Fargʻona viloyati tarixi va madaniyati tarixi muzeyi

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	56.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Fargʻona viloyati tarixi va madaniyati tarixi muzeyi

Купить

Farg ona viloyati tarixi va madaniyati tarixiʻ
muzeyi
MUNDARIJA
KIRISH
I BOB. FARG ONA VILOYATI TARIXI VA MADANIYATI TARIXI
ʻ
MUZEYI
II BOB. FARG ONA VILOYATI TARIXI VA MADANIYATI DAVLAT
ʻ
MUZEYI NOYOB EKSPONATLARI
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik O zbekiston hayotida yangi sahifaʻ
ochdi. O zbek xalqi o zining ko p ming yillik tarixida birinchi marta o z mustaqil
ʻ ʻ ʻ ʻ
milliy davlatini yuzaga keltirdi. Mustaqillikning ahamiyati shundan iboratki, u
millat oldida yangi imkoniyatlar ochadi, uning rivojlanishini tezlashtiradi. Ana shu
sababli har bir xalq, har bir millat mustaqillikni orzu qiladi. O zbek xalqi ana shu
ʻ
orzusiga erishdi.
Yangi, mustaqil O zbekistonni ma naviy yangilanishsiz qurib bo lmaydi.
ʻ ʼ ʻ
“Jamiyatni ma naviy yangilashdan ko zlangan maqsad, — deydi I.Karimov,-yurt
ʼ ʻ
tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq erkinligi va farovonligiga erishish, komil insonni
tarbiyalash, ijtimoiy hamkorlik va millatlararo totuvlik, diniy bag rikenglik kabi
ʻ
muhim masalalardan iborat” 1
.
Mustaqillik yillarida rivojlanish yo lidan odimlayotgan mamlakatimiz
ʻ
tarixida har tomonlama teng huquqli aloqalar o rnatayotgan har bir mintaqa, har bir
ʻ
davlat muhim o rin egallaydi.
ʻ
Bugungi kunda O zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan olib borayotgan
ʻ
diplomatik aloqalar tarixi ham tadqiq etish uchun zarur bo lgan mavzulardan
ʻ
biridir.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev: “O zbekiston Respublikasi mustaqillikka
ʻ
erishgan dastlabki kunlardan boshlab puxta o ylangan tashqi siyosatni amalga
ʻ
oshirib kelmoqda.Uning zamirida o zbek xalqining ko p asrlik tarixi va
ʻ ʻ
madaniyati, an ana va qadriyatlari, ezgu orzu-intilish va manfaatlari mujassamdir”
ʼ
2
— deb fikr bildirganlarida tariximiz kelajakdagi qilinishi lozim bo lgan ishlarimiz
ʻ
uchun poydevor bo lish kerakligini tushunish mumkin.
ʻ
Mavzuning o rganilish darajasi
ʻ . F arg ona viloyati tarixi va madaniyati tarixi ʻ
muzeyi mavzusi tadqiq etish mobaynida muzey faoliyati bilan tanishib chiqdim .
1
I. Karimov. “O zbekiston XXI-asrga intilmoqda”.Toshkent shahri.”O zbekiston” nashriyoti,1999-yil.
ʻ ʻ
2
Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko taramiz.1-jild. –
ʻ ʼ ʻ
T.: O zbekiston; 2018. –B. 383.
ʻ
2

Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi
F arg ona viloyati tarixi va madaniyati tarixi muzeyiʻ aniq ilmiy asosga keltirish,
umumlashtirish, shuningdek kelajak avlodga ilmiy va xolis ma lumot yetkazishdan
ʼ
iborat.
Qo yilgan maqsaddan kelib chiqib, quyidagi aniq
ʻ vazifalar aniqlab olindi:
 Farg ona viloyati tarixi va madaniyati tarixi muzeyi
ʻ faoliyati
 Farg ona viloyati tarixi va madaniyati tarixi muzeyida saqlanayotgan noyob
ʻ
e ksponatlar
Mavzuni tadqiq etishda ilmiy asarlar, ilmiy maqolalar, arxiv hujjatlari,
davriy matbuot materiallari asosiy manba bo lib xizmat qildi.
ʻ
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi eng avvalo
shundan iboratki, Farg ona viloyati tarixi va madaniyati tarixi muzeyi
ʻ mavzusi
ko plab ilmiy asarlar, maqolalar, ilmiy ishlardan foydalangan holda tayyorlandi va
ʻ
manbalar asosida yangi, ilmiy asoslangan ma lumotlar keltirib o tildi. Kurs ishida
ʼ ʻ
keltirilgan ma lumotlardan darslar jarayonida foydalanish mumkin.
ʼ
Kurs ishining tarkibi. Tadqiqot ishi kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan
manba va adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
3

I BOB. FARG ONA VILOYATI TARIXI VA MADANIYATI TARIXIʻ
MUZEYI
Farg ona viloyat o lkashunoslik muzeyi O zbekistondagi eng keksa
ʻ ʻ ʻ
muzeylardan biridir. O zbekistonda XIX asr oxirlarida faqat to rtta: Samarqand
ʻ ʻ
(1874), Toshkent (1876), Ashxobod va Yangi Marg ilon (hozirgi Farg ona)
ʻ ʻ
muzeylarigina mavjud bo lgan.
ʻ
Muzeyning tashkil etilish tarixi qanday bo lgan?
ʻ
1894-yilning 16-oktyabridan 17-noyabrigacha yangi Marg ilon (hozirgi
ʻ
Farg ona) shahrida birinchi qishloq xo jaligi va sanoat ko rgazmasi bo lib o tadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Aynan shu hodisa shahar ilg or jamoatchiligida Yangi Marg ilonda Farg ona
ʻ ʻ ʻ
viloyati bilan yanada to laroq va xar tomonlama chuqur tanishish xamda ulkani
ʻ
o rganish uchun muzey ta sis etish taklifini tugdirdi. Bu taklifga xayrixohlik
ʻ ʼ
bildirildi va oliy viloyat ma muriyati tomonidan qo llab-quvvatlandi.
ʼ ʻ
Shu ko rgazmadan qolgan bir qism kolleksiya, turli kishilar tomonidan
ʻ
sovg a sifatida berilgan ayrim buyumlar muzeyning tashkil etilishi uchun asos
ʻ
bo ldi.
ʻ
Farg ona viloyat harbiy gubernatorining 1885-yil 2-noyabridagi buyrug iga
ʻ ʻ
asosan muzeyga rahbarlik qilish va yanada taraqqiy ettirish bo yicha maxsus
ʻ
qo mita ta sis etildi va gubernator uyini ikkinchi qavatdagi to rtta xona muzey
ʻ ʼ ʻ
uchun vaqtincha ajratib berildi.
1897-yilning 4-iyuliga kelib, muzeyning nizomi tasdiqlandi. Bu vaqtda
muzeyda 1200 dona buyum va kitoblar mavjud edi.
1899-yilning 26-may kuni “Farg ona viloyat xalq muzeyi”
ʻ ning (uning
birinchi nomi shunday edi) tantanali ochilishi bo lib
ʻ u tdi. Muzeyning ochilish
tantanalari buyuk rus shoiri A.S.Pushkin tavalludining 100-yilligiga bag ishlangan
ʻ
kechaga qo shilib ketdi. Bu vaqtga kelib muzeyda 2223 dona buyum va kitoblar
ʻ
bo lgandi
ʻ . Muzey gubernator uyining yordamchi xonasida joylashgan bo lib, ʻ
shaxsiy xa yriyalar hisobigagina ish l ab turardi. Odatda u dam olish va bayram
4

kunlar ko proq ochiq bʻ o ʻ lardi. Yoki viloyatga kelgan nufuzli mehmonlar uchun
maxsus ochilar edi.
Muzey:
1.Qishloq xo jaligi
ʻ
2.Sanoat
3.Tabiiy-tarixiy
4.Antropologiya va etnografiya
5.Arxeologiya
6.Numizmatika
7.Umumta lim bo limlari
ʼ ʻ
8.Kutubxonadan iborat bo lgan.
ʻ
Tabiiy-tarixiy bo lim buyumlari soni jihatidan eng katta, arxeologiya bo limi
ʻ ʻ
esa eng kichik bo lgan.
ʻ
Muzey avvaliga faqat ixtiyoriy – ehson va komitet a zolarining badallari
ʼ
hisobiga faoliyat ko rsatgan. 1900-yilning 26-mayida muzeyning tashkil etilgan
ʻ
kuniga bir yil to ldi. Bu vaqtga kelib, uning kolleksiyalari 1000 dan ortiq buyumga
ʻ
boyidi.
1901-yildagi hisobotda muzey o zining jamg armasidagi fotosuratlari bilan
ʻ ʻ
1 – Turkiston Ko chma fotosuratlar ko rgazmasida qatnashgan, shuningdek
ʻ ʻ
o zining etnografiya, tabiiy-tarixiy va sanoatga oid kolleksiyalari bilan 1900-yilda
ʻ
Parij Butunjahon ko rgazmasining Turkiston bo limida ishtirok etilganligi aytilgan.
ʻ ʻ
1911-yilda shaxsiy x ayriyalarning keskin kamayishi munosabati bilan
muzey yopilishga majbur bo ldi.
ʻ
1920-yilda qaytadan ochilgan muzeyning maqsad va vazifasi h am butunlay
o zgardi
ʻ . Muzeyning nomi esa, “Farg ona shahar ilmiy muzeyi” ʻ deb ataldi.
Muzeyga Konstantinovskaya (hozirgi Turon) ko chasidagi sobiq
ʻ qishloq xo jalik ʻ
jamiyatining binosi berildi. 1920-yildan 1984-yilgacha muzey shu binoda ish —
faoliyatini davom ettirdi.
5

1922-1927-yillarda muzeyda qishloq xo jalikʻ va hunarmandchilik ,
nu m izmatika, tabiiy-tarixiy, etnografiya bo limlari mavjud edi.
ʻ
1928-yilda yangi-qadimshunoslik bo limi ochildi.
ʻ
1938-yildan muzey “Viloyat o lkashunoslik
ʻ muzeyi” sifatida faoliyat
ko rsata boshladi. Bu vaqtga kelib muzey kirish, tabiat, tarix bo limlariga ega edi.
ʻ ʻ
Muzey ikkinchi jahon urushi yillarida u z faoliyatini yanada kuchaytirdi,
uning xodimlari farg onaliklarning frontdagi
ʻ qaxramona jasoratlari va front
orasidagi fidokorona mehnati to g risidagi
ʻ ʻ hujjatlar bilan yanada boyitdilar.
1950-1970-yillar muzeyning shakllanish yillari bo lgan. Muzey shtati 8
ʻ
kishidan iborat bo lgan.
ʻ
1950-yillarning boshlarida muzey arxeologik ishlarni olib borishga astoydil
kirishdi. Bu ishlarni Leningrad Universitetining bitiruvchilari, keyinchalik muzey
xodimlari b o
ʻ lib ishlagan N.G. Gorbunova va B.Z.Gamburglar olib borishdi. Birgina
1951-yildan 1956-yilgacha muzey fondlariga 2731 arxeologik buyumlar bilan
to ldirildi, vaholanki, muzey ochilgan paytda uning fondlarida faqatgina ikki dona
ʻ
arxeologik buyum mavjud edi, xolos. Hozirgi vaqtda muzeyning arxeologiya fondi
Farg ona vodiysidagi eng boy kolleksiyalardan biridir. Bu yerda 8 mingdan ortiq
ʻ
arxeologik buyum saqlanadi.
Ular tosh davridagi mehnat qurollari , qabrlar va arxeologik tekshirishlar
o tkazilgan
ʻ joylardan topilgan kulolchilik va bronza buyumlari, shuningdek
vodiymiz hududidan topilgan boshqa ko plab arxeologik buyumlardan iboratdir.
ʻ
N.G. Gorbunova o sha davr ekspozitsiyasi haqida Farg ona vodiysining tabiati,
ʻ ʻ
landshaftlari va ayniqsa hayvonot dunyosi haqida tasavvurga ega bo lish mumkin
ʻ
bo lgan tabiat bo limining ekspozitsiyasi eng muvaffaqiyatli
ʻ ʻ chiqanligini aytib utadi.
N.G. Gorbunova va B.Z.Gamburgning eng asosiy xizmatlari shundaki, ular
rejali arxeologik ishlarga kirishishgan, ularga kadar muzeyning arxeologik
kolleksiyalarini tasodifiy topilmalardan iborat bo lgan.
ʻ
6

Arxeologik qazish ishlardan tashqari N. Gorbunova va B.Gamburg arxivlarda
ishlashgan, etnografiyaga oid material tuplab, o rganishgan, fondlar mudiri bilanʻ
birgalikda fondlarni tartibga keltirgan.
1985-yildan buyon muzey yangi zamonaviy maxsus qurilgan binoda faoliyat
kursatmokda . Hozir muzeyda o
ʻ lka tabiati va Farg ona vodiysi tarixining XX asr ʻ
boshlariga k adar bo lgan davrni aks ettiruvchi ekspozitsiya faoliyat ko rsatib
ʻ ʻ
turibdi. Bu ekspozitsiyalar tarix va madaniyatimizning asil yodgorliklari
ko rgazmasi bo lib, ularda zamonaviy dioramalardan foydalanilgan.
ʻ ʻ
Ekspozitsiyalardan tashqari qator ko rgazmalar mavjud. Muzeyda farg onalik va
ʻ ʻ
respublikamizda yashab ijod qiluvchi rassomlarning asarlari ko rgazmalarini
ʻ
tashkil etish an anaga aylanib
ʼ qoldi .

Aholi bilan ishlash x am yaxshi yo lga
ʻ qo yilgan ʻ . Muzey x ar yili 90
mingdan ziyod tomoshabinga xizmat ko rsatadi. Bundan tashqari, ilmiy-uslubiy,
ʻ
amaliy, sayohat tashkillash ishlari bilan x am keluvchilarga yaqindan yordam
ko rsatiladi. Muzey maktab
ʻ o quvchilari ʻ , talabalar, ilmiy-tadqiqotchilar uchun
sevimli maskanga aylangan.
Hozirgi kunda esa, Farg ona viloyat o lkashunoslik muzeyi uch qavatli
ʻ ʻ
zamonaviy binoda joylashgan bo lib, uning umumiy maydoni 4220 kv.m. ni
ʻ
tashkil etadi, undan 1890 kv.m. maydon ekspozitsiya zallaridan iborat. Bino muzey
uchun maxsus qurilgan bo lib, alohida fond xonalari xam ajratilgan. Ular
ʻ
zamonaviy talablarga javob beradi va kerakli jihozlar bilan ta minlangan.
ʼ
Shuningdek, muzeyda ilmiy — tadqiqot, ilmiy — oqartuv ishlari va ma ruzalar
ʼ
o tish uchun ham yetarli sharoitlar mavjud.
ʻ
Muzeyning alohida kinozali ham bo lib, unda turli mavzulardagi suhbatlar,
ʻ
uchrashuvlar, ma ruzalar va boshqa tadbirlar o tkazilib turiladi.
ʼ ʻ
Muzeyning o zida maxsus kutubxona ham faoliyat ko rsatib turibdi.
ʻ ʻ
Uning fondi 9655 ortiq kitobdan iborat bo lib, ular orasida o zbek va rus
ʻ ʻ
tilidagi kitoblar asosiy qismni tashkil etadi. Mazkur kitoblar o lka tarixi, tabiati,
ʻ
7

san ati va madaniyatiga oid bo libgina qolmasdan, ijtimoiy – siyosiy mavzuga doirʼ ʻ
kitoblar ham talaygina. Ayniqsa, keyingi yillarda Mustaqil O zbekistonning tutgan
ʻ
yo li va erishayotgan muvaffaqiyatlari to g risidagi kitoblar bilan kutubxona fondi
ʻ ʻ ʻ
boyitib borilmoqda.
Farg ona viloyat o lkashunoslik muzeyi
ʻ ʻ zahiraxonalarida barcha davrlarga mansub
buyumlarining boy kolleksiyasi yig ilgan. Umumiy hisobda muzey
ʻ
eksponatlarining soni 90 mingdan ortiq bo lib, ulardan 700 dan ortiq eksponatlar
ʻ
noyob eksponatlar jumlasiga kiradi. Bularni arxeologik, numizmatik, etnografik,
amaliy san at, tasviriy san at, haykaltaroshlik namunalari, qo lyozma va qurol —
ʼ ʼ ʻ
aslahalar tashkil etadi.
Masalan, arxeologik eksponatlar jumlasiga qadimgi sak qozoni va
bilaguzugi, Chust madaniyatiga doir topilmalar, Oqtom va Ko ktosh dafinasi,
ʻ
qadimgi taqinchoqlar, o rta asrga oid kulolchilik va shisha buyumlar namunalari,
ʻ
temirchilik va misgarlikka xos eksponatlar o rin olgan. Hozirgi vaqtda muzeyning
ʻ
numizmatika kolleksiyasida eramizning II – I asrlar va eramiz boshlariga mansub
Salavkiy va Kushonlar davrining tangalari, ilk o rta asrlarga oid Vizantiya
ʻ
tangalari, VII –VIII asrlardagi Turk xoqonlarining tangalari, Buxorxudotlarning
dirhamlari, Abbosiylar xalifaligi davrida muomalaga kiritilgan tangalar,
Somoniylar, Qoraxoniylar, Temuriylar, Buxoro amirligi va Qo qon xonlari
ʻ
tomonidan zarb etilgan kumush, bronza, mis tangalari mavjud.
Muzeyning qo lyozma va hujjatlar kolleksiyasining nodir namunalari
ʻ
sifatida XV asrda yozilgan yer to g risidagi vasiqa. Qo qon xonlaridan Madalixon,
ʻ ʻ ʻ
Sheralixon va Xudoyorxonlar tomonidan berilgan yorliqlar, Xudoyorxonning
Qur on kitobi, shariat masalalariga doir “Al — Hidoya”, “Muxtasar ul —
ʼ viqoya ”
kitoblari yoki Hofiz Sheroziy , Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Fuzuliy, Bedil va
boshqa mahalliy shoirlar ijodiga mansub qo lyozma asarlarini sanab o tishimiz
ʻ ʻ
mumkin. XIX asr ohiri XX asr boshlaridagi Farg ona viloyatining statistik
ʻ
obzorlari ham muhim ahamiyat kasb etadi.
8

Sopol buyumlar kolleksiyasida bugunga kelib, unda 4 mingdan ortiq sopol
va chinni buyumlar mavjud. Ular jumlasiga XVIII – XX asrga oid Rishton,
G urumsaroy kulolchilik maktabi, sopol buyumlarining nodir namunalari, Xitoyʻ
chinni buyumlari, Rossiyaning F.Gardner, M.Kuznetsov va keyinroq “ Dmitriyevskiy ”
fabrikalarida ishlab chiqarilgan noyob idishlar kiradi.
Metall buyumlar kolleksiyasidan Temuriylar davridan hozirgi kunlargacha
bo lgan davrlarga mansub metall (asoson bronza va mis) buyumlar o rin olgan.
ʻ ʻ
Ularning aksariyati mahalliy misgarlik maktabi vakillari ( Qo qon, Marg ilon,
ʻ ʻ
Toshkent) tomonidan XIX –XX asrlarda ishlangan an anaviy uslubdagi mis
ʼ
buyumlardir. Yoki Buxoro, Xiva va Eron ustalari tomonidan, ayniqsa Rossiya
fabrikalarida XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida ishlab chiqarilgan
turfa shaklli noyob mis idish va samovarlar tashkil etadi.
Muzeydagi yog och buyumlar kolleksiyasida XIX asr va XX asr boshlariga
ʻ
oid yog ochsoz ustalari tomonidan ishlangan ko plab buyumlar bor. Masalan,
ʻ ʻ
Qo qonlik ustalarning turli naqshlarda islomiy shakllar bilan bezatilgan bir qancha
ʻ
ajoyib buyumlari, kolleksiyaning ilk eksponatlaridan biri – Shahrixon volosti
boshqaruvchisi topshirgan yog ochdan ishlangan “
ʻ xakkalkavush ”lar, doktor A.G. Smirnov
kolleksiyasidagi yog och buyumlar, duradgorlik asboblari, bolalar o yinchoqlari,
ʻ ʻ
beshiklar, milliy cholg u asboblari va ko plab hunarmandchilik dastgohlari ushbu
ʻ ʻ
kolleksiya asosini tashkil etadi.
Mato buyum kolleksiyasining negizini XIX asrga oid milliy – an anaviy
ʼ
kiyimlar tashkil etadi. Shuningdek, XIX asrga oid kashtachilik, chitgarlik, ipak
mahsuloti namunalari yoki keyinroq fabrikada tikilgan zamonaviy kiyimlar
“Yodgorlik” to qimachilik fabrikasida to qilgan ipak matolar, davlat arboblari,
ʻ ʻ
taniqli san at namoyondalari singari va boshqa tarixiy shaxslarga tegishli kiyim va
ʼ
buyumlar kiradi.
Muzeyning zargarlik buyumlari kolleksiyasida 500 dan ortiq zargarlik
buyumlari mavjud. Ular, asosan, kumushdan ishlanib feruza, marjon, dur kabi
9

qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan. Bularning asosiy qismi Toshkent, Qo qon vaʻ
Marg ilonning mohir zargarlari tomonidan ishlangan.
ʻ
Muzeyning tasviriy san at va haykaltaroshlik kolleksiyasi muzey durdonasi
ʼ
hisoblanadi. Bular orasida XIX asrda yashab ijod qilgan taniqli farg onalik
ʻ
rassomlarining asarlari, shuningdek hozirgi kunda o z asarlari bilan elga
ʻ
tanilayotgan rassomlarning ijodiy namunalari o rin olgan. O tgan asrning 70
ʻ ʻ
yillariga kelib, ushbu kolleksiyadan gobelenlar ham o rin ola boshladi. Hozirgi
ʻ
kunga kelib bu kolleksiyada 1000 ortiq tasviriy san at, haykaltaroshlik va gobelen
ʼ
asarlari saqlanadi.
Muzey qurol-aslaha kolleksiyasi xilmaxilligi bilan e tiborga molikdir. Bu
ʼ
kolleksiya XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrda ishlab chiqarilgan tig li
ʻ
qurollardan: qilich, xanjar, chopqi, bolta, to qmoq; o qotar qurollardan: piltamiltiq,
ʻ ʻ
revolver, pistolet, ov miltiqlari, jangovar miltiqlar singari jami 150 ortiq qurol
aslahalarni o zida mujassamlaydi.
ʻ
Viloyat o lkashunoslik muzeyining 5 ta tarmog i mavjud: Marg ilonda
ʻ ʻ ʻ
Marg ilon shahar tarixi, Erkin Vohidov memorial muzeyi va Uvaysiy uy muzeyi,
ʻ
Oltiariq tumanidagi Erkin Vohidov muzeyi hamda Uchko prik tumani Xaziniy uy-
ʻ
muzeylari Farg ona viloyat o lkashunoslik muzeyning filiallaridir.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 11-dekabr
ʻ
kuni “2017-2027-yillarda davlat muzeylari faoliyatini takomillashtirish va moddiy-
texnika bazasini mustahkamlash bo yicha kompleks chora-tadbirlari dasturini
ʻ
tasdiqlash to g risida”gi 975-sonli qarori imzolandi.
ʻ ʻ
Ushbu qarorga ko ra “Farg ona viloyat o lkashunoslik muzeyi” “Farg ona
ʻ ʻ ʻ ʻ
viloyati tarixi va madaniyati davlat muzeyi” sifatida qaytadan tashkil etildi.
Bugungi kunda muzeyimizda 6 ta bo lim mavjud. “Noshirlik ishi va axborot
ʻ
texnologiyalarni yuritish bo limi”, “Ko chma ko rgazmalar bo limi”, “Marketing
ʻ ʻ ʻ ʻ
va turizm bo limi”, “Tarix bo limi”, “San at va etnografiya bo limi”, “Tabiat
ʻ ʻ ʼ ʻ
bo lim” lari faoliyat olib bormoqda.
ʻ
10

II BOB. FARG ONA VILOYATI TARIXI VA MADANIYATI DAVLATʻ
MUZEYI NOYOB EKSPONATLARI
Farg ona viloyati tarixi va madaniyati davlat muzeyi zaxira xonalarida
ʻ
barcha davrlarga mansub buyumlarning boy kolleksiyasi yig ilgan. Umumiy
ʻ
hisobda muzey eksponatlarning soni 80 ming donadan ortiq. Ulardan 500dan ortiq
eksponatlar noyob eksponatlar sarasiga kiradi. Muzey fondining katta qismini
Farg ona vodiysi aholisining XIX asrning ikkinchi yarmidan hozirgi kunlarga
ʻ
qadar bo lgan turmush-tarzini aks ettiruvchi buyumlar, vodiyni qadimiy va hozirgi
ʻ
zamon tarixiga oid ashyoviy yodgorlik buyumlar tashkil etadi. Ulardan asosan,
arxeologik, numizmatik, etnografik eksponatlar, amaliy san at, tasviriy san at,
ʼ ʼ
haykaltaroshlik namunalari, qo l yozmalar va qurol-aslahalar o rin egallaydi.
ʻ ʻ
Bugungi kunda Farg ona muzeyining arxeologiya kolleksiyasida 8 mingdan
ʻ
ortiq buyumlar saqlanmoqda. Ularning davriy bo linishi Farg onaning tosh asridan
ʻ ʻ
boshlab to rivojlangan o rta asrlarga qadar bo lgan tarixi haqida yetarli darajada
ʻ ʻ
ma lumot beradi. Buyumlar orasida yuqori san at bilan ishlangan va tarixiy
ʼ ʼ
ahamiyatga ega namunalar mavjud bo lib, ular nafaqat Farg onaning qadimgi tarixi
ʻ ʻ
haqida yetarli darajadagi to liq ekspozitsiyani tashkil etishga imkoniyat yaratdi,
ʻ
balki olimlar ishi uchun xam bebaho manba bo lib xizmat qilmoqda.
ʻ
Noyob eksponatlar tavsifi:
Arxeologiya fondi
Ma lumki, qadimgi Farg ona tarixida sak qabilalari muhim rol o ynagan. Bu
ʼ ʻ ʻ
qabilalarning ayrim guruhlari Farg onaning u yoki bu yerida maskan qurib ilk
ʻ
jamoalarni tashkil qilgan. Sak qabilalariga mansub bronza qozon ana shu
jamoalarning oilaviy munosabatlarini mujassamlab turgan. Ushbu qozon turli
marosimlarda foydalanilgan bo lib, u ilohiy mavjudotlarni zoomorfik shakllari
ʻ
bilan bezatilgan edi. KP 11806 A 176 raqam bilan saqlanuvchi mazkur qozon
milodiy eradan avvalgi IV-V asrlarga mansub bo lib, d-76 sm, h-68 sm hajmga
ʻ
ega. Bu kabi qozonlar Markaziy Osiyoning sanoqli necha muzeylarida saqlanadi
xolos.
12

Bronza ko za. KP 11804 A.170ʻ
Qoraxoniylar davrida hunarmandchilik yuksak rivoj topdi, kulolchilik,
shishasozlik, misgarlik, yog och o ymakorligi, temirchilik, zargarlik va boshqa
ʻ ʻ
hunar turlari san at darajasiga ko tarildi.
ʼ ʻ
Farg ona vodiysidagi Axsikent, Qubo, O sh, O zgand, Rishton, Pop va boshqa
ʻ ʻ ʻ
shaharlarda o ziga xos
ʻ xunarmadchilik maktablari vujudga keldi. Xunarlar orasida
misgarlik yetakchi o rinlardan birini egallagan bo lib, misga bezak berish,
ʻ ʻ
bronzadan quyma ishlar yasash sohalari keng tarqaldi.
1999-yilda G. P. Ivanov tomonidan Rishton tumanida shunday idishlarning bir
turkumi topildi.
Bu yerda turta bronza ko za va boshqa idishlar qoldiqlari uchradi. Rishton
ʻ
ko zalaridan biri o zining aniq naqshinkor bezaklari, turli tasvirlarning tushirilishi,
ʻ ʻ
yozuvlarning ravshanligi va saqlanishi bilan boshqa topilmalardan
ahamiyatliroqdir. Ko zaning bo yi – 36 sm; tagligining balandligi – 2 sm, diametri
ʻ ʻ
– 10 sm; qorin qismining balandligi – 15,5 sm, diametri — 17 sm; bo yining
ʻ
balandligi – 18,5 sm, diametri – 11 sm. Ko za dastasining bir qismi sinib ketgan.
ʻ
Ushbu ko za
ʻ Oʻratepadan va Tojikistoning janubiy hududidan topilgan bronza
ko zalarga o xshab ketadi. Ko zalardagi kufiy yozuvlar, islomiy naqsh va
ʻ ʻ ʻ
“maxodil” medalyon xam bir birlariga yaqin. Ushbu idishlarning barchasiga arab
tilida kufiy yozuvda, barakat, saodat, salomatlik so zlari tushirilgan.
ʻ
Idishning qorninoksimon ko rinishda, bo g zi yuqoriga qarab kengaygan, og zi
ʻ ʻ ʻ ʻ
qushlarning boshi shaklida ishlangan, boshining bir tomoni singan. Ko zada
ʻ
kaptarning boshi ifodalanganga o xshaydi. Bizga ma lumki, kaptar, tovus, tustovuq
ʻ ʼ
va kakliklar yorug lik va go zallik, tinchlik va xotirjamlikni o zida mujassam
ʻ ʻ ʻ
etuvchi jonzotlar sifatida VI-VII asrdagi mato, metall xamda devoriy suratlarda
ko plab marta o z ifodasini topgan.
ʻ ʻ
Bronza ko za qornining quyi qismida
ʻ senmurvlar tasviridan tashqari yana
“hayvonlar poygasi” yoki “it poygasi” tasvirlangan. Bu tasvirlarda arslon qoplonni,
qoplon tulkini, tulki itni, it esa quyonni kuvlayotgan holati ifodalangan. Ammo bu
13

$oddiy poyga emas. Doira bo ylab harakatlanayotgan ushbu ertak qahramonlariʻ obrazi zamirida chuqur falsafiy ma no yotadi. ʼ Shu davrga mansub, qo lda yasalgan, qizil angob bilan bezatilgan KP 2193. ʻ A.32 raqamli ko za ham muzeyimizning noyob eksponati hisoblanadi. Uning ʻ noyobligi shundan iboratki, kulolchilik charxida sopol buyumlar yasash gurkirab yashnagan bir vaqtda (XI asr), charxning yordamisiz sopol buyum yasash haqiqiy inqilobiy harakat edi. Buning ustiga buyumning geometrik o lchamlari ideal ʻ darajada hisoblab chiqilgan. Bu bilan usta qadimiy (hali charx foydalanilmagan davrlar) an analarni saqlabgina qolmasdan, uni davom ettirishga qara ʼ tilgan isyoni ishni amalga oshirgan. Unda foydalanilgan ranglar ham qadimiy usullarda (ilk o rta asr usulida) tayyorlangan bo lib, faqatgina bir rang bilan buyum ʻ ʻ ta sirchanligini oshirish mumkinligi ko rsatilgan. Ko za tayyorlangan loy ham ilk ʼ ʻ ʻ o rta asrlarda qo llanilgan usulda tayyorlangan edi. E tiborlisi shundaki, sirli va ʻ ʻ ʼ ishqorli ranglar bilan bezatilgan buyumlar har qancha ko p bo lmasin, bu usulda ʻ ʻ tayyorlangan va bezatilgan sopol buyumlarning ham xaridori mavjud edi. Bu usulda bezatilgan ko za O zbekistonning faqat uchta muzeyida saqlanib qolgan ʻ ʻ xolos (O zbekiston tarixi davlat muzeyi, Samarqand va Farg ona muzeylarida). ʻ ʻ Arxeologlar tomonidan 1987-yillarda so nggi bronza davriga oid ʻ Qo chqorchi qabristoni tadqiq qilindi. Ushbu manzilgoh Farg onadan 15 km ʻ ʻ uzoqlikda joylashgan. Bu yerdan ko plab sopol va mehnat qurollari, ikki dona ʻ pichoq, bigiz, bir necha sirg a va bilakuzuk sinig i yetib kelgan. Ushbu davrga oid ʻ ʻ noyob topilmalardan biri Kp 7619 A.169\1 raqamli tilla sirg a xam muzeyimiz ʻ zaxirasidan o rin olgan.Uning davri milodgacha XII- X asr. ʻ Qo lyozma fondi ʻ KP.11775 PD.1916. Qo qon xoni Xudoyorxonga tegishli Qur on kitobi. 1870-yilda ʻ ʼ ko chirilgan. ʻ Qo lyozma va ʻ xujatlar kolleksiyasining nodir namunalari sifatida XV asrda yozilgan yer to g risidagi vasiqa, Qo qon xonlaridan Madalixon, ʻ ʻ ʻ Shernalixon 14$

va Xudoyorxonlar tomonidan berilgan yorliqlar. Xudoyorxoning Qur on kitobi,ʼ
shariat masalalariga doir “ Al-Xidoya ”, “Muxtasar ul-viqoya ” kitoblari yoki Hofiz
Sherozi, Abdurahmon Jomiy, Fuzuliy, Bedil va boshqa mahalliy shoirlar ijodiga
mansub qo lyozma asarlarni sanab o tishimiz mumkin.
ʻ ʻ
Xususan, Xudoyorxonning saroy kutubxonasidan keltirilgan, noma lum
ʼ
xattot tomonidan mahalliy qog ozga ko chirilgan Qur on kitobi ushbu
ʻ ʻ ʼ
kolleksiyaning eng nodir eksponati hisoblanib, u 507 betdan iborat. Bu qo lyozma
ʻ
ko fiy xatida san atkorona ko chirilgan. Muqovasi teridan
ʻ ʼ ʻ tayerlangan va sarg ish ʻ
tusdagi rangda qoliplangan. Qur on sahifalarining 75 joyiga Xudoyorxonning
ʼ
“vaqf fisabillox ” yozuvli muhri bosilgan. Shuningdek 36 ta kichik muhr bo lib, unda
ʻ
xam “vaqf fisabillox1287” deb uning yozilgan sanasi xam ko rsatilgan. Oyatlar
ʻ
o rtasida 36 joyga oy tamg a, yoy, quyosh ramzlari tillo rangda bosilgan. 1973 ta
ʻ ʻ
mayda tamg asi va 816 joyda kichik yulduzlar aksi bo lib, bular turli ranglarda did
ʻ ʻ
bilan bezatilgan.
Keramika fondi
KP 4813
K.69. Guldon. Rishton. XIX asr. Noma lum usta.
ʼ
KP.5092
K.123. obdasta o rdak. Rishton. Usta I.Komilov.
ʻ
Usta Olim
Sopol buyumlar kolleksiyaning nodir eksponatlari sifatida Rishton kulolchilik
maktabida ishlangan sopol buyumlarni aytib o tish lozim. Chunonchi, Rishton
ʻ
O zbekistonda kulolchilik markazidan biri sifatida qadimdan shakllanib kelgan.
ʻ
Muzeydagi sopol idishlar kolleksiyasi orqali Rishton kulolchilik maktabining
tadrijiy rivojlanish tarixini kuzatish mumkin. Yillar davomida sopol buyum ishlab
chiqarishning o zgarib borish jarayoni muzey kolleksiyasidagi buyumlar vositasida
ʻ
yaqqol ko zga tashlandi. Rishton kulollari sirli sopollar ishlab chi
ʻ q arishning eng
murakkab yo llarini topganlar. Tabiiy bo yoqlar bilan yuritilgan ranglar uzoq vaqt
ʻ ʻ
mobaynida saqlangan va shu jihatlari bilan qadrlangan. Ushbu kolleksiyadan
15

Rishtonlik noma lum kulollar tomonidan ʼ XVII-XIX asrda yasalgan charx tavoq,
xurmacha, o rdak va tuya bo yin obdastalar, bodiya, qatiq ko za, ko kanak,
ʻ ʻ ʻ ʻ
chapiya, qo shquloqli ko za, qaymoq kosa, naqshin kosa, tarkash, chuqur tovoq,
ʻ ʻ
miyona tovoqlar alohida o rin egallagan. Zamonaviy usta kulollardan I. Komilov,
ʻ
X.Sattorov, A.Yo ldoshev, Sh.Yusupov, A.Isoqov, M.Saidov, A.Nazirov,
ʻ
M.Azizovlarning sopol buyumlari xam ushbu kolleksiyaning nodir namunalaridir.
Maxaliy an analar asosida mahorat bilan ishlangan sopol idishlardagi tasvirlarning
ʼ
turfa xilligi, ulardagi kompozitsiyaning mukammalligi, bodom, qumg on, madoxil
ʻ
tasvirlarining aniq va serqirraligi, tabiat manzaralarining serjilo usulda
ifodalanganligi idishlarning badiiy ta sirchanligini yanada oshirgan.
ʼ
Metall buyumlar.
Ushbu kolleksiyadan temuriylar davridan hozirgi kunlargacha bo lgan
ʻ
davrlarda mansub metall (asosan bronza va mis) buyumlar o rin olgan. Ularning
ʻ
aksariyati mahalliy misgarlik maktabi vakillari (Qo qon, Marg ilon, Toshkent)
ʻ ʻ
tomonidan XIX-XX asrlarda ishlangan an anaviy uslubdagi mis buyumlardir.
ʼ
Buxoro, Xiva, eron ustalari tomonidan, ayniqsa, Rossiya fabrikalarida XIX asrning
ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida ishlab chiqarilgan turfa shaklli mis idish va
samovarlar ko p qismni tashkil etadi.
ʻ
Ulardan: Oftoba — Qo qonlik usta Fozil Mullo Otaulla o g li yasagan buyum;
ʻ ʻ ʻ
Sudak – noma lum Rishton kulolchilik maktabidan ruxlanib Farg ona shahrida ijod
ʼ ʻ
qilgan eronlik usta yasagan, tabib ishlatadigan idish; “Shabaqqa” gulli noma lum
ʼ
usta yasagan oftoba; noyob kashkul, uni yasagan usta ismi noma lum; Jom –
ʼ
shirinliklar saqlanadigan qopqoqli yumaloq idish; Shamdon – Qo qonlik noma lum
ʻ ʼ
usta yasagan; Samovar – islomiy naqshlar qoplangan, qo qonlik noma lum usta
ʻ ʼ
yasagan idishlar tomoshabinlar diqqatini tortadi.
Farg ona vodiysi misgarlari, tomonidan yasalgan maishiy ro zg or
ʻ ʻ ʻ
buyumlari hozirgi kungacha saqlanib qolib, ular o zlarining ishlanish uslubi va
ʻ
shakldorligi jihatdan xamda naqshning go zalligi jihatdan xamda naqshning
ʻ
go zalligi bilan kishini hayratda qoldiradi. Bu idishlar o zida takomillashgan
ʻ ʻ
16

mutanosiblik va bezakli naqsh bilan ajralib turib, uning va zi ko rinishlari O rtaʼ ʻ ʻ
Osiyodagi boshqa xalqlarning buyumlarida xam uchraydi. Sopol buyumlardan
farqli o laroq keng tarqalmagan o ymakorlik mis idish-tovoq o ziga xos
ʻ ʻ ʻ
xususiyatlarga ega bo lib, vodiyda Qo qon shahri uning markazi hisoblangan.
ʻ ʻ
Ba zi bir buyumlar silliq-tekis yasalgan bo lsa, boshqalariga naqsh solingan.
ʼ ʻ
Buyumlar asosan sariq xamda qizil misdan tayyorlangan. Farg ona vodiysi
ʻ
misgarlari yasagan buyumlar takomillashgan turli shakliy siluetlarga ega.
Numizmatika fondi
Muzeyning numizmatika fondidan joy olgan qadimiy tangalardan biri
Kushonlar tangasidir. KP.1991.num.408. Tanganing old tomonida tik turgan
diadema kiygan hukmdor, o nga qaragan tasviri. Orqa tomonida taxtga o tirgan
ʻ ʻ
hukmdor tasviri. Nuqtalardan iborat halqa. Tanga II asrga mansub. Mis.
Mato buyumlar fondi
Hozirga kelib, muzeyning mato buyumlar kolleksiyasida Markaziy Osiyo
xalqlari, xususan, Farg ona vodiysi xalqlarning tarixiy ahamiyatga molik nodir
ʻ
kiyim-kechaklari va gazlamalaridan iborat 2000ga yaqin eksponat mavjud.
Ta kidlab o tish joizki, mato buyumlar kolleksiyaning negizini XIX asrga oid
ʼ ʻ
milliy an anaviy kiyimlar tashkil etadi. Shuningdek, XIX asrga oid kashtachilik,
ʼ
chitgarlik, ipak mahsuloti namunalari, yoki keyinroq fabrikada tikilgan zamonaviy
kiyimlar “Yodgorlik” to qimachilik fabrikasida to qilgan ipak matolar, davlat
ʻ ʻ
arboblari, taniqli san at namoyondalari va boshqa tarixiy shaxslarga tegishli kiyim
ʼ
va buyumlar kiradi.
Muzey zaxirasida XIX-XX asrlarga oid 200 dan ortiq kashtachilik
namunalari to plangan. So zana, ro ijo, joynamoz, palak, zardevor, bolinpo shlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
ana shular jumlasidandir. Ushbu kashtachilik namunalari Farg ona,Urgut, Nurota
ʻ
maktablariga xos bo lib,
ʻ maxaliy xalqlarning qadimgi diniy qarashlarini o zida ʻ
ifodalaydi . So zanalarda “chor chiroq”, “kordi osh”, “bodom”, “qalamfur”,
ʻ
“musicha”, “toji xo roz”, “o rdak muyini”, “murdak”, “anor”, “
ʻ ʻ qoʻchqorak ”, “tiru
kamon”, “oftob nusxa”, “lola”, singari naqsh turlari tasvirlangan.
17

Ulardan KP. 8696 T.O. 592. Satin matodan, aynan Farg ona maktabiga xos, qo lʻ ʻ
choki, XX asr boshlari oid so zana ushbu fond noyob turlaridandir.
ʻ
Farg onada tikilgan kashtali buyumlar ranglarining yorqinligi, bir-biriga
ʻ
uyg unligi va tabiiyligi bilan ajralib turadi. Farg ona kashtalarida bosma choki
ʻ ʻ
bilan turli naqshlar: to pgullar, shohchalar, turli o simliklar. Kashtalarda tikilgan
ʻ ʻ
ba zi naqshlar o z ma nosiga ham ega bo lgan. Masalan, anor — baraka ramzi,
ʼ ʻ ʼ ʻ
qalampir-ko zdan, har hil yomonliklardan asrovchi, bodom — rizq-ro z, ochilgan
ʻ ʻ
gullar – muhabbat, shohchali tabiat, baxt va muhabbat haqida asrlar davomida
yuzaga kelgan tasavvurlar aks ettirilgan. Matoning rangidan ustalarimiz kashta
zamini sifatida foydalanadilar
Ushbu so zana o ziga xos alohida boy manzarani namoyon etadi.Unda
ʻ ʻ
anor, bodom, qalampir naqshlarining ko rinishlari tasvirlangan. Anor naqshini o zi
ʻ ʻ
kashtalarda bir necha xil ko rinishda – shohchali anor, silliq, yoriq, gajakli kichik
ʻ
naqshlar bilan uyg unlashgan holda tikilgan.
ʻ
Farg ona kashtachiligida islimi va handasaviy naqshlar ustunlik qiladi,
ʻ
ularga mayda gullar tushirilgan yoki qush va jonivorlar shakli qo shib tikilgan.
ʻ
So zana uchun kompozitsion joylashgan o simliksimon naqshlardan foydalanilgan.
ʻ ʻ
So zana o rtasida gul tikilib atrofi guldor islomiy naqshlar bilan bezatiladi.
ʻ ʻ
So zana chetlaridan “obiy” – suv yo li o tadi, u go yo ertaklar olamini ramziy
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarzda chegaralab turadi.
Kamon-qadimgi ov va jang quroli
Farg ona viloyati tarixi va madaniyati davlat muzeyida saqlanayotgan
ʻ
eksponatlar qatoridan kamon va uning o qlari ham o rin olgan. Kamon dunyodagi
ʻ ʻ
eng qadimgi ov va jang qurollaridan bo lib, -mezolit davrida, ya ni miloddan
ʻ ʼ
avvalgi 10-5 ming yillikda ibtidoiy ovchilar tomonidan ixtiro qilingan. Garchi u
juda qadimda ixtiro qilingan bo lsa ham, XVII asrgacha, ba zi joylarda esa XX
ʻ ʼ
asrgacha o z ahamiyatini yo qotmay keldi.
ʻ ʻ
18

O zbek tilida kamon ba zan kamalak, yoy deb ham ataladi. Ushbu qurolʻ ʼ
Avstraliya va Mikroneziyadan tashqari dunyodagi barcha xalq va qabilalarda
qo llanilgan. Kamonning ixtiro qilinishi kishilik tarixida ulkan yutuq bo lgan. U
ʻ ʻ
ibtidoiy odamlarning parranda va darrandalarning ovlashda juda qo l kelgan.
ʻ
Kamon ikki qism, ya ni egma cho p va tirkashdan iborat. Kamonning egma
ʼ ʻ
cho pi sariq tol, sambit, yovvoyi jiyda va jing ilning shoxidan yasalib, uning ikki
ʻ ʻ
uchiga ba zan suyak yoki qimmatbaho metall qoplangan. Kamonning tirkashi,
ʼ
asosan paydan qilingan.
Kamonning ikki xili: oddiy kamon va murakkab xili mavjud. Oddiy kamon
yarim doira shaklida bo ladi. Murakkab kamon esa yoyilgan qush qanoti shaklida.
ʻ
Murakkab kamon asrlar davomida takomillashib borgan. Asosan, Sharq xalqlari
qo llagan. Murakkab kamon O rta Osiyo xalqlariga miloddan avvalgi I ming
ʻ ʻ
yillikdan ma lum. U O rta Osiyo xalqlari harbiy texnikasida so nggi o rta asrlarga
ʼ ʻ ʻ ʻ
qadar eng muhim jangovar qurol vazifasini bajarib kelgan. Xunlar davrida
(miloddan avvalgi III asr) turkiy qavmlar kamon o qini otganda hushtak tovushini
ʻ
eslatuvchi yangi turini ixtiro etishgan. Xun saltanatining vujudga kelishida
kamondan muhim ahamiyatga ega bo lgan.
ʻ
Yoy, kamon otuvchi merganlarni kamonchi deyishgan. Kamonchilardan
tuzilgan maxsus harbiy qismlar, asosan, qo shinning oldingi safida joylashib,
ʻ
suvoriylar va boshqa qismlarning muvaffaqiyat bilan olg a siljishini ta minlagan.
ʻ ʼ
Ular dushman kuchlari ustiga tinmay o q yog dirib turgan. Qamal yoki mudofaa
ʻ ʻ
janglari vaqtida esa, qal aning burj va boru (shinak) lari yohud xandaq ortdagi
ʼ
pistirmadan hujumga o tgan dushman askarlarini o qqa tutgan.
ʻ ʻ
Kamon va uning o qlarini yasovchi ustalarni ham kamonchi deb atalgan.
ʻ
Moziyda, shuningdek, bunday ustalar yoychi, yoyandoz, kamonkash, o qchi,
ʻ
novakandoz kabi nomlar bilan ham ifodalangan. Kamonning o qi qadimda paykon,
ʻ
kamonning o qi solinadigan maxsus idish esa sadoq deb nomlanadi.
ʻ
19

O zbekiston muzeylarida turli davrga oid kamon va uning o qlari saqlabʻ ʻ
kelinadi. Xususan, Farg ona viloyat tarixi va madaniyati davlat muzeyida mezolit
ʻ
davrida kamon o qining uchiga o rnatilgan o tkir uchli tosh ham XV asrga tegishli
ʻ ʻ ʻ
bo lgan kamon saqlanadi. Bundan tashqari vodiyning hududidan topilgan, turli
ʻ
davrga tegishli bronzadan tayyorlangan paykon, ya ni kamon o qlarining uchi ham
ʼ ʻ
muzey eksponatlari qatoridan o rin olgan bo lib, bu qadimgi ashyolar tashrif
ʻ ʻ
buyuruvchilarda doimo katta qiziqish uyg otadi.
ʻ
20

XULOSA
Muzey insoniyat tarixi, rivojlanishi, yashash sharoiti hamda ko plab tarixiyʻ
mavzularda tushuncha va bilimlarimizni oshirish bilan birga insonlarning
ma naviyatini yuksaltiruvchi maskanlardan biridir.Muzeylar bizga tarixning barcha
ʼ
davlaridan namunalarni ko rsatib, insonlarni
ʻ huddi o sha davr hayotining ma lum bir ʻ ʼ
qismini xis etish imkonini beradi. Shu bilan birga har bir muzeyning boshqasiga
o xshamaydigan o ziga xos noyob eksponatlari bo lib, insonlar bularni ham o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko zlari bilan ko rish imkoniyatiga ega bo ladilar. Farg ona viloyati tarixi va
ʻ ʻ ʻ ʻ
madaniyati davlat muzeyi zahiraxonalarida barcha davrlarga mansub buyumlarning
boy kolleksiyasi yig ilgan. Umumiy hisobda muzey eksponatlarning soni 80 ming
ʻ
donadan ortiq. Ulardan 500dan ortiq eksponatlar noyob eksponatlar sarasiga kiradi.
Muzey fondining katta qismini Farg ona vodiysi aholisining XIX asrning ikkinchi
ʻ
yarmidan xozirgi kunlarga qadar bo lgan turmush-tarzini aks ettiruvchi buyumlar,
ʻ
vodiyning qadimiy va hozirgi zamon tarixiga oid ashyoviy yodgorlik buyumlar
tashkil etadi. Ulardan asosan, arxeologik, numizmatik, etnografik eksponatlar,
amaliy san at, tasviriy san at,
ʼ ʼ xaykaltaroshlik namunalari, qo l yozmalar va qurol- ʻ
aslahalar o rin egallaydi. Bugungi kunda Farg ona viloyati tarixi va madaniyati
ʻ ʻ
davlat muzeyining arxeologiya kolleksiyasida 8 mingga yaqin buyumlar
saqlanmoqda. Ularning davriy bo linishi Farg onaning tosh asridan boshlab to
ʻ ʻ
rivojlangan o rta asrlarga qadar bo lgan tarixi
ʻ ʻ xaqida yetarli darajada ma lumot ʼ
beradi. Buyumlar orasida yuqori san at bilan ishlangan va tarixiy
ʼ axamiyatga ega
namunalar mavjud bo lib, ular nafaqat Farg onaning qadimgi tarixi haqida yetarli
ʻ ʻ
darajadagi to liq ekspozitsiyani tashkil etishga imkoniyat yaratdi, balki olimlar ishi
ʻ
uchun xam bebaho manba bo lib
ʻ hizmat qilmoqda. Farg ona vodiysidagi Axsikent, ʻ
Qubo, O sh, O zgand, Rishton, Pop va boshqa shaharlarda o ziga xos
ʻ ʻ ʻ hunarmadchilik
maktablari vujudga keldi. Ushbu maktablarda yaratilgan noyob eksponatlar
namunalari arxeologlar tomonidan topilib, muzey fondi uchun berilgan. 1999-yilda
G.P.Ivanov tomonidan Rishton tumanida shunday idishlarning bir turkumi topildi.
Bu yerda to rtta bronza ko za va sopol idishlar va ayrim
ʻ ʻ buyumlarning qoldiqlari
21

uchraydi. Rishton ko zalaridan biri o zining aniq naqshinkor bezaklari, turliʻ ʻ
tasvirlarning tushirilishi, yozuvlarning ravshanligi va saqlanishi bilan boshqa
topilmalardan ahamiyatliroqdir. Ko zaning
ʻ buyi – 36 sm; tagligining balandligi – 2
sm, diametri – 10 sm; qorin qismining balandligi – 15,5 sm, diametri — 17 sm;
buyining balandligi – 18,5 sm, diametri – 11 sm. Ko za dastasining bir qismi sinib
ʻ
ketgan. Ushbu ko za
ʻ Oʻratepadan va Tojikistoning janubiy xududidan topilgan bronza
ko zalarga o xshab ketadi. Ko zalardagi kufiy yozuvlar,
ʻ ʻ ʻ islimiy naqsh va “maxodil”
medalyon xam bir birlariga yaqin. Ushbu idishlarning barchasiga arab tilida kufiy
yozuvda, barakat, saodat, salomatlik so zlari tushirilgan. Idishning qorni noksimon
ʻ
ko rinishda, bo g zi yuqoriga qarab kengaygan, og zi qushlarning boshi shaklida
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishlangan, boshining bir tomoni singan. Ko zada kaptarning boshi ifodalanganga
ʻ
o xshaydi. Bizga ma lumki, kaptar, tovus, tustovuq va kakliklar yorug lik va
ʻ ʼ ʻ
go zallik, tinchlik va xotirjamlikni o zida mujassam etuvchi jonzotlar sifatida
ʻ ʻ VI-VII
asrdagi mato, metall xamda devoriy suratlarda ko plab marta o z ifodasini topgan.
ʻ ʻ
Bronza ko za qornining quyi qismida
ʻ senmurvlar tasviridan tashqari yana “ xayvonlar
poygasi” yoki “it poygasi” tasvirlangan. Bu tasvirlarda arslon qoplonni, qoplon
tulkini, tulki itni, it esa kuyonni kuvlayotgan xolati ifodalangan. Ammo bu oddiy
poyga emas. Doira buylab xarakatlanayotgan ushbu ertak qaxramonlari obrazi zamirida
chuqur falsafiy ma no yotadi. Shu davrga mansub, qo lda yasalgan, qizil angob
ʼ ʻ
bilan bezatilgan ko za ham muzeyning noyob eksponati hisoblanadi. Uning
ʻ
noyobligi shundan iboratki, kulolchilik charxida sopol buyumlar yasash gurkirab
yashnagan bir vaqtda (XI asr), charxning yordamisiz sopol buyum yasash haqiqiy
inqilobiy harakat edi. Buning ustiga buyumning geometrik o lchamlari ideal
ʻ
darajada hisoblab chiqilgan. Bu bilan usta qadimiy ( xali charx foydalanilmagan
davrlar) an analarni saqlabgina qolmasdan, uni davom ettirishga qara
ʼ tilgan isyoniy
ishni amalga oshirgan. Unda foydalanilgan ranglar ham qadimiy usullarda (ilk
o rta asr usulida) tayyorlangan bo lib, faqatgina bir rang bilan buyum
ʻ ʻ
ta sirchanligini oshirish mumkinligi ko rsatilgan. Ko za tayyorlangan loy ham ilk
ʼ ʻ ʻ
o rta asrlarda qo llanilgan usulda
ʻ ʻ tayyorlangan edi. E tiborlisi shundaki, sirli va ʼ
22

ishqorli ranglar bilan bezatilgan buyumlar har qancha ko p bo lmasin, bu usuldaʻ ʻ
tayyorlangan va bezatilgan sopol buyumlarning ham haridori mavjud edi. Bu usulda
bezatilgan ko za O zbekistonning faqat uchta muzeyida saqlanib qolgan xolos
ʻ ʻ
(O zbekiston tarixi davlat muzeyi, Samarqand va Farg ona muzeylarida).
ʻ ʻ
Muzeydagi sopol idishlar kolleksiyasi orqali Rishton kulolchilik maktabining
tadrijiy rivojlanish tarixini kuzatish mumkin. Yillar davomida sopol buyum ishlab
chiqarishning o zgarib borish jarayoni muzey kolleksiyasidagi buyumlar vositasida
ʻ
yaqqol ko zga tashlandi. Rishton kulollari sirli sopollar ishlab chikarishning eng
ʻ
murakkab yo llarini topganlar. Tabiiy bo yoqlar bilan yuritilgan ranglar
ʻ ʻ uzok vaqt
mobaynida saqlangan va shu jixatlari bilan qadrlangan. Ushbu kolletsiyadan Rishtonlik
noma lum kulollar tomonidan
ʼ XVII-XIX asrda yasalgan charx tovoq, xurmacha,
o rdak va tuya bo yin obdastalar, bodiya,
ʻ ʻ qatiqkoʻza , ko kanak, chapiya, qo shquloqli ʻ ʻ
ko za, qaymoq kosa, naqshin kosa, tarkash,
ʻ chukur tovoq, miyona tovoqlar alohida
o rin egallagan. Zamonaviy usta kulollardan I. Komilov, X.Sattorov,
ʻ
A.Yo ldoshev,Sh.Yusupov, A.Isoqov, M.Saidov, A.Nazirov, M.Azizovlarning
ʻ
sopol buyumlari ham ushbu kolleksiyaning nodir namunalaridir. Mahalliy
an analar asosida mahorat bilan ishlangan sopol idishlardagi tasvirlarning turfa
ʼ
xilligi, ulardagi kompozitsiyaning mukammalligi, bodom, qumg on, madoxil
ʻ
tasvirlarining aniq va serqirraligi, tabiat manzaralarining serjilo usulda
ifodalanganligi idishlarning badiiy ta sirchanligini yanada oshirgan.
ʼ
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ
23

I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O zbekiston,ʻ
2021. – 464 б. – kitob.
2. I. Karimov. “O zbekiston XXI-asrga intilmoqda”.Toshkent
ʻ
shahri.”O zbekiston” nashriyoti,1999-yil.
ʻ
3. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyat bilan davom ettirib,
ʻ ʼ
yangi bosqichga ko taramiz.1-jild. –T.: O zbekiston; 2018. –B. 383.
ʻ ʻ
II. Internet saytlar va resurslar
1. http://museumfergana.uz/uz/post/muzej-durdonalari-noyob-eksponatlar
2. http://museumfergana.uz/uz/post/kamon-qadimgi-ov-va-jang-quroli-quroli
3. http://museumfergana.uz/iz-istorii-ferganskogo-muzeya
4. https://uz.wikipedia.org/wiki/Farg%CA%BBona_viloyat_o%CA
%BBlkashunoslik_muzeyi
5. http://ferganatourism.uz/fergana-2/album/ferganskaya-krayevedcheskaya-
biblioteka
24

Fargʻona viloyati tarixi va madaniyati tarixi muzeyi

Купить

Информация о документе

Продавец

Fargʻona viloyati tarixi va madaniyati tarixi muzeyi

Похожие документы