘rganish jarayonida o‘quvchilar tomonidan o‘qilgan
2
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b.
7

badiiyma’rifiy, ilmiy-ommabop asar bilan bog‘liq topshiriqning taqdim etilishi
o‘quvchilarning kitob o‘qishga mas’uliyatini oshiradi va ijodiy fikrlash qobiliyatini
shakllantiradi; mustaqil ta’lim tashkil etishning badiiy-ma’rifiy, ilmiyommabop
asarlarni o‘qish bilan bog‘liq holda ishbilarmonlik o‘yin texnologiyalari asosida
o‘tkazish o‘quvchilar o‘rtasida raqobat muhiti va izlanishli faoliyatga doir
amaliyotni tashkil etish imkoniyatini beradi; mashg‘ulotlar jarayonida
o‘quvchilarning matn ustida ishlashini tashkil etish, tushunchalarni aniqlashga doir
interfaol metodlarning qo‘llanilishi maqsadga muvofiq.
Axborot va bilim jadallashuv masalalari, ularning jamiyat hayotining turli
sohalariga ta’siri ko‘pgina olimlar, faylasuflar, tadqiqotchi va
mutaxassislarning diqqat markazida bo‘lib kelgan. SHuning uchun ham mazkur
muammolarni o‘rganish hamda ularning istiqbolli yo‘nalishlarini belgilab olish
uchun ijtimoiy-madaniy, siyosiy, sotsiologik va falsafiy yondashuvlar asosida
tadqiqotlar olib borilgan.
Hozirgi kunda axborot va bilim jadallashuvi ob’ektiv jarayon sifatida nazariy
ilmiy-metodologik jihatdan ishlangan. Bu nazariyaga J.Fon Neyman, N.Vinner, K.
Shenon kabi olimlar tomonidan asos solingan. Axborot va axborotlashtirishning
falsafiy- metodologik masalalarini tahlil etish asosida V.Kanke, A.Rakitov,
V.Styopin, V.Goroxov, M.Rozov singari olimlar maxsus ilmiy-nazariy qarashlarni
ishlab chiqishgan. Jumladan, V.Kanke “Axborot va axborotlashtirish masalalari
o‘zining ratsional asoslariga ega. Buni Leybnits va Dekart qarashlarida ko‘rishimiz
mumkin. Shuning uchun ham Norbert Viner, “Agar menga falsafa tarixida tanlash
imkoniyati berilganida edi, men Leybnitsning qarashlarini kibernetika uchun asos
qilib olgan bo‘lardim”3, degan edi. CHunki, Leybnits bir paytning o‘zida faylasuf,
fizik, matematik, texnik, tilshunos va mantiqshunos bo‘lgan. A.Rakitov esa
quyidagi fikrlarni ta’kidlagan: “Kompyuter inqiloblari falsafiy tafakkur tarzining
o‘zgarishiga olib keldi. Shuning uchun ham falsafiy-metodologik masala sifatida
axborotlashgan yondashuv kabi keng qamrovli yangi tushuncha paydo bo‘ldi”. 4
Bu misollar axborotni tadqiq qilishning ko‘plab ta’riflari mavjudligini ko‘rsatadi.
Chunonchi, axborot tashqi muhitga moslashish jarayonida olingan ma’lumot,
8

signalning mazmunini ifodalashi5; rang-baranglikni ifodalashi6; tanlash
ehtimolligi7; xilma-xillikning aks etishi 8 va hokazolar ham shunday ta’riflar
sirasiga kiradi. Bu ta’riflarning har biri “axborot va bilim jadallashuvi”
tushunchasining muayyan qirrasini ochib bersada, bu tushunchaga hanuzgacha
aniq ta’rif berilgani yo‘q. Axborot va bilimning mohiyati to‘g‘risidagi turli nuqtai
nazarlardan kelib chiqib, axborot atributiv va funksional xususiyatlarga ega, deb
ta’kidlash mumkin. Ba’zi bir mualliflar axborotning atributivligini tan olishib, uni
materiyadagi barcha moddiy ob’ektlarga taalluqli xususiyat sifatida
ta’riflashmoqda (B.Axlibininskiy, L.Bajenov, B.Biryukov, K.Morozov, I.Novik,
L.Petrushenko, A.Ursul, O.Fayzullaev, M.Abdullaeva, R.Imomalieva,
I.Saifnazarov, S.Sanginov, B.To‘raev, B.Karimov, Sh.Qo‘shoqov,
N.Shermuxamedova, G.G‘affarova, E.Izzetova, A.Tulepov, M.YOqubova,
Muhammad Amin YAhyo va boshqalar). Axborot jadallashuv jarayonlariga oid
muammolar bilan shug‘ullangan xorijlik olimlardan D.Bell, O.Toffler, M.Kastels,
U.Rostou, P.Draker, Dj. Gelbreyt, V.Inozemsev, F.Uebster, A. Chernov,
R.Abdeev, I.Melyuxin) va boshqalarning ishlarini alohida qayd etish kerak.
Axborotlashgan jamiyatdagi ma’naviyat mazmunini o‘rganish ilm-fanning ko‘plab
tarmoqlari predmet tekisliklari kesishmasida yotadi. Ma’naviyat falsafa tarixi
davomida o‘rganish ob’ekti bo‘lib kelgan, bu sohada juda ko‘p nazariy, uslubiy va
konseptual materiallar mavjud. Falsafa butun taraqqiyot tarixi davomida
to‘plangan g‘oyalar, nazariyalar, ma’naviyat tushunchalarining muhim sonini
mavjudligini hisobga olgan holda maqola mavzusi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan
an’anaviy nazariyalarga e’tibor qaratamiz. Ziddiyatli, noaniq, ma’naviyat tez
o‘zgaruvchan hozirgi zamon olamini anglashda falsafa alohida rol o‘ynaydi, ularni
hal qilish mumkin bo‘lgan yo‘llarini, sivilizatsiyaning keyingi rivojlanishini tahlil
qiladi. 3
Bugungi kunda mamlakatimiz aholisining asosiy qismini yoshlar tashkil
etadi. Shuning uchun ham olimlar orasida yoshlar ko‘pchilikni tashkil
qilayotgani hech kimga sir emas. Mustaqillik yillarida yoshlarning intellektual
3
Мухамедова З.М. Парадигма гуманизации образования Т., 2004.С.12
9

salohiyatini oshirish, yosh olimlar safini yanada ko‘paytirish, yoshlarning ilmiy
izlanishlari uchun keng imkoniyatlar yaratish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2016-yil 30 dekabr kuni bir guruh ilmiy jamoatchilik
vakillari, akademiklar, professor-o‘qituvchilar, olimlar yig‘ildi. Yig‘ilishda
respublika ilm-fani, ta’lim tizimining bugungi ahvoli va istiqboliga oid qator
masalalar ko‘tarildi. Mamlakatimizda fundamental va akademik fanni
rivojlantirishga istiqbolli yosh mutaxassislarni yanada keng jalb etish bo‘yicha
qator vazifalar belgilandi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 2017
yil 2013-yil 16-fevraldagi “Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim tizimini yanada
rivojlantirish to‘g‘risida”gi PF-4958-sonli qaroriga muvofiq mustaqillik yillarida
uzluksiz ta’limning o‘ziga xos tizimi yaratildi, oliy o‘quv yurtidan keyingi
ta’limning o‘rni va rolini kuchaytirish borasida salmoqli ishlar amalga oshirildi.
ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish fanlari. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta
maxsus ta’lim vazirligi hamda O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining
2017-yil 5-iyuldagi “Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va
Yoshlar ittifoqi faoliyati to‘g‘risida”gi qarori. “Qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi
PF-5106-son Farmoni va 2017-yil 27-iyuldagi “Iqtisodiyot tarmoqlari va
tarmoqlarining sifatini oshirishda iqtisodiyot tarmoqlari ishtirokini yanada
kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PK-3151-son qarorlari kabi normativ-
huquqiy hujjatlarni qabul qilish. oliy ta’lim” va uning jamiyat hayotida
qo‘llanilishi bu boradagi muhim qadam bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017-yil 29-noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion
rivojlanish vazirligini shakllantirish to‘g‘risida”gi PF-5264-son qaroriga muvofiq
Fan va texnologiyalar qo‘mitasi tugatildi. 559-sonli “Ilm-fanga jalb etish tizimini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori mamlakatimizda ilm-
fan sohasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan inqirozning oldini olishga qaratilgan
dadil qadam bo‘ldi. Bu ilm-fan nufuzini yanada oshirish, ilmiy-texnik salohiyatni
yuksaltirishda akademik fanning rolini kuchaytirish, mavjud ilmiy maktablar
an’analarini davom ettirish va yangi maktablar barpo etilishini ta’minlashga
qaratilgan. Qarorda O‘zbekiston Fanlar akademiyasi tizimida yoshlarni ilm-fanga
10

ommaviy jalb etishning yaxlit tizimini – “Yosh akademiklar” klubini yaratish
vazifasi belgilandi.
“Yosh akademiklar” klubining asosiy vazifasi bo‘lajak a’zolarni maxsus test
sinovlari asosida saralashdan iborat. Albatta, ilm-fanni yosh, iqtidorli, malakali
kadrlar bilan ta’minlash, xodimlarning bilim saviyasini oshirish, ularning
qobiliyatini ro‘yobga chiqarish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratish, ilmiy
jarayonni jadallashtirish bilimga asoslangan iqtisodiyot modeli bo‘lib, yangi
bilimlarni izlashni talab etadi. ushbu jarayonning samaradorligini ta’minlash uchun
yondashuvlar. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoev
ta’kidlaganidek: “...Oddiy qilib aytganda, farzandlarimizga bolalik paytidan
“yaxshi” va “yomon”, “mumkin” va “mumkin emas” degan tushunchalar
o‘rtasidagi farqni o‘rgatishimiz, o‘zimiz esa ularga doim shaxsiy namuna
bo‘lishimiz kerak.” Keyingi yillarda ta’limda muayyan soha mutaxassisini
tayyorlash uchun zaruriy bilim va malakalar ko‘lamini aniqlashda, ta’limni amalga
oshirish va bilim nazoratida ob’ektiv me’yorlarni qo‘llashga intilish kuchayib
bormoqda. Binar ta’limi g‘oyasi harbiy-texnik fanlarni o‘qitish texnologiyasidan
keng foydalanish imkoniga ega. Binar ta’lim deganda, ikki va
undan ortiq fanlarning o‘zaro bog‘lanishidan iborat o‘qitish jarayoniga aytiladi.
Binar ta’lim binar darslari orqali amalga oshiriladi.
Binar ta’lim uslubiy adabiyotlarda etarlicha ishlanmagan. Uni fanlar
bog‘lanishi, fanlar integratsiyasi va boshqa ko‘rinishda tahlil etishmoqda.
Integrativ ta’lim ikki guruhga bo‘linadi: fanning ichki integratsiyasi, tashqi
integratsiya. Tashqi integratsiya ichki integratsiyaga o‘xshash bo‘ladi, faqat bunda
fanlararo bog‘lanish tushuniladi. Masalan, fizika bilan mutaxassislik yo‘nalishidagi
fanlarni o‘zaro bog‘lab o‘qitish asosida talabalarning tabiat qonunlarini bilim
jadallashuvining shart-sharoitlari to‘g‘ri tushuna borishiga, hodisalardan
amaliyotda foydalanishni amalga oshirishga yo‘l ko‘rsatadi. Binar ta’limi fizika-
energetika-iqtisod, fizika-kimyoviy texnologiya, fizika va iqtisod, metrologiya,
elektronika, astrofizika va boshqa sohalarda qo‘llanilsa, samarali natijalarga
erishiladi. Yuqoridagi fanlar bo‘yicha bo‘lajak ofitser muhandis kadrlarga, ishlab
11

chiqarishning turli sohalarida, ayniqsa, yong‘in xavfsizligi, texnosfera xavfsiziligi
va mudofaa yo‘nalishlarida fizik qonuniyatlarni qo‘llay bilish ko‘nikmalarini
shakllantirish zarur. Masalan, fizikaga oid dastur materiallarini o‘rgatish davomida
ko‘pchilik mavzularni harbiy sohalarga oid yo‘nalishlarini tushuntirib, misollar
orqali ko‘rsatib o‘tish ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi sharoitda ilmiy kadrlar tayyorlash jarayonini jadal rivojlantirish va
takomillashtirish, iqtidorli yoshlarni ilm-fanga keng jalb etish, oliy o‘quv
yurtlari va ilmiy muassasalarning ilmiy salohiyatini mustahkamlash, respublikani
innovatsion rivojlantirishda ulardan samarali foydalanish masalalari ko‘rib
chiqilmoq tegishli alohida ahamiyatga ega. Jamiyat taraqqiyotida ijtimoiy
munosabatlar murakkablashib, rang-barang bo‘lib boradi. Bu inson ongini tobora
murakkab muammolarni hal qilishga undaydi. Jamiyatimiz taraqqiyotining hozirgi
bosqichida yuzaga kelayotgan ijtimoiy vazifalarning bajarilishi shaxsning
intellektual qobiliyatlari va ijodiy qobiliyatlariga yuksak talablar qo‘yadi. U
insonning ilmiy dunyoqarashi, dialektik tafakkuri tufayli ijodiy va aqliy
qobiliyatlarini yuksak darajaga ko‘taradi. Shu munosabat bilan ilmiy tadqiqotda
imkoniyat va voqelik dialektikasini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Bu esa
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot va ilmiy-texnika taraqqiyoti uchun qulay shart-sharoit
yaratmoqda.
O‘z-o‘zidan ravshanki, qudratli kompyuter texnikasi va uning g‘oyalaridan
foydalanish o‘qish, tafakkur, emotsional va kognitiv rivojlanish sohalarida yangi
imkoniyatlar yaratadi. Biroq jamiyatni kompyuterlashtirishning muayyan
nuqsonlarini ham e’tiborga olish lozim. Tadqiqotchilar «kompyuter ongi» va
bilishni shakllantirishning bir qancha murakkab muammolarini aniqladilar.
SHulardan biri – kompyuterga nisbatan «iste’molchilik» munosabati va shuning
ta’sirida tafakkurning ayrim salbiy jihatlari paydo bo‘lishi. Xususan, bu tanqid
qilish qobiliyatining susayishi, bilishning hissiy jihati va ijodiy asosni
formallashtirish mumkin bo‘lmagan irratsional omillar sifatida e’tiborga olmaslik,
hodisalarga nisbatan tarixiy yondashuvning yo‘qolishi (ular haqidagi axborot
ma’lumotlar bankida sinxronlashtirilishi natijasida), foydalaniluvchi tilning
12

qashshoqlashuvi, uni formallashtirilgan tillar bilan almashtirish. Bunday
nuqsonlarni insonning aqliy qobiliyatini faol namoyon etuvchi va shakllantiruvchi
(ayniqsa Internetdan foydalanilishi munosabati bilan) asbob sifatidagi kompyuter
va inson o‘zaro aloqasining roli va imkoniyatlarini butunlay yangicha tushunish
yo‘li bilan bartaraf etish mumkin. 4
Fanni ilmiy bilishning ilg‘or shakllarining tavsiflari ko‘p jihatdan madaniy
hodisa sifatida rivojlanish muammolarini hal qilish yo‘llarini belgilaydi. Fanning
shakllanishi va rivojlanishi tarixidagi bilimlarni ikki bosqichga bo‘lish mumkin,
ular ikki xil qurish usuli va faoliyat natijalarini bashorat qilishning ikki shakliga
mos keladi. Hozirgi zamon sivilizatsiyasida ilim jadallashuvi alohida rol o‘ynaydi.
G‘arb va Sharqning rivojlangan mamlakatlarida hayotning yangi sifatiga olib
kelgan XX asr texnologik taraqqiyoti zamirida ilmiy yutuqlardan foydalanish
yotadi. Bilim jadallashuvi nafaqat ishlab chiqarish jabhasida inqilob yasaydi, balki
inson faoliyatining boshqa ko‘plab jabhalariga ham ta’sir ko‘rsatadi, ularni tartibga
soladi, ularning vositalari va metodlarini qayta quradi. Shu ma’noda hozirgi
sivilizatsiya muammolarini muhokama qilish bilim rivojlanishining hozirgi
tendensiyalari va uning istiqbollarini tahlil qilishni taqozo etishi tabiiy bir holdir.
Garchi hozirgi jamiyatda antissientistik harakatlar ham mavjud bo‘lsa-da, umuman
olganda bilim jadallashuvi sivilizatsiya va madaniyatning oliy qadriyatlaridan biri
sifatida qabul qilinadi. Biroq bu hol doim ham kuzatilmagan va bilim barcha
madaniyatlarda ham qadriyatlarning ustuvorligi shkalasida bunday yuksak o‘rinni
egallamagan. SHu munosabat bilan inson faoliyatida ilmiy bilimlar keng
qo‘llanilishini rag‘batlantirgan sivilizatsion rivojlanish tipining o‘ziga xos
xususiyatlari masalasi yuzaga keladi.
Birinchi bosqich - yangi paydo bo‘lgan fan (birinchi fan), ikkinchi bosqich -
haqiqiy fan. U amaliy harakatlar natijalarini bashorat qilish uchun bunday
o‘zgarishlarning modellarini yaratishga harakat qildi. Buning uchun birinchi va
zarur shart - bu amaliyot bilan bog‘liq narsalar, ularning xususiyatlari va
munosabatlarini o‘rganish kerak edi. Bu narsalar, xususiyatlar va munosabatlar
4
Abdullaeva M..,Tulenоva.J.,G`affarоva G.,Niyazimbetоv M.K.Milliy g`оya va fanning metоdоlоgik muammоlari.-T, 2009. 82-b.
13

bilishda ideal ob’ektlar shaklida mustahkamlanadi.
Tafakkur ularni real dunyo ob’ektlarini almashtirib, muayyan ob’ektlar sifatida
ishlatgan. Ushbu fikrlash faoliyati amaliyot asosida shakllanadi va moddiy
narsalarni amalda o‘zgartirishning ideallashtirilgan sxemasidan iborat. Birinchi fan
ideal ob’ektlarni ularni o‘zgartirish uchun tegishli harakatlar bilan birlashtirdi va
ma’lum bir tarixiy davr ishlab chiqarishida amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan
ob’ektlarni o‘zgartirish sxemasini yaratdi. Misol uchun, qadimgi Misrda yaratilgan
butun sonlarni qo‘shing va ko‘paytirish jadvallarini tahlil qilib, ularda ifodalangan
bilimlar qizil o‘lchagichlar to‘plamida amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan
o‘zgarishlarning odatiy naqshini ifodalashini aniqlashingiz mumkin.
II.Bob.Zamonaviy texnologiyalar vositasida talabalarning dunyoqarashini
rivojlantirish
2.1.Fan texnika taraqqiyotining jamiyat, tabiat, inson va atrof muhitga
ta’siri
Fan texnika inqilobi jamiat va tabiatning o’zaro munosabatida sifat jixatidan
yangi bosqichni boshlab berdi. Bu bosqich tabiiy boyliklarni o’zlashtirish g’oyat
zarurligi sayyoramizdagi mavjud resurslardan misli ko’rilmagamn darajada
foydalanish bilan tavsiflanadi. Fan texnika inqilobi ilgari ma’lum bo’lmagan texnik
va txnologik vositalarni yuzaga keltirdi. Inson fan va texnika inqilobi natijasida
tabiatga munosabat borasidagi erkinlikda yangi bosqichga ko'tarildi, natijada u
o'ziga ilgari buysunmagan ko’pgina kuchlarni jilovlab oldi.
Fan texnikaning shiddatli taraqqiyoti hozirgi vaqtda insonning tabiatga ta'sir
ko’rsatishi doirasi va mikeslarining kengayganligi shunga olib keldiki, antropogen
omillarning ta'sirida tabiiy muhitda o’zgarishlar ro'y bermoqda. Bunday
o’zgarishlar esa hayotning moddiy asoslarini qo'pormoqda. Insonni o'rab olgan
atrof-muhitni, jamiyat hayot faoliyati uchun yaroqsiz holatga aylantirmoqda,
sayyoramizning o'lib borish xavfini tug'dirmoqda. Hayot kechirish vositalarini
saqlab qolish muammosi; Asr mavzusiga aylanib, jahon jamoatchiligi diqqat
14

markazida turibdi. Ishlab chiqarish jarayonlari oqibatida muhitning ifloslanishi
kelgusi avlodlar uchun mutloqo ochiq-ko’rinib turgan xavf bo’libgina qolmay,
balki u hozirning o'zida ham ijtimoiy halokat yoqasiga kelib qoldi.
Fan texnika inqilobi atrofimizni o'rab turgan tabiatga ijtimoiy ta'sirning
kuchayishi tabiatning jamiyatga ta'siri kuchayishiga olib kelganligini yaqqol
ko’rsatmoqda. 5
Ishlab chiqarish jarayonlarining ro'y berayotgan jadallashuvi xalq xo'jaligiga
tobora o'sib boruvchi miqdorlarda tabiat boyliklarini jalb qilishni taqozo etadi. Bu
bilan jamiyatning tabiatga bevosita qaramligini ham kuchaytiradi. Hozirgi fan
texnika inqilobi davrida insonning tabiat boyliklaridan foydalanish imkoniyatlari
g'oyat kengayadi. Shu bilan birga sanoat ishlab chiqarishning tabiatga va atrof
muhitga xavfli zararli tasiri ancha ortadi. Keyingi 100 yilda insoniyat energetika
boyliklarini ming barobar ko’paytirdi. Bu esa unga tabiatga jiddiy va oqibatlari
uzoqqa cho'ziladigan tasir o'tkazish imkonini beradi. Fan texnika inqilobi
davomida bu ko’rsatkichlar yana o'sib boradi. Rivojlangan mamlakatlarda tovarlar
va xizmatlarning umumiy hajmi endilikda har 15 yilda 2 barobarga ortmokda.
Shunga muvofiq ravishda atmosferani, suv havzalarini, tuproqni bulg'ovchi xo'jalik
faoliyati chiqindilari miqdori ham 2 barobar ko’paymoqda.
Ishlab chiqarish tabiatdan 100 shartli birlikni oladi, lekin 3-4 qismidan
foydalanadi xolos. qolgani esa ifloslangan modda va chiqindilar ko’rinishida atrof-
muhitga chiqarib tashlanadi. Industriya jihatidan rivojlangan mamlakatlarda
tabiatdan har yili jon boshiga 30 tonna modda chiqarib olinadi, shundan ayrim
hollarda 1-1.5 % etmasa istemol qilinadigan mahsulot shakliga kiradi, qolgani esa
ko’pincha tabiat uchun ham xavfli bo’lgan chiqindiga aylanadi. Fan texnika
inqilobi shunga olib keldiki, birinchidan biosferaning xarakat qilish jarayonlari
jadallashadi, ikkinchidan biosferaning materiya va energiyaning yangi ko’rinishlari
joriy qilinadiki, ular tabiatda tabiiy ko'rinishda bo'lmaydi: uchinchidan tabiat
kuchlari va qonuniyatlari tobora yangi yo'nalishlari harakatga ega bo’lib boradi.
Jamiyatning tabiat bilan munosabatlaridagi uygunlashuv talablari insoniyat oldiga
5
Хакен Г. Информация и самоорганизация: макроскопический подход к сложным системам.- М.1991.С.145.
15

yangi-yangi muammolarni qo'yaversa, bora-bora muammolar ham ko'ndalang
bcHadi. Hozir atrof muhitga ta'sir o'tkazishning asosiy yo'nalishlari - bu ilmiy
texnika taraqqiyotini industrlashtirish va sanoatning yuqori sur'atlarda o'sishi,
moddiy iste'molning yuqori darajadaligi deb xisoblanmoqda. Keyingi yillarda
ilgari ma'lum bo'lmagan butun bir guruh kasalliklar yuzaga keldi va aniqlandi,
o'ziga xos epidemiologik hamda amaliyotga ega yuqumli kasalliklar, oldini olish
murakkab b o ’ l gan genetik kasalliklar, endokrin, allergik va zaharlanish
kasalliklari, shu jumladan ilgari bo'lmagan kimyoviy moddalar massasini
ko’payishidan avj oladigan zaharlanishi-allergik kasalliklar shular jumlasidandir.
Shunday qilib atrof muhit aholining sog'lig'ini va umuman inson rivojini
belgilovchi omillar orasida muhim rol o'ynadi. Sog'liqni yaxshilash va
mustahkamlash uchun shart-sharoitlar yaratilsa, uning ta'sirini hazm qilish
mumkin.
Ijtimoiy guruhda odamlar birligi tarixiy shakllari oila, ishlab chiqarish jamoasi,
kasbkorlar guruhi, millat, davlat, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya turli darajalarda
aloqalar va munosabatlarning ijtimoiy tizimini chuqur urganmasdan inson
ekologiyasini tushunib bo'lmaydi. Ekologik vaziyat turli ijtimoiy-iqtisodiy
formatsiyalarda jamiyat va tabiatning o'zaro ta'siri aniq shakllarining rivojlanish
darajasiga bevosita bog’liqdir. Organizm bilan atrof-muhit o'rtasidagi munosabat
moslashuv negizida ro'y beradi. I.P.Pavlovning fikricha, jonzot eng umumiy tavsifi
shundan iboratki u o'zining muayyan o'ziga xos faoliyati bilan nafaqat tashqi
kuzatuvchilarga balki shuningdek alohida davrida aloqada bo’lgan boshqa
kuzatuvchilarga ham javob beradi. Ya'ni jonli mavjudot moslashish
qobiliyatigaega bo’ladi.
Bu xususiyat turli tarzda namoyon bo"ladi, unga faqat tor ma'noda qaramaslik
kerak. Hayvonot turlarining katta guruxi ob-havo sharoitlariga ham sust va faol
moslashadi. Shu nuqtai nazardan moslashuv shunday jarayondirki, u ham
organizmlarga ham uni o'rab turgan atrof muhitga ta'lluqlidir. Insoniyat jamiyati
o'zining butun tarixi davomida atrof muhit bilan uzliksiz-munosabatda bo’ladi.
Bunda u atrof muhitga muttasil moslashib boradi. Lekin bu moslashuv faol
16

xarakterga ega bo’ladi. O'z atrofidagi muhitni va turmush tarzini asta-sekin
takomillashtira borish insonning moslashuvida ayni faol shakl hisoblanadi. Inson
atrof muhitga o'z ta'sirini mehnat orqali amalga oshiradi.
U ijtimoiy ishlab chiqarish jamiyatini tabiatdan ajratibgina qolmay, balki
jamiyatni tabiatning qolgan qismi bilan boglaydi ham. Boshqa jonli
organizmlardan farqli o'larok, ayni ishlab chiqarish tabiatni o'zgartiruvchanlik
faoliyati o'ziga xos va insonga xos faoliyatidir. Inson o'z atrofidagi muhitni
shakllantiradi. Tabiat va inson jonli mavjudotlarni tashkil etadi. Jamiyat tabiatdan
tashqari o'zining noorganiq jismida yashay olmaydi. Xorijiy ijtimoiy
amaliyotchilar, ijtimoiy gigienachilar fan texnika taraqqiyotining insoniyat
taqdiriga ta'sirini baholab, fan va texnika o'z-o'zidan insoniyatni elektron jannatga
olib keladi, deb xisoblaydilar. Unda hozirgi zamonning barcha ziddiyatlari bartaraf
etiladi, odamlar va maorif rivoji ta'siri ostida eng oliy axloqiy sifatlarga ega
bo’ladilar. Keyingi vaqtda yangi texnikaning umumiy tez rivojlanishi bilan birga
xavfsizlikni ta'minlashda ham sezilarli siljish kuzatilmoqda. Ammo hayotning
barcha jabhalari jadal texnikalashayotgani, texnikaviy uskunalar sonining keskin
ko’payishi, ular hayoti tabiiy sharoitlarini uning sog'lig'i va hayotini muhofaza
qilishning samarali chegaralari jiddiy ravishda keskinlashmoqda.
Bu ziddiyat o'z manbasiga ko’ra ishlab chiqarish munosabatlari xarakteri bilan
bog’liq emas va texnikani keng qo'llaydigan har bir jamiyatda paydo bulaveradi.
Ammo ishlab chiqarish munosabatlari xarakteri bu ziddiyatlarni hal etishning shakl
va usullariga o'z ta'sirini ko’rsatadi. o'tmishdan xulosa chiqarib, ilmiy texnikaviy
va muxandislik loyihalarini chinakamiga va ulkan miqyoslarga ijtimoiy ekspertiza
qilishni yo'lga qo'yish zarur. Bu ishga keng jamoatchilikni jalb etish lozim. Ana
shunda loyihalarni nazoratsiz ishlab chiqish va ularni amalga oshirish oqibatida
ro'y berishi mumkin bo’lgan ekologik va boshqa qusurlarni juda kamaytirish va
qolaversa to'la yo'q qilisb mumkin. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish
muammolari jiddiy tus olgan hozirgi davrda tabiat va jamiyat urtasidagi
munasabatlarni muvozanatga keltirish asosiy vazifalardan xisoblanadi. Tabiat,
inson va jamiyat o'rtasidagi o'zaro aloqadorlik muammosi asosiy masalalardan
17

biridir. Tabiat jamiyatning yashash muhiti, uning moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini
qondirish manbai hisoblanadi. Jamiyat tabiat rivojlanishining oliy bosqichi bo'lib,
alohida ijtimoiy mazmunga ega. Tabiat va jamiyat o'zaro uzviy boglangan bir
butun materiyaning ikki qismi, o'ziga xos ijtimoiy ekosistema hisoblanadi. Tabiat
va jamiyatning o'zaro aloqadorlik tizimida inson markaziy o'rin egallaydi. Inson bir
vaqtning o'zida ham tabiat ham jamiyatning ajralmas qismi bo’lib, ijtimoiy-
biologik mohiyatga ega. Modda va energiya almashinuvi tabiat mavjudligining
asosidir. Materiya xarakatning yuqori shakli bo’lgan jamiyat tabiatning alohida
qismi sifatida yashaydi va rivojlanadi. Jamiyat rivojlanishining turli bosqichlarida
uning tabiatga bo’lgan munosabati ham o'zgarib borgan. Ibtidoiy jamoa tuzumida
insoniyat tabiatga sezilarli ta'sir o'tkazmagan. quldorlik tuzumida dehqonchilik va
chorvachilikning vujudga kelishi tabiatga ta'sirning kuchayishiga sabab bo’lgan.
Feodalizm tuzumida mehnat vositalarining takomillashuvi, aholi sonining ortib
borishi natijasida insonning ta'sir doirasi va surati o'sib borgan. Kapitalistik
ijtimoiy-iqtisodiy tuzum qaror topishi bilan fan va texnika rivoji, sanoat,
transportning vujudga kelishi, tabiiy boyliklarning tezkor o'zlashtirilishi tabiatga
ta'sirning yuqori darajasiga etkazdi. Atrof muhitning zararli chiqindilar bilan
ifloslanishi muammosi kelib chiqdi. Tabiat va jamiyat o'rtasida o'ziga xos
antropogen modda va energiya almashinuvi vujudga keldi. Antropogen modda
almashinuvi yani xom ashyolarini tabiatdan oshig'i bilan olinishi va zararli chiqindi
xolida atrof muhitga tashlanishi tabial va jamiyat o'rtasidagi azaliy muvozanatning
buzilishiga sabab bo'ldi. Tabiat va jamiyat munosabatlarining rivojlanishida
biogen, antropogen va texnogen (noogen) bosqichlar ajratiladi. Tubiiy muhit
holatining inson ta'sirida o'zgarishi, jonli va jonsiz komponentlarga kuchli
antropogen ta'sir ekologik muammolarni keltirib chiqaradi. Mahalliy, mintaqaviy
va umumjahon ekologik muammolarni ajratish mumkin. Ayrim yirik shahar,
sanoat markazlari joylashgan alohidaa tumanlarda mahalliy, Orolbo'yi,
Chernobilda mintaqaviy ekologik tang vaziyatlar vujudga kelgan. Ozon tuynuklari
muammosi, kislotali yomgirlar, cho'lga aylanish, dunyo okeanining ifloslanishi va
boshqalar umumsayyoraviy ekologik muammolar hisoblanadi.
18

Yer yuzida ekologik tang vaziyatli hududlarning keskin ko’payishi ekologik
inqiroz xavfining real ekanligini ko’rsatadi. Agar keyingi 30-40 yil ichida ekologik
muammolarni hal qilish uchun barcha zarur chora tadbirlar ko'rilmasa, ekologik
inqiroz muqarrar bo"lib qolishi mumkin. Tabiat va jamiyatning o'zaro mutanosib
rivojlanishi koevolyutsiya deb ataladi. Bu rivojlanish suratlari o'zaro mos kelmasa
inqirozga olib keladi. Jamiyatning tabiatga ta'sirini meyorga solib turish lozimdir.
Ekologiya deganda organizmlarning o'zaro va muhit bilan aloqadorligini
o'rganadigan biologik fan tushuniladi.
Tabiatni muhofaza qilish deganda barcha avlodlarning extiyojlarini hisobga
olgan xolda tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish va atrof muhitni mussafo
xolida saqlashga qaratilgan, ilmiy asosda amalga oshiriladigan mahalliy, davlat va
xalqaro tadbirlar majmuasi tushuniladi. Tabiatni muhofaza qilish deganda
kompleks fan ham nazarda tutiladi. Demak, ekologiya va tabiatni muhofaza qilish
tushunchalari alohida mazmun va maqsadga ega bcHgan tushunchalardir.
Ekologiya tabiatni muhofaza qilishning nazariy asosi xisoblanadi.
2.2.Zamonaviy texnologiyalar vositasida talabalarning dunyoqarashini
rivojlantirish
Jamiyatning zamonaviy rivojlanish davri inson faoliyatining barcha
sohalariga kirib boradigan, jamiyatda axborot oqimining tarqalishini
ta’minlaydigan, global axborot makonini shakllantiradigan kompyuter
texnologiyalarining kuchli ta’siri bilan tavsiflanadi. Ushbu jarayonlarning ajralmas
va muhim qismi ta’limni kompyuterlashtirishdir. Bugungi kunda О ’zbekiston
Respublikasida ta’lim tizimni isloh qilishning ustuvor y о ’nalishlarini belgilash,
mustaqil fikrlaydigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini sifat jihatidan
yangi bosqichga k о ’tarish, ilg’or ta’lim texnologiyalariga asoslangan holda
ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish maqsadida bir qator amaliy
tadbirlar amalga oshirilmoqda.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.
Mirziyoyevning 2017 yil 27 iyuldagi “Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash
sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining ishtirokini yanada
19

kengaytirish chora - tadbirlari to’g’risida”gi PQ-3151-sonli qarorida oliy ta’limda
kadrlar tayyorlash jarayoniga e’tiborni kuchaytirish, ilmiy izlanishlar iqtisodiyot
sohalarining real ehtiyojlaridan kelib chiqib amalga oshirilishi lozimligi ta’kidlab
o’tilgan. Jamiyat taraqqiyotini jadallashtirish va ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning eng muhim omillaridan biri – bu samarali innovatsion siyosatni
amalga oshirish, ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlariga asoslangan yangi, ilg’or
texnologiyalar, va boshqarish yangi shakllari hamda yirik ixtirolar natijalarini joriy
qilishdan iboratdir.
Mamlakatnizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor vazifalaridan
kelib chiqqan holda, kadrlar tayyorlash mazmunini takomillashtirish, xalqaro
standartlar darajasiga mos oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash ta’limga
texnologik yondashuvni talab etadi. Bunda bevosita ta’lim jarayonini, oliy
ta’limning o’quv reja va dasturlarini yangi pedagogik texnologiyalar va o’qitish
usullarini keng joriy etish, ilmiy-ta’lim jarayonini sifat jihatidan yangilash va
zamonaviy tashkiliy shakllarni joriy etish muhim ahamiyatga ega. Mamlakatni
rivojlantirishning uzoq muddatli ssenariylarini hisobga olgan holda
innovatsiyalarni ishlab chiqish hamda davlat va jamiyat qurilishiga joriy etish,
shuningdek, jamiyat va davlat taraqqiyotini ta’minlovchi ilmiy tadqiqotlar va
ilg’or texnologiyalarning ustuvor va istiqbolli yo’nalishlarini rivojlantirishga
zarurat mavjud. Hozirgi vaqtda agrar soha mutaxassislarini tayyorlashda
ta’limning zamonaviy texnologiyalarini izchil joriy etish hayotiy zarurat bo’lib
qolmoqda. Hozirgi vaqtda zamonaviy ta’lim sharoitida o’qitish usullari ta’lim
maqsadlarini o’zgartirish, kompetensiyaga asoslangan yondashuv asosida qurilgan
yangi avlod davlat ta’lim standartini ishlab chiqish bilan bog’liq murakkab davrni
boshdan kechirmoqda. Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev PF-60 – sonli “2022 —
2026-yillarga mo’ljallangan yangi o’zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi to’g’risida”gi farmonidagi 4-yo’nalishda belgilangan 46-maqsad: Oliy
ta’lim bilan qamrov darajasini 50 foizga yetkazish va ta’lim sifatini oshirish
belgilab berilgan. Shu asosda 2022-yilda yoshlarni oliy ta’lim bilan qamrov
darajasini 38 foizga yetkazish va oliy ta’limni sifat jihatdan yangi bosqichga olib
20

chiqish rejasi ishlab chiqildi. Ta’lim – bu jamiyatda sodir bo’ladigan obyektiv
jarayon bo’lib, u rivojlanuvchi xarakterga ega. Tarbiyaning maqsadi esa
rivojlanish jarayonida o’z hayotini mustaqil ravishda qurish qobiliyatiga ega
bo’lgan shaxsni shakllantirishdir. Ko’rinib turibdiki, hayotni tartibga solishning
turli xil variantlari bilan tanishish ta’lim muammosining yechimini topmaydi,
shunday qilib: talabaning rivojlanishi uning o’zi faollik ko’rsatganda, hayotda
o’zaro munosabatda bo’lganda sodir bo’ladi, bu faoliyatning xarakteri shaxsning
subyektiv erkin munosabati bilan belgilanadi, pedagogik ta’sir talabani ijtimoiy
qadriyatlarga ma’lum munosabatga yo’naltiradi, pedagogning o’zaro ta’siri va
talaba bilan o’zaro munosabatning butun jarayoni zamonaviy madaniyat
darajasida va ta’lim maqsadiga muvofiq amalga oshirilishi kerak. Shuning uchun
pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismlarini aniqlash uchun bir qator savollarga
javob berish kerak:
1) pedagogik texnologiya qanday elementlardan iborat;
2) ularning zaruriy va yetarli darajada mavjudligi nima;
3) ular qanday munosabatda;
4) har bir elementning umumiy va xususiy vazifalari nimadan iborat .
Ta’limning asosi fanlar emas, balki fikrlash va harakat qilish usullari bo’lishi
kerak. Avvalombor, yosh avlod bilimini yanada yuksaltirishda har bir
pedagogning eng muhim vazifalaridan biri bu – yosh avlodning dunyoqarashini
hisobga olgan holda u bilan to’g’ri yondashish hamda kasbga bo’lgan muhabbat,
yurtga bo’lgan mehr tushunchalarini uyg’unlashtirib, ular bilimini yanada
takomillashtirish, tashkil etish va rag’batlantirish masalasidir. Hozirgi kunda
talaba yoshlarda kerakli bilim va ko’nikmalarni mustahkamlash bilan bir qatorda
ularni kasbga bo’lgan faoliyatini to’g’ri yo’naltirish maqsadida ijtimoiy-gumanitar
fanlar bilan bu tushunchalarni uyg’unlashtirib borish maqsadga muvofiqdir.
Xususan tarix, Falsafa, O’zbekistonning yangi tarixi va boshqa darsliklar kesimida
vatanimiz tarixini hamda uning naqadar yuksak poydevorga ega ekanligi yaqqol
namoyon etib berilganligi, uning boshqa fanlar uyg’unligida olib borilishi yoshlar
ongida salmoqli dunyoqarashlarning kelib chiqishiga turtki bo’ladi desak to’g’ri
21

yondashkan bo’lar edik.
Pedagogik faoliyatda innovatsion usullardan foydalanish tajribasiga
asoslanib, ularning ayrim afzalliklarini ajratib ko’rsatish mumkin: ular talabalarga
innovatsion bilimlarni o’zlashtirishning eng faol metodlarini o’rgatishda yordam
beradi; shaxsiy
ijtimoiy faollikning yuqori darajasini o’zlashtirish imkoniyatini berish; ta’lim
jarayonida talabalar bilim olishiga sharoit yaratish; talabalarning ijodiy faolligini
rag’batlantirish; nazariy olingan bilimlarni amaliyotga qo’lanishini ta’minlash,
fan bo’yicha nafaqat bilim, ko’nikma va malakalarni, balki faol hayotiy
pozitsiyani shakllantirishga yordam beradi deb hisoblaymiz.
Hozirgacha pedagoglarimiz tomonidan foydalanib kelingan va hozir ham
darsda foydalanishga aksariyat pedagoglar qo’llayotgan an’anaviy metod va
usullar haqida qisman to’xtalib o’tamiz:
O’quv jarayonining sifati ko’p omillarga bog’liq bo’lib, ular orasida
o’qitishning usul va metodlari hal qiluvchi ahamiyatga ega. Metod va usullar
talabalar tomonidan bilimlarni ongli va chuqur o’zlashtirishiga, ularda
mustaqillik va ijodiy faollikning rivojlanishiga yordam beradi. O’qitish metod va
usullarini tanlashda o’qitiladigan fanning xarakteri, talabalar va talabalarning
yoshlik xususiyatlari, tayyorgarlik darajasi va boshqalar hisobga olinadi.
Ta’lim metodlari va usullarini tanlash pedagog tomonidan darsda hal
qilinishi mo’ljallangan masalaga bog’liq bo’ladi. Ya’ni yangi materialni bayon
etishda bir xil metod va usul qo’llanilsa, uni mustahkamlashda boshqa xil usul,
mavzuni umumlashtirishda yana boshqa xil metodlar qo’llanish juda muhim
ahamiyatga ega.
Buning uchun talabalar tomonidan tayyor bilimlarni taqdim etish, ularni
yodlash va takrorlash uchun emas, balki faol bilish jarayonida talabalar
tomonidan bilim va ko’nikmalarni mustaqil ravishda o’zlashtirishga qaratilgan
usullar tizimidan foydalanish kerak. Ba’zi an’anaviy o’qitish texnikasi va usullari
bu qiziqishning yo’qolishining sabablaridan biridir. Talabalarning fanni
o’rganishga bo’lgan qiziqishini rivojlantirish uchun talabalarni amaliy va aqliy
22

faoliyatga undashga hissa qo’shadigan usullardan foydalangan holda o’qitishning
an’anaviy usullaridan ham foydalanish zarur; kognitiv qiziqish va qobiliyatlarni
shakllantirish va rivojlantirish; ijodiy fikrlashni rivojlantirish, shuningdek,
innovatsion texnologiyalar elementlari (muammolarga asoslangan, talabalarga
yo’naltirilgan ta’lim elementlari, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va
boshqalar). Mashg’ulotning muvaffaqiyati va bilimning mustahkamligi
talabalarning fanga bo’lgan kognitiv qiziqishlarining rivojlanish darajasiga
to’g’ridan-to’g’ri mutanosibdir.
Pedagog va talabalarning o’zaro munosabati yuqori ma’noda bir-biriga
o’zaro ta’sir qilishdan ko’ra ko’proq ma’noni anglatadi. O’zaro aloqani amalga
oshirish uchun suhbatdoshlar bir-birlarini ushbu muloqotning teng subyektlari
sifatida qabul qilishlari kerak, bu amalda “pedagog-shogird” tizimida unchalik
keng tarqalgan emas.
Talabalarning ta’lim yutuqlarini baholash texnologiyasi pedagogik tajribalar
doirasida ishlab chiqilgan bo’lib, texnologiyaning maqsadi – nazorat bosqichida
talabaga yo’naltirilgan ta’limni rivojlantirish tamoyillarini amalga oshirishni
ta’minlashda ifodalanadi.
Zamonaviy pedagogik texnologiyaning asosiy vazifalari:
-talaba bilimdan foydalanish ko`nikmalarini qanday egallashini, ya`ni
tayyorlashning zamonaviy ta`lim maqsadlariga qanchalik mos kelishini aniqlash;
-talabaning o’z harakatlari natijasini mustaqil baholash, o’zini nazorat qilish,
o’z xatolarini topish va tuzatish qobiliyatini rivojlantirish;
-talabani muvaffaqiyatga undash, uni oliy ta’lim nazorati va baholash
qo’rquvidan xalos qilish, qulay muhit yaratish, talabalarning psixologik
salomatligini saqlash.
Bunday texnologiyalar ta’limning sifat jihatidan yangi bosqichiga o’tish
imkonini beradi. Pedagog dars mavzusi, maqsadlari haqida ma’lumot beradi, bu
esa talabalarda kognitiv qiziqishning paydo bo’lishiga hech qanday hissa
qo’shmaydi. Yechimni izlash tayyor bilimlarni taqdim etishga qisqartiriladi, ya’ni
ko’pchilik guruhlar tomonidan materialni tushunishni kafolatlamaydigan
23

materialning tushuntirishlaridan iborat.
Bugungi kunda pedagog talabaga yetkazishga harakat qilayotgan “obyektiv
bilim” tashuvchisining asosiy vazifasi – talabalarni yangi bilimlarni ochishda
tashabbuskorlik va mustaqillik ko’rsatishga undash, bu bilimlarni turli muammoli
masalalarni yechishda qo’llash yo’llarini izlashdan iborat. Yechimni topish
bosqichida pedagog talabalarni gipotezalarni ilgari surishga va sinab ko’rishga
undaydi, ya’ni bilimning “kashfiyotini” ta’minlaydi. Shunday qilib, yangi
rivojlanayotgan ta’lim muhitini yaratish muammosini hal qilishda zamonaviy
pedagogik texnologiyalar katta ahamiyatga ega.
Pedagogik texnologiyalarning rivojlanishi bilan uning an’anaviy usullardan
qanday farq qilishini aniqlash muammosi paydo bo’ladi. Bu masala bo’yicha bir
nechta fikrlar mavjud:
1. Texnologiya – bu erishish mumkin bo’lgan qattiq kodlangan natijaga ega
bo’lgan texnika va bu natijaga erishish uchun mo’ljallangan muayyan vositalar.
2. Texnologiya va metodika ekvivalent tushunchalardir, lekin ikkinchisida
talaba va pedagog shaxsiga, ularning o’zaro ta’sir qilish usullariga ko’proq e’tibor
beriladi.
3. Metodologiya kengroq tushuncha bo’lib, u bir nechta texnologiyalarni o’z
ichiga olishi mumkin. Bunday holda, ko’pincha metodologiya yaxlit pedagogik
tizim sifatida qaraladi.
Pedagog dars bermaydi, balki talabalar faoliyatini rag’batlantirish, tashkil
etish va muvofiqlashtirish funksiyalarini bajaradi. Pedagogik nazariya va
amaliyotning hozirgi holati ko’rib chiqilgan variantlardan birinchisini eng to’g’ri
va to’liq aks ettiradi. Texnologiyaning tarkibi – bu usullar majmui emas, balki
pedagogik jarayon tomonlarining obyektiv barqaror aloqalariga (qonunlariga)
tayanganda mumkin bo’lgan istalgan natijaga olib keladigan faoliyatning
belgilangan bosqichlari. Texnologiya inson tarbiyasi jarayonini ilmiy bilish
natijasida ta’lim jarayoni qonuniyatlariga asoslanadi. Metodika empirik tajribaga,
pedagogning mahoratiga asoslanadi, uning badiiyligiga, san’atiga yaqinroqdir.
Texnologiya – bu ramka, metodika – bu qobiq, pedagog faoliyatining shakli.
24

Berilgan natijani ta’minlovchi o’quv jarayonini qurishda texnologiyaning vazifasi.
Bu texnologiyaning yana bir muhim funksiyasini – tajribani uzatish, uni
boshqalar tomonidan qo’llashni amalga oshirishga imkon beradi, shuning uchun u
dastlab shaxsiy ma’nosini yo’qotishi kerak. Muhim takrorlash darajasidagi
pedagogik ta’lim noyob bo’lgan yoki ularni rasmiy takrorlashni talab qiladigan
usullarga emas, balki texnologiyalarga asoslanishi kerak.
“Pedagogik texnologiya” konsepsiyasining muhim belgisi sifatida ta’limga
tizimli yondashish YUNESKO ta’rifida o’z aksini topgan bo’lib, unga ko’ra
pedagogik texnologiya o’qitish va o’qitishning butun jarayonini yaratish, qo’llash
va belgilashning tizimli usuli bo’lib, ta’lim shakllarini optimallashtirishga
qaratilgan texnik va inson resurslari va ularning o’zaro ta’sirini hisobga olishni
ifodalaydi .
Har qanday pedagogik texnologiya asosiy uslubiy talablarga javob berishi
kerak. Kontseptuallik – har bir pedagogik texnologiya ma’lum bir ilmiy
konsepsiyaga, jumladan, ta’lim maqsadlariga erishishning falsafiy, psixologik,
didaktik va ijtimoiy-pedagogik asoslanishiga yo’naltirilishi kerak. Muvofiqlik –
pedagogik texnologiya tizimning barcha xususiyatlariga ega bo’lishi kerak:
jarayonning mantiqiyligi, uning barcha qismlarining o’zaro bog’liqligi, yaxlitligi.
Boshqarish qobiliyati diagnostik maqsadlarni belgilash, rejalashtirish, o’quv
jarayonini loyihalash, bosqichma-bosqich diagnostika, natijalarni tuzatish uchun
vositalar va usullarni o’zgartirish imkoniyatini nazarda tutadi. Samaradorlik –
zamonaviy pedagogik texnologiyalar raqobat sharoitida mavjud bo’lib, natijalar
jihatidan samarali va xarajatlar bo’yicha optimal bo’lishi, ma’lum bir ta’lim
standartiga erishishni kafolatlashi kerak.
Falsafiy asosga ko’ra: materialistik va idealistik, dialektik va metafizik, ilmiy
va diniy, gumanistik va g’ayriinsoniy, antroposofik va teosofik, pragmatik va
ekzistensial, erkin ta’lim, majburlash va boshqalar kiradi. Aqliy rivojlanishning
yetakchi omiliga ko’ra: biogen, sotsiogen, psixogen va idealistik texnologiyalarga
bo’linadi.
Bugungi kunda shaxsiyat biogen, sotsiogen va psixogen omillarning
25

yig’indisi ta’sirining natijasi ekanligi umumiy qabul qilinadi, ammo ma’lum bir
texnologiya ulardan birortasini hisobga olishi yoki tayanishi mumkin, uni asosiy
deb hisoblashi mumkin. Biz neyrolingvistik dasturlashning kamroq tarqalgan
texnologiyalarini va taklif qiluvchi texnologiyalarni ham eslatib o’tishimiz
mumkin:
- shaxsiy tuzilmalarga e’tibor qaratish orqali: axborot;
- operatsion; hissiy-badiiy va hissiy-axloqiy;
- o’z-o’zini rivojlantirish texnologiyalari;
- evristik va amaliy.
Zamonaviy ilmiy adabiyotlarda mazmun va tuzilish xususiyatiga ko’ra
texnologiyalar quyidagilarga ajratiladi: o’qitish va tarbiyalash, dunyoviy va diniy,
umumiy ta’lim va kasbiy yo’naltirilgan, gumanitar va texnokratik, turli sanoat,
xususiy mavzu, shuningdek monotexnologiyalar, kompleks (politexnologiyalar),
kirib boradigan texnologiyalar Monotexnologiyalarda butun o’quv jarayoni har
qanday ustuvor, ustun g’oya, tamoyil, konsepsiyaga asoslanadi, murakkablarida u
turli xil monotexnologiyalar elementlaridan birlashtiriladi.
26

Xulosa
Bugungi kunda biz pedagogika sohasidagi ilg’or usul va texnologiyalarni
kengroq va chuqurroq o’zlashtirishimiz, ularni o’z mintaqamizga mos holda qayta
ishlab chiqishimiz kerak bo’ladi. Pedagogik texnologiya tushunchasiga hozirgi
kunda turlicha ta’riflar berilmoqda. Muhimi shuki, pedagogik texnologiya
ko’zlagan maqsadga kafolatlangan natija sifatida erishishni ifodalovchi jarayondir.
Pedagogik texnologiya va ta’lim texnologiyasi ko’pincha sinonim sifatida
ishlatiladi, chunki “ta’lim” atamasining zamonaviy talqini shaxsiyatni
tarbiyalashni ham o’z ichiga oladi,
unga ma’lum bir qiyofani beradi. Yuqoridagilarni umumlashtirgan holda shuni
ta’kidlash kerakki, umumiy ma’noda pedagogik jarayonni texnologiyalashtirish
uning rivojlanish tendensiyasi bo’lib, u o’quv jarayoni samaradorligini oshirishga
qaratilgan, talabalarning rejalashtirilgan ta’lim natijalariga erishishini kafolatlaydi.
Bilimlardan foydalanish, mavzular bitta to‘plamga birlashish bilan bog‘liq
bo‘lgan turli vaziyatlar uchun xos bo‘lgan ob’ektlarni o‘zgartirish natijalarini
taxmin qilish mumkin edi. Mavjud amaliyotning moddiy munosabatlarini
abstraktsiyalash va sxematiklashtirish orqali bilimlarni qurish usuli amaliyotda
dunyoni o‘zlashtirishning belgilangan usullari doirasida amaliyot natijalarini
bashorat qilish imkonini berdi. Biroq, bilim va amaliyotning rivojlanishi bilan
fanda mustahkamlangan usul bilan bir qatorda bilimlarni qurishning yangi usuli
shakllandi. Bu dunyoning moddiy munosabatlarini ilmiy o‘rganishga o‘tish uchun
asos bo‘ldi.
Fan bosqichidan oldin asosiy ideal ob’ektlar ham ularning edi va munosabatlar
ham bevosita amaliyotdan ishlab chiqarilgan va shundan keyingina yaratilgan
bilim (til) tizimi doirasida yangi ideal ob’ektlar shakllangan, endi bilim keyingi
qadamni qo‘ydi. U amaliyotga nisbatan «yuqoridan» yangi bilimlar tizimining
asoslarini qo‘yishga kirishdi va shundan keyingina ideal ob’ektlardan qandaydir
bilvosita harakatlar orqali yaratilgan tuzilmalarni amaliyotning moddiy
munosabatlari bilan solishtirganda ko‘rib chiqishga kirishdi. Bu usulda birlamchi
27

ideal ob’ektlar amaliyotdan olinadi balki u ilgari shakllangan bilim tizimlaridan
(tildan) o‘zlashtiriladi va yangi bilimlarni shakllantirishda qurilish materiali
sifatida ishlatiladi. Bu ob’ektlar alohida "munosabatlar tizimi"ga, boshqa bilim
sohasidan o‘zlashtirilgan tuzilishga joylashtiriladi, bu erda u dastlab borliqning
moddiy tuzilmalarining sxematik tasviri sifatida asoslanadi.
Birlamchi ideal ob’ektlarning yangi "munosabatlar tizimi" bilan uyg‘unligi
yangi bilim tizimini yaratishi mumkin, bu tizimda borliqning ilgari o‘rganilmagan
tomonlarining muhim tomonlari aks ettirilishi mumkin. Ushbu tizimni amalda
bevosita yoki bilvosita asoslash uni ishonchli bilimga aylantiradi. Ilg‘or ilm-fanda
bu tadqiqot usuli deyarli har qadamda topiladi. Masalan, matematika fanining
bosqichma-bosqich rivojlanishiga qarab, raqamlar amaliyotda tasvir sifatida emas,
balki nisbatan mustaqil matematik ob’ekt sifatida qo‘llaniladigan ob’ektlar
to‘plamining eng qadimgisi bo‘lib, ularning xususiyatlarini tizimli ravishda
o‘rganish kerak.
Ilk ilm-fanning fandan farqi bilim yaratishdadir yangi usul bilan bog‘liq
bo‘lganligi sababli, fanning genezisi muammosi tadqiqotning ilmiy usulining
asoslari muammosiga aylanadi. Bu asoslar madaniyatdagi tafakkur jarayonining
o`ziga xos maqsadlari bo`lib, ilmiy uslubning vujudga kelishiga imkon beradi.
Ularning shakllanishi tsivilizatsiyaning uzoq davom etgan taraqqiyoti mahsulidir.
An’anaviy jamiyatlar (Qadimgi Xitoy, Hindiston, Qadimgi Misr, Bobil)
madaniyatlari bunday asoslarni yaratmagan. Ular ilmiy bilimlarning ko‘p sonli
o‘ziga xos turlarini va muammolarni hal qilish retseptlarini ishlab chiqqan
bo‘lsalar ham, bu bilim va retseptlar asl fan doirasidan tashqariga chiqmadi.
28

Foydalanilgan adabiyotar
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O‘zbekiston, 2017. – 76 b.
2. “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 26 oktyabrdagi “Erkin
iqtisodiy zonalar faoliyatini faollashtirish va kengaytirishga doir qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi ПФ -4853-sonli Farmonida belgilangan ustuvor
yo‘nalishlar.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 1 avgustdagi “O‘zbekiston
Respublikasida investitsiya muhitini tubdan yaxshilash chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi Farmoni.
5. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b.
6. Мухамедова З.М. Парадигма гуманизации образования Т., 2004.С.12
7. Abdullaeva M..,Tulenоva.J.,G`affarоva G.,Niyazimbetоv M.K.Milliy g`оya
va fanning metоdоlоgik muammоlari.-T, 2009. 82-b.
8. Хакен Г. Информация и самоорганизация: макроскопический подход к
сложным системам.- М .1991. С .145.
9. Karimov I.A. YUksak ma`naviyat – engilmas kuch. – T.: O`zbekist о n, 2008.
– 63-b.
10. Karimov I.A.O`zbekist о n ХХ I asr bo`sag`asida:Havsizlikka
tahdid,barqar о rlik shartlari va taraqqiyot kaf о latlari.-. T.: “O`zbekist о n”.1997.252-
bet.
11. Mingyillik Riv о jlanish Maqsadlarining Ma`ruzasi.O`zbekist о n. T.2006. 23
– bet. 12. Фукуяма Ф. «Великий разрыв» - М..Изд.АСТ.2003. С. 19
13. Субетто А.И. Интеллектуализация образования как проблема XXI
века zz «Академия тринитаризма».- М., Эл № 77-6567, опубл.10257,
06.03.2003 http:zzwww.trinitas.ruzruszdocz
29

Fan va texnika taraqqiyotining jadalashuvi

Sotib olish