Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 357.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Февраль 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

104 Продаж

Farg‘ona vodiysi etnik jarayonlarini arxeoetnologik usullar bilan o‘rganish (bronza va ilk temir davri)

Купить
Farg ‘ ona vodiysi etnik jarayonlarini arxeoetnologik usullar bilan o‘rganish (bronza va ilk temir davri) M UNDARIJA Kirish …………………………………………………… ...... ……………… .. … 4- 7 I bob . Ko‘chmanchi chorvador jamoalarining Farg‘ona vodiysidagi moddiy madaniyati va yodgorliklari ……… ….. ………… ... …………… .................... .8-24 I.1. Andronova madaniyatining vujudga kelishi va Farg‘ona vodiysida tutgan o‘rni…………………………………………….……………………......8-12 I.2. Qayroqqum madaniyati va uning yodgorliklari...........................................12-24 II . bob. O‘troq dehqon jamoalarining moddiy madaniyati va yodgorliklari .........……………………………………… …. ……… ………...24-56 II .1 . Chust madaniyati va uning yodgorliklari...................................................24-39 II.2. Eylaton madaniyati va uning yodgorliklari................................................39-56 Xulosa ………………………………………………………….......…………57-59 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati………....…….……………. 60-70 KIRISH Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. Keyingi yillarda mustaqilligimiz sharofati bilan o‘tmish tarixga, boy madaniy merosga bo‘lgan qiziqish ortdi. Tariximizni birlamchi manbalar asosida o‘rganmay turib, kelajakni qurish, madaniy-ma’rifiy va milliy o‘zligimizni anglash qiyin, degan fikrni prezident I.A.Karimov bir guruh tarixchilar va jurnalistlar bilan uchrashuvlarida ta’kidlab o‘tgan edi. Bu uchrashuvlarda milliy o‘zligimizni sarchashmasi tarix va madaniy meros ekanligi alohida ta’kidlanib, ularga munosabat davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 7-iyuldagi “O‘zbekiston respublikasi FA Tarix Instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi chiqargan qarori bunga misol bo‘la oladi. I . A.Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” nomli asarida olg‘a surilgan g‘oyalar o‘zbek xalqi va uning davlatchilik tarixining ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha dasturulamal bo‘lib xizmat qilmoqda. “O‘zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi… Haqqoniy tarixni bilmasdan turib esa, o‘zlikni anglash mumkin emas... Davlatimiz, millatimizning haqqoniy ilmiy tarixini yaratish keng jamoatchiligimiz uchun g‘oyat muhim va dolzarb masalaga aylanishi lozim” 1 . Hozirgi kunda bu ishlarni amalga oshirish uchun, mamlakatimizda astoydil harakatlar olib borilmoqda. O‘tmishni o‘rganishda arxeologiya va tarix fanlari muhim o‘rinni egallaydi. Ular mustaqil fan sohalari bo‘lmasada, bir-biri bilan chambarchars bog‘liqdir. Ular bir obeyktni, ya’ni o‘tmishni turli uslublarda tadqiq qiladilar. O‘tmish voqealarni tarix yozma va moddiy manbalar asosida o‘rgansa, arxeologiya asosan, moddiy manbalar – topilmalar asosida o‘rganadi 2 . Shu nuqtayi nazardan, Arxeologiya fanining bronza va ilk temir davri bilan bog‘liq masalalariga xolisona baho berish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, ko‘chmanchi chorvador jamoalarining, Farg‘ona vodiysining moddiy madaniyatiga ta’sirini o‘rganish, hamda o‘troq dehqon jamoalarining vodiydagi yodgorliklarini tadqiq etish mazkur ushbu bitiruv- malakaviy ishning mavzusi sifatida tanlandi. 1 Каримов И.А., 1999. Тарихий хотирасиз келажак йўқ // Биз ўз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Танланган асарлар. Т.7. – Ташкент: Ўзбекистон, 1999. –132-155 саҳифалар. 2 Каримов И.А., 1999. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т.7. – Ташкент: Ўзбекистон, 1999.-78-саҳифалар. 2 Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Arxeologiya fani tarixshunosligidan ma’lumki, Farg‘ona vodiysining moddiy madaniyat yodgorliklari 100 yildan ziyod vaqt mobaynida o‘rganib kelinmoqda. Bitiruv malakaviy ishi mavzusiga oid mazkur tadqiqotlarni hududiy va davriy tamoyillarga ko‘ra 2 ta guruhga ajratib tahlil etish mumkin: 1) Sovet ittifoqi davrida olib borilgan tadqiqotlar. 2) Mustaqillik davridagi O‘zbekistonda olib borilgan tadqiqotlar. Farg‘ona vodiysidagi bronza va ilk temir davri yodgorliklarini o‘rganishda Sovet ittifoqi davrida Y.A.Zadneproviskiy 3 , B.A.Litviniskiy 4 , K.V.Salnikov 5 , A.N.Bernshtam 6 , B.Z.Gamburg 7 , N.G.Gorbunova 8 , A.A.Asqarov 9 kabi olimlarning tadqiqotlari diqqatga sazovordir. Mustaqillik davrida esa M.H.Isomiddinov 10 , B.X.Matboboyev 11 , Z. Mashrabov 12 , S.S.Qudratov 13 , A.A.Aloxunov 14 kabi olimlar Farg‘ona vodiysining bronza va ilk temir davri yodgorliklarini o‘rganib, ilmiy adabiyot va maqolalar chop etdilar. 3 Birinchi guruhga doir bronza va ilk temir davri Farg‘ona vodiysi hududlaridagi yodgorliklarni o‘rganish masalalariga bag‘ishlangan tadqiqotlarning 3 Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. – М. – Л. 1962. С. 50. 4 Литвинский Б.А. Кайрак-кумская культура Северного Таджикистана. В.кн.: История таджикского народа. Т.1., - Душанбе, 1998. С. 151. 5 Сальников К.В. Кипельские селище. // СА, XXVII. Москва, 1957. c. 194. 6 Бернштам А.Н. Историко–археологические очерки Центрального Тянь–Шаня и Памиро–Алая. Москва– Ленинград. 1952. с. 186. 7 Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. Москва, 1951. с. 68-70. 8 Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа.: Автореф. дисс. … канд. истор. наук. – Л.: ЛОИА АН СССР, 1961. – С. 15. 9 Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. – Т.: O`zbekiston, 2015. – 680 б. 10 Исамиддинов М., Рахматиллаев Х. Ўрта Осиёда бронза даври ҳамда илк темир даври ва Фарғонанинг илк давлатчилик муаммолари // Ўзбек давлатчилиги тарихида Фарғона водийси. Фарғона. 2004. 11 Матбабаев Б.Х. Новый археологический комплекс Эйлатанской культуры Ферганы (к вопросу о хронологии и происхождении) // Цивилизации скотоводов и земледельцев Центральной Азии. Самарканд- Бишкек. 2005. 12 Матбобоев Б., Машрабов З. Андижан: городская культура и этапы ее развития // O’zbekiston tarixi. – Тошкент, 2007. – № 4. – С. 35-40. 13 Қудратов С.С. Фарғона тарихида Эйлатон маданияти // Фарғона водийси тарихининг долзарб муаммолари: Анжуман материаллари. – Фарғона, 2000. – Б.40-41. 14 Алохунов А. Фарғона водийсининг Қайроққум маданияти ёдгорликлари. ФарДУ Илмий Хабарлар, 5/2017. Б. 90-92. 3 ahamiyati yuqoridir. Bu davrda yozilgan asarlar, nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari, monografiyalar, ilmiy maqolalardan iboratdir. Ikkinchi guruhga kiruvchi adabiyotlarni mustaqillik davrida O‘zbekistonda yaratilgan tadqiqotlar tashkil etadi. Bu davrda ham , Farg‘ona vodiysining bronza va ilk temir davri moddiy madaniyati yuqori darajada o‘rganilib, monografiyalar, ilmiy maqolalar nashrdan chiqarildi. Tadqiqotning maqsadi. Tadqiqotni amalga oshirishda bronza va ilk temir davrida Farg‘ona vodiysi etnik jarayonlarini arxeoetnologik usullar bilan o‘rganish, asosiy maqsadlardan biri sifatida olindi. Ya’ni bu davrdagi ko‘chmanchi chorvador jamoalarining hamda, o‘troq dehqon jamoalarining moddiy madaniyatini yoritib berish asosiy maqsad sifatida belgilandi. Tadqiqotning vazifalari. Tadqiqotning vazifalari sifatida quyidagilar belgilandi: – Bronza va ilk temir davrida Farg‘ona vodiysida ko‘chmanchi chorvador jamoalar moddiy madaniyatining taraqqiy etishi hamda ularning yodgorliklarini o‘rganish ( Andonova madaniyati); – Qayroqqum madaniyati va uning yodgorliklarini o‘rganish va tahlil etish ; – Farg‘ona vodiysi o‘troq dehqon jamoalar moddiy madaniyati hamda yodgorliklarini o‘rganish ( Chust madaniyati); – Eylaton madaniyati va uning yodgorliklarini tadqiq etish; Tadqiqot obyekti. Mavzuning obyektini bronza va ilk temir davrida Farg‘ona vodiysida ko‘chmanchi chorvador va o‘troq dehqon jamoalarining moddiy madaniyatini o‘rganish, ularning yodgorliklarini tadqiq etish hamda shu kabi ishlarning bo‘lishi fonidagi amalga oshirilgan sa’y-harakatlar tashkil etadi. BMIning ilmiy yangiligi shundan iboratki, unda turli manba va adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarga tayanib, yangi metodologik yondashuvlar asosida bronza va ilk temir davrida Farg‘ona vodiysi etnik jarayonlarini arxeoetnologik usullar bilan o‘rganish masalalariga obyektiv va xolisona baho berishga harakat qilindi. BMIning ilmiy va amaliy natijalari. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy ahamiyatiga, bronza va ilk temir davrida Farg‘ona vodiysi etnik jarayonlarini 4 arxeoetnologik usullar bilan o‘rganish, madaniyatlarning yodgorliklarini tadqiq etish va shu kabi ishlar kiradi. Ishning amaliy ahamiyati shundaki, unda keltirilgan ma’lumotlardan bronza hamda temir davrida Farg‘ona vodiysi bo‘yicha yangi o‘quv adabiyotlar yozishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ish natijalarining ishonchliligi. Arxeologiyani o‘rganishdagi keyingi ilmiy yutuqlar, yangicha yondashuvlar va usullar qo‘llanilib, turli manbalardan keng foydalanilganligi hamda, tadqiqotning natijalari Farg‘ona davlat universitetida o‘tkazilgan ilmiy anjumanlarda bayon etilgani bilan belgilanadi. Mavzuning davriy (xronologik) chegaralanishi. Tadqiqot uchun davriy chegara sifatida, Farg‘ona vodiysi etnik jarayonlarini arxeoetnologik usullar bilan o‘rganishning bronza va ilk temir davrdagi tarixi belgilandi . Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishining hajmi, kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, umumiy hajmi 70 sahifani tashkil etadi. 5 I bob. Ko‘chmanchi chorvador jamoalarining Farg‘ona vodiysidagi moddiy madaniyati va yodgorliklari I.1. Andronova madaniyatining vujudga kelishi va Farg‘ona vodiysida tutgan o‘rni Miloddan avvalgi II mingyillikda O‘rta Osiyoning shimolida joylashgan Yevroosiyo dashtlarida ikkita tarixiy-madaniy jamoalar, g‘arbda Yog‘ochband (srubnoy), sharqda esa Andronova madaniyati sohiblari yashaganlar. Quyi Volgadan sharqqa tomon cho‘zilgan dashtlarda yashagan bronza davri qabilalari ilmiy adabiyotlarda Andronova madaniyati sohiblari deb yuritilib, bu madaniyatga oid yodgorlikni birinchi bor 1914-yilda Y.A.Tugarinov Achinsk stansiyasi yaqinidagi Andronova qishlog‘ida olib borilgan qazishmalar natijasida topgan va 1920 – 1923-yillarda S.A.Teplouxov uni “Andronova madaniyati” nomi bilan fanga kiritgan 3 15 . Andronova madaniyati sohiblarining qaysi tilli xalqlar bo‘lganligi to‘g‘risida turli fikrlar mavjud. Jumladan, A.A.Asqarov “Andronova madaniyatining bir qism aholisi turk tilli bo‘lganligi” xususidagi g‘oya bilan chiqdi 4 16 . Qozog‘istonlik arxeolog K.M.Baybakov ham Andronova madaniyati aholisining bir qismi turk tilli bo‘lgan, degan fikrni olg‘a surmoqda. Bu g‘oyalarning asosi, Qadimgi Xitoy yilnomalarida keltirilgan yozma manbalar hisoblanadi. Ma’lumki, ushbu yilnomalarda Xitoyning shimolida miloddan avvalgi III-II-mingyilliklarida “di” – “ti” – “tiyek” – “tiyeuk” – “turk” xalqlari yashaganligi asos qilib olingan 5 17 . So‘nggi yillarda yaratilgan ko‘plab adabiyotlarda Andronova madaniyati aholisini oriylar bilan bog‘lash ham kuchaydi. Bu g‘oya muallifi K.F.Smirnov bo‘lib, uni Y.Y.Kuzmina qo‘llagan edi. S.S.Chernikov esa Andronova madaniyatining juda keng hududda tarqalganligini inobatga olib, har xil tilli xalqqa oidligi to‘g‘risida yozgan. Yaqinda M.H.Isomiddinov ham S.S.Chernikovning haqligini ta’kidlab, Andronova madaniyati aholisining hammasi eron tilli 3 15 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти. 1- жилд. А-Бешбалиқ. – Т., 2000. Б. 391. 4 16 Асқаров А.А. Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи. – Т.: Университет, 2007. Б. 200, 204. 5 17 Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. – Т.: O`zbekiston, 2015. – 680 б. 6 bo‘lmaganligi xususida yozdi 6 18 . Andronova madaniyati sohiblari chorva boqish, dehqonchilik qilishga qulay joylarga, ya’ni daryo sohillaridagi keng o‘tloq yerlarga o‘rnashardilar. S.G.Klyashtorniyning tadqiqotlariga ko‘ra, Andronova madaniyati sohiblari uncha katta bo‘lmagan daryolar bo‘ylaridagi manzilgohlarda yashaganlar. Olimning fikricha, bunday manzilgohlarda, dastlab, 10-20 tagacha yarim yerto‘lalar mavjud bo‘lgan bo‘lsa, keyingi davrlarda maydoni 200-300 metr kvadrat bo‘lgan turar joylar mavjud bo‘lgan. Har bir turar joyda 30-50 kishidan iborat oila jamoalari istiqomat qilgan 7 19 . B.Eshov ko‘chmanchi madaniyat sohiblari bo‘lgan andronovoliklarda ham davlatchilikning ko‘chmanchilarga xos qandaydir shakllari mavjud bo‘lganligi haqidagi taxminni ilgari suradi. Buni ularning manzilgohlaridan dehqonchilik bilan bog‘liq bo‘lgan mehnat qurollari (omoch, bronza o‘roq, tosh yanchg‘ich va boshqalar) topilganligi bilan izohlaydi 8 20 . Andronova madaniyati yodgorliklari g‘arbiy Qozog‘istondan to Baykalning janubi-g‘arbiga cho‘zilgan cho‘l va dasht hududlarda uchraydi. Ular keng tarqalgan hududlar Volgadan to Mongoliyagacha, Ural tog‘i janubidan to O‘rta Osiyogacha cho‘zilgan cho‘l mintaqalari edi. Yevroosiyo mintaqalariga xos bo‘lgan bu madaniyat quyi Amudaryo bo‘ylarida ham tarqalgan. Bu hududga kelib o‘rnashgan xalq qoldirgan moddiy madaniyat arxeologiya fanida “Tozabog‘yob” madaniyati deb yuritiladi. Qadimgi Xorazmning Tozabog‘yob madaniyati chorvador qabilalari qisman, qadimgi suv havzalarining pastqam va zaxkash qismlarida ibtidoiy dehqonchilik bilan ham shug‘ullanganliklarini ko‘rsatadi. Mazkur madaniyatga xos bo‘lgan yarim yerto‘la turar joylar, qo‘lda yasalgan va turli geometrik naqshlar bilan bezatilgan sopol idishlar Qozog‘iston va Sibirning cho‘l zonalaridagi sopol buyumlarga o‘xshaydi. Shularga asoslanib, S.P.Tolstov tozabog‘yobliklarni 6 18 Шайдуллаев Ш.Б. Ўзбекистон ҳудудида давлатчиликнинг пайдо бўлиши ва ривожланиш босқичлари (Бақтрия мисолида). Тарих фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. – Самарқанд, 2009. 7 19 Кляшторный С.Г. Савинов Д.Г. Степные империи Азии, Снб 1994. С. 71-73. 8 20 Эшов Б.Ж. Кўчманчи давлатчилик ҳақида айрим мулоҳазалар. ЎЗМУ хабарлари. Махсус сон. – Т.: Университет, 2013. Б. 82. 7 Andronova qabilalarining avlodlari deb hisoblagan. Arxeologik manbalarda bu davrlarga oid yodgorliklardan ikki hudud aholisi o‘rtasida keskin to‘qnashuvlar sodir bo‘lganligiga guvohlik beruvchi ma’lumotlar uchramagan 9 21 . Cho‘l va dasht hududlarida yashagan qabilalarga xos yodgorliklar Farg‘ona vodiysida ham bir qadar keng o‘rganilgan. Bular jumlasiga, Vodil va Qaramko‘l qishloqlaridan topilgan qadimgi qabristonlarni, Xo‘jand viloyatidagi Qayroqqum makonlari va Dahana qabristonlarini kiritish mumkin 1 0 22 . Sirdaryo bo‘ylarida, Farg‘ona vodiysining g‘arbiy qismida A.P.Okladnikov va B.A.Litvinskiylar tomonidan bronza va ilk temir davriga taalluqli Qayroqqum madaniyati topildi. Olimlar tomonidan XX asrning 50-yillari o‘rtalarida taqir ustida joylashgan 60 dan ortiq makonlar o‘rganildi 1 1 23 . Bu makonlarda minglab sopol bo‘laklari, bronza va toshdan ishlangan mehnat qurollari, hayvon suyaklari, kullarning qoldiqlari topildi. Qayroqqumliklarning asosiy mashg‘ulotlari chorvachilik bo‘lsa-da, qabilalar xo‘jaligida dehqonchilik ham muhim ahamiyat kasb etgan. Turar joy qoldiqlari, tosh o‘choqlar, jez va misdan yasalgan ro‘zg‘or buyumlari va jangovar qurollar, sopol idishlar, bolta, pichoq, tesha, o‘q-yoylar, paykonlar, qarmoqlarning ko‘plab topilishi aholining dehqonchilik, chorvachilik va ovchilik bilan shug‘ullanganliklaridan dalolat beradi 1 2 24 . Shu bilan birga, aholining Farg‘onadagi Chust madaniyati va janubdagi dehqonchilik madaniyatlari bilan mustahkam aloqada bo‘lganligi kuzatiladi. Chorvachilikda hayvonlarning tarkibi turlicha bo‘lib, poda, asosan, andronovaliklarga o‘xshab yirik va mayda shoxli hayvonlardan iborat bo‘lgan. Chorvada ot muhim o‘rin egallab, transport vazifasini bajargan 1 3 25 . Kulolchilikda sopol idishlar qo‘lda (lepnaya) yasalib, dag‘al ishlov berilgan. Sopol idishlar Tozabog‘yob sopollariga o‘xshasa-da, Qayroqqum sopollari ichida quloqli, ba’zan 9 21 Асқаров А. Ўзбекистон тарихи (Энг қадимги даврлардан эрамизнинг V асригача). – Т., 1994. Б . 61. 1 22 Alokhunov A. Thoughts In Regard To Location Of Pastoralists Monuments In Fergana Valley. European Journal of Business & Social Sciences. (EJBSS), Vol-07, Issue-10 July 2019. P. 37-48. 1 23 Асқаров А. Жўрақулов. Энеолит ва бронза даврида Ўрта Осиё. –Самарқанд, 1984. Б. 65. 1 24 Литвинский Б.А. Кайрак-кумская культура Северного Таджикистана. В.кн.: История таджикского народа. Т.1., - Душанбе, 1998. С. 151. 1 25 Алохунов А. Фарғона водийсининг Қайроққум маданияти ёдгорликлари. ФарДУ Илмий Хабарлар, 5/2017. Б. 90-92 . 8 esa tarnov jo‘mrakli xillari ham uchraydi. Sopol topilmalarining o‘ndan bir qismi chizma, taroq iz bilan naqshlangan. Idish gullari o‘z xarakteri bilan geometrik kompozitsiyalardan iborat. Qayroqqum madaniyatida metallurgiya hunarmandchiligining yuksak darajada bo‘lganligini arxeologik topilmalar tasdiqlaydi. Ko‘pgina makonlar ustida olib borilgan qazishmalar paytida oybolta va cho‘kich yasaydigan tosh shakllari, ma’dan parchalari, shlaklar va ko‘pgina bronza predmetlari topilgan. B.A.Litvinskiyning yozishicha, 15 ta punktda metall eritish o‘choqlari va shlaklar uyumi topilgan. Ayniqsa, madaniy qatlami buzilib ketgan makonlarda, taqir yuzasida ikki tig‘li yaproqsimon pichoqlar, xanjar, iskana, qarmoq, igna, bigiz, ikki parrakli bronza paykonlari ko‘plab uchraydi. Qayroqqum makon va mozorlaridan topilgan arxeologik materiallarning tipologik tahliliga ko‘ra, bu madaniyat bronza davrining oxiri va ilk temir davri ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti haqida tasavvur beradi 1 4 26 . Mutaxassislar fikricha, Qayroqqum manzilgohlaridan topilgan kulolchilik idishlari, bronza buyumlari O‘rta Osiyoning ushbu davrga oid Andronova, Tozabog‘yob madaniyatlari topilmalariga juda o‘xshab ketadi. Ana shu o‘xshashliklarga asoslangan mutaxassislar ularni Qozog‘iston – Sibir topilmalari bilan solishtirib, Qayroqqum yodgorliklari guruhini miloddan avvalgi II mingyillikning ikkinchi yarmi – I mingyillikning birinchi va ikkinchi choragi bilan davrlashtirdilar 1 5 27 . Yuqorida, Farg‘ona vodiysida bir necha mozor-yodgorlik, jumladan, Vodil, Qaramko‘l, Yapagi, Chakka kabi qabristonlar borligi haqida aytib o‘tildi. Bu qabristonlarda B.Z.Gamburg va N.G.Gorbunovalar tomonidan arxeologik tadqiqotlar o‘tkazilishi natijasida, Vodil qabristonidagi qabrlarning 32 tasi tekshirilganda ulardan naqshli sopol idish parchalari, jezdan ishlangan bir necha bilaguzuk, isirg‘alar, bargsimon o‘q uchlari va boshqa buyumlar topildi. Vodil qabristonidagi topilmalar ko‘p jihatdan Andronova madaniyatiga o‘xshab ketishi aniqlandi 1 6 28 . Demak, Andronova madaniyati qabilalariga xos bo‘lgan 1 26 Литвинский Б.А., Окладников А.П., Ранов В.А. Древности Кайрак-кумов. – Душанбе, 1962. 262 с. 1 27 Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. – М. – Л. 1962. С. 50. 1 28 Литвинский Б.А., Окладников А.П., Ранов В.А. Древности Кайрак-Кумов. – Душанбе. 1962. С. 250-258. 9 xususiyatlarning vodiy mozor-qo‘rg‘onlarida ham uchrashi bu madaniyatning vodiyda ham keng yoyilganligidan darak beradi. Farg‘ona vodiysi cho‘l va dasht qabilalari madaniy xo‘jalik faoliyatida chorvachilik dehqonchilikka nisbatan yuksak rivojlangan. Ammo, ular qadimgi Xorazm Tozabog‘yob qabilalari singari dehqonchilikda sezilarli xo‘jalik taraqqiyotiga ko‘tarila bilmagan. Bronza davri cho‘l va dasht hududlari qabilalarining madaniyatini S.P.Tolstov va M.A.Itina Xorazmning Tozabog‘yob madaniyati deb atasa, Farg‘ona vodiysi yodgorliklarini B.A.Litvinskiy “Qayroqqum madaniyati” deb ataydi. A.A.Asqarov esa cho‘l va dasht hududi bronza davri yodgorliklarini Andronova madaniyatining Tozabog‘yob varianti, Y.Y.Kuzmina Andronova madaniyatining O‘rta Osiyo qabilalarining madaniy merosi qanday nom bilan aytilishidan qat’i nazar, materiallarining bir-biriga aynan o‘xshashligi, xronologik bir davrga tegishli ekanligi masalasida ko‘pchilik olimlar bir xil fikrda qolmoqdalar. 10 I .2. Qayroqqum madaniyati va uning yodgorliklari Qadimgi Farg‘onaning g‘arbiy qismida, Qayroqqum suv ombori qurilishi munosabati bilan, XX asrning 50-yillari o‘rtalaridan B.A. Litvinskiy rahbarligida keng ko‘lamli arxeologik izlanishlar olib borildi. Natijada, 1954 – 1956 yillar davomida 60 dan ortiq joylarda bronza va ilk temir davri chorvador dasht qabilalarining manzilgohlari, Dahana yodgorligidan punkt №22 kabi qabristonlar topildi va ularda arxeologik qazishmalar o‘tkazildi 1 7 29 . Ma’lumki, Farg‘ona vodiysining sharqiy tumanlarida qadimgi dehqon aholisining “ Chust madaniyati ” yodgorliklari topilgan. Vodiyning g‘arbiy tumanlarida, bronza davrining chorvador dasht qabilalari yodgorliklarini topilishi B.A. Litvinskiyga ularni mushtarak joylashgan makonlari nomi bilan “Qayroqqum madaniyati” deb atashga imkon bergan. Qayroqqum hududlarining katta qismi taqirliklardan iborat. Aynan, mana shu taqirliklar yuzasida sopol parchalari ko‘plab uchraydi va ularning ma’lum maydonda qalinlashishi, bronza metallurgiyasining toshqollari, bronza va toshdan yasalgan xo‘jalik asbob-uskunalari, tosh yorg‘uchoq hamda mehnat va harbiy qurollar yasash qoliplari, olovda kuygan tosh uyumlari, taqir yuzasida o‘yilgan o‘choq o‘rinlari va boshqalar uchraydiki, har bir shunday ashyoviy dalillar qalin sochilib yotgan makonlar , bronza va ilk temir davri urug‘ jamoalarining manzilgohlari bo‘lgan. Bo‘lajak suv ombori maydonidan, Sirdaryoning o‘ng sohili bo‘ylab (ya’ni Sirdaryo bilan Qoramozor tog‘ tizmalari oralig‘i) cho‘zilgan “ Taqir Yagana ” maydonidan 60 dan ortiq joyda bronza va ilk temir davri urug‘ jamoalarining manzillari topildi. Ular joylashish o‘rinlariga ko‘ra, uch qismga (sharqiy, markaziy va g‘arbiy) bo‘lib o‘rganildi. Topilgan qadimgi manzilgohlarning aksariyat ko‘pchiligida madaniy qatlam saqlanmagan, ular o‘z vaqtida yog‘ingarchilik va shamollar ta’sirida yemirilib, nurab, buzilib ketgan. Izlanishlar davomida , hisobga olingan 60 dan ortiq punktning 15 tasi qadimgi chorvador ajdodlarimizning hunarmandchilik faoliyatidan dalolat beruvchi 1 29 Литвинский Б.А. Бронзов ы й и раннежелезный век, в книге Э.Гулямова и другие. «Археологические и этнографические коллекции Музея Института истории, археологии и этнографии АН Таджикской ССР. – Душанбе, 1956. с. 11–13; 11 metallurgiya ustaxonalari bo‘lib chiqdi. U joylardan ko‘plab toshqollar, metall eritish qo‘ralarining xarobalari, metall eritish qozonlarining parchalari, umuman, metallurgiya hunarmandchiligi bilan bog‘liq ashyolar bilan to‘la edi. Sirdaryo o‘zining bahorgi toshqin vaqtlarida tez-tez chap sohiliga, ya’ni Qayroqqum massiviga loyqa tashlab turgan. Shu bois, ba’zi bir manzilgohlarda madaniy qatlamlar saqlanib qolgan. Bunday manzilgohlar Qayroqqum massivining pastqam joylariga joylashgan manzilgohlarda (makon №6, 16, 30) madaniy qatlam saqlangan. Ularda o‘choq (metall eritish qo‘ralari) o‘rinlari ham saqlangan 1 8 30 . Ular bir qator bo‘lib, ma’lum joyda to‘plangan. Bir-birlariga zanjirday bog‘langan uchtadan to yetti tagacha o‘choqli (metall eritish qo‘rali) makonlar 6, 16, 26, 27, 30, 35-punktlarda uchratilgan 4 19 31 . Bunday holatlar bronza davri dasht qabilalar madaniyatinining boshqa yodgorliklarida ham uchraydi 2 0 32 . O‘choqlarni (qo‘ralarni) zanjir halqalaridek, ma’lum masofa maydonida bunday joylashishi, birinchidan, ularning har biri juft oilaning metall eritish o‘choqlari (qo‘ralari) hisoblanib, ijtimoiy hayotda urug‘ jamoachilik an’analari hali davom etayotganligidan dalolat berar edi. Ikkinchidan esa, ularning bir-birlariga yaqin qurilishi bir oilaviy metallurgiya ustaxonalari bo‘lganligidan guvohlik beradi. Masalan, №16 makonda zanjirdek bir-birlariga yaqin qurilgan 7 ta o‘choq (qo‘ralar)ning joylashish tartibiga qaraganda, yerto‘la maydonining uzunligi taxminan 20 metr, kengligi 12 metrdan kam bo‘lmagan. Makonning maydoni ham undan kam bo‘lmagan. K.V. Salnikovning yozishicha, Janubiy Sibirning Zamarayeva makonida ko‘p o‘choqli yerto‘lasi maydoni 26x11 metrga teng bo‘lgan 2 1 33 , Kipelskiy makonining yerto‘lasi 8,5 –10x9 – 11 metr bo‘lgan 2 2 34 deydi. Qayroqqum o‘choqlari tosh yoki loydan qurilgan. Tosh o‘choqlar taqir ustida, loy o‘choqlar taqir o‘yilib, chuqurcha devoriga tosh terilib, ularning yuqori qismini devori loydan yasalgan. Shuning uchun o‘choqlarning (qo‘ralarning) tosh qismi 1 30 Литвинский Б.А. и др. Древности Кайраккумов. Душанбе , 1962. c . 150. 4 31 Литвинский Б.А. и др. Ўша асар, c . 150 – 151. 2 32 Сальников К.В. Андроновские поселения Зауралья. // СА, XX . Москва , 1954 . c . 239 . 2 33 Гуммель Я.И. Раскопки поселения I на западе от Ханлара (1939–1941 г.г.). КСИИМК № XXIII . 1948. c . 70. 2 34 Сальников К.В. Кипельские сели щ е. // СА, XXVII . Москва , 1957 . c . 194 . 12 Qayroqqum makonlarida yaxshi saqlangan. Ularning shakllari doira yoki oval ko‘rinishida bo‘lgan. Tosh o‘choqlar yerto‘la ichida, loy o‘choqlar esa yerto‘la tashqarisida qurilgan. Shu boisdan bo‘lsa kerak, loy o‘choqlar tosh o‘choqlar kabi bir joyda zanjirdek tizilmagan. Ular odatda makonlarda kam uchraydi. Qolaversa, o‘ choqlar maydoni bir xil emas. Loy o‘choqlarning o‘lchami kichik, tosh o‘choqlar maydoni ikki xil, kichiklarining diametri 0,6-1 bo‘lsa, kattalariniki 1-2 m.ga tengdir 2 3 35 . Qayroqqum makonlarida yerto‘lalar konstruksiyasi haqida aniq tasavvur hosil qilish qiyin. Birgina makon №16 da qazishmalar vaqtida somonli loy suvoq parchalari uchragan. Ammo, makon №16 da yoki boshqa Qayroqqum makonlarida taqirga o‘yilgan yerto‘la yoki yarim yerto‘la izlari uchratilmagan. Ammo, qayroqqumliklar uy-joy qurilishida toshdan, ya’ni slans tosh plitalaridan (bu hududda qatlamli slans toshlar yetarlicha bor edi), xuddi Dahana qabristoni misolidagidek, keng ko‘lamda foydalanishlari mumkin edi. Biroq, dasht qabilalariga tanish bo‘lgan bu tajriba Qayroqqumda kuzatilmaydi. Biz yuqorida, Qayroqqum makonlarining 15 tasida ma’dan eritish, metall xomashyosidan mehnat va jangovor harbiy qurollar, uy-ro‘zg‘or va xo‘jalik asboblari ishlab chiqarish bilan bog‘liq ustaxonalar topilganligi haqida eslab o‘tdik. Agar, dasht qabilalarining xo‘jaligida chorvadan keyingi ikkinchi o‘rinda metallsozlik turishini hisobga oladigan bo‘lsak, Andronova urug‘ jamoalarining katta guruhini g‘arbiy Farg‘onaga, Qayroqqum massiviga kelib joylashishi bejiz emas edi. Chunki, bu yerdagi Qoramozor tog‘ tizmalari turli xil ma’danga boy konlari bilan ko‘chmanchi dashtliklar e’tiborini o‘ziga qaratgan. Ayniqsa, N a vqat mis konlari Qayroqqum metallurglarini metall xomashyosi bilan ta’minlab turgan. Qoramozor tog‘ tizmalarida mis konlari Uchkatli, Turungli, Jiydachamirsoy, Choqadambuloq, Qizilkotan, Varzik kabi punktlarda uchraydi 2 4 36 Navqat mis koni bevosita, Qayroqqum makonlarining sharqiy guruhi yaqinida joylashgan. Makon №16 Navqat ruda konining Supatov punktidan atigi 5-6 km uzoqlikda joylashgan. 2 35 Литвинский Б.А. и др. Древности Кайраккумов. Душанбе , 1962, c . 151-152. 2 36 Литвинский Б.А. и др. Древности Кайраккумов.... c . 170 –174. 13 Supatovda 3-4 m chuqurlikda qadimgi konchilar izlari (virabotka) uchratilgan 2 5 37 . Geolog P.S. Nazarov kolleksiyasida Supatov ruda konidan topilgan bronza bolta va ruda qazish kirkasining dastasi topilgan 2 6 38 . Topilmalar O‘z.FA Tarix muzeyi fondida saqlanadi 2 7 39 . Supatov mis konining bronza davrida foydalanilgani haqida arxeologik izlanishlar xulosasi mavjud 2 8 40 . Supatov ma’dan konida foydalanilgan bronza kirkalari Qayroqqum ustaxonalarida yasalgan. Shunday bronza qurollari ularning tosh qoliplari bilan birga punkt №16 ustaxonasidan topilgan. Ana shu topilmalarga asoslanib, Supatov mis koni mil. avv. II ming yillikning oxirgi choragida Qayroqqum metallurglari tomonidan o‘zlashtirilgan, degan xulosaga kelish mumkin 2 9 41 . Qayroqqum hududida ruda eritish qo‘ralari ko‘plab topilgan. Deyarli , barcha makonlarda ruda toshqollari uchraydi. Ba’zi joylarda toshqollar uyumi katta miqdorda saqlangan. Bunday punktlar albatta, ruda eritish ustaxonalari bo‘lganligidan guvohlik beradi. Punkt №32 da kulrang, pista ko‘mirdek maydalangan ko‘kimtir yaltiroq zarrachalar uyumi uchraydi. Ular bir kvadrat metrdan to to‘qqiz kvadrat metrgacha joyni egallagan. Ular yaltiroq mis zarrachali kukunlar bo‘lib, eritishga tayyorlangan mis ma’dani xomashyosi edi. Ular yaqinida 30x40 m va undan ham ortiq maydonda ma’dan toshqollari to‘plangan. Taxminiy hisoblarga ko‘ra, bunday joylarda to‘plangan toshqollar 1,5-2 tonnagacha boradi. Odatda, ma’dan uyumlari mayda va yirik bo‘laklardan iborat bo‘lib, ular ko‘kimtir kulrang, orasi yaltiroq materiallardir. Qayroqqum makonlarining sharqiy guruhida (punkt №28) mis xom ashyosining yirik uyumi uchratilgan. Shunday ma’dan uyumlari markaziy guruhning g‘arbida uch punktda (№14, 33, 36), uning sharqiy qismida 4 punktda (№56, 57, 60, 61) uchratilgan. Ular markaziy guruh makonlarining qoq markazida 8 punktda (punkt №23, 24, 42, 43, 44, 45, 46, 47), ularning birinchi uchtasi manzilgohlar maydonida uchratilgan. Ularning atroflarida 2 37 Вебер В.Н. Полезн ы е ископаем ы е Туркестана. Санкт –Петербург, 1913, с . 119. 2 38 Назаров П.С. Дополнение к статье И.Т. Пославского о находках каменн ы х орудий в Средней Азии и Б.Я.Королькова о бронзовом веке. ПТКЛА, т. XI , Т.: 1906 . с. 79. 2 39 Фонд коллекции музея истории народов Узбекистана. Инвентарь № 3464. 2 40 Массон М.Е. Археологические материал ы к истории горного дела в Средней Азии. «Блютень № II Среднеазиатского районного геологоразведочного управления». Т.: 1930. 2 41 Литвинский Б.А. идр. Древности Кайраккумов..... c. 173 14 maydalangan ma’dan uyumlari mavjud. Ana shunday , eritishga olib kelingan ma’dan parchalari 4-5 ga maydonni egallaydi 3 0 42 . Bunday joylarni butun bir metallurgiya zavodi bilan qiyoslash mumkin. Ma’dan namunalarini kimyoviy tahlili navqat mis xom ashyosi polimetall xarakterda ekanligini ko‘rsatgan, ya’ni Supatov ma’dani tarkibida misdan tashqari temir, rux, sulfid, qo‘rg‘oshin bo‘lgan. Qayroqqumda metall eritishdan tashqari, eritilgan metall xom ashyosidan turli xil mehnat va harbiy qurollar ishlab chiqarish yaxshi tashkil etilgan. Bu xildagi ishlarning izlari keng ko‘lamda №10, 12, 16, 63 punktlarda tashkil etilgan. Punktda toshdan metall quyish qoliplari topilgan. Ularda jangovor zo‘g‘otali bronza boltalari quyilgan 3 1 43 . Bronza ishlab chiqarishda sopol qozon (tigel) lardan foydalanish keng yo‘lga qo‘yilgan. Masalan, punkt №10, 63 kabi makonlarda sopol qozoncha (tig e l) parchalari uchratilgan. Ularning tagida mis eritmasi saqlangan 3 2 44 . Qayroqqum metall buyumlarining kimyoviy tahlilida ko‘rsatilishicha, mis 83, 62%, qo‘rg‘oshin 10,23% (xanjar), mis 97, 08%, qo‘rg‘oshin 0, 24% (pichoq) bo‘lgan. Ularda yetishmagan qorishmalarni surma va rux tashkil etgan. Demak, Qayroqqumda metallurgiyaning misga moslashtirilgan markazi rivojlangan. G‘arbiy Farg‘onada chorvador dasht ajdodlarimizning makon va metallurgiya ustaxonalaridan tashqari, bir necha punktlarda qabriston yodgorliklari ham topib o‘rganilgan. Masalan, Qayroqqum yodgorliklarining sharqiy guruh makonlar orasida, punkt №22 da Xo‘ja Yagona mozori yaqinida, tosh yashiklarda uchta qabr topilgan. Mozorlar joylashgan makonda taqir yuzasi vaqt o‘tishi bilan yemirilib, slans tosh yashiklarning tepa qismi ochilib qolgan 3 3 45 . Ularning bittasi (qabr 3) qadimda do‘nglikroq joyga ko‘milgani uchun buzilib ketgan. Qolgan ikkitasi taqirlikning pastroq joyiga ko‘milgani bois, ular saqlangan. Ular to‘g‘ri burchakli tosh yashiklarga ko‘milgan mozorlar bo‘lib, yashiklar trapetsiya shaklida bo‘lgan. Qabr o‘g‘irlangan, odam suyaklari parchalanib ketgan. Qabrda 3 ta bronza 3 42 Литвинский Б.А. Древности Кайраккумов. Душанбе , 1962 , c . 179 3 43 Литвинский Б.А. Ўша асар, c . 191 –192, табл. 35 и 36. 3 44 Литвинский Б.А. Ўша асар, c . 192. 3 45 Литвинский Б.А. Древности Кайраккумов. Душанбе , 1962. c . 117. 15 munchoqlar, oval shaklida bronza bezak, grafit toshning parchasi va naqshsiz sopol siniqlari uchratilgan. Ikkinchi qabr yosh bolaga tegishli bo‘lib, suyak parchalari yashik ichida sochilib yotibdi. Uning qo‘l suyaklari yaqinida bronza bilakuzuk topilgan. Yashik ichida 18 ta pasta munchoqlar, sopol parchasi va 2 ta pardozlangan qayroqchalar topilgan. Qayroqqum makonlarining sharqiy guruhidan 35 km shimolda Dahana qishlog‘i atrofida guruh-guruh tosh uyumlaridan iborat qurumlar joylashgan. Mahalliy aholi ularni “qora qurum” deb ataydilar. Ular ikki guruhga bo‘linib, shimoliy guruh 1-4 tosh qurilmalarni tashkil etsa, ikkinchi janubiy guruh 5-8 qurilmalarni tashkil etgan. Ular yerga o‘ra qazilib, o‘ralar devori bo‘ylab tosh terilib, tosh yashiklar yasalgan. Yashiklarni o‘ra chuqurchasi bo‘ylab tik terilgan toshlarni uchi joylarda yer yuzasiga chiqib yotgan. Shulardan 7 tasida arxeologik qazishmalar olib borilgan. Qabrlar to‘rtburchak shaklida, osti shag‘al, devoriga tosh terilgan. Tosh devorni pastki qismida katta tosh plitalar o‘rnatilgan. Tosh yashiklar o‘z vaqtida boylik qidiruvchi o‘g‘rilar tomonidan o‘g‘irlanganligi bois, ularning tosh qopqoqlari uloqtirilgan. Yashik ichidan bir necha sopol siniqlari, parchalangan odam suyaklari, k arnaygulsimon zirakning parchasi va disksimon tosh g‘ildirakcha topilgan. Da h ana qabristonidan hammasi bo‘lib, 7 ta sopol parchalari 1 ta disksimon g‘ildirakcha va karnaygulsimon zirakning parchasi topilgan. Sopol parchalari mo‘rt, ochiq gulxanda pishirilgan, sirtiga ichi shtrixlangan uchburchak shaklidagi geometrik naqsh berilgan. Ulardan biri gorizontal chekma naqshlangan, qolganlari sifatsiz chiziqlardan iborat. Tiklangan idish shakli va ularning naqshiga ko‘ra, Dahana qabristoni Andronova madaniyatining Fyodorov bosqichini eslatadi. Kompleksning taxminiy sanasi mil. avv. 2- ming yillikning oxirgi choragi bo‘lishi mumkin 3 4 46 . G‘arbiy Farg‘onaning Qoramozor tog‘ tizmalarini janubiy tog‘ oldi dashtida, Asht qishlog‘idan janubiy-g‘arbda Asht qabristoni topilgan. Bu joyda 500 ga yaqin 3 46 Литвинский Б.А. Древности Кайраккумов.... . c . 164. 16 yarim aylana shaklida tosh qo‘rg‘onlar bo‘lib, ularning diametri 4-12 metrgacha boradi, balandligi 0, 4-1,5 m atrofida . Bular orasida yassi tosh qo‘rg‘onlar ham uchraydi. Dashti Asht qabristoni XIX asrning 80 yillarida N.I. Veselovskiy tomonidan ochilgan 5 35 47 . 1957 - yilda 20 ga yaqin qo‘rg‘onlar B.A. Litvinskiy rahbarligida o‘rganilgan 3 6 48 . 1967 - hamda 1 971 - 1 974 - yillarda Asht arxeologik otryadi xodimlari tomonidan 200 ta qo‘rg‘onlar ochildi. Ulardan 48 tasi kenetaf mozorlari bo‘lib chiqdi. Ularning deyarli ko‘pchiligi o‘g‘irlangan. Umuman, Asht qo‘rg‘onlarini 4 ta xronologik guruhlarga bo‘lish mumkin. Ularning eng qadimgilari yolg‘iz skeletli qabrlar edi. Skeletlar ularda beli bilan, oyoq-qo‘llarini uzatib, boshi g‘arbga qaratib ko‘milgan. Qabrlar oval yoki to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida, qabr kamerasi oval shaklidagi tosh yashiklarda ko‘milgan . Qabrlarni osti gruntli dir . Bolalar qabrlari x uddi Da h an a qabristonidek tosh yashiklardan iborat. B.A. Litvinskiy ularni ilk temir davri bilan yil sanasini belgilagan bo‘lsada, ammo, shunday tuzilishdagi qabrlarni A.M. Mandelshtam Janubiy Turkmaniston yodgorliklari misolida so‘nggi bronza davri bilan davriy sanasini aniqlaydi. Dashti Asht qabrlaridan bronzadan ishlangan bigiz, zirak va tugmachalar, sopol idishlar topilgan. Sopol idishlar bankasimon shaklda, qizg‘ish-qora angob bilan pardozlangan. Bir qism sopollar taroqsimon, archasimon chizma, chekma gullar bilan naqshlangan. Sopol idishlar ikki guruhga bo‘linadi. Birinchi guruh sopollari dasht qabilalar madaniyatini eslatsa, ikkinchi guruh sopollar Chust madaniyati sopollarini eslatar edi. Dashti Ashtda , ikki madaniyat sopollarini birgalikda uchrashi qadimgi Farg‘onada ikki etnik guruhlarni ilk konsolidatsiyasidan guvohlik berar edi 3 7 49 . Miloddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmi davomida Yevroosiyo dasht qabilalari Farg‘ona vodiysining janubiy va g‘arbiy hududlariga ham kirib keladilar. Bu haqida dastlabki xabarni arxeolog A.N.Bernshtam bergan. U 1940 - yilda Sulaymon tog‘ining janubidan topilgan sopol parchalari bilan tanishib, bu 5 47 Веселовский Н.И. ОАК за 1882 –1888 г. СПб., 1991. 3 48 Литвинский Б.А. Изучение курумов в северо –восточной части Ленинабадской области в 1957 г. В кн. «Археологические работы в Таджикистане». Т. V . Душанбе , 1959. c . 109–129. 3 49 Салтовская Е.Д. О погребениях ранних скотоводов в северо -западной Фергане. // КСИА АН ССР, Вып. 154, Москва , 1978. с. 95–99. 17 sopollar bronza davrining Andronova madaniyatiga tegishli ekanligini ta’kidlaydi va uni mil. avv. II ming yillikning oxiri va I ming yillikning boshlari bilan belgilaydi 6 38 50 . N.G.Gorbunova va B. Z. Gamburglar 1950 - yillarda Janubiy Farg‘onaning adirlik joylaridan bronza davrining Vodil va Qaramko‘l yodgorliklarini topadilar. Vodil qabristoni maydonidan 273 ta tosh qo‘rg‘onlar borligini aniqlab 3 9 51 , ular uch tipdagi tosh qo‘rg‘onlar ekanlini aniqlaydilar: birinchi tip - qo‘rg‘onlar tuproq aralash yirik toshlardan qurilgan, ikkinchi tip - mayda tosh aralash tuproq qo‘rg‘onni eslatadi. Uchinchi tip esa, mayda shag‘al aralash yassi tosh qo‘rg‘ondan iborat. 1954 - yilda arxeologik qazishmalar uchinchi tip qo‘rg‘onlar i da olib borildi. Ular ostidan oval shaklidagi tosh yashiklar ochiladi. Ana shunday , tosh yashikli qo‘rg‘onlar Vodil qabristonida 70 dan ortiq bo‘lgan. Ulardan 12 tasi ochilgan. Tosh yashiklarda marhumlar g‘ujanak holatda yotqizilgan. Ochilgan qabrlarning 11 tasida marhum bosh chanog‘i g‘arbga, 1 tasida janubga qaratib ko‘milgan. Qabrlar juda kambag‘al, ularning deyarli barchasi o‘g‘irlangan, odam suyaklari qabr bo‘ylab sochilib yotibdi. Ulardan faqat ikkitasidagina skeletlar anatomik tartibda, sopollar o‘z joyida topilgan. Bronza davrining , Andronov a chorvadorlarini izlari sopol parchalari, shoxdor bilakuzuklar sifatida O‘sh va O‘zganda ham topilgan 4 0 52 . Vodil qabristonida qazish ishlari 1955 - yilda davom ettirilib, yana 31 ta mozor-qo‘rg‘onlar ochiladi. Tosh yashiklar ustiga tosh plitalar yotqizilganligi kuzatiladi. Bu holat Janubiy Sibir va tog‘li Oltoy bronza davri Andronova madaniyati yodgorliklarini eslatadi 4 1 53 . Shu xildagi bronza davriga oid qabrlar Tyanshanda, Arpa daryosi vodiysida ham uchraydi 4 2 54 . Vodil qabristonidan topilgan bronza munchoqlar, bronza uzuklar, sopol 6 50 Бернштам А.Н. Историко –археологические очерки Центрального Тянь–Шаня и Памиро–Алая. Москва– Ленинград. 1952. с. 186. 3 51 Гамбург Б.З., Горбунова Н.Г. Могильник эпохи бронзы в Ферганской долине. КСИА, Вып.63. Москва. 1956. с. 85–93 4 52 Бернштам А.Н. Историко–археологические очерки Центрального Тянь–Шаня и Памиро–Алая. Москва– Ленинград. 1952. с. 186 4 53 Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. Москва, 1951. с. 68-70. 4 54 Бернштам А.Н. Историко–археологические очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро-Алая. МИА, № 26, Москва. 1952. с 19–22. 18 idishlar shakli va ularning naqshlariga ko‘ra, G‘arbiy Qozog‘iston 4 3 55 va Janubiy Sibir 4 4 56 Andronova madaniyatini aynan o‘zidir. Vodil qabristonidan topilgan antropologik materiallar V.V. Ginzburg tadqiqotiga ko‘ra, dolixokefal yevropaliklar tipining andronoid variantiga tegishli ekanligi aniqlangan. Vodil qabristoni sanasini Andronov a madaniyatining Fyodorov bosqichi davri bilan belgilash mumkin. Vodil qabristonidan 40 km . lar chamasi shimoli-sharqda, Q aramko‘l adirligida 16 ta qo‘rg‘on ochilgan 4 5 57 . Ular xuddi Vodil qabristoni qo‘rg‘onlari kabi mayda tosh va shag‘al aralash tuproq qo‘rg‘onlardan iborat. Ular ostida skeletlar tosh yashiklarga chap yoki o‘ng yoni bilan, boshi g‘arbga qaratilgan holda ko‘milgan. Mozorlarning barchasi o‘g‘irlangan, ashyoviy dalillar deyarli uchramaydi. Faqat bir mozorda (№ 2) pastadan ishlangan atigi bitta bezak topilgan bo‘lib, unga o‘xshash taqinchoqlar qadimgi Xorazmning Ko‘kcha 3 qabristonida uchraydi 4 6 58 . Vodil va Qaramko‘l yodgorliklarining aholisi etnik jihatdan nafaqat, O‘rta Osiyoning bronza davri dasht qabilalari bilan qon-qorindosh, balki ularning kelib chiqish tarixiy ildizlari shimolning dasht qabilalariga borib taqaladi. 1956 - yilda Farg‘ona viloyatida toshqo‘rg‘onlardan Yapagi va Chek qabristonlari topilib, o‘rganilgan 4 7 59 . Yapagi qabristonida 12 ta mozor ochilgan, ularning ichki tuzilishi katakomba shaklida bo‘lib, lahadga kirish teshigi-dromos ikki-uch zinali, lahad oval yoki to‘g‘ri burchak shaklida qurilgan. Mozorlarning barchasi o‘g‘irlangan, suyaklar qabr bo‘ylab sochilib yotibdi. Qabrlarda ashyoviy buyumlar juda oz topilgan. Bir qabrda (qabr №8) 1 ta sopol idish va mis oynacha topilgan. Boshqa birida (qabr № 2) mayda mis va argelit munchoqlar, qo‘yning oshig‘i, ikkita mis uzuk va ikkita sirg‘a parchalari topilgan, xolos. Uning davriy 4 55 Грязнов М.П. Погребения эпохи бронзы в Западном Казахистане. Сб. “Казаки” , Вып. № XI. Ленинград, 1927. рис. 20, 2. 4 56 Киселев С. В. Ўша асар, табл. VIII, 15. 4 57 Гамбург Б.З., Горбунова Н.Г. Новые данные о культуре эпохи бронзы Ферганской долины. // СА № III, 1957, c.133–135. 4 58 Итина М.А. Раскопки могильника Тазабагъябской культуры Кокча III. “МХЭ”, Вып.V, Москва, 1961. – С.3-96, Рис.28,3. 4 59 Горбунова Н.Г. О культуре степной бронзы Ферганы. «Археологический сборник Гос.Эрмитажа» № 32, Санкт–Петербург, 1995. c. 13–30. 19 sanasi mil.avv. XIII – XII asrlar bilan belgilanadi 4 8 60 . Chek qabristonida 11 ta mozor ochilgan. 11 ta mozordan 6 tasida jasadlar tosh yashiklarda ko‘milgan. Mozorlar o‘g‘irlangan, odam suyaklari qabrda sochilib yotibdi. Faqat bitta mozorda skeletning joylashishi anatomik tartibda, oyoq-qo‘llari buklanib, ko‘milgan marhum boshi bilan g‘arbga qaratilgan. Bir mozorda dasht qabilalari madaniyatiga xos sopol parchasi, boshqa bir mozordan bronzadan yasalgan xalqa topilgan. Boshqa mozorlarda hech bir zot topilmadi. Farg‘ona o‘lkashunoslik muzeyi xodimlari 1972 - yilda Janubiy Farg‘ona adirlaridan Arsif qabristonida arxeologik qazishmalar olib borgan. Qabriston 26 ta tosh halqalardan iborat bo‘lib, ularning 19 tasida qazish ishlari olib borildi. Tosh halqalarning tashqi diametri 3-4 m atrofida. T osh halqa bir qator yer yuzasiga terilgan silliq toshlardan yasalgan. Ularning burchaklarida yirik va uzun toshlar tik o‘rnatilib, tashqi tosh halqaga qandaydir me’moriy mahobat berilgan. Tosh halqa markazida oval shaklida qiya tik o‘rnatilgan toshlar bo‘lib, ular ichki tosh halqa qurilmasini tashkil etadi. Ichki halqa oval yoki to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida, u yirik va uzun yassi toshlardan yasalgan qabr kamerasi bo‘lgan. Barcha , tosh mozorlar o‘g‘irlangan, odam suyaklari kamera bo‘ylab tartibsiz yotibdi. Atigi bir mozorda skelet anatomik tartibda saqlangan. Qabr ashyolari sopol parchalari va ikkita bronza buyumlardan iborat. Arsif topilmalari qadimgi Farg‘onaning so‘nggi bronza davri dasht qabilalari madaniyati tarkibiga kiradi 4 9 61 . 1986 -y ilda Farg‘ona shahridan 6 km shimolda, Qashqarchi massiviga suv quvuri o‘rnatish vaqtida qadimgi qabristonga duch kelinadi. 1986 - yilda Farg‘ona shahar atroflarini, shu jumladan, Qashqarchi massivini o‘zlashtirish munosabati bilan qadimgi mozorlar ochilib qoladi. Mozorlar ichki tuzilishiga ko‘ra, katakomba shaklida bo‘lib, ularning dromosi yer sathidan 30 sm chuqurlikda ko‘rina boshlaydi. U uzun koridor shaklida, kengligi 150 sm, shimoli-g‘arbdan janubiy- sharqqa cho‘zilgan, yer sathidan 140 sm chuqurlikda bo‘lgan. Dromosning shimoliy-sharqiy tomonida diametri 50 sm.li qabr kamerasiga kirish teshikchalari 4 60 Горбунова Н.Г. О культуре степной бронзы…... c. 15. 4 61 Пиотровский Ю.Ю. Памятник эпохи поздней бронзы в Ферганской долине. «Археологические открытия 1972 года» Москва, 1973. c. 465–466. 20 bor. U teshikchalar xarsang toshlar bilan berkitilgan. Yaxshi saqlangan dromoslarning joylashish tartibiga ko‘ra, qabrlar bir-birlariga yaqin, bir yo‘nalishda, zanjir halqasimon tartibda joylashgan. Arxeolog G.P. Ivanov bergan ma’lumotlarga ko‘ra, ochilgan 6 qabr bir liniyada, ularning chuqurligi yer sathidan 370 sm. Ochilgan mozorlarning barchasi quvur o‘rnatish paytida buzilgan. Faqat, qabr №1 o‘z asl holatida saqlanib qolgan. Qabrda skelet chap biqini bilan, g‘ujanak holatda, boshi g‘arbga qaratilgan holda yotibdi. Qabrlarda uchratilgan odam suyaklarida qizil oxra izlari kuzatiladi 5 0 62 . Qabr № 1da surmatosh, oltin zirak, bronza tugmacha topilgan. Qabr №1 va qabr №2 oralig‘ida uchta sopol idish, mis bigiz, yana bitta oltin zirak topilgan. Qabr №2 maydonidan tosh qirg‘ich, qo‘sh tig‘li bronza pichog‘i va sopol parchalari topilgan. Qabr №3 da ikki tig‘li bronza pichoq, mis bigizcha, 6 ta bronza munchoqlar, kattagina oltin zirak topilgan. Qabr №4 da bronza zirak va bir necha bo‘lak sopol idish parchalari topilgan. Qabr №5 da 20 dan ortiq bronza munchoqlari va sopol idish parchalari, ikkita kumush zirak hamda ikkita sopol idish parchalari topilgan. Qabr № 6 da bir necha sopol parchalari, bronza bilakuzuk va mitti tosh qayroq topilgan 5 1 63 . Qabrlardan 3 ta oltin zirak va 2 ta kumush zirakni topilishini o‘zi Qashqarchi qabristoni qadimda qabr o‘g‘rilari hurujlariga uchramaganligidan dalolat beradi. Qashqarchi qabristoni sopollari shakli va bronza bilakuzuklar tarkibiga ko‘ra, Andronova choragi bilan madaniyatining Fyodorov bosqichini eslatadi. Uning yil sanasini mil. avv. II mingyillikning oxirgi davri deb belgilash mumkin. Janubiy Farg‘onadan topilgan qabristonlar ashyoviy dalillari orasida topilgan karnaygul shaklidagi bronza baldoqlar alohida ahamiyat kasb etadi. N.A. Avanesova Andronov a madaniyatining metall buyumlarini kompleks tahlildan o‘tkazar ekan, shunday sirg‘alarni O‘rta Osiyo yodgorliklarida mil. avv. XIII-XII asrlarga tegishli ekanini isbotlagan 5 2 64 . K arnaygul shaklidagi sirg‘alar Yapagi va Arsif qabristonlarida ham topilgan. Qash q archi qabristonida ham oltin va 5 62 Иванов Г.П. Кашкарчинский могильник–новый памятник эпохи поздней бронзы в Фергане. // ОНУ, № X, Т.: 1988. c. 44–47. 5 63 Иванов Г.П. Кашкарчинский могильник… таблица погребальных инвентарей на. c.45. 5 64 Аванесова Н.А. Проблемы истории андроновского культурного единства (по металлическим изделиям). Автореф. канд. Дисс. Ленинград, 1979. с. 17, 24. 21 kumushdan yasalgan shunday sirg‘alar topilgan 5 3 65 . Yapagi qabristoni arxeologik kompleksi tarkibiga kirgan bronza oynasi Qayroqqum madaniyati arxeologik kompleksida ham uchraydi 5 4 66 . Oltindan yasalgan shunday sirg‘alar Samarqand viloyatining Mo‘minobod qabristonidan ham topilgan 5 5 67 . Shularni hisobga olganda, Yapagi va Chek qabristonlarini yoshini mil. avv. XIII – XII asrlar bilan belgilash mumkin. 5 65 Иванов Г.П. Кашкарчинский могильник-новый могильник эпохи поздней бронзы в Фергане. ОНУ. Ташкент, 1988. № X. c 44-47. 5 66 Литвинский Б.А. и другие. Древности Кайрак-Кумов. Душанбе, 1962. том XXIII, c. 224, табл. 49, 1. 5 67 Аскаров А. Могильник эпохи бронзы в Муминабаде. Сб. «Археологические изучение Средней Азии». // КСИА, 122. Москва, 1970 22 II bob. O‘troq dehqon jamoalarining moddiy madaniyati va yodgorliklari II.1. Chust madaniyati va uning yodgorliklari XX asr davomida Farg‘ona vodiysida olib borilgan keng ko‘lamli arxeologik izlanishlar natijalariga ko‘ra, bu mintaqa hududi bronza davrida Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi madaniy-xo‘jalik ta’siridan yiroq va biqiq o‘lka hisoblangan. Mil. avv. II mingyillikning birinchi yarmida O‘zbekistonning janubiy va markaziy hududlarida Sarazm va Sopolli kabi qadimgi dehqonchilik madaniyatlari gullab- yashnab turgan kezlarda Farg‘ona vodiysi va Toshkent vohasi, hatto, Amudaryoning quyi havzalari ham chorvador turk va sak qabilalari keng tarqalgan o‘lkalar edi. Yuqorida qayd etilganidek, Qadimgi Xorazmda takroriy sug‘orma dehqonchilikka asoslangan yuksak dehqonchilik madaniyati qachonkim, bu o‘lkaga xorasmiylar ko‘chib kelganidan keyin boshlangan bo‘lsa, Sirdaryoning yuqori va o‘rta havzalari, ya’ni Farg‘ona vodiysi va Toshkent vohasi to mil. avv. II mingyillikning oxirgi choragiga qadar chorvador sak qabilalari keng tarqalgan hududlar bo‘lib qolaverdi. Ammo, Farg‘ona vodiysining sharqiy hududlariga xos geografik muhit, ya’ni Qoradaryo suv resurslarini ta’minlagan minglab buloq suvlari, unumdor qora tuproqli ekinbop maydonlar, o‘lka tog‘ yonbag‘irlarining yovvoyi boshoqli o‘simliklarga boyligi va nihoyat, chorvachilikdan baxti chopmay kambag‘allashib borayotgan aholining talay qismi o‘troqlashib, havza dehqonchiligi bilan shug‘ullana boshlaydilar. Xuddi ana shu jarayonlarning natijasi sifatida qadimgi Farg‘onaning sharqiy va shimoliy viloyatlarida ilk dehqonchilik madaniyati paydo bo‘ladi. Ana shu bobodehqonlarimizning dastlabki qishloqlaridan biri 1950-yilda M.E.Vorones tomonidan Chust shahri yaqinidagi “ Buvonamozor ” deb atalgan buloq yoqasida topib o‘rganildi. Arxeologlar bu yodgorlikka “Chust madaniyati” deb nom berganlar. Shundan so‘ng, tarixiy va arxeologik asarlarda, O‘zbekiston tarixining qadimgi xaritasida Chust madaniyati o‘z o‘rnini topdi 5 6 68 . Chust madaniyati Farg‘ona vodiysida o‘rganilgan eng qadimgi dehqon jamoalari madaniyatidir. Uning yirik va yaxshi o‘rganilgan yodgorligi Sharqiy Farg‘onaning Dalvarzintepa yodgorligidir 5 7 69 . Unga qadar bu o‘lkadan 5 68 Спришевский В. И. Чустская стоянка эпохи бронзы в Узбекистане. СЭ № III, Москва-1954, с. 69-76. 5 69 Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. Москва-Ленинград. 1962. МИА № 118 23 Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi turkumiga kiruvchi Aflotun va Haq xazinalari topilgan bo‘lib, ular eneolit yoki rivojlangan bronza davriga tegishli ekanligi aniqlangan. Biroq, ularning bevosita biror arxeologik obyekt bilan bog‘liq ekanligi ma’lum emas. Shuning uchun , vodiy hududlarida dehqonchilik urug‘ jamoalarining paydo bo‘lishi Chust madaniyati bilan bog‘liq ekanligi fanda tan olingan. Farg‘ona vodiysida Chust madaniyati qachon paydo bo‘ldi, qaysi bir etnik asosda yoki vodiyga biror tomondan kelib joylashib oldimi? Bu masalalar atrofida ham arxeolog olimlar orasida aniq bir to‘xtamga hozirgacha kelinmagan. Ammo, fanda bir narsa aniqki, Chust madaniyati bu zaminga tayyor holda qayerdandir kelib qolmagan, aksincha, tub joyli mahalliy aholining madaniyati, vodiy adir va dashtlari bo‘ylab qadimdan chorvachilik bilan shug‘ullanib kelgan sak qabilalarining o‘troq hayotga o‘tish jarayoni juda uzoq davom etgan jamoalarining madaniyatidir. Shu bois, uning davriy sanasi mil. avv. II mingyillikning uchinchi choragidan to VIII-VII asrlargacha belgilanib, to‘xtovsiz ilmiy bahslarga sabab bo‘lmoqda. Lekin, ko‘pchillik mutaxassislar Chust madaniyati davriy sanasini mil. avv. II ming yillikning oxiri va I mingyillikning birinchi choragi bilan belgilashni ilmiy asosli deb tan olishgan. Chust madaniyati yodgorliklarida olib borilgan stratigrafik xarakterdagi qazishmalarni ko‘rsatishicha, ushbu madaniyatning qator yodgorliklarida uch bosqichdan iborat madaniy qatlamlar mavjudligi aniqlangan. Ammo, yuqori qatlam o‘zida mudofaa inshootlari hamda uy-joy komplekslari qurilishida guvala va xom g‘ishtdan foydalanilganligi bilan ajralib tursada, ammo quyi qatlamlarni bir-birlaridan na arxeologik artefaktlar bilan, na ularda uchratilgan yerto‘la tipidagi kulbalar bilan aniq xronologik bosqichlarga bo‘lish qiyin kechmoqda. Shu bois, Chust madaniyatini hozirgacha aniq xronologik bosqichlarga bo‘lib o‘rganish muammo bo‘lib qolmoqda. Hozirgi kunda Chust madaniyatiga oid yodgorliklar vodiy bo‘ylab 80 dan ortiq punktlarda topib o‘rganilgan. Ular asosan soy etaklarida, buloq suvlarining boshida, buloqlardan hosil bo‘lgan qorasuv havzalarida joylashgan. Ularning aksariyat ko‘pchiligi 1, 1,5, 2, 3 gektarli patriarxal urug‘ jamoalarining 24 qishloqlarini tashkil etadi. Ular orasida umumiy maydoni 4,5 ga (Chust makoni), 13 ga (Ashqaltepa) va 25 ga (Dalvarzitepa) keladigan ilk shahar xarobalari ham uchraydi. Chust madaniyati yodgorliklarida 1,5-3 metrgacha qalinlikda madaniy qatlamli obyektlar bo‘lib, ularning eng yuqori qatlamlarida paxsa va xom g‘ishtlardan tiklangan mudofaa inshootlari ko‘zga tashlanadi (Dalvarzintepa, Ashqaltepa, Chust makoni va boshqalar). Chust madaniyatining kulolchilik mahsulotlari charxsiz qo‘lda yasalgan turli xil idishlardan (sferokonus shaklli kosalar, nim kosalar, bankasimon xurmachalar, xumcha va tog‘oralar, oshxona sopol qozonlari, mitti idishlar va boshqalar) iborat. Kosa va xurmachalar tashki sirtiga och sariq, jigarrang va tiniq oqish angob berilgan. Ular ustiga qora (Dalvarzintepa), och qizil (Chust makoni) rangda geometrik naqsh solingan. Chust madaniyati yodgorliklarining davriy sanasi aniq xronologik bosqichlarga stratigrafik kuzatuvlar asosida ishlanmagan bo‘lsada, Dalvarzintepa Chust makoniga nisbatan qadimiyroq bo‘lishi kerak, degan taxminlar yo‘q emas 5 8 70 . Chust madaniyati yodgorliklarining bronzadan ishlangan mehnat qurollarining tipologik va kimyoviy tarkibi ham bu fikrni tasdiqlayd i 5 9 71 . Chust madaniyati yodgorliklari tarixiy-topografik tarkibiga ko‘ra, ikki tipga bo‘linadi. Birinchisi maydoni kichik, mudofaa inshootlarisiz yodgorliklar dir . Ularning har biri bir urug‘ jamoasiga tegishli qishloq makonlari bo‘lsa, ikkinchisi esa maydoni 10 ga va undan ortiq gektarga teng yodgorliklar. Ular har bir sug‘orma dehqonchilik hududida bittadan uchraydi. Shuningdek, ularning atrofida o‘nlab mayda qishloqlarni kuzatish mumkin. Ana shunday yirik, voha markazi bo‘la olish mavqeiga ega bo‘lgan yodgorlikni Dalvarzintepa va Ashqaltepa misolida ko‘rish mumkin. Ular Farg‘ona vodiysining ilk shaharlari bo‘lgan. Chust madaniyati yodgorliklaridan topilgan kompleks materiallar tahliliga ko‘ra, uning ikkita quyi qatlamlari so‘nggi bronza davrini xarakterlasa, uchinchi yuqori qatlam ilk temir davriga tegishlidir. Uning davri sanasi mil. avv. VIII – VII asrlar bilan 5 70 Заднепровский Ю.А. Чустская культура Ферганы и памятники раннежелезного века Средней Азии. Автореф. док. дисс. Москва-1978, с. 28-34 5 71 Рузанов В.Д. Еще раз о хронологии чустской культуры Ферганы. «Российская археология» № IV, Москва- 1999, с. 24-35. 25 belgilanadi. Bu davrda Chust madaniyati qishloqlarida otashparastlik diniy qarashlari rasmiy dinga, umum aholining e’tiqod madaniyatiga aylanadi. Aynan shu davrda, Dalvarzintepada uning o‘rdasi, dehqon jamoalari hukmdorining qarorgohi shakllanadi. O‘rda devorlarining qalinligi 3 m.dan kam emas, balandligi esa 3,5 metrgacha saqlangan. Chust madaniyati yodgorliklarini qazish jarayonida, ularning quyi qatlamlaridan doira shaklida qurilgan ko‘plab o‘ralar topilgan. Masalan, Chust makonida 60 dan ortiq o‘ralar borligi aniqlangan. Chimboy makonida esa 16 ta shunday o‘ralar topilgan. Ularni ba’zilar odam yashaydigan juft oila kulbalari, deb talqin etishsa (Sprishevskiy), boshqalar Farg‘ona vodiysida yaqingacha keng tarqalgan g‘alla omborlari – o‘ralari, deb hisoblaydilar (Y.G ’ . G‘ulomov, A. Asqarov, Y.A. Zadneprovskiy, B. Matboboyev). Bu xulosa haqiqatga yaqin bo‘lib, ularning maydonchasi kulba uchun noqulay va aniq kirish eshiklari yo‘qdir. Chust madaniyatining quyi bronza davri qatlamlarida guvala yoki xom g‘ishtlardan qurilgan kulbalar uchratilmagan. Ular yuqorida ta’kidlaganimizdek, Chust madaniyati tarixining ilk temir davriga tegishli bosqichida paydo bo‘lgan. Dastlab, qadimgi Farg‘onaning bobodehqonlari yarim yerto‘la tipidagi kulbalarda istiqomat qilishgan. Bu esa ularning nasl-nasabi va kelib chiqishi jihatidan qadimgi chorvador sak qabilalaridan ajralib chiqqanliklaridan guvohlik beradi. Chust madaniyatining kashf etilganiga yaqin 65 yildan ortiq vaqt o‘tishiga qaramay, hali bu madaniyat aholisiga tegishli maxsus qabristonlar ochilmadi. Unga tegishli qishloq va shaharmonand obyektlarni qazish jarayonida vayronaga uchragan uylar atrofidan bir necha tartibsiz ko‘milgan mozorlar ochilgan. Bu mozorlarga odamlar ona qornida yotgandek oyoq-qo‘llari bukilgan holda yon biqini bilan ko‘milgan. Bu aslida bronza davriga xos ko‘mish odati bo‘lib, ayollar chap biqini, erkaklar esa doimo o‘ng biqini bilan ko‘milgan. Vodiyning sharqiy mintaqalari yodgorliklarida, jumladan, Dalvarzintepa qabrlarida odam skeletlari boshi bilan sharqqa qaratilgan, shimoliy Farg‘ona hududlarida (Chust makonida), Toshkent vohasida, hatto Shimoliy Baqtriyaning Kuchuktepa yodgorligida skeletlarning boshi g‘arbga 26 qaratib ko‘milgan 6 0 72 . Ba’zi hollarda odam suyaklari qishloq maydonidagi axlatxona chuqurchalarida sochilib yotar edi. Ko‘p hollarda bir chuqurchada o‘nlab odam bosh chanog‘ining o‘zi uchraydi. Skeleti anatomik tartibda yotgan mozorlarda (ular juda kam uchratilgan) ham sopol idishlar, har xil taqinchoq va uy-ro‘zg‘or buyumlari deyarli uchramaydi. Lekin, yosh bolalarni xumchalarga solib ko‘mish odati kuzatiladi. Chust madaniyatida metall bilan bog‘liq hunarmandchilik yaxshi rivojlangan. Masalan, Chust makonidan 80 ta, Dalvarzindan 60 ta metall buyumlar topilgan. Metall buyumlar (oyna, o‘roq, pichoq, bigizlar) tosh qoliplarda quyilgan. Metall esa sopol qozonlarda (tigellarda) eritilgan. Chust madaniyati yodgorliklarini yuqori qatlamidan temir pichoq va temir toshqollari topilgan. Chust va Dalvarzintepani qazish vaqtida ot uzangilari va suvligi, oyna va bilakuzuk, halqa va qarmoqlar hamda ikki parrakli bronza paykanlari topilgan. Chust madaniyatida toshdan mehnat qurollari yasash davom etadi. Tosh yorg‘uchoqlar, tosh o‘g‘ircha va tosh keli soplari ko‘plab topilgan. Tosh qurollar orasida qumtoshdan yasalgan o‘roqsimon pichoqlar yasash alohida diqqatga sazovordir. Dalvarzintepada shunday tosh pichoqlardan 400 tasi topilgan. Suyakdan qurol yasash keng yo‘lga qo‘yilgan. Suyakdan taroq, moki, bigiz, urchuq va boshqa buyumlar ishlangan. Suyak buyumlar orasida qo‘y va echki oshiqlari nihoyatda ko‘p. Ularga maxsus chuqurchalar yasab, ularning ichiga bronza quyilgan. Oshiqlarning deyarli ko‘pchiligi juda silliq, ustki qismi to‘qqizil, ularga berilgan pardoz tufayli oshiqlar tovlanib turadi. Chust madaniyatida hunarmandchilikning keng rivojlangan sohasi kulolchilik edi. Lekin, sopol idishlar ishlab chiqarishda hali kulolchilik dastgohidan foydalanishga o‘tilmagan. Idishlar qo‘lda yasalgan. Demak, Chust madaniyati aholisi kulolchilik charxini bilmaganlar. Chust madaniyati aholisining xo‘jaligi sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik bo‘lgan. Ikkinchi o‘rinda xonaki chorvachilik turgan. Xo‘jalikda ot, qoramol saqlagan. Dehqonchilik ekinlaridan bug‘doy, arpa, sholi, tariq ekilgan. 6 72 Матбобоев Б.Х. Локальные варианты чустской культуры Ферганы. Автореф. канд. дисс…с.15-16. 27 Chust madaniyati aholisining g‘allalari yuqorida qayd qilinganidek, yerga o‘yib ishlangan o‘ralarda saqlangan. O‘ralar ostiga va devorlariga qamishdan to‘qilgan bo‘yra yopilgan. Har bir o‘rada 200 kg dan to 2 tonnagacha g‘alla saqlash mumkin bo‘lgan. Dehqonchilik ishlarida, yer haydashda, ekin-tikinlarni yanchishda hayvonlardan foydalanilgan. Masalan, Farg‘ona vodiysining Saymalitosh qoya suratlarida qo‘shga qo‘shilgan ho‘kizlarning tasviri mavjud . Bu qoyatosh suratlari Chust madaniyati davriga oiddir. Chust madaniyati aholisining hayotida hunarmandchilikning to‘qimachilik yo‘nalishi yuksak darajada rivojlangan. Yodgorliklarni qazish jarayonida to‘qimachilik dastgohiga tegishli urchuqtoshlar, moki va suyak taroqlar ko‘plab topilgan. Shunday qilib, mil. avv. II mingyillikning oxirgi choragi va I mingyillikning birinchi choragida Farg‘ona vodiysida Chust madaniyati misolida o‘zbek xalqining tub joyli ajdodlarini qadimgi dehqonchilik madaniyati bilan shug‘ullanganligini ko‘ramiz. Bu madaniyat sohiblari antropologik yuz tuzilishi jihatidan yevropaliklar tipiga mansub edi. Ularning ijtimoiy hayoti ibtidoiy jamoa tuzumining oxirgi bosqichi va uning yemirilish davri bilan xarakterlanadi. Chust madaniyatidan so‘ng qadimgi Farg‘onada, ularning vorislari sifatida E y lat o n madaniyati shakllanadi. Uning davriy sanasi mil. avv. VII-IV asrlariga tegishli bo‘lib, bu davrda butun Farg‘ona vodiysi bo‘ylab sug‘orma dehqonchilik madaniyati keng yoyiladi. Vodiyning bu davr aholisi vohalarda asosan, dehqonchilik xo‘jaliklari bilan, ularni o‘rab olgan tog‘ oldi adir va dasht aholisi – yaksartorti saklar esa chorvachilik bilan shug‘ullanishda davom etadilar. Ular o‘rtasidagi iqtisodiy va etnomadaniy aloqalarning jadal kechishi doimiy xarakter tusini oladi. Natijada, ularning mulkdor qismi yarim o‘troq holatda yaylov chorvachiligi bilan shug‘ullanishda davom etadilar. Ularning aksariyat ko‘pchiligi (kambag‘allashib borayotgan qismi) orasida o‘troq hayotga o‘tib, dehqonchilik xo‘jaligi bilan shug‘ullanish, ularning kundalik turmush tarzi asosiga aylanib boradi. Farg ona vodiysining qadimgi tarixi va madaniyati bilan shug ullanadiganʻ ʻ arxeologlarning katta qismi vodiyning moddiy madaniyati uni boshqa hududlardan 28 ajralgan ekanligini, ayniqsa kulolchilik buyumlari deyarli barcha tarixiy jarayonda keskin farq qilishini aytadilar. Ammo, Farg ona vodiysi yodgorliklaridan topilganʻ kulolchilik buyumlarini boshqa, qo shni hududlarning moddiy madaniyati bilan ʻ solishtirganimizda ular orasidagi juda katta ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy aloqalarning bo lganligi va bu narsa ko p hollarda kulolchilik buyumlarida o z ʻ ʻ ʻ aksini topganligiga guvoh bo lamiz. ʻ Bunday o xshashlik yoki, aksincha, tubdan farq qilish holatini arxeologlar ʻ tomonidan tarixiy rekonstruksiya qilinayotgan paytda masalaga ijobiy yoki salbiy baho berishda asosiy qo l keladigan manba bo ladi. Bunday masalalarni hal ʻ ʻ qilishda arxeolog uchun eng qo l keladigan va masalaga asosiy urg uni beradigan ʻ ʻ manba bo lishi mumkin. Buning ustiga boshqa qo shni tarixiy-madaniy ʻ ʻ hududlarning arxeologik komplekslari va ularning birin-ketinligiga oydinlik kiritish mumkin. Shu narsani biz alohida ta kidlashimiz kerakki, S ʼ o‘ g d, Baqtriya va ʻ Marg iyonaning ko plab arxeologik obidalaridagi moddiy madaniyat, birin-ketinlik ʻ ʻ faqat vertikal stratigrafik to g risida gap ketganda, qazishmalar yordamida olingan, ʻ ʻ buning aksi o laroq, Farg ona vodiysini davrlashda Y.A.Zadneprovskiy deyarli ʻ ʻ hamma holatlarda faqat “gorizontal stratigrafiya”ni asos qilib olgan. Shuning uchun, bronza davridan antik davrning oxirigacha bo lgan Farg onaning asosiy ʻ ʻ katta davrlari o sha qazishmalar olib borilgan arxeologik yodgorliklarning nomlari ʻ Chust, Eylaton, Sho’rabashat, Marhamat kabi nomlar bilan atalgan. 6 1 73 Albatta, o sha davrda Y.A.Zadneprovskiyning oldida ancha murakkab vazifa ʻ turar edi. U ham bo lsa, hali xronologik davrlashtirish masalasi Farg onada amalga ʻ ʻ oshirilmagan bir paytda, gorizontal stratigrafiyaga asoslanib turib bo lsa ham, ʻ xronologik birin-ketin keladigan arxeologik komplekslarni aniqlashni maqsad qilib qo ygan edi. Shu bilan birga hozirda Farg ona vodiysida ishlab turgan “stratigrafik ʻ ʻ kolonka” o z paytida aynan Y.A.Zadneprovskiy tomonidan ishlangan. Ushbu ʻ “stratigrafik kolonka” ning xronologik birin-ketinligi to g ri bo lsa ham, ammo ʻ ʻ ʻ ajratilgan har qaysi davrning o tish qismida anchayin aniqlanishi kerak bo ladigan ʻ ʻ 6 73 Zadneprovskiy Yu.A. Drevnezemledelcheskaya kultura Fergan ы . MIA-118. -M., L.: 1962. 29 qismlari bor. Qanday belgilardan tuzilgani “stratigrafik kolonka”ga to sqinlikʻ qilmoqda. Agarda, Chust madaniyatiga oid arxeologik yodgorlikning yuqori qismidan Eylaton madaniyatiga oid kulolchilik buyumlari topilganida edi, hech qanday muammosiz Chust davridan keyingi madaniyat, aynan Eylaton madaniyati kelishi kerakligini hech qanday shubhasiz qabul qilsa bo lar edi. Xuddi shunday ʻ muammo keyingi Eylaton madaniyatining quyi va yuqori qatlamlari uchun ham to g ridan to g ri bog liqdir. Jumladan, Eylaton yodgorligining quyi qatlamlaridan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Chust madaniyatiga oid kulolchilik buyumlari umuman topilmagan. Shu bilan birga Eylaton yodgorligining ustki qatlamlaridan, shuningdek, vodiydagi boshqa arxeologik komplekslarda Eylaton madaniyatining yuqori qatlamlaridan qizil angobli kulolchilik buyumlari uchraydi. Oqtangi g orida mezolit va neolit davri qatlamlarini o rganayotgan ʻ ʻ B.A.Litvinskiy stratigrafik shurfning ustki qismida Chust tipidagi arxeologik komplekslarining Qayroqqum madaniyati materiallari bilan birga uchraganligi tufayli ularning sinxron ekanligini birinchilardan bo lib aytgan olim hisoblanadi ʻ 6 2 74 . Y.A.Zadneprovskiy Farg ona vodiysidagi Chust davri arxeologik yodgorliklarining ʻ 70 tadan ortiq arxeologik obidasidan to plangan materiallarning tahlili asosida bu ʻ komplekslar davrini miloddan avvalgi II mingyilliklarning oxiri va I mingyilliklarning boshlari bilan davrladi. Shu bilan birga Chust madaniyati yuqori qatlamlarining yoshini A.S.Sagdullayev biroz yoshroq ekanligi to g risidagi fikrni ʻ ʻ berdi 6 3 75 . O sh yaqinidagi Sulaymontog etaklarida ilk temir davriga oid yodgorlik ʻ ʻ qazib ochildi va aynan shu yodgorlikning ochilishi tufayli Chust madaniyatining qadimgi va so nggi davr qatlamlarini aniqlashga juda katta yordam berdi. ʻ Yodgorlik Sulaymontog ning etagidagi yassi, terassasimon tekislikda bunyod ʻ etilgan bo lib, bu yerda o tkazilgan qazishmalar juda ko plab yerto lalarni ʻ ʻ ʻ ʻ materikdan (onalik jins) quyi qatlamlariga tushirilgan. Juda ko plab butun va ʻ singan holdagi yorg uchoqlar, qo lda yasalgan va ustidan rangda naqsh berilgan ʻ ʻ 6 74 Litvinskiy B.A., Ranov V.A. Raskopki navesa Ak-tangi v 1959 g. ART. V ы p.VII, (1959). Dushanbe: 1961 6 75 Sagdullayev A.S. O sootnoshenii drevnezemledelcheskix kompleksov Fergan ы i Baktrii. SA. -1985. -№4. 30 idishlar, bronzadan yasalgan juvoldizlar, bo yinga taqiladigan ko plab munchoqlarʻ ʻ topildi 6 4 76 . Bu yodgorlikda olib borilgan qazishmalarning eng muhim natijalaridan biri shu yodgorlikning qatlamlaridan olingan yangi radiokarbon analizlari bo lib, ʻ uning ahamiyati juda kattadir. Chunki aynan shu joydan olingan radiokarbon analizlari Chust madaniyatining umumiy yoshini ilgarigi tasavvurlarimizga nisbatan juda qadimgi davrlarga borib taqalishini ko rsatdi. Ammo, radiokarbon ʻ usuli bilan aniqlangan davrlar juda katta davrlarni, ya ni miloddan ilgari XII – VII ʼ asrlardan XXII – XX asrlargacha bo lgan davrlarni qamrab olagan edi. Lekin bu ʻ qazishmalarni o rgangan Y.A.Zadneprovskiy O sh shahrining qadimgi turar-joy ʻ ʻ makonining o rtacha yoshini miloddan avvalgi XV/XIV – VIII/VII asrlar bilan ʻ davrlaydi. Xuddi shu davr bilan Dalvarzin yodgorligining quyi va yuqori qatlamlarining davri aniqlanadi. Chust madaniyatining ham, shu jumladan, Dalvarzin yodgorligidagi hayotning ham umumiy davomiyligi o rtacha 800-yilni ʻ tashkil etishi aniqlangan. Dalvarzin yodgorligi quyi qatlamlarining eng xarakterli belgisi qo lda yasalgan va qizil angobning ustidan qora rangda naqsh berilgan ʻ idishlarning borligi bilan xarakterlanadi. Shu bilan birga Dalvarzin yodgorligi va shu bilan birga Chust madaniyati yodgorliklarining yuqori qatlamlarida qizil rangda naqsh berilgan idishlar ham uchraydi. Xuddi shunday ketma-ketlik So‘g d, ʻ Baqtriya hududlaridagi yodgorliklarda ham uchraydi. Janubiy hududlardagi kulolchilik buyumlarining yuzasiga chizilgan naqshlar ancha aniq bo lib, ko proq ʻ ʻ geometrik naqshlar chizish keng rasm bo lgan ʻ 6 5 77 . Bu davrdagi chorvadorlarning madaniyati Farg ona vodiysida “Qayroqqum” ʻ madaniyati nomi bilan berilgan bo lib, asosan keng dasht hududlarida, tog li va ʻ ʻ tog oldi hududlarida tarqalgan Andronova madaniyatiga xosdir ʻ 6 6 78 . Farg ona ʻ vodiysining kulolchilik komplekslarini davrlash masalalarini hal qilishda asosiy chalkashlikllar miloddan avvalgi II mingyillikning o rtalaridan, Eylaton ʻ madaniyati qatlamlaridan boshlanadi. Masalaning murakkab tomoni shundaki, shu 6 76 Zadneprovskiy Yu.A. Oshskoye poseleniye. K istorii Fergan ы v epoxu pozdney bronz ы . Muras.: 1997. 6 77 Masson V.M. Drevnezemledelcheskaya kultura Margian ы . MIA v ы p. 73, M., L.: 1959, tabl. XVII-XX. 6 78 Avanesova N.A. Drevneyshiye nomad ы Zerafshana. Kultura nomadov Sentralnoy Azii. Material ы mejdunarodnoy konferensii. Samarkand.: 2008 31 kungacha Farg ona vodiysining qaysi davridan boshlab kulolchilik charxidaʻ tayyorlangan idishlar tarqay boshlaganligi masalasi eng murakkab masalalardan biridir. Jumladan, kulolchilik charxida yasalgan idishlar hatto Sufon qabristonida ham yo qligi aniq, ammo Kungay qabristonida qo lda yasalgan idishlar bilan birga ʻ ʻ kulolchilik charxida yasalgan idishlar ham uchraydi 6 7 79 . Eylaton va Sho‘rabashat madaniyatlarining eng dastlabki o rganuvchilari “Eylaton madaniyati Sho‘rabashat ʻ madaniyatidan ko ra keyingiroq davrlarga oid” deyishgan ʻ 6 8 80 . Xuddi shunday xulosaga N.G.Gorbunova anchagina solishtirma tahlillarni o tkazgandan keyin ʻ kelgan.Bu masalani hal qilishda yana bir murakkab muammo borki, u ham bo lsa ʻ Farg ona vodiysining sharqiy qismida, Qirg izistonning sharqida Kulunchak turar- ʻ ʻ joy makoni bo lib, bu yodgorlikni arxeologlardan P.P.Gavryushenko qazigan va bu ʻ ish uning nomzodlik dissertatsiyasining avtoreferatida juda qisqa qilib berilgan. Qazishma ishlarining batafsil tafsilotlari, arxeologik ma lumotlarda keng miqyosda ʼ chop etilmay qolib ketgan 6 9 81 . Agarda, P.P.Gavryushenko o z materiallarini to liq ʻ ʻ chop etganda edi, unda Chust madaniyati bilan Sho’rabashat madaniyati birin-ketin kelishi masalasiga oydinlik kiritishi mumkin edi. Shu bilan birga qolgan tadqiqotlarda, ayniqsa Eylaton madaniyati, Eylaton madaniyatining Sho’rabashat madaniyati bilan aloqasi masalasi, Sho’rabashat bilan Marhamat madaniyatlarining o zaro aloqalari masalasi, hozirgi vaqtda arxeologlar o rtasidagi juda muammoli ʻ ʻ masalalardandir. Shu bilan birga bu muammoli masala B.Abdullayevning Andijon viloyatidagi Qo shtepa yodgorligida olib borayotgan qazishmalarida aynan ʻ yuqoridagi chigal muammolarga oydinlik kiritadigan topilmalar topishga muvaffaq bo lmoqda. ʻ Biz Qashqadaryo viloyatining Yakkabog tumanidagi ilk o rta asrlarga oid ʻ ʻ turar-joy makonining quyi qismini qazish davrida ilk temir davriga oid kulolchilik 6 79 Ivanov G.P. Problemn ы ye vopros ы periodizatsii kultur ы drevney Fergan ы . V sb. Farg ona o lkashunosligi. ʻ ʻ Farg ona o lkashunoslik muzeyining 100-yilligiga bag ishlangan ilmiy ishlar to plami. Farg ona., 1996. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 6 80 Gorbunova N.G. K voprosu o datirovke kompleksov s shurabashatskoy keramikoy v Vostochnoy Fergane // ASGE, v ы p. 17. L., 1977. 6 81 Gavryushenko P.P. Kulunchakskoye ukreplennoye poseleniye//Avtoreferat dissertatsii kand. ist. nauk. Tashkent.: 1970. 32 kompleksini topdik 7 0 82 . Bu topilmani Farg onaning Sufon, Kungay va Oqtomʻ qabristonlaridan topilgan sopollar kompleksi bilan solishtirganimizda, ular aynan bir-birlariga juda o xshash ekanligi qayd qilindi ʻ 7 1 83 . Miloddan avvalgi I ming yillikning o rtalarida O rta Osiyoning So‘g d, ʻ ʻ ʻ Baqtriya va Marg iyona hududlari Sirdaryo bo ylarigacha Ahmoniylar imperiyasi ʻ ʻ hududlariga kirar edi. Ammo, Farg ona vodiysi bu imperiya tarkibiga kirmagan. ʻ Aynan, Sirdaryo bir-biridan farq qiluvchi madaniyatlar chegarasida edi. Lekin, Eylaton madaniyati tarkibidagi qadimgi So‘g d madaniyatiga doir belgilarning ʻ paydo bo lishining asosiy sababi – O rta Osiyo hududlarini Kir tomonidan bosib ʻ ʻ olish jarayonida katta guruhdagi So‘g d aholisining Farg ona vodiysi tomon ʻ ʻ siljishi, ya ni migratsiyasi natijasidir. Shu bilan birga Farg ona vodiysida ilk temir ʼ ʻ davridagi kulolchilik an analarining saqlanib qolgan qismini Eylaton madaniyatida ʼ uzoq vaqtlar So‘g‘d hududida qizil angobli kulolchilik charxida ishlab chiqilgan idishlar miloddan avvalgi III asrlardan paydo bo’la boshlagan bo’lsa ham, ammo miloddan avvalgi II – I asrlardan boshlab, aynan, qizil angobli idishlarning ishlab chiqarilishi milodning III – IV asrlarigacha davom etadi. Bunday qizil angob bilan qoplangan idishlarning tarqalish areali So‘g d (shuningdek, Ustrushonada ham), ʻ Baqtriya va Marg iyonada bir xilda tarqalgan. Ayniqsa, ishlab chiqarilgan ʻ idishlarning faqat angobigina emas, balki ularning shakli ham yuqorida eslatilgan hududlarda deyarli bir xilda bo lgan. Ammo, milodning birinchi asrlaridan boshlab ʻ bunday kulolchilik komplekslarining tarqalishidagi umumiylikda biroz o zgarishlar ʻ bo lganligini ko rishimiz mumkin. Bu davrga kelib, har qaysi hudud uchun ʻ ʻ o zining alohida kulolchilik maktablari shakllanadi. Bu kulolchilik maktablari ʻ mahalliy aholining kulolchilik buyumlariga bo lgan talabini, ayniqsa idishlarning ʻ qaysi shaklda ishlab chiqarilishini ham hisobga olishga majbur bo lgan. Shunday ʻ qilib, Farg onaning antik davrdagi kulolchilik buyumlarini ishlab chiqarish ʻ texnikasi O rta Osiyoning boshqa kulolchilik maktablarining kulolchilik ʻ 7 82 Isamiddinov M.X. Istoki gorodskoy kultur ы Samarkandskogo Sogda (problem ы vzaimodeystviya kulturn ы x traditsiy v epoxu rannejeleznogo veka i v period antichnosti). -T..: Iz-vo A.Kad ы ri. 20025. Zadneprovskiy Yu.A. Oshskoye poseleniye. K istorii Fergan ы v epoxu pozdney bronz ы . Muras.: 1997. 7 83 Isamiddinov M.X., Suleymanov R.X. Yerkurgan (stratigrafiya i periodizatsiya). -T..: “Fan”, 1984 33 maktablari bilan sinxron rivojlanganligini ko rish mumkin. Ayniqsa, Farg onaningʻ ʻ kulolchilik mahsulotlarini ishlab chiqarish an analari milodning boshlariga ʼ kelganda ancha keskin o zgarganini ko rishimiz mumkin. Aynan, shu davrga ʻ ʻ kelganda har qaysi vohaning o zining kulolchilik maktablari kelib chiqdi. Shuning ʻ uchun ham, aynan, shu davrdan boshlab Farg onadagi kulolchilik maktablari ishlab ʻ chiqargan mahsulotlar shakl jihatdan keskin farq qiladi. Ammo bu idishlarning angob qoplamasida umuman farq yo q. Kulolchilik buyumlarini ishlab ʻ chiqarishdagi umumiylik idishlarning juda ham yupqa, yengil va sifatli qilib ishlab chiqarilishida, angobning deyarli bir xil rangda qoplanishida, angobni qoplash usulining birligida, deyarli bir xil kulolchilik xumdonlarining tarqalganligida va boshqa ishlab chiqarishning ko plab texnik belgilarida ko rinadi. Aynan, shu ʻ ʻ belgilar kulolchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishdagi umumiy belgilar qatoriga kiradi va bunday ishlab chiqarishning umumiy tarqalish arealini belgilab beradi. Bu, Farg ona vodiysi, So‘g d, Baqtriya va Marg iyona hududlaridir. Shuning ʻ ʻ ʻ uchun, Farg onaning qizil angobli kulolchilik buyumlari arxeologik komplekslarni ʻ davrlashda muhim o rin tutadi. ʻ O ‘zbek xalqi va davlatchiligi tarixida Farg‘ona vodiysining ham alohida o‘rni mavjud, chunki Farg‘ona vodiysi tarixi juda uzoq davrlarga borib taqaladigan qadim maskandir. O‘tmish tariximiz uchun nihoyatda muhim bo‘lgan arxeologik yodgorliklarning aksariyat qismi ham vodiyda joylashgan, qolaversa, vodiy hududi insoniyatning eng qadim ajdodlari maskan tutgan zamin hamdir 7 2 84 . Farg‘ona o‘zining geosiyosiy o‘rni bilan O‘rta Osiyodagina emas, balki umumjahon tarixining siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida alohida o‘rin egallaydi. Farg‘ona vodiysi sharqni g‘arb bilan bog‘lovchi muhim strategik va savdo yo‘llari yo‘nalishida joylashganligi unga alohida ahamiyat kasb etadi. Qadimdan vodiyning suv manbalari ko‘p, yeri unumdor, iqlimi mo‘tadil hisoblanadi . Shuning uchun, qadimdan vodiyning tekislik qismida dehqonchilik madaniyati, tog‘, tog‘ oldi joylarida va g‘arbiy hududlarda chorvachilik rivojlangan. Farg‘ona ziroatchilari va chorvador-ko‘chmanchilari qadimdan bir- 7 84 Исомиддинов М., Алохунов А. Фарғона водийси бронза ва темир даврида. – Фарғона, 2021. – Б. 34 birlari bilan uzviy aloqada bo‘lganlar, o‘zaro tovar ayriboshlash ancha rivojlangan. Farg‘ona vodiysida joylashgan, ming yillar davomida hayot gullab-yashnagan yuzlab qadimiy qudratli qal’alar, qo‘rg‘onlar, ularda istiqomat qilgan ajdodlarimiz o‘z mustaqilligini saqlab qolishga intilib, mudofaa ishlarida katta harbiy kuchga ega boshqaruv tizimini yaratganliklari tarixdan ma’lum. Ana shunday, mudofaa tizimi mavjud yodgorliklar sirasiga Dalvarzin, Eylaton, Mingtepa, Sho‘rabashat, Uchqo‘rg‘on, Axsiket, Quva, Pop, Marg‘ilon, Andijon kabini kiritishimiz mumkin. Ular devorlar va mudofaa burjlar bilan mustahkamlangan qal’alar sifatida aylana yoki to‘rtburchak shaklida qurilgan uy-qo‘rg‘onlardir. Mil. avv. I mingyillikning boshlarida Farg‘ona vodiysida Chust madaniyati rivojlanadi. Bu madaniyatni yaratgan dehqonlar erto‘la, paxsa yoki xom g‘ishtdan qurilgan uylarda yashaganlar. Ba’zi maskanlar mudofaa devorlar bilan o‘ralgan. Shunday mudofaa devorlari bilan o‘ralgan yodgorlik mahalliy aholi “Buvonamozor” yoki “Bibionamozor” deb ataydigan Chustdir. 1950-yili Pomir– Farg‘ona ekspeditsiyasi qatnashchilari – arxeologlar M.E.Voronets va V.I.Sprishevskiylar hozirgi Chust shahri yaqinidan so‘nggi bronza davriga oid katta yodgorlikni aniqlab, uni o‘rganishga kirishdilar 7 3 85 . M.E.Voronets mazkur yodgorlikda ikki marta tekshiruv ishlari olib bordi. M.E.Voronetsdan so‘ng bu yerdagi qazishma ishlarini akademik Y.G‘.G‘ulomov rahbarligida V.I.Sprishevskiy muvaffaqiyatli davom ettirdi. 1953– 1961-yillarda ushbu tadqiqotchi yodgorlikning deyarli barcha joylarida keng miqyosli arxeologik qazishmalar olib bordi 7 4 86 . Mazkur qazishma ishlarining hosilasi sifatida V.I.Sprishevskiy juda katta miqdordagi moddiy madaniyat namunalarini aniqlab, ilmiy muomalaga kiritdi. Ta’kidlash joizki, V.I.Sprishevskiyning Chust yodgorligini o‘rganishdagi xizmatlari beqiyosdir. U Farg‘ona vodiysi qadimgi dehqonchilik madaniyatining o‘rganilayotgan davrga xos xususiyatlarini to‘g‘ri 7 85 Воронец М.Э. Археологическая рекогносцировка по Наманганской области // Известия АН УзССР . – Ташкент, 1951. – № 5. – С. 93-97. 7 86 Спришевский В.И. Чустское поселение (К истории Ферганы в эпоху бронзы) . : Автореф. дисс . … канд. ист ор . наук. – Т ашкент : ИИА АН УзССР, 1967. – С. 7. 35 aniqlay bildi 7 5 87 . Yodgorlik 1974-yili Rossiya FA Moddiy madaniyat tarixi instituti xodimi Y.A.Zadneprovskiy tomonidan tadqiq etilgan bo‘lib, bu yodgorlik tarixida 3ta davrni ajratdi 7 6 88 . Olim Chust madaniyati yodgorliklarining mahalliy, ya’ni hududiy xususiyatlari haqida fikr yuritib, Chust va Dalvarzin arxeologik ma’lumotlarini solishtiradi va ular o‘rtasida ma’lum farqlar borligini ko‘rsatdi. Keyinroq, mazkur olim Chust yodgorliklarini o‘ziga xos hududiy xususiyatlarga asoslangan mahalliy guruhlarga ajratish mumkinligi to‘g‘risidagi xulosani ilgari surdi 7 7 89 . XX asr 80-yillarining boshlarida O‘zbekiston Respublikasi FA Arxeologiya instituti xodimi B.X.Matboboyev Chust yodgorligida arxeologik qazishmalar olib bordi 7 8 90 . 1982 – 1983-yillar materillari asosida B.X. Matboboyev nomzodlik dissertatsiyasida ilk marotaba Chust davri yodgorliklarining mahalliy xususiyatlari tahlil qilindi hamda moddiy madaniyat ashyolarini o‘rganish asosida ikki guruhga – Chust (shimoliy) va Dalvarzin (sharqiy) guruhlariga ajratildi 7 9 91 . Aynan, shu davrda Chust madaniyati tarixini o‘rganish bo‘yicha yirik umumlashma dissertatsiya va tahliliy maqolalar paydo bo‘ldi. Chust moddiy madaniyati yuksak darajada rivojlangan. Qadimgi aholi sug‘orma dehqonchilik bilan shug‘ullangan. Yodgorliklarda sopol idishlar, bronzadan va temirdan yasalgan pichoqlar, o‘roqlar, bronza idish parchalari hamda o‘q uchlari, jez igna va bigizlar, sopol urchuqlar, toshdan ishlangan qurollar topilgan. Qadimgi aholining turmushida temirchilik va kulolchilik katta ahamiyat kasb etgan. Chustliklar yasagan bronza o‘roq, kamon o‘qlarining poykonlari, tosh o‘roq, pichoq va rangli sopol idishlar Marg‘iyona va Baqtriya buyumlariga ancha o‘xshaydi 8 0 92 . 7 87 Алохунов А. Фарғона водийсининг бронза ва илк темир даври тарихи (маданий, ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий муносабатлар муаммолари). Фалсафа доктори (РhD) диссертацияси автореферати. – Андижон, 2020. – Б.13. 7 88 Заднепровский Ю.А. Раскопки поселений Чустской культуры Ферганы // АО 1974 г. – Москва: Наука, 1975. – С. 495-500. 7 89 Заднепровский Ю.А. Дальверзинское селище. КСИИМК. – Вып. 69. – С. 55. 7 90 Матбабаев Б.Х. Уникальный сосуд с Чустского поселения // ОНУ. – Ташкент, 1983. – № 11. – С. 44-46; Ўша муаллиф. Классификация керамики Чустского поселения // ОНУ. – Ташкент, 1984. – № 7. – С . 34-38. 7 91 Матбабаев Б.Х. Локальные варианты чустской культуры Ферганы. Автореф. дисс. На соис. уч. ст. канд. ист. наук. Ленинград.: 1985. – С.17 -18. 8 92 Ўзбекистон тарихи. (Дарслик). I жилд. – Тошкент, 2015. – Б. 152. (- 287 б.) 36 Ma’lumki, Chust madaniyatiga oid 80dan ortiq arxeologik yodgorliklar aniqlangan va ma’lum darajada o‘rganilgan. Bu yodgorliklar orasida shahar toifasiga oid Chust, Dalvarzintepa kabi yodgorliklar ikki qismdan, ya’ni ark va “shahriston”dan iborat bo‘lgan. Chust yodgorligi hududiy davlatlarning siyosiy va mafkuraviy markazi bo‘lgan. Bu davrda bitta hududiy davlat doirasida faqat bitta shaharning bo‘lishi xarakterlidir. Chust yodgorligida mudofaa devorlari kovlab ochilgan. Devor yodgorlikning 1,5 gektarlik yoki maydonning uchdan birini o‘rab olgan. Bu qism “yoysimon” devor nomi bilan atalgan va ikki qism: janubiy va shimoliy “qanotdan” tashkil topgan. “Shimoliy” qanot uzunligi 34 m, qalinligi 3 m, saqlangan balandligi 2,1 m. Bu devor paxsa poydevor ustiga g‘ishtdan tiklangan (o‘lchamlari 54-55x32-33x8-10 sm). Tashqari tomondan tagkursi (platforma) ustida kuzatuv minorasiga (burj) o‘xshaydigan diametri 10–11 metrli inshoot qoldig‘i o‘rganilgan. “Janubiy” qanot uzunligi 30 m, qalinligi 2 m, balandligi 4–5 m. Bu devor asosi ham paxsa va g‘ishtdan iborat. Keyingi davrda, mudofaa devorining qolgan qismi quriladi. Umuman, Chust yodgorligida mudofaa devorining 286 metr uzunlikdagi bo‘lagi kovlab ochildi. Mudofaa devorlari quyi madaniy qatlam ustida qurilgan va bu qatlam qalinligi ba’zi yerlarda 70 sm.ga boradi 8 1 93 . 1982–1983-yillari yodgorlikning g‘arbiy tomonida B.X.Matboboyev olib borgan qazishmalar paytida ham mudofaa devorining qoldiqlari qayd etilgan. Yaxshi saqlanmagan devor uncha qalin bo‘lmagan madaniy qatlam ustiga qurilgan, uning eni 2,7 m. Arxeolog B.X.Matboboyev Chust va Dalvarzinda dastlab himoya inshootlari bo‘lmaganligini, ular yodgorliklarning rivojlanish bosqichining ikkinchi davrida bunyod etilgan va vodiyning har ikki nuqtasida deyarli bir paytda ushbu inshootlar qurilganligini ta’kidlab o‘tadi. Nima sababdan bunday bo‘lgani hozircha qorong‘i bo‘lib qolmoqda. Chustdagi mudofaa devorlarining o‘ziga xos tomonlariga kelsak, devor tashqari tomonidan qo‘shimcha tagkursini qurilishi va inshoot ko‘rinishining Dalvarzindagi devorlardan farq qilishidir. Agarda har ikki 8 93 Спришевский В.И. Оборонительные сооружения эпохи бронзы на территории Узбекистана // Советская Археология. №3. – Москва, 1972. – С. 229-230. 37 yodgorlik mudofaa devorlari qiyoslansa, Chust devorlariga Dalvarzin arkidagi mudofaa devori bir oz o‘xshab ketadi. Shunga qarab, Chustning himoyalangan qismi ark vazifasini bajarganmi yo yo‘qmi, biror fikr aytish mushkul. Bu yerdagi uy-joylar rejasi (planirovkasi) haqida jo‘yali ma’lumot yo‘qligi bunga imkon bermaydi 8 2 94 . Qadimgi shaharlarning xarobalari butun O‘rta Osiyo hududida tuproq- tepaliklar sifatida uchraydi. Ularning atrofi handaq bilan o‘rab olingan, ko‘pincha to‘g‘ri to‘rtburchak, aylana va oval shaklidagi ko‘rinishlarga ega. Ularni sinchiklab o‘rganilganida arxeologik jihatdan o‘sha davrdagi hayot tarziga mos ravishda qurilganligini aniqlash mumkin. Chunki bu kabi qadimiy shaharlarning qalin devorlar bilan o‘rab olinganlgi aholining tinch, xavfsiz yashashi hamda mudofaalanishiga moslashganligi ma’lum bo‘ladi. Shuning uchun, bu shaharlar mustahkamroq mudofaa inshootini tashkil etib, alohida suv bilan ta’minlash majmuasiga va zaxira oziq-ovqat jamlash imkoniyatiga ega bo‘lgan. Qurilish, hunarmandchilik – temirchilik, kulolchilik, to‘quvchilik, zargarlik, charmgarlik va sug‘orma dehqonchilikning rivojlanishi Farg‘onada qadimiy madaniyat yuksak darajadagi taraqqiyotini ko‘rsatadi. Chust yodgorligining tuzilishi va moddiy madaniyatini o‘rganish uning Farg‘ona vodiysidagi shaharmonand makon degan xulosaga kelishga asos bo‘ladi. Qadimgi dehqonchilik yodgorliklari tasnifida bu yodgorlik o‘rtacha kattalikdagi shaharmonand makonlar guruhiga kiradi va bunday yodgorliklar vodiyda unchalik ko‘p emas, ular vohalarning markazi vazifasini o‘tagan bo‘lishi haqiqatga yaqin. Umuman olganda, Chust yodgorligi o‘zining shakli, mudofaa sistemasi va imoratlari bilan O‘rta Osiyo ko‘hna shaharsozligining tipik timsoli hisoblanadi. II.2. Eylaton madaniyati va uning yodgorliklari 8 94 Древние города Ферганы ( Чустское поселение (Б.Х.Матбабаев) ). – Ташкент, 2008. – С. 14. (- 160 с.) 38 Farg‘onaning qadimgi dehqonchilik madaniyatida Eylaton (ba’zan E ylaton- Oqtom) madaniyati (mil. avv. VII/VI – III asrlar) muhim rol o‘ynaydi. Bir tomondan – bu kompleks Chust madaniyati an’analarini davom ettirgan bo‘lsa (mil. avv. XIV – VIII asrlar), boshqa tomondan vodiyning bir qismini qamrab olgan ko‘chmanchi chorvadorlarga kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Eylaton madaniyati yodgorliklari 1954-yili Y.A.Zadneprovskiy tomonidan aniqlanib, keyinchalik unga Eylaton madaniyati nomi berilgan. O‘sha vaqtda Eylaton davri kulolchiligi xarakterli tomonlari aniqlangan bo‘lib, ular: qo‘lda yopma usulda yasalgan bezakli va bezaksiz, ba’zan bo‘yalgan, qisman kulolchilik charxida ishlangan sopol buyumlaridan iborat edi 8 3 95 . Shuni qayd etishimiz kerakki, Y.A.Zadneprovskiy va N.G.Gorbunovalarning Eylaton madaniyatini davrlashtirishlari Chust madaniyatidan keyingi davrga to‘g‘ri keladi 8 4 96 . Keyingi 10-15 yil davomida arxeologlar Farg‘ona vodiysining yetti geografik (shimoliy, shimoliy-g‘arbiy, sharqiy, janubiy-g‘arbiy) rayonlaridan ushbu madaniyatga oid 40 dan ortiq yodgorliklar (ulardan 20 tasi manzilgoh, shuncha miqdorda qabr yodgorliklari)ni topib o‘rganganlar 8 5 97 . Ushbu madaniyatning o‘rganilishida Y.A.Zadneprovskiy va N.G.Gorbunovalarning xizmatlari katta. Aniqlangan barcha qabr (Oqtom, Kungay, Sufon va boshqalar) yodgorliklari va ulardan topilgan ashyolarni o‘rganish Eylaton kompleksi davrini miloddan avvalgi VI (yoki VII) – III asrlar bilan belgilash imkonini berdi 8 6 98 . Ushbu madaniyat yodgorliklarida bir qatlamli manzilgohlar uchramaydi. Faqat Eylaton shahar yodgorligi bundan mustasno. Sho‘raboshat, Simtepa, Sufontepa, Qoraqo‘rg‘on, To‘raqo‘rg‘on, Piloltepa, Quva va Andijondagi yodgorliklarda Eylaton madaniyatining so‘nggi davriga oid madaniy qatlamlar mavjud. Biroq, Eylaton madaniyati qatlamlari yuqoridagi yodgorliklarning unchalik katta bo‘lmagan qismini egallaydi. Eylaton yodgorliklarida turli yillarda olib borilgan 8 95 Заднепровский Ю.А. Древняя Фергана. Автореф. дисс. на соиск уч степени канд ист наук. Ленинград. 1954. 8 96 Заднепровский Ю.А., 1960. Городище Эйлатан (К вопросу о датировке памятника) // СА. 1960. № 3. 8 97 Заднепровский Ю.А. Погребальные памятники Эйлатанской культуры Ферганы // КСИА. Вып. 199. Москва, 1990. 8 98 Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа // Археологический сборник Государственного Эрмитажа. Вып. 5. Ленинград. 1962. 39 tadqiqotlar sezilarli natijalar bermagan (B.A.Latinin, T.G.Obolduyeva, Y.A.Zadneprovskiy). So‘nggi yillarda ba’zi arxeologlar tomonidan olib borilgan urinishlar ham ushbu madaniyatni davrlashtirishda asosli natijalar bermadi. Guliston universiteti dotsenti S.S.Qudratov Eylaton madaniyati uchun unchalik qat’iy bo‘lmagan davrlashtirishni taklif etadi: miloddan avvalgi IV–III asrlar 8 7 99 , yoki miloddan avvalgi III–II asrlar 8 8 100 , bular ham ushbu madaniyatga oid yirik shaharning xronologiyasini aniqlashga imkon bermadi. Shunday qilib, Eylaton madaniyatiga oid yodgorliklarda stratigrafik ashyolar yetarli emasligi sababli, bu madaniyatning asosini o‘troq dehqonchilik tashkil etishi haqida turli gipotezalar muhokama qilindi. Gohida, Eylaton shaharchasi ko‘chmanchi chorvadorlarga tegishli ekani haqidagi izohlar ham taklif etila boshlandi. Shuning uchun, Eylaton madaniyatiga tegishli bir qancha yodgorliklarni kompleks tarzda o‘rganish muhim ahamiyatga ega edi. So‘nggi vaqtlarda, Farg‘onaning sharqiy qismi tekisliklarida yaqqol Eylaton madaniyatiga oid belgilar mavjud bo‘lgan yana ikki manzilgoh aniqlandi. Bular o‘rta asrlarga oid Quva shaharchasi hamda Andijon rabod(tashqi shahar)i bo‘lgan Sarvontepa yodgorligining quyi qatlamlaridir. Quva shahristoni janubiy qismining 1- va 7-qazishma qatlamlarida Eylaton sopollariga o‘xshash buyumlar topiladi. Qo‘lda yopma usulda yasalib, bo‘yalgan va naqshlangan sopollarga asoslanib, Quva kompleksi B.Matboboyev va Gritsina tomonidan miloddan avvalgi V–IV asrlar bilan belgilanadi 8 9 101 , holbuki, ba’zi tadqiqotchilar ushbu madaniyatining davrini qadimiylashtiradilar 9 0 102 (mil. avv. VII asr) Sarvontepada qazilgan manzilgohning madaniy qatlamlari Eylaton madaniyati bilan bog‘liq ekanligi aniqlanib, arxeologlar uni ikki davrga bo‘ladilar: Eylaton I (ilk – mil. avv. VI–V asrlar), Eylaton II (so‘nggi – mil. avv. IV–III asrlar) 9 1 103 . Shuni 8 99 Кудратов C.C. Ранние гончарные печи с городища Эйлатан // ОНУ. – Ташкент, 1991. – № 3. 8 100 Кудратов С.С. Фарғона тарихида Эйлатон маданияти // Фарғона водийси тарихининг долзарб муаммолари. Республика илмий назарий анжумани материаллари. Фарғона. 2000. 8 101 Матбабаев Б.Х., Грицина А.А. К характеристике нижних слоев городища Кува // Средняя Азия: Археология. История. Культура. Москва. 2000. 9 102 Батраков В.С. Характерные черты сельского хозяйства Ферганской долины в период Кокандского ханства // Труды САГУ. Новая серия. Вып. LXII. Гуманитарные науки. Книга 8. Ташкент. 1955 9 103 Матбабаев Б.Х. К открытию древнего поселения Эйлатанской культуры на территории Андижана // Цивилизации Центральной Азии: земледельцы и скотоводы. Традиции и современность. ТД МНК. 40 ta’kidlash kerakki, ushbu manzilgoh ba’zi bahsli fikrlarga oydinlik kiritdi. Eylaton madaniyati davrini belgilash uning kelib chiqishi va o‘rni qadimgi Farg‘onaning davrlashtirilishi bilan bog‘liq. Shuningdek, ilk Eylaton davri qadimgi dehqonchilik madaniyatini o‘rganish shundan guvohlik beradiki, ushbu madaniyatning Farg‘ona vodiysida uzluksiz rivojlanib kelayotganligidan dalolat beradi. Ayni paytda N.G.Gorbunovaning Eylaton madaniyati an’analari vodiyning turli hududlarida mavjudligi haqidagi taxminlari tasdiqlandi 9 2 104 . Sarvontepa Eylaton shaharchasidan 20 km uzoqlikda joylashgan bo‘lib, Qoradaryo havzasi qadimgi dehqonchilik madaniyati tarqalgan hududlar sirasiga kiradi, bu hududlarda Dalvarzin (maydoni 25 ga), Ashqoltepa (maydoni 13 ga), Xo‘jambog‘ (maydoni 4 ga), Dehqontepa (maydoni 5 ga) manzilgohlari ham mavjud. Eylaton I kompleksiga kiruvchi Sarvontepa miloddan avvalgi VI–V asrlar bilan belgilanib, ushbu madaniyatga oid dastlabki qatlamlar vodiyning sharqiy qismidan boshqa hududlaridan ham topilishi mumkinligini bildiradi. Shunday ekan, yangi kompleks (Sarvontepa)dagi so‘nggi natijalar nafaqat tasdiqlovchi, balki, qadimgi Farg‘onadagi o‘troq dehqonchilik madaniyatlarini davrlashtirishini to‘ldiradi va izchilligini bildiradi: Chust–Eylaton–Sho‘raboshat–Marhamat 9 3 105 . Topilmalar yana bir bor tasdiqlaydilarki, Chust madaniyatidan keyingi yodgorliklar Sho‘raboshat madaniyatiga kirmaydi. Qadimgi Farg‘ona madaniyatining rivojlanish sxemasini G.P.Ivanov boshqacha taklif etadi 9 4 106 . Sarvontepa kompleksida Sho‘raboshat tipiga oid birorta ham naqshli sopol buyumlar uchramaydi. Shuni qayd etish kerakki, 1985-yili B.Abdulg‘oziyeva va B.Matboboyevlar tomonidan birinchi marta Norin va Qoradaryo o‘rtasidagi hududlarda Sho‘raboshat kompleksi kulolchiligiga kiruvchi Qo‘shtepa manzilgohi aniqlanib, bu yerda to‘liq arxeologik qazish ishlari olib borilgan, lekin arxeologik materiallar nashr qilinmagan. Bundan tashqari, 1993-yil Sho‘raboshat Самарканд. 2002. 9 104 Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа // Археологический сборник Государственного Эрмитажа. Вып. 5. Ленинград. 1962. 9 105 Заднепровский Ю.А. Фергана // Древнейшие государства Кавказа и Средней Азии. Москва. 1985. 9 106 Иванов Г.П. Ранняя государственность на территории древней Ферганы // Ўзбек давлатчилиги тарихида Фарғона водийси. Фарғона. 2004. 41 shaharchasidagi arxeologik qazishma ishlari davomida uning quyi qatlamidan Eylaton madaniyatiga oid yozuvli sopol fragmentlari topilgan 9 5 107 . Bu topilgan materiallar Sho‘raboshat madaniyati yodgorliklarining tarqalish hududini yanada kengaytirgan. Keyingi davrlarda Eylaton madaniyatini mahalliy an’analar bilan bog‘liq ekanligini rad etuvchi mulohazalar ilgari surila boshlandi. Bir taxminga ko‘ra, albatta, bu fikr yangilik emas. Bunga o‘xshash fikr N.G.Gorbunova tomonidan o‘rtaga tashlangan 9 6 108 , Chust madaniyati so‘nggi davrida, taxminan miloddan avvalgi VIII asrda Farg‘onada Shimoliy Baqtriyadan kelgan (albatta o‘troq dehqonlar) qabilalar paydo bo‘ladi. Ammo, nimagadir, ular dastlab Qayroqqum madaniyatiga oid ko‘chmanchi chorvadorlar bilan aralashadilar va keyinchalikkina Farg‘onaning ilk temir davri madaniyatini shakllanishida ishtirok etadilar 9 7 109 . Bu masalaga oid ikkinchi mulohaza birinchisidan farq qilib, miloddan avvalgi VIII asr oxiri – VII asr boshlarida Baqtriyaning bir qism aholisi Zarafshon vohasiga kelib o‘rnashadi, o‘z navbatida So‘g‘d aholisi Farg‘ona vodiysiga kelib o‘rnashadi 9 8 100 . M.H.Isomiddinov boshqa bir tadqiqotida bu madaniyatning kelib chiqishi haqidagi o‘z fikrini o‘zgartiradi 9 9 111 . Bundan tashqari, S.S.Qudratovning Eylaton shaharchasiga miloddan avvalgi III-II asrlarda ko‘chmanchi-chorvadorlar asos solganligi haqidagi fikri o‘rtaga tashlanadi 1 00 112 . Ammo, muallif barchaga ma’lum bo‘lgan ko‘plab shaharlari bo‘lgan qadimgi Farg‘ona davlati haqidagi yozma manbalardagi ma’lumotlarni unutgan ko‘rinadi 1 01 113 . Bir faktni eslatib o‘tish kerakki, Eylaton shaharchasida qazish ishlari olib borgan tadqiqotchilar 1 02 114 9 107 Матбабаев Б.Х., 1994. Отчет Ферганского отряда о работах в 1993 г. на городище Шурабашат. Рукопись. Архив ИА АН РУз. 9 108 Горбунова Н.Г. Традиции орнаментации ферганской керамики // Ош и Фергана в исторической перспективе. Вып. 3. Бишкек. 2000. 9 109 Иванов Г.П. Проблемные вопросы периодизации культуры древней Ферганы // Фарғона улкашунослиги. Фарғона. 1996. 9 110 Жўрақулов М, Исамиддинов М. Ўрта Осиё кулолчилиги тарихидан. Самарқанд. 1999. 9 11 1 Исамиддинов М., Рахматиллаев Х. Ўрта Осиёда бронза даври ҳамда илк темир даври ва Фарғонанинг илк давлатчилик муаммолари // Ўзбек давлатчилиги тарихида Фарғона водийси. Фарғона. 2004. 1 12 Кудратов С.С. Фарғона тарихида Эйлатон маданияти // Фарғона водийси тарихининг долзарб муаммолари. Республика илмий назарий анжумани материаллари. Фарғона. 2000. 1 13 Горбунова Н.Г. Традиции орнаментации ферганской керамики // Ош и Фергана в исторической перспективе. Вып. 3. Бишкек. 2000. 1 14 Заднепровский Ю.А. Фергана // Древнейшие государства Кавказа и Средней Азии. Москва. 1985. 42 qatlamlarda naqshli qo‘lda yopma usulda yasalgan sopol buyumlarini aniqladilar 1 03 115 . Keltirilgan mulohazalarda ba’zi qarama-qarshiliklar mavjud. Birinchidan, Farg‘onadagi ilk temir davri qadimiy ekanligi tarafdorlari topilgan real faktlarga asoslangan Eylaton madaniyati shakllanishiga oid N.G.Gorbunovaning ishonchli xulosalarini unutganlar (e’tiborga olmaganlar) 1 04 116 . Shuning uchun ta’kidlaganimizdek, Chust madaniyati an’analari Eylaton madaniyatida uzluksiz shaklda davom etganligi Sarvontepa, Quvadan topilgan arxeologik topilmalar asosida Chust va Eylaton madaniyati ayni bir arealda (hududda) ekanligi tasdiqlangan 1 05 117 . Masalan, ilk Sarvontepa kompleks (Eylaton I)i qator o‘ziga xos arxaik (qadimiy) xarakterlarga ega: qo‘lda yopma usulda yasalib bo‘yalgan va naqshlangan sopol idishlar kulolchilikda ustunlik (umumiy kulolchilik buyumlarning 85%ni tashkil etadi) qilgan; rangli gamma yozuvlar, idishlarning ichki qismida matoning izlari, shu bilan birgalikda ba’zi kulolchilik buyumlarida Chust madaniyatiga xos xaraketarlar mavjud 1 06 118 . Ikkinchidan, A.A.Asqarov xulosasiga ko‘ra, Kuchuk madaniyati shakllanishida (Baqtriya naqshli keramikasidek) boshqa mahalliy o‘troq dehqonlaridan farqli Chust tipidagi qator qabilalarning o‘troqlashuvida qatnashganlar 1 07 119 . Shuning uchun, Kuchuktepa, Ko‘ktepa, Chiroqchi, To‘rtko‘ltepa, Uzunqir–Sangirtepa–Podayotoq naqshinkor sopol kulolchilikning paydo bo‘lishini Farg‘ona o‘troq qabilalarning ta’siri bilan bog‘lash mumkin. O‘z navbatida ilk temir davriga oid Farg‘ona moddiy madaniyatida shimoliy Baqtriya yoki So‘g‘d izlari mavjud emas. Bu yerda shuni qo‘shimcha qilish kerakki, Farg‘ona Ahamoniylar sulolasi materiallari yetib kelmagan yagona hudud hisoblanadi. Bu qadimgi Farg‘ona madaniyati mustaqil ravishda rivojlanganligi haqida xulosa qilish imkonini beradi. Eylaton 1 15 Заднепровский Ю.А., 1960. Городище Эйлатан (К вопросу о датировке памятника) // СА. 1960. № 3. 1 16 Горбунова Н.Г. Некоторые особенности формирования древних культур Ферганы // Археологический сборник Государственного Эрмитажа. Вып. 25. Ленинград. 1984. 1 17 Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа // Археологический сборник Государственного Эрмитажа. Вып. 5. Ленинград. 1962. 1 18 Матбабаев Б.Х. Новый археологический комплекс Эйлатанской культуры Ферганы (к вопросу о хронологии и происхождении) // Цивилизации скотоводов и земледельцев Центральной Азии. Самарканд- Бишкек. 2005. 1 19 Аскаров А.А., Альбаум Л.И. Поселение Кучуктепа. Ташкент. 1979. 43 kompleksining ikki bosqichda (Eylaton I va II) rivojlanishi yana bir bora tasdiqlaydiki, Eylaton ilk temir davriga oid o‘troq dehqonlar yashagan yagona yodgorlik emas va bu narsa bizning Chust madaniyati kulolchiligining qadimiy an’analarini davom ettirganliklari haqidagi tasavvurlarimizni kengaytiradi. Shunday qilib, ushbu madaniyat yodgorliklaridagi yangi topilmalar asosida yuqorida aytganlarimizdan umumiy xulosa shuki: Eylaton shaharchasi, Andijon rabodidagi Sarvontepa kompleksi va Quva shahristoni quyi qatlamlari davrini miloddan avvalgi VII/VI–III asrlar bilan belgilash imkonini beradi. Shu yerda Qoradaryoning yuqori o‘rta oqimida ilk qatlamlarga oid ashyolar topilganligini ta’kidlab o‘tish kerak. Shuni aytib o‘tish kerakki, qishloq xo‘jalik ekinlarini yetishtirish uchun qulay bo‘lgan tekislik hududlar o‘troq dehqonlar tomonidan egallangan, periferiylar – tog‘li, tog‘oldi va adir hududlar chorvadorlar tomonidan egallangan. Chorvadorlar va dehqonlar bir-birlarini to‘ldirib, bir-birlari bilan o‘z mahsulotlarini (go‘sht-sut mahsulotlari, teri, dehqonchilik mahsulotlari, hunarmandchilik buyumlari) ayirboshlaganlar. Bu ikki madaniy an’analar (o‘troq dehqonchilik va ko‘chmanchi chorvador) miloddan avvalgi II ming yillik o‘rtalarida paydo bo‘lib, amalda XIX asrgacha uzluksiz ravishda davom etgan 1 08 120 . Xronologik tartib bo‘yicha avval , Chust arxeologik manbalari, so‘ng Eylaton topilmalari kelishi ilmiy jihatdan asoslab berildi. Bu fikrlar aksariyat tadqiqotchilar tomonidan qabul qilindi. 1961-yilda N.G.Gorbunova Farg‘ona vodiysi ilk temir davri yodgorliklarini o‘rganish natijalarini umumlashtirdi 1 09 121 . Ushbu ishda muallif qadimgi dehqonchilik madaniyatini ketma-ketlik tamoyili asosida davrlashtirdi. N.G.Gorbunova ilk temir davri yodgorliklarini Eylaton madaniyatiga birlashtirib, uni mil. avv. VI – IV asrlar bilan sanalaydi. Biz o‘rganayotgan davrda , Farg‘ona vodiysida ikki arxeologik madaniyat aniqlangan. Bular Eylaton (mil. avv. VI – III asrlar) va Sho‘robashat 1 10 122 . (mil. avv. III – milodiy IV asrlar) madaniyatlaridir. Birinchi bosqich yodgorliklari 1 20 Батраков В.С. Характерные черты сельского хозяйства Ферганской долины в период Кокандского ханства // Труды САГУ. Новая серия. Вып. LXII. Гуманитарные науки. Книга 8. Ташкент. 1955. 1 2 1 Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа.: Автореф. дисс. … канд. истор. наук. – Л.: ЛОИА АН СССР, 1961. – С. 15. 1 22 Бу ёдгорликнинг илк босқичини илк темир даври маданиятининг сўнгги даврига киритиши мумкин. 44 asosan mozor-qo‘rg‘onlardan iborat bo‘lib, ko‘p hollarda Eylaton madaniyatiga taalluqlidir. Bu davr madaniy rivojlanishining ilk bosqichida Eylaton madaniyati sohiblari o‘tgan so‘nggi bronza davri an’analarining davomi sifatida eski urf- odatlarni saqlab qoladilar. Bu an’analarning davomiyligi barcha sohalarda, xususan, birinchi navbatda, moddiy madaniyat ashyolarida kuzatiladi. Ayniqsa, kulolchilik xo‘jaligida oldingi davrlarga nisbatan ancha rivojlanish kuzatiladi. Qizil angobli sopollar Eylatonda uchragan emas, yoki sopollar sirtiga ishlov berishda ham farqlar ko‘zga tashlanadi 1 11 123 . Asosiysi, idishlarning shakllari ham bu yodgorliklarda bir-birlaridan farqlanadi. Har ikki yodgorliklar orasida qator o‘xshashliklar ham mavjud. Jumladan, mato to‘qimadan qolip qilib, so‘ng idish yasash, idishlardagi quloq yoki dastalar, piyolalar ushbu yodgorliklarda bir- birlariga o‘xshab ketadi. Bu ularning kelib chiqish ildizlari bir xilligini ko‘rsatadi. Bulardan tashqari, Eylaton yodgorliklari va Sho‘robashat o‘rtasidagi o‘xshashliklarni ham ta’kidlash joiz 1 12 124 . Farg‘ona vodiysida kulolchilik charxining kelib chiqishi masalasi hozirda o‘z yechimini kutayotgan muammolar sirasiga kiradi. Bu o‘rinda kulolchilik charxi va qizil angob o‘rganilayotgan huduga bir vaqtning o‘zida vodiyning janubi-g‘arbiy tomonidan kirib kelgan, degan fikr mavjud ekanligini ta’kidlash kerak 1 13 125 .To‘g‘ri, kulolchilik charxida yasalgan sopol idishlar Chust madaniyati yodgorliklarida ham juda kam uchraydi. Shunga ko‘ra ular boshqa hududlardan mol ayriboshlash va boshqa aloqalar natijasida kelib qolgan bo‘lishi ham mumkin. Eylaton madaniyati davrida kulolchilik charxida yasalgan sopol buyumlar Farg‘ona vodiysiga g‘arb tomondan kirib kelgan bo‘lishi mumkin. Chunki janubiy o‘lkalarda bunday sopollar ancha ilgari paydo bo‘lgan. Qolaversa, ular vodiyga kirib kelishi mumkin bo‘lgan qulay yo‘l , G‘arbiy Farg‘ona orqali o‘tganligi haqiqatga yaqindir. Shuningdek, kulolchilik charxining vodiyda paydo bo‘lishida Sharqiy Turkiston ham ma’lum rol o‘ynagan bo‘lishi mumkin. Ammo , qizil angobli sopollar ham Farg‘ona vodiysiga shu davrda kirib kelgan deyish tarixiy 1 23 Заднепровский Ю.А. Древнеземледелческая культура ... – С. 110-112. 1 24 Заднепровский Ю.А. Городище Эйлатан ... – С. 40. 1 25 Горбунова Н.Г. Некоторые особенности … – С. 101 45 haqiqatga ziddir. Chunki bunday sopollar Farg‘onada ancha ilgari – Chust madaniyati davridan e’tiboran uchraydi. Hattoki, bu o‘rinda qizil angobli sopollar aynan boshqa hududlarga vodiydan tarqalgan bo‘lishi mumkinligi haqidagi fikrni ham ilgari surish mumkin. Ma’lumki, to‘qimachilikning rivojidan dalolat beruvchi sopol tubidagi matolar izlarining bir necha turlari aniqlangan. Sopollardagi mato-gazmol izlarini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, ularning ko‘pi gazlamaning qalin va pishiq – chiviq va saja turidan iborat bo‘lgan. Demak, agar oldingi Chust davrida saja turidagi matolar kam uchragan bo‘lsa, endi ularning miqdori ancha ortgan. Moddiy madaniyatning qolgan sohalarini yorituvchi boshqa ashyolar kam topilgan. Bularga toshdan yasalgan mehnat qurollarini misol qilib keltirish mumkin. Dalvarzinda paydo bo‘lgan shaharsozlik jarayonlari keyingi Eylaton madaniyati (mil. avv. VI – III asrlar) davrida yanada rivojlandi. Bu davrda ham dehqonchilik madaniyati taraqqiy etsa-da, Markaziy Osiyodagi sak ko‘chmanchi qabilalarining bir guruhi Farg‘onadagi tog‘, tog‘oldi va adir hududlarida yashar edilar. Shu boisdan Farg‘ona aholisi xo‘jaligida ko‘chmanchi chorvadorlarning roli ham sezilarli bo‘lgan. Ammo, ta’kidlash joizki, ko‘chmanchilar aholining asosiy qismini tashkil etmagan. Chunki Chust dehqonchilik madaniyati an’analari Eylaton davrida ham davom etgan. Shuning uchun Eylaton, Nurtepa kabi yirik shaharlar va balki, Andijondagi Sarvontepani ham shular qatoriga kiritish mumkin. Eylaton shahar xarobasi (mahalliy xalq uni Shahri Xaybar deb ham ataydi) Andijon viloyati Izboskan tumanidagi shu nomli qishloq yaqinida, Qoradaryoning Qolqondaryo irmog‘i bo‘yida joylashgan. Agarda, shahar xarobasi rejasiga yuqoridan qaralsa, uning ikki qismdan iborat bo‘lganligi ko‘zga tashlanadi. 20 gektardan iborat va kuzatuv minoralari bilan mustahkamlangan kuchli mudofaa devori bilan o‘rab olingan ichki qism yoki ichki shahar bir oz yaxshi saqlangan. O‘tgan asrning 30-40-yillaridagi tekshiruv muallifi B.A.Latininning kuzatuviga ko‘ra, mudofaa devorlarida har 55-60 metr oraliq masofada kuzatuv-qorovul burjlari bo‘lgan. Bu devordan 500 metrlar chamasi uzoqlikda ikkinchi mudofaa devorining ayrim qoldiqlari bilan bog‘liq va 170-180 gektarni tashkil etuvchi 46 tashqi qism ko‘zga yaqqol tashlanadi. Devor yo‘nalishi va ulardagi kuzatuv minoralari qoldiqlari birinchi devornikiga o‘xshab ketadi va bu hol uning har ikki devor bir vaqtda qurilgan, degan fikrni aytishga imkon beradi 1 14 126 . Hozirda tashqi shahar jiddiy buzilib, undan ayrim vayron bo‘lgan qatlamlar saqlangan, xolos. Bu yodgorlikda o‘tgan asrning 40-yillarida B.A.Latinin ilk bor tekshirish ishlarini olib borgan va uch davrga oid madaniy qatlamlar hamda ular bilan bog‘liq sopol parchalari topilgan. Sopol buyumlar, asosan, ikki xil usulda – qo‘lda yopma usulda va sekin aylanadigan charxda tayyorlangan. Keyinroq, Y.A.Zadneprovskiy Eylatonda arxeologik qazishma ishlarini amalga oshirdi. Qazishmalarda uchta “madaniy qatlam” qoldig‘i qayd etildi. Oldingi tekshiruvchilardan farqli o‘laroq olim bu yodgorlikda sopol buyumlardan va tosh qurollardan tashqari, uy-joy qoldiqlarini ham o‘rganishga kirishdi. Ular uncha katta bo‘lmagan uzun xonalardan iborat. Uy devorlari paxsadan tiklangan. Shular bilan birga bo‘yoq bilan gul solingan va qo‘lda yopma usulda tayyorlangan sopol idishlar ham topilgan. Bu sopol topilmalarning muhim tomoni shundaki, Eylaton tadqiqotchilari orasida faqt Y.A.Zadneprovskiydagina qatlamlar bilan bog‘liq eng qadimgi sopol namunalari qayd etgan 1 15 127 . Keyingi davrlarda ish olib borgan S.Qudratov aynan qadimgi davr sopol namunalarni aniqlamagan 1 16 128 . Shuning uchun , Eylaton shahri mudofaa devorlari davrini aniqlash mushkul vazifa bo‘lib qolmoqda. Farg‘onaning antik davrga oid ayrim ko‘hna shaharlari, xususan, Eylaton yodgorligida T.G.Obolduyeva arxeologik tadqiqot ishlarini amalga oshirgan 1 17 129 . Tadqiqotchi qazishmalar davomida ko‘hna shaharning moddiy madaniyati va xronologiyasini o‘rgangan. Ma’lumki, Eylaton ikki qismdan – kuchli mudofaa tizimi bo‘lgan “ichki shahar” va ichki hamda tashqi devorlar orasidagi “tashqi shahar”dan iborat bo‘lgan. Bu yodgorlikni o‘rgangan T.G.Obolduyevaning fikricha, shahar ma’lum 1 26 Латынин Б.А. Некоторые итоги работы Ферганской экспедиции // АСГЭ. – Л., 1961. Вып. 3. – С. 111-129. 1 27 Заднепровский Ю.А. Городище Эйлатан (К вопросу о датировке памятника) // СА. – М., 1960. – № 3. – С. 29-45, рис.7. 1 28 Кудратов С.С. Ранние гончарные печи с городища Эйлатан // ОНУ. – Ташкент: 1991. – № 3. 1 29 Оболдуева Т.Г. Раскопки 1960 г. на городище Эйлатан // КСИА. – М., 1962. – Вып. 91. 47 reja asosida qurilgan hamda mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan. Devorlar paxsa, g‘isht va guvalalar yordamida tiklangan. Burjlar to‘rtburchak shaklli bo‘lib, umumiy mudofaa devori chizig‘idan oldinga turtib chiqib turgan 1 18 130 . Ta’kidlash lozimki, Eylaton shahar xarobasini o‘rganishda o‘z yechimini kutayotgan uchta murakkab masala mavjud bo‘lib, bular: a) shaharni o‘rab turgan mudofaa devorlari qachon qurilganligi; b) devor va shahar kimlar tomonidan – ko‘chmanchilar yoki mahalliy aholi tomonidan barpo etilganligi; c ) ko‘hna shaharda ark bo‘lganmi yoki bo‘lmaganmi, degan muammolardir. Bu masalalar yechimining tarafdorlari ham va o‘z navbatida qarshilari ham bor 1 19 131 . Biroq ko‘plab belgilariga ko‘ra, bizning fikrimizcha, Eylatonni shahar deb atashga va uni Dalvarzindan keyingi yirik shahar deyishga quyidagi asoslar bor: 1. Ikki qator mustahkam devor bilan o‘rab olinganligi Eylatonni shaharlar sirasiga kiritish imkonini beradi. 2. Ark masalasi muammo bo‘lib qolmoqdaki, buning asosiy sababi u haqida materiallarning juda kam bo‘lganligidaidir. Nazariy jihatdan qaraganda, ichki shahar yoki uning bir bo‘lagi ark vazifasini bajargan bo‘lishi kerak. Chunk i, ko‘hna shaharning aynan , shu qismi ikki qator devor bilan o‘rab olingan va burjlar bilan kuchaytirilgan. 3. Qurilish materiallarini (paxsa, g‘isht, guvala) e’tiborga olsak va Eylaton joylashgan hudud hisobga olinsa, ko‘hna shahar ko‘chmanchilar tomonidan qurilgan, degan da’voga o‘rin qolmaydi. Nihoyat, Eylatonning nisbatan kechroq paydo bo‘lganligi masala ham hal etilmagan. Hozirgacha , birorta tadqiqotchi ko‘hna shahar devorlarining tiklanishi bilan bog‘liq, uning sanasidan dalolat beruvchi topilmaga duch kelgan emas. Xullas, Eylaton shahar qal’asini o‘z zamonasining juda mukammal qurilgan yirik me’moriy-muhandislik yutug‘i, deb hisoblash mumkin. 1 30 Оболдуева Т.Г. Раскопки 1960 года на городище Эйлатан // КСИА. – Л., 1962. – С. 38-47 1 31 Матбобоев Б.Х. Қадимги Фарғона илк темир даври маданиятининг келиб чиқиши масаласига доир // Археология ва тарих фанининг долзарб муаммолари: Республика илмий-назарий анжуман материаллари. – Самарқанд, 2005. – Б. 23-26 48 Ma’lumki, 200 gektarlik maydonni mustahkam devorlar bilan o‘rab olish uchun ma’lum ishchi kuchi va sarf-xarajatlar talab etiladi. O‘sha davrda bunday tashkilotchilik ishini yirik shahar maqomidagi manzilgohda markazlashgan tashkilotgina amalga oshirishi mumkin edi. Bunday qal’a-shahar atrof hududlardagi aholi va uning chorvasi, mol-mulki uchun xavf tug‘ilgan paytlarda boshpana vazifasini ham bajargan. Shuning uchun , katta maydon mustahkam o‘rab olingan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Biroq, Eylatonga o‘xshagan ushbu davr yodgorliklarining deyarli yo‘qligi arxeologlarni o‘ylantirib keladi. Shu paytgacha Eylatonga o‘xshagan yodgorlik vodiyda noma’lum edi. Bu davr qatlamlari Sho‘robashat, Simtepa, Sufontepa, Piloltepa, Qoraqo‘rg‘on va Quva kabi yodgorliklarda kam miqdorda uchragan, albatta. Asosiy yodgorliklar esa ko‘chmanchi chorvadorlarga taalluqli Oqtom, Dashti Asht, Kungay, Ozgor kabi mozor-qo‘rg‘onlardir 1 20 132 . Bu holat Eylaton madaniyatining kelib chiqishini turli xil taxminlar bilan bog‘lashga olib keldi. Chunonchi, Eylaton davrida vodiyda asosan, ko‘chmanchilar yashagan va bir qism aholi Shimoliy Baqtriyadan ko‘chib kelgan, degan da’volar kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. 1 21 133 Keyingi yillardagi arxeologik izlanishlar bu davr shaharlari birgina Eylaton bilan chegaralanib qolmaganligini ko‘rsatmoqda. Bunga yorqin misol va yuqoridagi keltirilgan faktlarni tasdiqlovchi muhim topilma Andijonning Eski shahar qismidagi Sarvontepadan aniqlandi. Ayonki, Andijon shahrining Eski shahar qismi va unga yaqin hududda bir necha arxeologik yodgorlik qayd etilgan. 1 22 134 Bularga Kultepa, Sarvontepa, Chordonatepa, Qo‘shtepa I, II kabilar kiradi. Bular ichida Sarvontepa yodgorligi Andijonning qadimgi davri tarixiga oid noyob topilmalarni berdi. Madaniy qatlamlardan mil. avv. VI – III asrlarga oid sopol buyumlarning bir nechtasi topildi va aniqlandi. Ushbu sopol idishlar Eylaton madaniyati (ilk temir davri) deb ataluvchi yodgorliklar majmuasiga kiradi. Ushbu topilmalarning nafaqat Andijon, balki 1 32 Иванов Г.П. Археологические культуры Ферганы (периодизация и синхронизация).: Автореф. дисс. ... канд. истор. наук. – Самарканд: ИА АНРУз, 1999. – 25 с. 1 33 Матбобоев Б.Х. Қадимги Фарғона илк темир даври. ... – Б. 23-24. 1 34 Бу ҳақида қаранг: Б.Х. Матбобоевнинг сўнгги йилларда чоп этилган ишларидан батафсил маълумотлар олиш мумкин 49 Farg‘onadagi arxeologik-qazuv ishlari uchun ham bir necha muhim tomonlari bor. 1 23 135 Mazkur topilmalar Andijon shahri o‘rnida bundan 2400-2500 yillar ilgari aholi istiqomat qilgan maskanlar mavjud bo‘lganligini anglatadi. Ammo , bu topilmalarni to‘g‘ridan to‘g‘ri Andijon shahri yoshi bilan bog‘lash uchun ma’lumotlar hali yetarli emas. Buning uchun ushbu qatlamni kengaytirib ochish, qadimgi aholi joylashishi hududini aniqlash, boshqa hududlardagi topilmalar bilan qiyosiy o‘rganish hamda ularni me’moriy qoldiqlar (binolar, mudofaa devorlari) bilan bog‘lash kerak. Oqibatda , ushbu davr topilmalari soni o‘z-o‘zidan ortadi. Bu arxeologik topilmalar nafaqat Andijon shahri, balki vodiy tarixi uchun o‘ta muhimdir. 1 24 136 Bunday ashyolar Andijon vohasi hududida ilk bor aniqlandi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, ushbu davrda hozirgi topilma aniqlangan shahar bo‘lagida mil. avv. VI – III asrlarda Eylaton madaniyati aholisi yashab, tirikchilik o‘tkazgan. Ularda dehqonchilik va hunarmandchilik rivojlangan. Xullas, shu paytgacha Eylaton madaniyatida shahar yoki qishloq yodgorliklari juda kam uchrar va ularning vodiy tarixidagi o‘rni yo‘q hisobida edi. Keyingi paytdagi, arxeologik tekshiruvlar natijasida ularning soni ortdi va bu jarayonlar Dalvarzindan so‘ng vodiydagi shaharsozlik an’analari davom etganligini ko‘rsatmoqda. Demakki, Eylaton madaniyati Farg‘ona vodiysi shaharsozlik madaniyati tarixida o‘z o‘rniga ega. Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivoji va jamiyatdagi o‘zgarishlar vodiy tarixida yangi bosqich bo‘lib, ushbu madaniyatning shakllanishiga olib kelgani aniq. Biroq, bu madaniyatga o‘z-o‘zidan yoki faqat oldingi davr mexanik o‘zgarishlaridan kelib chiqqan madaniyat sifatida qaralmasligi kerak. Chunki, bu madaniyat murakkab tarixiy jarayonlar mahsulidir. N.G.Gorbunovaning salmoqli xulosasiga ko‘ra, Eylaton madaniyatining shakllanishiga quyidagi omillar sabab bo‘lgan: 1 3 5 Матбобоев Б., Машрабов З. Андижан: городская культура и этапы ее развития // O’zbekiston tarixi. – Тошкент, 2007. – № 4. – С. 35-40. 1 3 6 Матбобоев Б., Машрабов З. Андижан: городская культура... – С. 35-40 50 1. Oldingi Chust madaniyati bilan genetik bog‘liqlik. Bo‘yoq bilan naqsh solingan idishlar, ayrim sopol idishlar shakllari, marhumlarni ko‘mish bilan bog‘liq urf- odatlar Eylatonda oldingi davr madaniyati ta’sirida paydo bo‘lgan. 2. Janubi-g‘arbiy aloqalar. Kulolchilikda charx yordamida sopol idishlar tayyorlash texnologiyasi vodiyga kirib keladi. Chunki bu davr uchun kulolchilik charxini yangilik va inqilobiy o‘zgarish sifatida qarash mumkin. 3. Qadimgi ko‘chmanchi chorvadorlar ta’siri. Birinchi navbatda qo‘shni hududlar – Oloy, Ketmontepa va sal yiroqroq Yettisuv, Talas, Tyanshan, Sirdaryoning o‘rta oqimidagi ko‘chmanchi chorvadorlar bilan aloqalar ko‘zda tutiladi 1 25 137 . Eylaton madaniyatining oxirgi bosqichlarida vodiyda paydo bo‘lgan yangi majmua – bo‘yoq bilan naqsh solish texnikasini davom ettirish bilan birga, dehqonchilik va shaharsozlik madaniyati an’analarini rivojlantiradi. Ilk temir davri arxeologik yodgorliklari yaqingacha faqat mozor- qo‘rg‘onlardan iborat deb hisoblanar edi. Shundan kelib chiqib, uning nomlanishi ham Eylaton-Oqtom madaniyati deb belgilangan edi. Ammo, keyingi paytlarda bu madaniyat yodgorliklari soni haqiqatdan ham, kam emas ekanligi va ular ichida shahar va qishloq xarobalari yetarliligi ilmiy jihatdan asoslandi. Eylaton madaniyatining asosiy tadqiqotchisi Y.A.Zadneprovskiyning xulosasicha, yodgorliklar soni 40 tadan ortadi, ulardan 20 tasi shahar hamda qishloq yodgorliklari va shunchasi mozor-qo‘rg‘onlardir. 1 26 138 Bular ichida Eylaton, Nurtepa (O‘ratepa yaqinida), Andijon shahri Eski shahar qismidagi Sarvontepa va Sho‘robashat (ilk davri) alohida ahamiyat kasb etadi. Biroq Farg‘ona jamiyatidagi o‘zgarishlar ayrim tadqiqotchilar tomonidan tashqaridan kelgan aholi yoki ko‘chmanchi chorvadorlar bilan bog‘lanadi. Har ikki g‘oya tarafdorlarining ham yetarli dalillari bor. Chunonchi, ayrim tadqiqotchilarning fikricha, mil. avv. VIII asrda Farg‘ona vodiysiga Baqtriya shimolidan bir guruh aholi ko‘chib keladi va 1 37 Горбунова Н.Г. Некоторые особенности формирования древних культур Ферганы // АСГЭ. – Л., 1984. Вып. 25. – С. 101-102. 1 38 Заднепровский Ю.А. Спорные вопросы истории культуры древней Ферганы // КСИА. – М., 1993. Вып. 209. – С. 20. 51 ular ilk temir davri madniyatini shaklantiradilar. 1 27 139 Yana bir guruh tadqiqotchilar fikriga ko‘ra esa, mil. avv. VIII asr oxiri – VII asr boshlarida Baqtriyadan bir guruh aholi Zarafshon vohasiga ko‘chib keladi. Bir muddatdan so‘ng ular Farg‘ona vodiysiga ko‘chib ketadilar . 1 28 140 Ushbu fikrlarning davomi sifatida S.Qudratovning yetarlicha asoslanmagan g‘oyasini keltirish mumkin. Unga ko‘ra, mil. avv. III – II asrlarda chetdan kelgan ko‘chmanchilar Eylaton shahriga asos soladilar 1 29 141 . Avvalo, Farg‘ona vodiysida chetdan kelgan ko‘chmanchilarning shahar qurishlari uchun hech qanday asos yo‘q edi. Chunki, mil. avv. II – I asrlardagi voqealar bayoniga bag‘ishlangan Xitoy manbasida aytilishicha, vodiyda 70 dan ortiq katta-kichik shaharlar gullab yashnagan. Bunga qo‘shimcha qilib aytish mumkinki, arxeologik ma’lumotlarga ko‘ra vodiy hududlarida 20 ga yaqin yodgorlik shahar belgilariga ega. 1 30 142 Bundan tashqari S.Qudratovning fikrlarini rad etuvchi bir necha dalillar bor. Ularga ko‘ra, ko‘chmanchilar tomonidan O‘rta Osiyoning o‘troq dehqonchilik tumanida ikki qatorli kuchli mudofaa devorini guvala, g‘isht va paxsadan tiklab shahar qurilishi mantiqqa zid holatdir. Mil. avv. VIII – VII asrlarda Baqtriyadan kelgan aholining Farg‘onada ilk temir madaniyatini shakllantirganiga ham ishonish qiyin. Chunki arxeologik jihatdan Baqtriyadan kelgan aholining vodiy madaniyatida hech qanday izlari kuzatilmagan. Demak, N.G.Gorbunova, Y.A.Zadneprovskiyning Eylaton madaniyati mahalliy asosga ega, degan fikrlari o‘z kuchida qolmoqda. O‘z navbatida Shimoliy Baqtriyadagi Kuchuktepa madaniyatining shakllanishida Farg‘onaning ta’siri bo‘lgani haqida A.A.Asqarovning xulosasi bor 1 31 143 .Eylatonning mahalliy asosda paydo bo‘lganligining tasdig‘iga xizmat qiluvchi yangi dalillar ko‘paymoqda. Andijonning Sarvontepa yodgorligidan topilgan Eylaton davri majmuasi bunga misol bo‘la oladi. Nihoyat, bu fikrlar tasdig‘iga yana bir dalilni 1 39 Иванов Г.П. Проблемые вопросы периодизации культуры древней Ферганы // Фарғона ўлкашунослиги. – Фарғона, 1996. – С. 121-123. 1 4 0 Жўрақулов М., Исомиддинов М. Ўрта Осиё кулолчилиги тарихидан. – Самарқанд, 1999. – Б.29 1 41 Қудратов С.С. Фарғона тарихида Эйлатон маданияти // Фарғона водийси тарихининг долзарб муаммолари: Анжуман материаллари. – Фарғона, 2000. – Б.40-41. 1 42 Горбунова Н.Г. Поселения Ферганы первых веков нашей эры (некоторые итоги исследования) // СА. – М., 1977. – № 3. – С. 113. 1 43 Аскаров А.А., Альбаум Л.И. Поселение Кучуктепа. – Ташкент: Фан, 1979. – С.72. 52 topografik izlanishlar beradi. Y . A.Zadneprovskiyning fikricha, Chust va Eylaton madaniyatlarining geografik joylashuvida keskin o‘zgarishlar kuzatilmaydi. Ya’ni Chust yodgorliklari joylashgan yerlarda Eylaton madaniyati majmualari qayd etilgan. Hatto, Eylaton davrida o‘zlashtirilgan yerlar kengaygan. Chotqol va Oloy tomonlarda ham Farg‘ona madaniyati ta’sirini kuzatish mumkin. Arxeologik materiallar Eylaton madaniyati so‘nggi bronza an’analarini davom ettirganini tasdiqlaydi. Farg‘ona davlatchiligi Chust madaniyatidagi dastlabki davlatchilik shakllarida davom etayotgan edi, degan fikrni bildirish mumkin. Biroq, butun O‘rta Osiyoda bo‘lgani kabi saklar 1 32 144 ta’siri sezilarli kuchayadi va ular hokimiyatni butunlay egallab oladilar. Ko‘chmanchi chorvadorlarning hokimiyat tepasiga kelishi va boshqarishini Farg‘ona davlatchiligining keyingi bosqichida ko‘rish mumkin. Qadimgi Dovon davlati 1 33 145 Farg‘ona davlatchiligining yorqin ko‘rinishi bo‘lib, bir hisob bo‘yicha 400 - 500 yil, boshqasiga ko‘ra, bundan ko‘proq vaqt tarix sahnasida faoliyat ko‘rsatgan. Oldingi Eylaton davri davlatchilik an’analarini Dovon davlati davom ettiradi. Eylaton shahar harobasi (mahalliy aholi Shahri Xaybar deb ham ataydi) Xaqqulobod temir yo‘l stansiyasidan 1,5 km sharqda, hozirgi Eylaton qishlog‘i (Andijon viloyati) yaqinida joylashgan. Yodgorlik juda qattiq shikastlangan va hozirda ichki mudofaa devorlarining bir qismi va ichki shaharning bir necha tepaliklari saqlangan, xolos. Holbuki, o‘tgan asrning 30-yillarida Leningradlik arxeolog B.A.Latinin yodgorlikni tekshirgan paytda shaharning ikki qator mudofaa devori yaqqol ko‘rinib turgan. Ichki shahar maydoni 500X400 metr va tashqi devor undan 500 metr masofada aniqlangan. Shulardan kelib chiqib, ichki shahar maydoni 20 gektar, tashqi shaharniki 200 gektarga yaqin bo‘lgan. Arxeologik qazishmalar natijasida mudofaa devorlarining balandligi 4 metrgacha saqlangani va har 50-60 metrda kuzatuv minoralari (burjlar) bo‘lganligi 1 44 Тўғрироғи уларни ҳозирча кўчманчи чорвадорлар деб атаган маъқул. Чунки уларни этник жиҳатдан аниқлаш анча мушкул ишдир ва ҳозирча бу масала ҳали узил-кесил ечилмаган42 m 2 1 45 “Қадимги Фарғона Даван давлати” термини Б.Г. Гафуров томонидан “Древнеферганское государство Давань” тарзида қўлланилган ва биз ҳам ўзбекча вариантини шундай қабул қилдик. Қаранг: Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. Изд. второе. – Душанбе: Ирфон. 1989. – С. 171- 172. 53 aniqlangan. Ichki shaharning ayrim tepaliklaridagi qazishmalarda aholining xo‘jalik faoliyati ifoda etuvchi topilmalar qayd qilingan. Ana shu tepalarning birida 1934 yili yuqorida tilga olingan B.A.Latinin o‘lchamli maydonda qazishma o‘tkazgan 1 34 146 .Tadqiqotlar davomida qurilish qoldiqlari aniqlanmagan. Ammo , birinchi bor arxaik sopollar majmuasi to‘plandi va ular ikki davriy sanaga ajratildi: 1) Quyi qatlam (B.A. Latinin ularni miloddan avvalgi III ming yillik deb noto‘g‘ri sanalangan); 2) Yuqori qatlam (V-VIII asrlar). 1952 - yili Pomir-Farg‘ona ekspeditsiyasi tarkibida ishlagan Y.A. Zadneprovskiy ichki shahar qismida qazishmalar olib borib, quyi qatlamga tegishli cho‘zinchoq xonaning ikki devori qoldiqlarini 50 sm balandlikda ochgan. Ish jarayonida eylaton xilidagi bo‘yoq bilan naqsh solingan va qizil angobli sopollar topildi. Bu materiallarni Chust madaniyati sopollari bilan solishtirib, Y.A.Zadneprovskiy “Eylaton madaniyati” degan yangi arxeologik kompleksni asoslab berdi va miloddan avvalgi VII-IV asrlarga tegishli deb ko’rsatdi 1 35 147 . 1960-1963 yillari Moskvalik T.G.Obolduyeva Eylatonda qazishma ishlarini olib bordi va 2x3,7 metrga teng kichik bir xonani kovlab ochdi 1 36 148 . Ushbu muallif ichki shaharning mudofaa devorini, undagi burjni va shahar darvozasini tadqiq etdi. Burj tagkursi ustiga katta o‘lchamdagi g‘ishtlarda va to‘rtburchak rejali qilib qurilgan (o‘lchamlari 10x10 m). Burj bilan qurilgan devor eni 4 metr va ular 3,5 metr balandlikda saqlangan. Burj yaxlit holda qurilgan faqat darvoza oldida 3x2 metrli xona unga qirqib qurilib yasalgan. Xona polidan topilgan sopol namunasi burj va devorni qurilish davrini yodgorlik ilk davri bilan belgilashga olib keldi 1 37 149 . Burjning ta’mir qatlamlaridan topilgan materiallarni qizil angobli sopol buyumlarning ilk davriga to‘g‘ri kelishini hisobga olib T.G.Obolduyeva Eylatonni 1 46 Латынин Б.А. Некоторые итоги работ Ферганской экспедиции 1934 г. //АСГЭ. Вып. 3. 1961. – С. 112. 1 47 Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. Москва-Ленинград (МИА, №118). 1962. – С. 167. 1 48 Оболдуева Т.Г. Раскопки 1960 года на городище Эйлатан//КСИА. Вып. 91. 1962. – С. 45 1 49 Оболдуева Т.Г. О датировке стен Эйлатана//СА Вып. 4. 1981. – С. 192. 54 miloddan avvalgi III asr bilan belgiladi. Bu vaqtga qadar Eylaton-Oqtom madaniyati yodgorliklari miloddan avvalgi VI-III asr bilan aniqlanar edi 1 38 150 . Bu davrlashtirishni Eylatonda 1988-1989 yillari ish olib borgan S.S. Qudratov qo‘llab-quvvatladi 1 39 151 . Ammo, bu davrlashtirishning bir zaif tomoni bor. Sabab, Yu.A.Zadneprovskiyda topilgan qadimgi davr sopollari (bo‘yoq bilan naqsh solingan) na T.G.Obolduyevada, na S.S. Qudratovda topilmagan. Ushbu materiallarning mavjudligi Eylaton miloddan avvalgi III asrdan ham oldin bo‘lishi mumkinligani ko‘rsatmoqda. Ammo, Eylaton shahrining paydo bo‘lishi va uning devorlari qurilishi tortushuvli bo‘lishiga qaramay, u maydoni va mukammal mudofaa tizimi bilan miloddan avvalgi I ming yillik o‘rtalaridagi Farg‘ona tarixida yirik shahar sifatida o‘z o‘rniga ega. Eylaton madaniyati mil. avv. VII-VI-III asrlar bilan belgilanadi. Ushbu madaniyat Izboskan tumanidagi Eylaton qishlog‘i yaqinidagi yodgorlik nomi bilan ataladi va tarix darsliklariga kiritilgan. Vodiyda Eylaton madaniyatining 40 dan ortiq arxeologik yodgorlik aniqlangan bo‘lsa, ularning aksariyati mozor-qo‘rg‘onlar tashkil etadi. B.A. Latinin, Y.A.Zadneprovskiy, T.G. Obolduyeva va N.G. Gorbunovalar arxeologik qazishmalar o‘tkazganlar. Simtepa, Sho‘rabash a t, Quvada madaniy qatlamlar bilan kam miqdorda topilmalar aniqlangan. Faqat, Eylaton va Andijondagi Sarvontepada qalin qatlamlar bilan gulli sopollar qayd etilgan va shuning uchun bu yodgorliklar vaqtiy jihatdan oldingilardan qadimgiroq davriga to‘g‘ri keladi. Andijon shahridagi Sarvontepa Eylaton madaniyati vodiy tarixidagi tutgan o‘rni haqida yangi fikrlar aytish uchun yangi daliliy ashyolarni berdi 1 40 152 . Bu to‘g‘rida Andijon arxeologiyasi qismida to‘xtab o‘tamiz. Aholi asosan , dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan. Biroq , b u davrda chorvachilik roli bir oz ortadi. Tarixiy jihatdan ilk temir davriga yoki bundan 2300-2700 yilga to‘g‘ri keladi. 1 50 Оболдуева Т.Г. О датировке стен Эйлатана//СА Вып. 4. 1981. – С. 184. 1 51 Кудратов С.С. Исследование Ферганского городища Эйлатан (раннее железо) // Проблемы древней истории Северного Причерноморья и Средней Азии (эпохи бронзы и раннего железа). Тезисы докладов научной конференции. Ленинград, 1990. – С. 21. 1 52 Матбобоев Б., Машрабов З. Андижан: городская культура и этапы ее развития // O’zbekiston tarixi. – Тошкент, 2007. – № 4. – С. 35-40. 55 Eylaton shahar xarobasi (mil. avv. VI-III asrlar) (mahalliy aholi Shahri Haybar deb ham ataydi) – Andijon viloyati Izboskan tumanining Yangiqishloq fuqarolar yig‘ini Eylaton mahallasi yaqinida joylashgan. Uni 1932 - yili leningradlik B.A. Latinin aniqlagan, yodgorlikda Y.A.Zadneprovskiy, T.G.Obolduyevalar ko‘p ishlar qilganlar. Yirik shahar xarobasi bo‘lmish Eylaton ikki qismdan iborat. Tashqi shahar maydoni 200 gektar bo‘lib, birinchi mudofaa devori bilan o‘ralgan. Uni ichida 40 gektar joyda ichki shahar bo‘lib u ikkinchi mudofaa devori bilan o‘rab olingan. Mudofaa devorlari kuzatuv minoralari bilan musta h kamlangan. Mudofaa devorlari qalinligi 4 metr, balandligi 2,5 metrga boradi. Kuzatuv minoralari har 50-60 metrda joylashgan. Eylaton ushbu davr uchun hozircha ma’lum bo‘lgan eng katta yodgorlik bo‘lib, arxeologiya fanida butun bir madaniyat nomini bergan. Eylaton yodgorligiga davriy va qatlamlar xususiyatlari bo‘yicha eng yaqini bu Andijonning Eski shahar qismidan topilgan Sarvontepa hisoblanadi. Buning ustiga Eylaton va Andijon bir hu dudda – Qoradaryo h avzasida joylashgan. Eylatonni miloddan avv. VII-VI-III asrlarda ya’ni Dalvarzin tanazzulga yuz tutgach, Farg‘ona vodiysining o‘ziga xos iqtisodiy, savdo va ma’muriy boshqaruv markazi edi deyish mumkin. 56 XULOSA Bronza va ilk temir davrida Farg‘ona vodiysi etnik jarayonlarini arxeoetnologik usullari bilan o‘rganish hamda, bu davrga doir manba va adabiyotlarni tahlil etish asosida quyidagi xulosalarga kelindi: 1. Mil.avv. II mingyillik ikkinchi yarmi davomida Yevroosiyo dashtlarining chorvador aholisi ijtimoiy-iqtisodiy zaruriyat tufayli, ya’ni chorva mollariga o‘tlov-yaylovlar qidirish harbiy qurollar ishlab chiqarish uchun metall xomashyosiga ega bo‘lish va shu kabi manfaatlar ishtiyoqida janubga, jumladan, O‘rta Osiyo hududlariga guruh-guruh bo‘lib kirib kela boshlaydi. Ular, dastlab, mahalliy aholi egallamagan, chorva boqish uchun qulay bo‘lgan tog‘ yonbag‘irlarida, adir va dashtlarda, tog‘li dara va tog‘ soylari havzalarida o‘rnashadilar. Qo‘nim topgan ko‘chmanchi chorvadorlar ko‘chmanchilik xo‘jaligining o‘ziga xos xususiyati tufayli hech qachon o‘troq xalqlardan ajralgan holda hayot kechirmadilar. Tarixning barcha davrlarida hayotiy zaurat ko‘chmanchi chorvadorlarni o‘troq dehqon aholi bilan iqtisodiy va siyosiy, ham madaniy jihatdan o‘zaro uzviy bog‘lab turgan. Shunday qilib, ko‘chmanchi qabilalar bilan o‘troq aholi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar qadimgi davrlardan boshlab vujudga kelgan va butun tarixiy taraqqiyot davomida rivojlangan. 2. Qayroqqum madaniyati tarkibiga kiruvchi Vodil va Qaramko‘l yodgorliklarining aholisi etnik jihatdan nafaqat, O‘rta Osiyoning bronza davri dasht qabilalari bilan qon-qarindosh, balki ularning kelib chiqish tarixiy ildizlari shimolning dasht qabilalariga borib taqaladi. 3. Chust yodgorligining tuzilishi va moddiy madaniyatini o‘rganish uning Farg‘ona vodiysidagi shaharmonand makon degan xulosaga kelishga asos bo‘ladi. Qadimgi dehqonchilik yodgorliklari tasnifida bu yodgorlik o‘rtacha kattalikdagi shaharmonand makonlar guruhiga kiradi va bunday yodgorliklar vodiyda unchalik ko‘p emas, ular vohalarning markazi vazifasini o‘tagan bo‘lishi haqiqatga yaqindir. Umuman olganda, Chust yodgorligi o‘zining shakli, mudofaa sistemasi va imoratlari bilan O‘rta Osiyo ko‘hna shaharsozligining tipik timsoli hisoblanadi . 57 4. Eylaton madaniyati aholisi vohalarda asosan, dehqonchilik xo‘jaliklari bilan, ularni o‘rab olgan tog‘oldi adir va dasht aholisi esa chorvachilik bilan shug‘ullanishda davom etadilar. Ularning o‘rtasidagi iqtisodiy va etnomadaniy aloqalarning jadal kechishi doimiy xarakter tusini oladi. Natijada, ularning mulkdor qismi yarim o‘troq holatda yaylov chorvachiligi bilan shug‘ullanishda davom etadilar. Ularning aksariyat ko‘pchiligi (kambag‘allashib borayotgan qismi) orasida o‘troq hayotga o‘tib, dehqonchilik xo‘jaligi bilan shug‘ullanish, ularning kundalik turmush tarzi asosiga aylanib boradi . 5. Shu paytgacha , Eylaton madaniyatida shahar yoki qishloq yodgorliklari juda kam uchrar va ularning vodiy tarixidagi o‘rni yo‘q hisobida edi. Keyingi paytdagi arxeologik tekshiruvlar natijasida ularning soni ortdi va bu jarayonlar Dalvarzindan so‘ng vodiydagi shaharsozlik an’analari davom etganligini ko‘rsatmoqda. Demakki, Eylaton madaniyati Farg‘ona vodiysi shaharsozlik madaniyati tarixida o‘z o‘rniga ega. Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivoji va jamiyatdagi o‘zgarishlar vodiy tarixida yangi bosqich bo‘lib, ushbu madaniyatning sifatida qaralmasligi kerak. Chunki, bu madaniyat murakkab tarixiy jarayonlar mahsulidir. Tadqiqot natijalaridan kelib chiqib, ushbu bitiruv malakaviy ishida quyidagi taklif va tavsiyalar ilgari surildi: 1. Farg‘ona vodiysi etnik jarayonlarini bronza va ilk temir davri tarixini yoritishda birmuncha ijobiy ishlar qilindi, biroq bu davr bo‘yicha hal etilmagan masalalar mavjud, munozarali masalalarni yanada chuqurroq, kengroq, har taraflama o‘rganish, tadqiq va tahlil etish maqsadga muvofiqdir. 2. Mavzu bo‘yicha haligacha foydalanilmagan, yangi tarixiy manbalarni, ilmiy iste’molga kiritish, adabiyotlar va monografiyalarni bugungi kun talablari darajasida nashr etish zarur. 3. Respublikamiz ta’lim tizimining turli bosqichlarida, ayniqsa, “Farg‘ona vodiysi etnik jarayonlarini arxeoetnologik usullar bilan o‘rganish” mavzusiga bag‘ishlangan ilmiy-amaliy konferensiyalar va seminarlar tashkil etish maqsadga muvofiqdir. 58 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Prezident asarlari: 1.1. Каримов И . А ., 1999. Тарихий хотирасиз келажак йўқ // Биз ўз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз . Танланган асарлар . Т .7. – Ташкент : Ўзбекистон , 1999. –132-155 саҳифалар 1.2. Каримов И.А., 1999. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Ташкент: Ўзбекистон, 1999.-78-саҳифалар . Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar: 2.1. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти. 1-жилд. А-Бешбалиқ. – Т., 2000. Б. 391. 2.2. Асқаров А.А. Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи. – Т.: Университет, 2007. Б. 200, 204. 2. 3 . Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. – М. – Л. 1962. С. 50. 2.4. Литвинский Б.А. Кайрак-кумская культура Северного Таджикистана. В.кн.: История таджикского народа. Т.1., - Душанбе, 1998. С. 151. 2.5. Сальников К.В. Кипельские селище. // СА, XXVII. Москва, 1957. c. 194. 2.6. Бернштам А.Н. Историко–археологические очерки Центрального Тянь–Шаня и Памиро–Алая. Москва–Ленинград. 1952. с. 186. 2.7. Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. Москва, 1951. с. 68- 70. 2.8. Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа.: Автореф. дисс. … канд. истор. наук. – Л.: ЛОИА АН СССР, 1961. – С. 15. 2.9. Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. – Т.: O`zbekiston, 2015. – 680 б. 2.10. Исамиддинов М., Рахматиллаев Х. Ўрта Осиёда бронза даври ҳамда илк темир даври ва Фарғонанинг илк давлатчилик муаммолари // Ўзбек давлатчилиги тарихида Фарғона водийси. Фарғона. 2004. 2. 11 . Матбабаев Б.Х. Новый археологический комплекс Эйлатанской культуры Ферганы (к вопросу о хронологии и происхождении) // Цивилизации скотоводов и земледельцев Центральной Азии. Самарканд- Бишкек. 2005. 2.12 Матбобоев Б., Машрабов З. Андижан: городская культура и этапы ее развития // O’zbekiston tarixi. – Тошкент, 2007. – № 4. – С. 35-40. 2.13. Қудратов С.С. Фарғона тарихида Эйлатон маданияти // Фарғона водийси тарихининг долзарб муаммолари: Анжуман материаллари. – Фарғона, 2000. – Б.40-41. 59 2.14. Алохунов А. Фарғона водийсининг Қайроққум маданияти ёдгорликлари. ФарДУ Илмий Хабарлар, 5/2017. Б. 90-92. 2. 15 . Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. – Т.: O`zbekiston, 2015. – 680 б. 2. 16 . Шайдуллаев Ш.Б. Ўзбекистон ҳудудида давлатчиликнинг пайдо бўлиши ва ривожланиш босқичлари (Бақтрия мисолида). Тарих фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. –Самарқанд, 2009. 2. 17 . Кляшторный С.Г. Савинов Д.Г. Степные империи Азии, Снб 1994. С. 71-73. 2.18. Эшов Б.Ж. Кўчманчи давлатчилик ҳақида айрим мулоҳазалар. ЎЗМУ хабарлари. Махсус сон. – Т.: Университет, 2013. Б. 82. 2. 19 . Асқаров А. Ўзбекистон тарихи (Энг қадимги даврлардан эрамизнинг V асригача). – Т., 1994. Б. 61. 2. 20 . Alokhunov A. Thoughts In Regard To Location Of Pastoralists Monuments In Fergana Valley. European Journal of Business & Social Sciences. (EJBSS), Vol-07, Issue-10 July 2019. P. 37-48. 2. 21 . Асқаров А. Жўрақулов. Энеолит ва бронза даврида Ўрта Осиё. – Самарқанд, 1984. Б. 65. 2. 2 2 . Литвинский Б.А. Кайрак-кумская культура Северного Таджикистана. В.кн.: История таджикского народа. Т.1., - Душанбе, 1998. С. 151. 2. 23 . Алохунов А. Фарғона водийсининг Қайроққум маданияти ёдгорликлари. ФарДУ Илмий Хабарлар, 5/2017. Б. 90-92. 2. 24 . Литвинский Б.А., Окладников А.П., Ранов В.А. Древности Кайрак-кумов. – Душанбе, 1962. 262 с. 2. 25 . Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. – М. – Л. 1962. С. 50. 2. 26 . Литвинский Б.А., Окладников А.П., Ранов В.А. Древности Кайрак-Кумов. – Душанбе. 1962. С. 250-258. 2. 27 . Литвинский Б.А. Бронзовый и раннежелезный век, в книге Э.Гулямова и другие. «Археологические и этнографические коллекции 60 Музея Института истории, археологии и этнографии АН Таджикской ССР. –Душанбе, 1956. с. 11–13; 2. 28 . Литвинский Б.А. и др. Древности Кайраккумов. Душанбе, 1962. c. 150. 2. 29 . Литвинский Б.А. и др. Ўша асар, c. 150–151. 2. 30 . Сальников К.В. Андроновские поселения Зауралья. // СА, XX. Москва, 1954. c. 239. 2. 31 . Гуммель Я.И. Раскопки поселения I на западе от Ханлара (1939– 1941 г.г.). КСИИМК № XXIII. 1948. c. 70. 2. 32 . Сальников К.В. Кипельские селище. // СА, XXVII. Москва, 1957. c. 194. 2. 33 . Литвинский Б.А. и др. Древности Кайраккумов. Душанбе, 1962, c. 151-152. 2. 34 . Литвинский Б.А. и др. Древности Кайраккумов.... c. 170–174. 2. 35 . Вебер В.Н. Полезные ископаемые Туркестана. Санкт–Петербург, 1913, с. 119. 2. 36 . Назаров П.С. Дополнение к статье И.Т. Пославского о находках каменных орудий в Средней Азии и Б.Я.Королькова о бронзовом веке. ПТКЛА, т.XI, Т.: 1906. с. 79. 2. 37 . Фонд коллекции музея истории народов Узбекистана. Инвентарь № 3464. 2. 38 . Массон М.Е. Археологические материалы к истории горного дела в Средней Азии. «Блютень № II 2.17. 2.27. Среднеазиатского районного геологоразведочного управления». Т.: 1930. 2. 39 . Литвинский Б.А. идр. Древности Кайраккумов..... c. 173 2. 40 . Литвинский Б.А. Древности Кайраккумов. Душанбе, 1962, c. 179 2. 41 . Литвинский Б.А. Ўша асар, c. 191–192, табл. 35 и 36. 2. 42 . Литвинский Б.А. Ўша асар, c. 192. 2. 43 . Литвинский Б.А. Древности Кайраккумов. Душанбе, 1962. c. 117. 2. 44 . Литвинский Б.А. Древности Кайраккумов..... c. 164. 2. 45 . Веселовский Н.И. ОАК за 1882–1888 г. СПб., 1991. 2. 46 . Литвинский Б.А. Изучение курумов в северо–восточной части Ленинабадской области в 1957 г. В кн. «Археологические работы в Таджикистане». Т.V. Душанбе, 1959. c. 109–129. 2. 47 . Салтовская Е.Д. О погребениях ранних скотоводов в северо- западной Фергане. // КСИА АН ССР, Вып. 154, Москва, 1978. с. 95–99. 61 2. 48 . Бернштам А.Н. Историко–археологические очерки Центрального Тянь–Шаня и Памиро–Алая. Москва–Ленинград. 1952. с. 186. 2. 49 . Гамбург Б.З., Горбунова Н.Г. Могильник эпохи бронзы в Ферганской долине. КСИА, Вып.63. Москва. 1956. с. 85–93 2. 50 . Бернштам А.Н. Историко–археологические очерки Центрального Тянь–Шаня и Памиро–Алая. Москва–Ленинград. 1952. с. 186 2. 51 . Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. Москва, 1951. с. 68-70. 2. 52 . Бернштам А.Н. Историко–археологические очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро-Алая. МИА, № 26, Москва. 1952. с 19–22. 2. 53 . Грязнов М.П. Погребения эпохи бронзы в Западном Казахистане. Сб. “Казаки” , Вып. № XI. Ленинград,1927. рис. 20, 2. 2. 54 . Киселев С. В. Ўша асар, табл. VIII, 15. 2. 55 . Гамбург Б.З., Горбунова Н.Г. Новые данные о культуре эпохи бронзы Ферганской долины. // СА № III, 1957, c.133–135. 2. 56 . Итина М.А. Раскопки могильника Тазабагъябской культуры Кокча III. “МХЭ”, Вып.V, Москва, 1961. –С.3-96, Рис.28,3. 2. 57 . Горбунова Н.Г. О культуре степной бронзы Ферганы. «Археологический сборник Гос.Эрмитажа» № 32, Санкт–Петербург, 1995. c. 13–30. 2. 58 . Горбунова Н.Г. О культуре степной бронзы…... c. 15. 2. 59 . Пиотровский Ю.Ю. Памятник эпохи поздней бронзы в Ферганской долине. «Археологические открытия 1972 года» Москва, 1973. c. 465–466. 2. 60 . Спришевский В. И. Чустская стоянка эпохи бронзы в Узбекистане. СЭ № III, Москва-1954, с. 69-76. 2. 61 . Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. Москва-Ленинград. 1962. МИА № 118 2. 62 . Заднепровский Ю.А. Чустская культура Ферганы и памятники раннежелезного века Средней Азии. Автореф. док. дисс. Москва-1978, с. 28-34 2. 63 . Рузанов В.Д. Еще раз о хронологии чустской культуры Ферганы. «Российская археология» № IV, Москва-1999, с. 24-35. 2. 64 . Матбобоев Б.Х. Локальные варианты чустской культуры Ферганы. Автореф. канд. дисс…с.15-16. 2. 65 . Zadneprovskiy Yu.A. Drevnezemledelcheskaya kultura Ferganы. MIA-118. -M., L.: 1962. 62 2. 66 . Litvinskiy B.A., Ranov V.A. Raskopki navesa Ak-tangi v 1959 g. ART. Vыp.VII, (1959). Dushanbe: 1961 2. 67 . Sagdullayev A.S. O sootnoshenii drevnezemledelcheskix kompleksov Ferganы i Baktrii. SA. -1985. -№4. 2. 68 . Zadneprovskiy Yu.A. Oshskoye poseleniye. K istorii Ferganы v epoxu pozdney bronzы. Muras.: 1997. 2. 69 . Masson V.M. Drevnezemledelcheskaya kultura Margianы. MIA vыp. 73, M., L.: 1959, tabl. XVII-XX. 2. 70 . Avanesova N.A. Drevneyshiye nomadы Zerafshana. Kultura nomadov Sentralnoy Azii. Materialы mejdunarodnoy konferensii. Samarkand.: 2008 2. 71 . Ivanov G.P. Problemnыye voprosы periodizatsii kulturы drevney Ferganы. V sb. Farg ona o lkashunosligi. Farg ona o lkashunoslik muzeyiningʻ ʻ ʻ ʻ 100-yilligiga bag ishlangan ilmiy ishlar to plami. Farg ona., 1996. ʻ ʻ ʻ 2. 72 . Gorbunova N.G. K voprosu o datirovke kompleksov s shurabashatskoy keramikoy v Vostochnoy Fergane // ASGE, vыp. 17. L., 1977. 2. 73. Gavryushenko P.P. Kulunchakskoye ukreplennoye poseleniye//Avtoreferat dissertatsii kand. ist. nauk. Tashkent.: 1970. 2. 74 . Isamiddinov M.X. Istoki gorodskoy kulturы Samarkandskogo Sogda (problemы vzaimodeystviya kulturnыx traditsiy v epoxu rannejeleznogo veka i v period antichnosti). -T..: Iz-vo A.Kadыri. 20025. Zadneprovskiy Yu.A. Oshskoye poseleniye. K istorii Ferganы v epoxu pozdney bronzы. Muras.: 1997. 2. 75 . Isamiddinov M.X., Suleymanov R.X. Yerkurgan (stratigrafiya i periodizatsiya). -T..: “Fan”, 1984 2. 76 . Исомиддинов М., Алохунов А. Фарғона водийси бронза ва темир даврида. – Фарғона, 2021. – Б. 2. 77 . Воронец М.Э. Археологическая рекогносцировка по Наманганской области // Известия АН УзССР. – Ташкент, 1951. – № 5. – С. 93-97. 2. 78 . Спришевский В.И. Чустское поселение (К истории Ферганы в эпоху бронзы).: Автореф. дисс. … канд. истор. наук. – Ташкент: ИИА АН УзССР, 1967. – С. 7. 2. 79 . Алохунов А. Фарғона водийсининг бронза ва илк темир даври тарихи (маданий, ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий муносабатлар муаммолари). Фалсафа доктори (РhD) диссертацияси автореферати. – Андижон, 2020. – Б.13. 63 2. 80 . Заднепровский Ю.А. Раскопки поселений Чустской культуры Ферганы // АО 1974 г. – Москва: Наука, 1975. – С. 495-500. 2. 81 . Заднепровский Ю.А. Дальверзинское селище. КСИИМК. – Вып. 69. – С. 55. 2. 82 . Матбабаев Б.Х. Уникальный сосуд с Чустского поселения // ОНУ. – Ташкент, 1983. – № 11. – С. 44-46; 2. 83 . Матбабаев Б.Х. Локальные варианты чустской культуры Ферганы. Автореф. дисс. На соис. уч. ст. канд. ист. наук. Ленинград.: 1985. – С.17-18. 2. 84 . Ўзбекистон тарихи. (Дарслик). I жилд. – Тошкент, 2015. – Б. 152. (- 287 б.) 2. 85 . Спришевский В.И. Оборонительные сооружения эпохи бронзы на территории Узбекистана // Советская Археология. №3. – Москва, 1972. – С. 229-230. 2. 86 . Древние города Ферганы (Чустское поселение (Б.Х.Матбабаев)). – Ташкент, 2008. – С. 14. (- 160 с.) 2. 87 . Заднепровский Ю.А. Древняя Фергана. Автореф. дисс. на соиск уч степени канд ист наук. Ленинград. 1954. 2. 88 . Заднепровский Ю.А., 1960. Городище Эйлатан (К вопросу о датировке памятника) // СА. 1960. № 3. 2. 89 . Заднепровский Ю.А. Погребальные памятники Эйлатанской культуры Ферганы // КСИА. Вып. 199. Москва, 1990. 2. 90 . Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа // Археологический сборник Государственного Эрмитажа. Вып. 5. Ленинград. 1962. 2. 91 . Кудратов C.C. Ранние гончарные печи с городища Эйлатан // ОНУ. – Ташкент, 1991. – № 3. 2. 92 . Кудратов С.С. Фарғона тарихида Эйлатон маданияти // Фарғона водийси тарихининг долзарб муаммолари. Республика илмий назарий анжумани материаллари. Фарғона. 2000. 2. 93 . Матбабаев Б.Х., Грицина А.А. К характеристике нижних слоев городища Кува // Средняя Азия: Археология. История. Культура. Москва. 2000. 2. 94 . Батраков В.С. Характерные черты сельского хозяйства Ферганской долины в период Кокандского ханства // Труды САГУ. Новая серия. Вып. LXII. Гуманитарные науки. Книга 8. Ташкент. 1955 64 2. 95 . Матбабаев Б.Х. К открытию древнего поселения Эйлатанской культуры на территории Андижана // Цивилизации Центральной Азии: земледельцы и скотоводы. Традиции и современность. ТД МНК. Самарканд. 2002. 2. 96 . Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа // Археологический сборник Государственного Эрмитажа. Вып. 5. Ленинград. 1962. 2. 97 . Заднепровский Ю.А. Фергана // Древнейшие государства Кавказа и Средней Азии. Москва. 1985. 2. 98 . Иванов Г.П. Ранняя государственность на территории древней Ферганы // Ўзбек давлатчилиги тарихида Фарғона водийси. Фарғона. 2004. 2. 99 . Матбабаев Б.Х., 1994. Отчет Ферганского отряда о работах в 1993 г. на городище Шурабашат. Рукопись. Архив ИА АН РУз. 2. 100 . Горбунова Н.Г. Традиции орнаментации ферганской керамики // Ош и Фергана в исторической перспективе. Вып. 3. Бишкек. 2000. 2. 101 . Иванов Г.П. Проблемные вопросы периодизации культуры древней Ферганы // Фарғона улкашунослиги. Фарғона. 1996. 2. 102 . Жўрақулов М, Исамиддинов М. Ўрта Осиё кулолчилиги тарихидан. Самарқанд. 1999. 2. 103 . Исамиддинов М., Рахматиллаев Х. Ўрта Осиёда бронза даври ҳамда илк темир даври ва Фарғонанинг илк давлатчилик муаммолари // Ўзбек давлатчилиги тарихида Фарғона водийси. Фарғона. 2004. 2. 104 . Кудратов С.С. Фарғона тарихида Эйлатон маданияти // Фарғона водийси тарихининг долзарб муаммолари. Республика илмий назарий анжумани материаллари. Фарғона. 2000. 2. 105 . Горбунова Н.Г. Традиции орнаментации ферганской керамики // Ош и Фергана в исторической перспективе. Вып. 3. Бишкек. 2000. 2. 106 . Заднепровский Ю.А. Фергана // Древнейшие государства Кавказа и Средней Азии. Москва. 1985. 2. 107 . Заднепровский Ю.А., 1960. Городище Эйлатан (К вопросу о датировке памятника) // СА. 1960. № 3. 2. 108 . Горбунова Н.Г. Некоторые особенности формирования древних культур Ферганы // Археологический сборник Государственного Эрмитажа. Вып. 25. Ленинград. 1984. 65 2. 109 . Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа // Археологический сборник Государственного Эрмитажа. Вып. 5. Ленинград. 1962. 2. 110 . Матбабаев Б.Х. Новый археологический комплекс Эйлатанской культуры Ферганы (к вопросу о хронологии и происхождении) // Цивилизации скотоводов и земледельцев Центральной Азии. Самарканд- Бишкек. 2005. 2.1 11 . Аскаров А.А., Альбаум Л.И. Поселение Кучуктепа. Ташкент. 1979. 2.11 2 . Батраков В.С. Характерные черты сельского хозяйства Ферганской долины в период Кокандского ханства // Труды САГУ. Новая серия. Вып. LXII. Гуманитарные науки. Книга 8. Ташкент. 1955. 2.1 13 . Горбунова Н.Г. Культура Ферганы в эпоху раннего железа.: Автореф. дисс. … канд. истор. наук. – Л.: ЛОИА АН СССР, 1961. – С. 15. 2.1 14 . Бу ёдгорликнинг илк босқичини илк темир даври маданиятининг сўнгги даврига киритиши мумкин. 2.1 15 . Заднепровский Ю.А. Древнеземледелческая культура ... – С. 110-112. 2.1 16 . Заднепровский Ю.А. Городище Эйлатан ... – С. 40. 2.1 17 . Горбунова Н.Г. Некоторые особенности … – С. 101 2.1 18 . Латынин Б.А. Некоторые итоги работы Ферганской экспедиции // АСГЭ. – Л., 1961. Вып. 3. – С. 111-129. 2.1 19 . Заднепровский Ю.А. Городище Эйлатан (К вопросу о датировке памятника) // СА. – М., 1960. – № 3. – С. 29-45, рис.7. 2.1 20 . Кудратов С.С. Ранние гончарные печи с городища Эйлатан // ОНУ. – Ташкент: 1991. – № 3. 2.1 21 . Оболдуева Т.Г. Раскопки 1960 г. на городище Эйлатан // КСИА. – М., 1962. – Вып. 91. 2.1 22 . Оболдуева Т.Г. Раскопки 1960 года на городище Эйлатан // КСИА. – Л., 1962. – С. 38-47 2.1 23 . Матбобоев Б.Х. Қадимги Фарғона илк темир даври маданиятининг келиб чиқиши масаласига доир // Археология ва тарих фанининг долзарб муаммолари: Республика илмий-назарий анжуман материаллари. –Самарқанд, 2005. – Б. 23-26 2.1 24 . Иванов Г.П. Археологические культуры Ферганы (периодизация и синхронизация).: Автореф. дисс. ... канд. истор. наук. – Самарканд: ИА АНРУз, 1999. – 25 с. 66 2.1 25 . Матбобоев Б.Х. Қадимги Фарғона илк темир даври. ... – Б. 23- 24. 2.1 26 . Бу ҳақида қаранг: Б.Х. Матбобоевнинг сўнгги йилларда чоп этилган ишларидан батафсил маълумотлар олиш мумкин 2.1 27 . Матбобоев Б., Машрабов З. Андижан: городская культура и этапы ее развития // O’zbekiston tarixi. – Тошкент, 2007. – № 4. – С. 35-40. 2.1 28 . Матбобоев Б., Машрабов З. Андижан: городская культура... – С. 35-40 2.1 29 . Горбунова Н.Г. Некоторые особенности формирования древних культур Ферганы // АСГЭ. – Л., 1984. Вып. 25. – С. 101-102. 2.1 30 . Заднепровский Ю.А. Спорные вопросы истории культуры древней Ферганы // КСИА. – М., 1993. Вып. 209. – С. 20. 2.1 31 . Иванов Г.П. Проблемые вопросы периодизации культуры древней Ферганы // Фарғона ўлкашунослиги. –Фарғона, 1996. – С. 121-123. 2.1 32 . Жўрақулов М., Исомиддинов М. Ўрта Осиё кулолчилиги тарихидан. – Самарқанд, 1999. – Б.29 2.1 33 . Қудратов С.С. Фарғона тарихида Эйлатон маданияти // Фарғона водийси тарихининг долзарб муаммолари: Анжуман материаллари. – Фарғона, 2000. – Б.40-41. 2.1 34 . Горбунова Н.Г. Поселения Ферганы первых веков нашей эры (некоторые итоги исследования) // СА. – М., 1977. – № 3. – С. 113. 2.1 35 . Аскаров А.А., Альбаум Л.И. Поселение Кучуктепа. – Ташкент: Фан, 1979. – С.72. 2.1 36 . Тўғрироғи уларни ҳозирча кўчманчи чорвадорлар деб атаган маъқул. Чунки уларни этник жиҳатдан аниқлаш анча мушкул ишдир ва ҳозирча бу масала ҳали узил-кесил ечилмаган42 m 2 2.1 37 . “Қадимги Фарғона Даван давлати” термини Б.Г. Гафуров томонидан “Древнеферганское государство Давань” тарзида қўлланилган ва биз ҳам ўзбекча вариантини шундай қабул қилдик. Қаранг: Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. Изд. второе. – Душанбе: Ирфон. 1989. – С. 171-172. 2.1 38 . Латынин Б.А. Некоторые итоги работ Ферганской экспедиции 1934 г. //АСГЭ. Вып. 3. 1961. – С. 112. 2.1 39 . Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. Москва-Ленинград (МИА, №118). 1962. – С. 167. 2.1 40 . Оболдуева Т.Г. Раскопки 1960 года на городище Эйлатан//КСИА. Вып. 91. 1962. – С. 45 67 2.1 41 . Оболдуева Т.Г. О датировке стен Эйлатана//СА Вып. 4. 1981. – С. 192. 2.1 42 . Оболдуева Т.Г. О датировке стен Эйлатана//СА Вып. 4. 1981. – С. 184. 2.1 43 . Кудратов С.С. Исследование Ферганского городища Эйлатан (раннее железо) // Проблемы древней истории Северного Причерноморья и Средней Азии (эпохи бронзы и раннего железа). Тезисы докладов научной конференции. Ленинград, 1990. – С. 21. 2.1 44 . Матбобоев Б., Машрабов З. Андижан: городская культура и этапы ее развития // O’zbekiston tarixi. – Тошкент, 2007. – № 4. – С. 35-40. 68

Farg‘ona vodiysi etnik jarayonlarini arxeoetnologik usullar bilan o‘rganish (bronza va ilk temir davri)

Купить