Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	87.7KB
Покупки	3
Дата загрузки	06 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Felning vazifadosh shakillari

‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
О’ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI
Sirtqi bo’lim O’zbek tili va adabiyoti ta’lim yo’nalishi______-guruh talabasi
___________________________________________________ ning
____________________________________________ mavzusidagi
K U R S I SH I

1

1. –yotgan affiksi grammatikalizatsiyalashgan yot fe’li va o’tgan zamon
sifatdoshi hosil qiluvchi –gan affiksiniing birikishi orqali yasaladi. Hozirgi zamon
sifatdoshining bu shakli, asosan, ot oldidan kelib aniqlovchi vazifada qo’l lanadi:
ishlayotgan odam, esayotgan shamol kabi. Bu shaklni shaxs-son affikslari bilan
tuslash orqali hozirgi zamon fe’lini hosil qilib bo’lmaydi. Faqat quyidagi
hollardagina mazkur sifatdosh h ozirgi zamon fe’lining yasalishi uchun xizmat
qilishi mumkin: a) yo’q so’zi bilan hozirgi zamon fe’lin ing inkor shaklini
yasaydi: ishlayotgani yo’q, kelayotgani yo’q; b) emish tuliqsiz fe’li bilan birga
qullanganda ho zirgi zamon fe’lining eshitilganlik shakli yuzaga keladi :
ishlayotgan emish, kelayotgan emish; d) horzirgi zamon gumon ma’nosini
ifodalash da -dir affiksi bilan qo’llanadi: ishlayotgandir, kelayotgan dir.
2 . Hozirgi zamon sifatdoshining -vchi(-uvchi ) affikslari bilan yasalgan shakli
oxiri a tovushi bilan bitgan so’zlarga qo’shilganda, a tovushi o tovushiga
ay lanadi, i unli tovushi bilan bitgan fe’llarda esa i tovushi u tovushiga
aylanadi. Undosh bilan bitgan fe’llarga qo’shil ganda, u orttiriladi: ishla -
ishlovchi, o’qi - uquvchi, bor- boruvchi kabi.
Hozirgi zamon sifatdoshi quyidagicha ma’no va vazifalarga ega bo’ladi: a) –
yotgan sifatdoshidan farqli ravishda shaxs-son affikslari bilan tuslanadi va gapda
kesim vazifasida qo’llanadi: ishlovchiman, ishlovchisan, ishlovchi; b) otga
bog’lanib, sifatlovchi aniqlovchi vazifasini bajaradi: ishlovchi kishi, o’quvchi qiz
kabi; d) bu shaklda otlashishga moyillik kuchliroq bo’ladi: o’quvchi, yozuvchi,
to’quvchi kabi.
III. Fe’llarning qo’shma shakli
O’zbek tilida fe’l yasalishining yana bir muhim jihati fe’lning qo’shma shaklidir.
Bu shaklda bosh fe’l bilan ko’makchi fe’l qo’shilib fe’l yasaladi. Ko’makchi fe’l
16

keladigan refleks olmoshga eg1.1.Demak, refleksiv olmosh predmetning birlik
yoki ko’plik, shuningdek, birinchi, ikkinchi yoki uchinchi shaxs ekanligiga qarab
o’zgaradi. Masalan, “O’zimni xafa qildim” jumlasida “o’zim” refleksiv olmoshi
birinchi shaxs birlik predmeti “men” bilan mos keladi. Uchinchidan, refleksiv
fe’llar ko’pincha shaxsiy g’amxo’rlik yoki o’ziga nisbatan qilingan harakatlarni o’z
ichiga olgan harakatlarni ifodalaydi. Bu o’z-o’zini yuvish, kiyinish yoki o’ziga
g’amxo’rlik qilish kabi harakatlarni o’z ichiga olishi mumkin. Nihoyat, shuni
ta’kidlash kerakki, fe’llar bilan ishlatiladigan hamma olmoshlar refleksiv
harakatlarni bildirmaydi. Ba’zi olmoshlar, masalan, him, her, it, them, biz, va siz
to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita predmet sifatida ham qo’llanishi mumkin, lekin
refleksiv harakatni ko’rsatishi shart emas. Gap tuzilishi va grammatikasini tahlil
qilish va tushunishda refleksiv fe’llarning ta’rifi va xususiyatlarini tushunish juda
muhimdir.
1.2.Turli zamondagi refleksiv fe’llarga misollar
Refleksiv fe’llar fe’l kelishik sohasidagi o’ziga xos kategoriyadir. Bu fe’llar ish-
harakatni predmetga qaytaradi, bu esa sub’ektning harakatning ham bajaruvchisi,
ham qabul qiluvchisi ekanligini ko’rsatadi. Turli xil zamonlardagi refleksiv
fe’llarning ishlatilishini tushuntirishga yordam beradigan bir nechta misollar
mavjud. Hozirgi zamonda shunday misollardan biri “yikanmak” bo’lib, “yuvmoq”
ma’nosini bildiradi. Masalan, "Ben yıkamak" "men yuvaman" deb tarjima qilingan
bo’lsa, "Ben yıkanmak" "men o’zimni yuvaman" degan ma’noni anglatadi. O’tgan
zamonga o’tsak, "uymoq" degan ma’noni anglatuvchi "uyumoq" fe’lini ko’rib
chiqamiz. Sodda o’tgan zamonda “geçmiş zamon”da refleksiv shakl paydo bo’ladi:
“Ben uyandım” “uyg’ondim” deb tarjima qilingan bo’lsa, “Ben uyandım” “o’zim
uyg’ondim” degan ma’noni anglatadi.
Kelasi zamonda hozirgi va o’tgan zamonlardan tashqari refleksiv fe’llar ham
mavjud. Kelajakdagi harakatlar haqida gapirganda, "tayyor bo’lmoq" ma’nosini
anglatuvchi "hazirlanmak" refleksiv fe’lidan foydalanish mumkin. Masalan, "Ben
22

ADABIYOTLAR
1. М.Мирзаев, С.Усмонов, И.Расулов Узбек тили. Т., «Укитувчи» 1978.
2. Ш. Шоабдурахмонов, М.Аскарова, А.Хожиев, И.Расулов,, Х.Дониёров
Хозирги ўзбек адабий тили. Т., « Ўқ итувчи» 1980.
3. М.Ирскулов Тилшуносликка кириш. Т., «Укитувчи» 1992.
4. А.Баскаков, А. Содиков, А.Абдуазизов Умумий тилшунослик. Т.,
« Ўқ итувчи» 1981.
5. Х.Неъматов, О.Бозоров Тил ва нутк. Т., «Укитувчи» 1993.
6. У.Турсунов, Ж.Мухторов, Ш.Рахматуллаев Ҳ озирги ўзбек адабий тили. 1-
кисм. Т., «Укитувчи» 1979.
7. N. Turniyozov A.Rahimov O’zbek tili (ma’ruzalar matni)
8. www.ziyonet.uz
33

aytganda, gapning predmeti boshqa birovni o’z nomidan harakatni amalga
oshirishga sabab bo’ladi. Sabab fe’llarning yana bir xususiyati shundan iboratki,
ular ham jismoniy, ham aqliy harakatni ifodalash uchun ishlatilishi mumkin.
Masalan, "birovga uyni tozalasin" yoki "kimgadir kitob o’qishga majbur qiling"
kabi iboralar sabab fe’llarining jismoniy harakatni bildirish qobiliyatini ko’rsatadi.
Boshqa tomondan, "kimdirni tushunishga majbur qilish" yoki "kimnidir ishonishga
majbur qilish" kabi iboralar aqliy harakatlarni bildirish uchun sabab fe’llaridan
qanday foydalanish mumkinligini ko’rsatadi. Sabab fe’llari ham ko’pincha passiv
tuzilmalarda qo’llaniladi, bunda gapning predmeti harakatni qabul qiluvchiga
aylanadi. Majburiy tuzilmalarda sabab fe’llarning qo’llanilishi sub’ektga boshqa
birov tomonidan qo’zg’atilgan ish-harakat ta’sirida bo’lishini ta’kidlaydi. Umuman
olganda, sabab fe’llari tilda hal qiluvchi rol o’ynaydi, so’zlovchilarga kimnidir
biror narsaga sababchi qilish yoki majburlash g’oyasini ifodalash imkonini beradi,
shuningdek, harakat uchun javobgarlikni boshqa shaxs yoki ob’ektga o’tkazadi.
1.2. Har xil zamondagi sabab fe’llarga misollar
Har xil shakl va konstruksiyalardan tashqari, sabab fe’llar qo’llanishda
zamon farqlarini ham ko’rsatadi. Buni tushuntirish uchun keling, turli
zamondagi sabab fe’llarining ayrim misollarini ko’rib chiqamiz.
Hozirgi zamonda biz ko’pincha kimnidir biror narsa qilishga majburlash yoki
majburlash fikrini ifodalash uchun “make” sabab fe’lidan foydalanamiz. Masalan,
"Men akamni har hafta oxiri xonasini tozalashga majbur qilaman". Bu erda
ma’ruzachi o’z akasining xatti-harakatlarini nazorat qilish orqali o’z vakolatlarini
tasdiqlaydi.
O’tgan zamonda biz odatda biror narsa sodir bo’lishiga sabab bo’lgan yoki
uyushtirganini bildirish uchun "had" fe’lidan foydalanamiz. Masalan, "U
mashinasini professional mexanik ta’mirladi". Shu nuqtai nazardan, hukmning
mavzusi mexanikga o’z mashinasini ta’mirlashni tashkil qilib, vazifani
topshirishda qasddan ekanligini ta’kidladi.
26

O’zbek tilidagi fe’llar fleshli bo’lib, shaxs, son, zamon kabi grammatik omillarga
qarab shakl o’zgarishini bildiradi. Vazifadosh qilish yoki konjugatsiya qoliplari bu
o’zgarishlar qanday sodir bo’lishini belgilaydi. O’zbek tilidagi fe’l kelishigining
boshqa tillardan ajralib turadigan bir qancha asosiy xususiyatlari bor. Chunonchi,
o’zbek tilida hozirgi, o’tmish va kelasi zamon shakllarining o’ziga xos shakllari
bo’lgan murakkab zamon farqlash tizimi mavjud. Bundan tashqari, tilda mavzu,
ob’ekt va boshqa grammatik ma’lumotlarni ko’rsatish uchun turli xil konjugatsiya
qo’shimchalari va old qo’shimchalar qo’llaniladi.
O’zbek tilini o’zlashtirish va grammatik jihatdan to’g’ri gaplar tuzishda fe’lning
vazifadosh masalasini tushunish juda muhimdir. Turli xil konjugatsiya shakllarini
o’rganish orqali o’quvchilar aniq ma’nolarni etkazishlari va turli xil vaqt va modal
farqlarni ifodalashlari mumkin. Bundan tashqari, fe’llarni to’g’ri kelishik
kommunikativ qobiliyatni oshiradi va ona o’zbek tilida so’zlashuvchilar bilan
samarali muloqotni osonlashtiradi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, fe’lning o’zbek tilida fe’lning turli shakllari yoki
kelishik shakllarini nazarda tutadi. O’zbek tilida grammatik jihatdan to’g’ri
gaplarni tushunish va hosil qilish uchun bu kelishik qo’shimchalarini tushunish
zarur. Vazifadosh tartibni o’zlashtirish orqali o’quvchilar aniq ma’nolarni
ifodalashlari va vaqtinchalik va modal farqlarni samarali etkazishlari mumkin.
1.2. Tildagi fe’llarning turli shakllarini tushunishning ahamiyati
Tildagi fe’llarning turli shakllarini tushunish til o’rganuvchilar uchun katta
ahamiyatga eg1.1. Fe’llar gapning asosi bo’lib, ma’noni etkazish va harakatni
ifodalashda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Fe’l shakllarini to’g’ri tushunmagan holda,
o’quvchilar grammatik jihatdan to’g’ri jumlalar tuzishda va o’z fikrlarini samarali
etkazishda qiynalishi mumkin.
Fe’l shakllarining asosiy jihatlaridan biri zamondir. Fe’lning zamoni ish-
harakatning sodir bo’ladigan vaqtini bildiradi. Tillarda o’tmish, hozirgi, kelajak
kabi turli zamon shakllari mavjud. Turli xil fe’l zamonlari bilan tanish bo’lgan
holda, o’quvchilar harakat qachon sodir bo’lganini, sodir bo’layotganini yoki sodir
6

Boshqacha aytganda, qo’shma fe’llar asos fe’l bilan ko’makchi yoki zarrachaning
birikmasidir. Qo’shma fe’llarning o’ziga xos xususiyati shundaki, ular ko’pincha
bitta fe’l bilan etarli darajada etkazilmaydigan murakkab yoki aniqroq harakatlar
yoki holatlarni ifodalaydi. Masalan, “buzmoq” qo’shma fe’li biror narsaning
buzilishi yoki vayron bo’lishi haqidagi fikrni bildirsa, alohida qo’llangan
“buzmoq” va “past” fe’llari bir xil ma’noni anglatishi shart emas. Qo’shma
fe’llarning yana bir xususiyati shundaki, ular oddiy fe’llarga nisbatan turli sintaktik
qoliplarga ega bo’lishi mumkin. Ya’ni, qo’shma fe’llar faqat asosiy fe’l bilan
ishlatilmaydigan ma’lum old qo’shimchalar, qo’shimchalar yoki boshqa
grammatik elementlardan foydalanishni talab qilishi mumkin. Masalan, “kelib
kelish” qo’shma fe’li kutilmaganda biror narsani topish yoki duch kelish fikrini
bildirish uchun “bo’ylab” predlogini talab qiladi. Nihoyat, qo’shma fe’llar
ko’pincha qo’llanilgan alohida so’zlarning ma’nosiga ko’ra shaffof bo’lmasligi
mumkin bo’lgan idiomatik yoki ko’chma ma’noga ega bo’ladi. Bu idiomatik
ma’nolarni til bilan tanishish va qo’shma fe’lning o’zi bilan tanishish orqaligina
tushunish mumkin. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, qo’shma fe’llar ikki yoki undan
ortiq leksemalarning qo’shilib, aniq ma’noli yangi fe’l yasash orqali yasaladi. Ular
murakkab harakatlar yoki holatlarni ifodalaydi, turli sintaktik qoliplarga ega
bo’lishi mumkin va ko’pincha idiomatik ma’nolarga eg1.1.Qo’shma fe’llarning
ta’rifi va xususiyatlarini tushunish maqsadli tilni tushunish va ishlab chiqarish
uchun juda muhimdir.
1.2.Turli zamondagi qo’shma fe’llarga misollar
Qo’shma fe’llar bosh fe’lning ko’makchi yoki ko’makchi fe’l bilan qo’shilib,
fe’lning zamon yoki ma’nosini o’zgartirishi bilan yasaladi. Turli zamonlarda
qo’shma fe’llar turli harakat, hodisa yoki holatni ifodalash uchun keng qo’llaniladi.
Masalan, o’tgan zamonda qo’shma fe’llar "Men topshirig’imni belgilangan
muddatdan oldin tugatdim" yoki "U do’stiga yaqinlashib kelayotgan imtihon
haqida gapirdi" kabi jumlalarda kuzatilishi mumkin. Bu yerda “had” yordamchi
fe’li “tugadi” va “gapirildi” bosh fe’llari bilan qo’shilib ish-harakatlarning boshqa
18

1. Ma’nosiga ko’ra: a) holat ravishdoshlari -b(-ib), -a (-y) -gudek affislari
vositasida hosil bo’ladi; b) payt ravishdoshlari -gach (-kach, -qach), -guncha (-
kuncha, -quncha) vositasida hosil bo’ladi; d) maqsad ravishdoshi -gani (-kani, -
qani) affiksi vositasida hosil bo’ladi.
2. Tuslanish-tuslanmasligiga ko’ra: a) tuslanadigan ravishdoshlar: a) -b(-ib), -
a (-y) affikslari bilan yasalagan ravishdoshlar; b) -gach (-kach, -qach), -guncha (-
kuncha, -quncha) -gani (-kani, -qani) affikslari bilan yasalagan ravishdoshlar
kiradi.
3. Zamon ma’nosiga ko’ra: a) o’tgan zamon ravishdoshi: a) -b(-ib), -gach (-
kach, -qach) affikslari bilan yasalagan ravishdosh; b) hozirgi zamon
ravishdoshlari: -a (-y) affiksi bilan yasalagan ravishdosh; d) kelasi zamon
ravishdoshlari: - guncha (-kuncha, -quncha) -gani (-kani, -qani), -gudek affikslari
bilan yasaladigan ravishdoshlardan tashkil topadi.
Ravishdosh yasovchi affikslar quyidagi ma’no va grammatik vazifalarga
egaligi bilan xarakterlanadi:
-(i)b affiksi : so’rab, eslab, quvoni1.2.Bu shakl bajaradigan vazifasining
xilma-xilligi bilan boshqa ravishdosh shakllaridan alohida ajralib turadi. Uning
asosiy vazifalari quyidagilar: 1) yetakchi fe’l bilan ko’makchi fe’lni bog’lashga
xizmat qiladi: so’rab ko’r, tashlab yubor, ishlab tur kabi; 2) harakat belgisini
bildirib, hol vazifasida keladi:Shu payt chorbog’dan echki yetaklab Dildor kirib
keldi. (S.Ahm.) Harakat belgisini bildirgan ravishdosh, xuddi ravish kabi, -roq, -
gina affikslari bilan ham qo’llanadi: Qudrat tortinibgina so’radi. 3) ravishdoshning
bu turi shaxs-son affiksi bilan tuslanib, o’tgan zamon hikoya fe’lini hosil qiladi:
kelibman, kelibsan kabi.
Bu ravishdoshning bo’lishsiz shakli –ma (o’qimabman), -may, -masdan
(o’qimay, o’qimasdan) shaklida , She’riyatda - mayin (tinmayin) shaklida
qo’llanishi ham uchraydi.
- a (-y) affiksi undosh bilan tugagan fe’llarga -a, unli bilan bitgan fe’llarga -y
affiksining qo’shilnshidan hosil bo’ladi. Bu turdagi ravishdosh quyidagi ma’no va
29

ifodalanadi: Yuringlar, mashina kampirni tashlab kelguncha, qirga chiqib
tushamiz. (I. R.) b) biror harakatning -guncha affiksli fe’l bildirgan harakat sodir
bo’lguncha davom etishi ifodalanadi: Hoy qizlar, shartim shuki, ketguncha ashula
qilib ketasanlar. (S.3.) 2) qo’shma gaplarda ergash gapning kesimi vazifasida
kelib, chog’ishtirish ma’nosini bildiradi: Muncha hayqir-guncha, telba to’lqinlar,
Simlarga quvvat ber shalolalardan. (Mirtemir.)
- gani (-kani, -qani) affiksi : olgani, ekkani, yiqqani. Bu affiks yordamida
maqsad ma’nosini bildiruvchi ravishdosh yasaladi: Yig’im-terimga qarashgani
yoshu qari, erkak-ayol - butun shahar hasharga chiqdi. Bunday ma’no ifodalashda
uchun ko’makchisi ham keng qo’llanadi: Yig’im-terimga qarashish uchun yoshu
qari, erkak-ayol- butun shahar hasharga chiqdi.
Bu turdagi ravishdoshning o’ziga xos xususiyatlaridan biri, uning bo’lishsiz
shakliga ega emasligidir.
31

Yetakchi ko’makchi fe’lli birikmalarga o’zlik nisbati qo’shimchasi, asosan,
yetakchi fe’lga qo’shilib keladi: suya+n+ib turmoq, yuv+in+ib kelmoq,
qo’zg’a+l+ib ketmoq kabi.
Shuni ham ta’kidlash lozimki, tilimizdagi zavq+lan, achchiq+lan,
foyda+lan, o’ng’aysiz+lan kabilar o’zlik nisbatdagi fe’llar hisoblanmaydi.
Chunki z avqlanmoq, achchiqlanmoq kabi fe’llar tarkibidagi -n nisbat yasovchi
emas, balki -la va -n bir butun holda (-lan) affiksidir. Shu bois, zavqlan,
achchiqlan fe’llari aniq nisbat shakli hisoblanadi. Xuddi shuningdek, ba’zi o’timli
va o’timsiz fe’llardan ham o’zlik nisbati yasalmaydi: bor, yugur, o’qi, hayda, ek,
min, sug’or kabilar, shular jumlasidandir.
3. Orttirma nisbat . Harakatning boshqa bir shaxs yoki narsa ta’sirida,
tazyiqida bajarilishi, orttirilishini ifodalovchi fe’l shaklidir. Quyidagicha affikslar
orqali hosil qilinadi: 1) - dir (tir): yozdir, kuldir; 2) - gaz (-giz, -g’az, -g’iz, -kaz, -
kiz, -qaz, -qiz): ko’rgaz, ketkiz, o’tqaz; 3) -t: o’qit, qurit, ishlab; 4) - iz: oqiz,
tomiz; 5) - ir: botir, tomir,oqir; 6) – ar: chiqar, qaytar; 7) - sat: ko’rsat.
Ayrim fe’llarning orttirma nisbatni yasashda ko’rsatilgan affikslardan faqat
bittasini, boshqa fe’llarda esa bir nechtasini sinonim sifatida qo’llash mumkin:
ko’n+dir - to’la+t-to’l+dir - to’l+g’iz kabi. Shuningdek, orttirma nisbat boshqa
nisbatlardan farqli ravishda fe’lga birdan ortiq affikslar qo’shish bilan yasalishi
mumkin: jo’na+t+tir+di, yoz+dir+tir+di.
Orttirma nisbat o’timli yoki o’timsiz fe’llardan ham yasaladi: uxla - uxlat,
o’qi-o’qit kabi. Orttirma nisbat o’timsiz fe’llardan yasalganda, o’timli fe’l
yuzaga keladi: ko’kar- ko’kartir, uch - uchir kabi.
Ayrim fe’llarda orttirma nisbat yasovchi affiks aniq ko’rinib tursa-da, lekin
hozirgi o’zbek tili nuqtai nazaridan ularni morfemalarga ajratib bo’lmaydi:
tuzatmoq, surishtirmoq, uzatmoq kabi. Ayrim fe’llarda orttirma nisbat
ko’rsatkichini boshqa nisbat ko’rsatkichi bilan almashtirish mumkin:
uyg’otuyg’on, yupat- yupan kabi. Lekin bu fe’llar ham hozirgi til nuqtai nazaridan
morfemalarga bo’linmaydi. Yetakchi va ko’makchi fe’lli birikmalarga orttirma
10

bo’lishini aniq ifodalashlari mumkin. Bu, ayniqsa, o’tmishdagi voqealarni hikoya
qilish yoki hikoya qilishda muhim ahamiyatga ega, bunda o’tgan zamon fe’lini
to’g’ri tanlash o’quvchi ongida yorqin tasvirni yaratishi mumkin.
Fe’l shakllarining yana bir muhim jihati ovozdir. Fe’lning ovozi gapning predmeti
harakatni bajarayotganini (faol ovoz) yoki harakatni qabul qilayotganini (majhul
ovoz) aniqlaydi. Ovozni tanlash jumladagi diqqat va urg’uni o’zgartirishi mumkin.
Faol va passiv ovoz o’rtasidagi farqni tushunish o’quvchilarga o’zlarining
mo’ljallangan ma’nosini etkazishga va yozish yoki nutqida noaniqlikdan qochish
imkonini beradi.
Fe’lning shakli ham otning predmeti va soniga qarab o’zgaradi. Misol uchun,
ingliz tilida birlik va ko’plik sub’ektlari uchun turli xil fe’l shakllari mavjud,
masalan, "runs" va "runs". Muayyan mavzuda qo’llash uchun to’g’ri fe’l shaklini
tushunib, o’quvchilar o’zlarining gaplari grammatik jihatdan to’g’ri ekanligini va
mavzu-fe’l kelishuvining saqlanishini ta’minlashlari mumkin.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, samarali muloqot uchun tildagi fe’llarning turli
shakllarini tushunish juda muhimdir. Vaqtni ko’rsatish uchun mos zamonni
tanlash, urg’uni etkazish uchun to’g’ri ovozni tanlash yoki mavzu va fe’l
kelishuvini ta’minlash, fe’l shakllarini mustahkam tushunish o’quvchilarga
grammatik jihatdan to’g’ri gaplar qurish va o’z fikrlarini to’g’ri ifodalash imkonini
beradi. Shuning uchun til o’rganuvchilar o’zlarining til ko’nikmalarini oshirish
uchun fe’l shakllarini o’rganish va amaliyotga ustuvor ahamiyat berishlari kerak.
Fe’lning vazifadosh, bir fe’lin jumlaga qo’shilgan shaklda va ma’noda ifodalangan
birdir. Fe’lning vazifadosh shakllari dilbilgisel bir tushuncha bo’lib, dilin yapısal
xususiyatlarini tushunish va to’g’ri ifodalar ishlatish uchun muhimdir. Bu,
jumlalarning so’z dizimine va anlamlandırılmasına yordamchi bo’ladi. Türkçede
fe’llerin vazifesi cümleye zamon ma’nosi, ijobiy yoki salbiy bir ifoda katmaktir.
Bir vaqtning o’zida bir narsaning o’ziga xosligini ko’rsatadi. Masalan, "Ali ders
çalışıyor" jumlasindeki "çalışıyor" fiili, şu an devam eden bir eylemi ifade ederken,
"Ali ders çalışamaz" jumlasindeki "çalışamaz" fiili, bir eylemin amalga
7

ma’nosini bildiruvchi “qay-” fe’li o’zagi bilan “qachon” ma’nosini bildiruvchi
“qachon” otining qo’shilib yasaladi. Qo’shma fe’llar fe’l o’zaklarini yordamchi
fe’llar yoki otlar bilan birlashtirib, murakkab ma’nolarni ifodalash orqali yanada
aniq va samarali muloqot qilish imkonini beradi. O’zbek tilining murakkab
jihatlarini o’zlashtirishda qo’shma fe’llarning qo’llanishi va vazifalarini tushunish
zarur.
O’zbek tilida fe’l kelishikning yana bir muhim jihati fe’l zamon shakllarining turli
shakllaridir. O’zbek tilida hozirgi zamon ayni paytda sodir bo’layotgan ish-harakat
yoki odatiy harakatni ifodalash uchun ishlatiladi. Masalan, “Men o’qiyapman”
(o’qidim) gapidagi “o’qiyapman” fe’li hozirgi zamon shaklida bo’lib, o’qish
harakatining hozir sodir bo’layotganini bildiradi. O’zbek tilida o’tgan zamon sodir
bo’lgan harakatni ifodalash uchun ishlatiladi. Buni “Siz kelibsiz” kabi gaplarda
ko’rish mumkin, bu yerda “kelibsiz” fe’li o’tgan zamon shaklida bo’lib, kelayotgan
harakatining allaqachon sodir bo’lganligini bildiradi. O’zbek tilida kelasi zamon
kelajakda sodir bo’ladigan harakatni ifodalash uchun ishlatiladi. Bunga misol qilib,
“Ular ketadilar” fe’li kelasi zamon shaklida bo’lib, borish harakatining keyinroq
sodir bo’lishini bildiradi. Bundan tashqari, o’zbek tilida shart mayli ma’lum sharoit
yoki faraziy vaziyatlarda sodir bo’ladigan ish-harakatni ifodalash uchun ishlatiladi.
Masalan, “Agar o’rganmasam, gapiramasman” (O’rganmasam, gapirmayman)
gapida “o’rganmasam” va “gapiramasman” fe’llari shart mayli shaklida bo’lib,
faraz ma’nosini bildiradi. o’rganmaslik sharti bajarilsa sodir bo’ladigan harakatlar.
O’zbek tilidagi bu xilma-xil fe’l zamonlari ish-harakat va hodisalarning vaqtini
aniq belgilash imkonini beradi. O’zbek tilida so’zlovchilar fe’lning turli shakllarini
tushunib, to’g’ri qo’llash orqali o’z nutqining zamon jihatini samarali yetkaza
oladilar.
IV. Fe’llarning refleksiv shakli
O’zbek tilida fe’lning faol va passiv shakllaridan tashqari yana bir muhim shakli
refleksiv shakldir. Fe’lning predmeti o’z ustida ish-harakatni bajarganda refleksiv
shakl ishlatiladi. Bu shakl fe’l oldiga “o’z” refleksiv olmoshi qo’shilishi bilan
20

vazifalarda qo’llanadi: 1) harakatning belgisini bildiradi, bu vazifada u yakka so’z
holida (kula, ushlay kabi) kam qo’llanadi. Yakka so’z tarkibida qo’llanganda,
harakatni tezlik bilan bajarganligini ifodalaydi: Jo’xori tuyayotgan xotin kelisopni
kelining ustiga qo’ya chopdi. (A.Q.) 2) ravishdoshning -a, -y affiksi bilan
yasaluvchi turi harakatning belgisini bildirish vazifasida, asosan, takror yoki juft
so’z holida qo’llanadi. Bu shaklda qo’llangan -a, -y affiksi yordamida yasaluvchi
ravishdosh gapda vaziyat holi vazifasida keladi: Muyassar shosha-pisha unga
kechagi o’ylarini gapira boshlagan edi. (O. Yo.) 3) yetakchi fe’l bilan ko’makchi
fe’lni bog’lash uchun xizmat qiladi: yoza olmoq, o’qiy boshlamoq; 4) shaxs-son
bilan tuslanib, hozirgi-kelasi zamon fe’li yasash uchun xizmat qiladi. Uning
bo’lishsiz shakli – ma affiksi orqali yasaladi: kelaman, kelmayman, kelasan,
kelmaysan, keladi; ishlayman, ishlaysan, ishlaydi kabi.
-gach (-kach, -qach) affiksi : Kelgach, ekkach, chiqqach. Ravishdoshning bu
turi qo’yidagi vazifalarda qo’llanadi: 1) payt ma’nosini bildiradi va payt ergash
gapning kesimi vazifasida kelib, bosh gapdagi harakatning o’zi bildirgan
harakatdan keyin bajarilishini ifodalaydi: U yechinib ko’rpaga kirgach,
Ikromjonga nimadir demoqchi bo’lib boshini ko’tardi. (S.Ahm.) 2) sabab
ma’nosini bildiradi va sabab ergash gapning kesimi vazifasida keladi: Ko’ksimda
o’ynadi bir onda sevinch, mahallam oldiga kelgach tramvay. (O.) 3) -gach affiksi
yordamida yasalgan ravishdoshning bo’lishsiz shakli –ma orqali yasalib, asosan,
sabab ma’nosini ifodalashda qo’llanadi: Hadeganda eshik ochilavermagach,
xavotir oldik. Ushbu ma’no chiqish kelishigidagi sifatdoshning keyin so’zi bilan
birikuvi vositasida ham ifodalanadi: kelgach - kelgandan keyin, aytavermagach -
aytavermagandan keyin.
-guncha (-kuncha, -quncha) affiksi : kelguncha, chekkuncha,
chiqqunch1.1.Bu affiks yordamida yasaluvchi ravishdosh ham hozirgi o’zbek
tilida juda keng qo’llanadi va quyidagi ma’nolarni bildiradi: 1) o’zi bog’lanib
kelgan fe’l bildirgan harakatning bajarilish vaqtini aniqlaydi. Bunda: a) biror
harakatning -guncha affiksli fe’l bildirgan harakatga qadar bajarilib bo’lishi
30

hodisa yoki vaqt ko’rsatmasidan oldin o’tmishda sodir bo’lganligini bildiradi.
Hozirgi zamonda qo’shma fe’llar odatda "U parkda yuguradi" yoki "Ular
imtihonlarini o’qiydilar" kabi jumlalarda uchraydi. “Is” va “are” yordamchi fe’llari
“yugurish” va “o’rganish” asosiy fe’llari bilan birgalikda hozirgi vaqtda davom
etayotgan harakatlar yoki holatlarni tasvirlash uchun ishlatiladi. Kelgusi zamonda
qo’shma fe’llarni “We will be traveling to Europe next summer” yoki “They will
have complete their project by the end of the month” kabi gaplarda ko’rish
mumkin. “will” va “will have” yordamchi fe’llari “sayohat qilish” va “bajarildi”
asosiy fe’llari bilan qo’shib kelajakda sodir bo’ladigan yoki tugallanadigan
harakatni bildiradi. Umuman olganda, turli zamondagi qo’shma fe’llar muayyan
harakat, hodisa yoki holatni bildirishda hal qiluvchi rol o’ynaydi va tilning boyligi
va ravshanligini oshiradi.
1.3.Qo’shma fe’llarning gapda qo’llanishi va vazifalari
O’zbek tilida fe’l shakllarining yana bir muhim jihati qo’shma fe’llarning gapda
qo’llanishi va vazifalaridir. Qo’shma fe’llar fe’l o’zagi bilan ko’makchi fe’l yoki ot
qo’shilib yasaladi. Bu kombinatsiya murakkab harakatlar yoki kontseptsiyalarni
ifodalash orqali aniqroq va nozik muloqot qilish imkonini beradi. Masalan, “kirib
kelmoq” ma’nosini anglatuvchi “kirib kelmoq” fe’li “kir-” ma’nosini bildiruvchi
“kir-” va “kel-” ma’nosidagi “kel-” fe’l o’zaklarining birikishidan yasaladi.
Qo’shma fe’llar odatda gaplarda turli harakatlar va holatlarni ko’rsatish uchun
ishlatiladi. Ular ish-harakatning tugallanishini, masalan, “tashlab qo’ymoq” fe’lida
ifodalashi mumkin. Bu yerda “qo’ymoq” ma’nosini bildiruvchi “tash-” fe’li o’zagi
“qilmoq” ma’nosini bildiruvchi “qo’ymoq” ko’makchi fe’li bilan birikkan.
Qo’shma fe’llar “ko’rib turmoq” ma’nosini anglatuvchi “ko’rib yotmoq” fe’lida
ham ko’rinib turganidek, davom etayotgan harakatni ifodalashi mumkin. Bunda
“tomosha qilmoq” ma’nosini bildiruvchi “kor-” fe’li o’zagi “bo’lmoq” ma’nosini
bildiruvchi “yotmoq” ko’makchi fe’li bilan birikadi. Bundan tashqari, qo’shma
fe’llar harakatning maqsadi yoki maqsadini ko’rsatishi mumkin. Chunonchi,
“qaytib kelmoq” ma’nosini anglatuvchi “qachon qaytmoq” fe’li “qaytmoq”
19

bosh fe’lga ma’no qatlami qo’shib, yanada nozik harakat yoki holatni ifodalovchi
qo’shma fe’l yasaydi.
O’zbek tilida fe’lning qo’shma shaklida qo’llanishi mumkin bo’lgan bir qancha
ko’makchilar mavjud. Ko’p ishlatiladigan yordamchilardan biri "qil" fe’lidir, bu
"qilish" degan ma’noni anglatadi. Bosh fe’l bilan qo’shilganda “qil” fe’lning
ma’nosini o’zgartirib, ish-harakatning qasddan yoki ataylab bajarilayotganligini
bildiradi. Masalan, “ko’rish” qo’shma fe’li “ko’rmoq” ma’nosini bildiruvchi bosh
fe’l “qil” yordamchi fe’li bilan qo’shilib yasaladi.Ko’rish” qo’shma fe’li maqsadli
ko’rish harakatini, shunchaki passiv kuzatishdan farqli o’laroq.
Fe’llarning qo’shma shaklida ishlatiladigan yana bir ko’makchi "ishi". Bu
ko`makchi ish-harakatning tugallanishi yoki davom etishini bildirish uchun
ishlatiladi. Masalan, “o’qish” qo’shma fe’li “o’qish” ma’nosini anglatuvchi “o’q”
bosh fe’li bilan “ishi” yordamchi fe’lining qo’shilib yasaladi. “O’qish” qo’shma
fe’li ish-harakatning davom etuvchi xususiyatini ko’rsatib, davomli o’qish fikrini
bildiradi.
O’zbek tilidagi fe’llarning qo’shma shakli tilning ifodaliligi va boyligini
kengaytirishda hal qiluvchi ahamiyatga eg1.1.Bu ma’ruzachilarga ma’noning nozik
soyalarini etkazishga imkon beradi va ularning muloqotiga chuqurlik qo’shadi.
O’zbek tilida ham yozma, ham og’zaki nutqda samarali muloqot qilish uchun
qo’shma fe’llarni o’zlashtirish zarur.
Xulosa qilib aytish mumkinki, o’zbek tilida fe’lning qo’shma shakli fe’l
yasalishida katta rol o’ynaydi. So’zlovchilar bosh fe’lni ko’makchi fe’llar bilan
birlashtirib, ish-harakatning maqsadliligi, tugalligi va davomiyligini ifodalay
oladilar. Bu tilga murakkablik va nuans qo’shib, yanada aniq va batafsil muloqot
qilish imkonini beradi.
1.1.Qo’shma fe’llarning ta’rifi va xususiyatlari
Qo’shma fe’llar ikki yoki undan ortiq leksemalarning yoki alohida so’zlarning
birikishi natijasida aniq ma’noli yangi fe’l yasaladi. Bu leksemalarning
birikmasidan qo’llangan asl leksemalardan farqli qo’shma fe’l hosil bo’ladi.
17

oshirilmasligini belirtir. Bundan tashqari, Türkçede o’tgan zamon ma’nosi ifoda
eden çekimler de mavjud. Misol uchun, "Dün Ali ders çalıştı" jumlasidagi "çalıştı"
fiili, bir eylemin geçmişte sodir bo’lganini ifade ederken, "Ali ders ishlamadi"
jumlasindeki "çalışmadı" fiili, bir eylemin amalga oshirilmaganini belirtir.
Fe’llerin çekimlendiği zaman tablolari, O’zbekchaning tuzilishi va qurollari
ramkasida tuzilgan ve zamon ma’nosi tashqarisida kişi, say va ijobiy/olumsuz
ifadeleri deyecek tarzda geniş bir kapsama eg1.1.Shunday qilib, fe’lning
vazifadoshlariga, diliga mos tarzda cümleler yaratish va ma’noni netleştirmek
uchun muhim bir vositadir.
II. Fe’llarning sodda shakli
O’zbek tili grammatikasida fe’llarning ikkinchi sodda shakli buyruq shaklidir.
Buyruq yoki buyruq berish uchun buyruq shakli ishlatiladi. Shuni ta’kidlash
kerakki, buyruq shakli faqat ikkinchi shaxs olmoshlari bilan qo’llaniladi, masalan,
"sen" (siz) va "siz" (siz rasmiy). Fe’lning buyruq shakli fe’lning o’zagini olib,
tegishli qo’shimchani qo’shish orqali yasaladi. Masalan, buyruq shaklidagi “kel”
(kelish) fe’li “kelg!”ga aylanadi. Xuddi shunday “yoz” (yozmoq) fe’li ham “yozg!”
bo’ladi. Shuni ham aytib o’tish joizki, buyruq gapda ma’qul va inkor buyruqlar
uchun turli qo’shimchalar mavjud. Tasdiqlovchi buyruqlar uchun "-!" ikkinchi
shaxs birlik (sen) uchun fe’l o’zagiga, “-ing!” qo’shimchasi qo’shiladi. ikkinchi
shaxs ko pligi uchun qo shiladi (siz). Masalan, “uch” (uchish) fe’liningʻ ʻ
tasdiqlovchi buyrug’i “sen” uchun “uch!”, “siz” uchun esa “uching!” bo’ladi.
Boshqa tomondan, inkor buyruqlar uchun "-ma!" ikkinchi shaxs birlik (sen) uchun
fe’l o’zagiga, “-mang!” qo’shimchasi qo’shiladi. ikkinchi shaxs ko pligi uchun
ʻ
qo shiladi (siz). Masalan, “sen” uchun “yoq” (bormoq) fe’lining inkor buyrug’i
ʻ
“yoqma!”, “siz” uchun esa “yoqmang!” bo’lar edi. Umuman olganda, o’zbek
tilidagi fe’llarning buyruq shakli buyruq va buyruq berishning ixcham va sodda
usulini beradi.
1.1. Sodda fe’llarning ta’rifi va xususiyatlari
8

Kurs ishi bilan T oshkent amaliy fanlar universiteti O’zbek tili va
adabiyoti kafedrasida tanishish mumkin.
Manzil: Toshkent shahri Chilonzor tumani Gavhar ko’chasi 1-uy
Yig’ilish kotibi:__________________
3

I. Kirish
Fe’lning vazifadosh, tajriba lozimiyati va tashkil etish usullari bilan bog’liq eng
saboqlilardan biridir. Bu mavzuda amaliy tajriba, nazariy o’qitishlar va
rivojlantirish yo’llarini o’rganish, muhim dasturlarni olish uchun zarurdir. Bu esa
ushbu mavzu haqidagi o’zining ishchiliklari, muhitdagi muammolari tahlil qilish,
tajribalarni o’rganish va tekshirish qo’llab-quvvatlashni yanada yuksaltirishga olib
keladi. Fe’ning vazifadoshlariga tegishli tatbiqotlar, uzoq va aniq tarbiyaviy va uni
ta’minlash; shu tarzda, ko’plab erishilgan so’zdagidek erishilishini ta’minlash. Shu
sababli, bu mavzu, akademik fikrlashda hal etuvchi, ilmiy o’rganishda juda eshik
bir ko’rsatkichdir. Bu esa, shaxsiy tarbiyalash tizimini va malakatuvini tuzatish
uchun zarur bo’lgan zarur bo’lgan, fe’lning vazifadoshlariga tegishli bo’lgan
birinchi paragrafni o’z ichiga olgan ushbu talqin talqin, boshlanish xolida kerakli
o’rinlarni mavjud va ijtimoiy tarbiya muammosini yechishga xizmat qilishi kerak
bo’ladi. lgan. Buning bilan birga, bu orqali, ma’naviy va individual rivojlanishning
birinchi harakati bo’lgan. O’zaro aloqada mustahkamlikni ta’minlovchi va faol
shaxsni his-tuyg’ularini qo’llab-quvvatlovchining, amaliy hujjatlarni va obyektiv
faktlarni qo’llab-quvvatlovchi. asosiy ravishdagi it ishlarini organizatsiyalash,
tizimlashtirish va ishlash, sifat va yechim jamg’armalarni sotib olish uchun
nimadan yuklashni aytib o’tadi.
1.1."Fe’lning vazifadosh yo’l" ta’rifi
O’zbek tili grammatikasi doirasida “Fe’lning vazifadosh” atamasi o’zbek tilidagi
fe’llarning turli shakllari yoki kelishiklarini bildiradi. Fe’llar har qanday tilda hal
qiluvchi rol o’ynaydi, jumlalarni qurish va harakatlar, holatlar yoki hodisalarni
ifodalash uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Ko’pgina boshqa tillarda bo’lgani kabi
o’zbek tilida ham fe’llar zamon, jihat, mayl va boshqa grammatik kategoriyalarni
bildirish uchun shakl o’zgarishlariga uchraydi. Demak, Fe’lning vazifadosh
vazifasi fe’lning turli ma’no va vazifalarni bildirishi mumkin bo’lgan shakllar
doirasini o’z ichiga oladi.
5

Reja:
I. Kirish
1.1."Fe’lning vazifadosh yo ’ l" ta’rifi
1.2. Tildagi fe’llarning turli shakllarini tushunishning ahamiyati
II. Fe’llarning sodda shakli
I.1. Asosiy tushunchalar va tamoyillar
III. Fe’llarning refleksiv shakli
1.1. Darak gap qo’llanishi
1.2. Darak gap tuzishda muhim jihatlar
V. Fe’llarning sabab shakli
1.1. Fe’l gapning shakli
V.Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
4

XULOSA
Kelasi zamon harakatning nutq so’zlanib turgan paytdan so’ng bajaralish
yoki bajarilmasligini ifodalaydi. Bu zamonning ikki turi mavjud:1) kelasi zamon
maqsad fe’li, 2) kelasi zamon gumon fe’li.
1. Kelasi zamon maqsad fe’li bajarilishi maqsad qilib qo’yilgan harakatni
ifoda etadi va fe’lning o’zak negiziga – moqchi, --digan -ajak affikslarini qo’shib
tuslash orqali hosil bo’ladi: ishla+moqchi+man, ishla +moqchi+san; ishla+yajak .
2. Kelasi zamon gumon fe’li harakatning bajarilishi mo’ljali, taxminini
ifodalaydi va –r,-ar affiksini fe’lga qo’shib tuslash orqali yasaladi: ol+ar+man,
ol+ar+san, ol+ar, ol+ar+miz kabi .
Fe’l zamonlari sinonimiyasi. Boshqa fe’l shakllarida bo’lganidek, zamon
shakllari o’rtasida ham grammatik ma’nodoshlik munosabati mavjud:
1. O’tgan zamon fe’lini hosil qiluvchi –di affiksi, hozirgi zamon o’rnida
qo’llanadi: Hozir qorong’uda qayoqqa bordigu, nimayam qildik// qayoqqa
boramizu, nimayam qilamiz.
2.O’tgan zamon fe’lini hosil qiluvchi -gan affiksi hozirgi zamon ma’nosida
ishlatiladi: Birov kitob o’qigan, kimdir shaxmat atrofida.
3.Hozirgi zamon shakli kelasi zamon ma’nosida qo’llaniladi. Bunday hol,
asosan, ket bor, yubor,boshla kabi fe’llar doirasida uchraydi: Ertaga Buxroga
ketayapmiz .
4.Kelasi zamon fe’li o’tgan zamon ma’nosida qo’llanadi: Rais majlisni
ochiq deb e’lon qiladi, hamma o’rnidan turadi, O’zbekiston gimni yangraydi .
5. Kelasi zamon fe’li hozirgi zamon ma’nosini ifodalaydi: Ha, bu yer-da
hayot qaynaydi… Talabalar baxtiyor yoshlik gashtini surmoqdalar.
32

nisbat qo’shimchasi, asosan, yetakchi fe’lga qo’shiladi : ye+dir+ib qo’ydi,
aylan+tir+ib keldi.
4. Majhul nisbat . Harakat to’ldiruvchi anglatgan narsa yoki shaxs
tomonidan bajarilib, egaga o’tadi yoki haqiqiy bajaruvchisi noma’lum bo’ladi :
O’qish boshlandi (bajaruvchisi noma’lum), yer haydaldi (harakat bajaruvchisi
traktorchilar). Bu nisbatan -in / -n va -l / in affikslari orqali hosil qilinadi: tara+l,
ulu+n, keltir+il, ol+in kabi.
Fe’lning majhul va o’zlik nisbatlariga xos ko’rsatkichlar o’zaro grammatik
omonim bo’lib, ba’zan ayni bir affiks ham o’zlik, ham majhullik nisbatni yasashi
mumkin. Bunday holda, fe’lning qaysi nisbatdaligi gap mazmunidan anglashiladi:
Ot qoqildi- mix qoqildi.
Majhullik va o’zlik nisbatlari bir xil affiks bilan yasalganda, ularni
farqlashda orttirma nisbat affiksini qo’shib ko’rish muhim ahamiyatga ega bo’ladi.
Chunki majhullik nisbatdagi fe’l ayni paytda orttirma nisbatda ham qo’llanishi
mumkin, biroq o’zlik nisbat bunday xususiyatga ega emas: polga mix
qoq+tir+il+di .
O’zlik va majhullik nisbat affikslari ayni bir fe’lga qo’shilib, ham o’zlik,
ham majhullik shaklini hosil qilishi mumkin: tara+n (o’zlik) - tara+l(majhullik),
yuv+n (o’zlik) – yuv+il(majhullik) kabi.
Yetakchi va ko’makchi felli birikmalarda majhul nisbat ko’rsatkichi,
asosan, ko’makchi fe’lga qo’shiladi: so’rab ko’r+il+di, aytib qo’y+il+di.
O’zlik nisbati kabi majhullik nisbat affikslari ham o’timli fe’lni o’timsiz
fe’lga aylantiradi: o’rinni bo’shatdi- o’rnidan bo’shatildi.
4. Birgalik nisbat shakli -(i)sh affiksi yordamida yasaladi va harakatning
birdan ortiq shaxs tomonidan bajarilishini bildiradi: yozishdi,tozalashdi. Birgalik
nisbatdagi fe’llar mazmunan a) harakatni bajarishda birga ishtirok etish ma’nosi:
tozalashdim, yuvishdim ; b) o’zaro, galma-gal bajarilgan harakat ma’nosi:
urishdi, tortishishdi, talashishidi kabilarni ifodalaydi.
11

$Birgalik nisbat shaklidagi fe’l ko’plik ifodalovchi -lar affiksi bilan sinonim hisoblanadi: keldilar-kelishdi, o’qidilar-o’qishdi. Yetakchi va ko’makchi felli birikmalarda birgalik nisbat ko’rsatkichi quyidagi tartibda qo’shiladi: a) yetakchi fe’lga: kel+ish+ib qoldi, quv+ish+ib ketdi; b) ko’makchi fe’lga: quvib ket+ish+di, kelib qol+ish+di; b) har ikkalasiga qo’shiladi. Bunda yetakchi fe’ldagisi birgalik ko’makchi fe’ldagisi esa ko’plik ifodalaydi: kul+ish+ib qo’y+ish+di, ayt+ish+ib qol+ish+di. MUHOKAMA VA NATIJA Tildagi har qanday fe’l bo’lishli yoki bo’lishsiz shaklda bo’ladi. Bo’lishli shakl harakatning tasdig’ini, bo’lishsiz shakl esa uning inkorini ifodalaydi: keldikelmadi. Fe’lning bo’lishli shakli maxsus grammatik ko’rsatkichga ega bo’lmaydi. Chunki uning bosh shakli doimo bo’lishli bo’ladi. Bo’lishsizlik esa quyidagi kabi maxsus vositalar yordamida ifodalanadi: -ma affiksi deyarli barcha fe’l shakllarida bo’lishsizlik ifodalash uchun xizmat qiladi: kelmadi, kemagan, kelmabdi kabi. Fe’lning ba’zi vazifadosh shakllarining bo’lishsizligini hosil qilishda –ma affikisining quyidagi morfologik shakllaridan foydalaniladi: -maslik affiksi harakat nomining bo’lishsiz shaklini yasaydi: aytishaytmaslik, borish-bormaslik kabi. -may\-mayin affiksi fe’lning –b(-ib) affiksi bilan yasaluvchi ravishdosh shaklining bo’lishsiz shaklini yasashda ishlatiladi : bilib-bilmay, ko’rib-ko’rmay. - mas affiksi fe’lning –r//-ar qo’shimchasi asosida hosil bo’ladigan shaklining bo’lishsiz shaklini hosil qilishda ishlatiladi: yurar- yurmas, borarbormas. –ma affiksi yetakchi+ko’makchi fe’lli birikmalarga quyidagicha qo’shiladi:1) yetakchi fe’lga qo’shiladi: bormay tur; 2) ko’makchi fe’lga qo’shiladi: bora ko’rma; 3) har ikkalasiga qo’shiladi: bormay qo’yma.. Bunday birikuvda yetakchi yoki ko’makchi fe’l yoki ularning har ikkalasi birgalikda ifodalaydigan 12$

Kelgusi zamonga o’tsak, "will have" sabab fe’li tez-tez ishlatiladi. “Keyingi oy
ularning uyi bo’yaladi” degan jumlani ko’rib chiqaylik. Ma’ruzachi ushbu
konstruktsiyadan foydalangan holda, shaxslar kelajakda o’z uylarini bo’yash uchun
kimnidir yollashni rejalashtirayotganini taklif qiladi.
Bundan tashqari, hozirgi mukammal zamon tugallangan harakatni ifodalash uchun
sabab fe’llari bilan ham ishlatilishi mumkin. Misol uchun, "U ko’p yillar davomida
bu salonda sochini oldi." Bu erda ma’ruzachi harakatning davom etayotgan
xususiyatini ta’kidlaydi, bu shaxsning uzoq vaqt davomida bir xil salonda
muntazam ravishda sochini olishini ko’rsatadi.
Ushbu misollar turli kontekstlarda tegishli ma’noni etkazish uchun sabab
fe’llarining turli zamonlarda qanday kelishi mumkinligini ko’rsatadi. Til
o’rganuvchilar ushbu fe’llarning zamon shakllarini to’g’ri tushunib, qo’llash orqali
harakat va vositachilar o’rtasidagi sabab munosabatlarini samarali ifodalashlari
mumkin
.
1.3. Sabab fe’llarning gapda qo’llanishi va vazifalari
Gapdagi sabab fe’llarning qo’llanishi va vazifalari predmet va harakat o’rtasidagi
munosabatni bildirishda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Sabab fe’llari sub’ektning
boshqa birovni o’z nomidan harakatni amalga oshirishiga sabab bo’layotganini
yoki biror narsa sodir bo’lishiga sabab bo’layotganligini ifodalash uchun
ishlatiladi. Ingliz tilida keng tarqalgan sabab fe’llariga "make", "have" va "let"
kiradi. Bu fe’llardan keyin odatda asosiy fe’lning asos shakli keladi.
Majburiy harakatni ifodalash uchun ko’pincha “make” fe’li ishlatiladi. Masalan,
"U akasini xonasini tozalashga majbur qildi" jumlasida "u" mavzusi akasining
xonasini tozalash ishini bajarishiga sabab bo’ladi. “Make” sabab fe’li ish-
harakatning ixtiyoriy emas, aksincha, majburiy ekanligini ko’rsatadi.
Xuddi shunday, "have" fe’li sub’ektning harakatni boshqa birovga bajarishini
tartibga solish uchun ishlatiladi. Masalan, "Men mashinamni yuvdim" jumlasida
27

kerakki, bu holatlarda refleks olmoshlari mavzuga qarab o’zgaradi. Fe’l shakli ham
son va jins jihatidan sub’ektga mos kelishi kerak. Masalan, “nosotros nos
abrazamos”da (bir-birimizni quchoqlaymiz) refleksiv olmosh va fe’l “nosotros”
predmeti bilan kelishish uchun birinchi shaxs ko’plik shaklida qo’llaniladi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, ispan tilidagi refleksiv fe’llar sub’ektning o’ziga
nisbatan qiladigan harakatlarini yoki bir nechta shaxslar o’rtasidagi o’zaro
harakatlarni ifodalash uchun ishlatiladi. Ular ispan tilining muhim jihati bo’lib,
ularning jumlalarda qo’llanilishi va funktsiyalarini tushunish samarali muloqot
uchun juda muhimdir.
Fe’l shaklining maqsadi - gapdagi sub’ektning harakatini yoki holatini ko’rsatish.
O’zbek tilida fe’llar gap ichidagi vazifasiga ko’ra turli shakllarda bo’lishi mumkin.
O’zbek tilida fe’lning uchta asosiy shakli mavjud: infinitiv, hozirgi zamon va
o’tgan zamon. Infinitive shakli fe’lning asosiy shakliga murojaat qilish uchun
ishlatiladi, hech qanday zamon yoki tomonni ko’rsatmaydi. Ko’pincha fe’lning
lug’at shakli sifatida ishlatiladi. Hozirgi zamon shakli hozirgi vaqtda sodir
bo’layotgan yoki davom etayotgan harakatlarni ko’rsatish uchun ishlatiladi. U
odatiy harakatlar yoki kelajakdagi harakatlarni ifodalash uchun ham ishlatilishi
mumkin. O’tgan zamon shakli o’tmishda sodir bo’lgan harakatlarni ko’rsatish
uchun ishlatiladi. Odatda voqealarni hikoya qilish yoki o’tmishdagi tajribalarni
tasvirlash uchun ishlatiladi. Bu uch asosiy shakldan tashqari o’zbek tilidagi fe’llar
ham turli tomonlarini, ya’ni mukammallik yoki to’liqsizlik kabi tomonlarini olishi
mumkin. Mukammal jihat tugallangan harakatlarni ko’rsatish uchun ishlatiladi,
nomukammal jihat esa davom etayotgan yoki doimiy harakatlarni ko’rsatish uchun
ishlatiladi. O’zbek tilidagi fe’llar ham predmet shaxsi va soniga qarab kelishiladi.
Ular gapdagi mavzuga mos kelish uchun hozirgi va o’tgan zamon shakllarida
qo’shilib kelishi mumkin. Umuman olganda, o’zbek tilidagi fe’lning turli shakllari
gapda sub’ektning zamon, jihati, harakat-harakatini ifodalashda hal qiluvchi rol
o’ynab, aniq va to’g’ri aloqa qilish imkonini beradi.
V. Fe’llarning sabab shakli
24

Toshkent amaliy fanlar universiteti 2-kurs ______ -guruh talabasi
_______________________________________________ ning
______________________________________________ mavzusida
yozilgan kurs ishiga
X U L O S A
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi, o’rganilganlik darajasining
aniqlanganligi_ _______________________________________________
___________________________________________________________
______________________________________________
Kurs ishining maqsad va vazifalari, tadqiq usullarining to’g’ri
belgilanganligi _______________________________________________
___________________________________________________________
_______________________________________________
Kurs ishi mavzusiga oid daliliy materiallarning to’planganligi, mavjud
ilmiy manbalarning qay darajada tahlil
qilinganligi_________ _____________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________
Kurs ishi mavzusi yuzasidan talabaning o’z nuqtayi nazarini haqqoniy aks
ettira olganligi, ko’tarilgan muammoni hal etishga ijodiy
yondashuvi________________________________________
______ _____________________________________________________
___________________________________________________
Talabaning kurs ishi mavzusini yozma madaniy nutq talablari asosida
chuqur ilmiy mushohada bilan izchillikda yoritib berganlik
34

Ilmiy rahbar:____ _________________
TOSHKENT - 2023
Kurs ishi T oshkent amaliy fanlar universiteti O’zbek tili va adabiyoti
kafedrasida bajarilgan.
Ilmiy rahbar: ___________________
Himoya 2023-yil _______ oyining ____ kuni soat_____ da T oshkent
amaliy fanlar universiteti O’zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari
himoyasi yig’ilishida o’tkaziladi.
Manzil: Toshkent shahri Chilonzor tumani Gavhar ko’chasi 1-uy
Kurs ishi 2023-yil ________oyining ___ kunida kafedraga topshirildi.
2

Sabab fe’llari tilda hal qiluvchi rol o’ynaydi, bu bizga kimdir yoki biror narsaning
boshqa shaxs yoki narsaga sabab bo’lishi yoki harakatni boshdan kechirishi
haqidagi g’oyani ifodalash imkonini beradi. Fe’llarning sabab shakli qo’shimchalar
qo’shish yoki ko’makchi fe’llar yordamida sabab munosabatini bildirish orqali
yasaladi. O’zbek tilida fe’lning asos shakliga –g a, –g a(-r), –tir, –tmoqʻ ʻ
qo shimchalarini qo shish orqali sabab shakli yasaladi. Masalan, “o’yin”
ʻ ʻ
(o’ynamoq) fe’li “o’yintir” (yasamoq/o’ynamoq) bo’ladi. Bundan tashqari, “qil”,
“ber”, “yetkaz” yordamchi fe’llari fe’lning asos shaklidan oldin qo’llanib, sabab
ma’nosini ifodalaydi. Masalan, "o’yin" "o’yin qil" (o’yin qilish) yoki "o’yin ber"
(o’ynash/o’ynash) sifatida ham ifodalanishi mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki,
sabab shakli fe’lning ma’nosini o’zgartiribgina qolmay, balki uning
morfologiyasiga ham ta’sir qiladi. Jumladan, “yugur” (yurish) fe’lining
qo’zg’atuvchi shakli “yurishtir” (yasamoq/yurmoq) bo’lib, ma’noni o’zgartirish
uchun –g’a qo’shimchasi qo’shiladi, fe’lni to’g’rilash uchun esa –ish qo’shimchasi
qo’shiladi. morfologiy1.1.Qolaversa, sababchi shaklga – sig a yoki –sig a(-r)
ʻ ʻ
qo shimchalarini qo shish orqali refleksiv yoki o zaro shaklda ham qo llanishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
mumkin. Bu bizga shaxslar yoki guruhlarning o’zlariga yoki bir-biriga sabab ta’siri
natijasida amalga oshiradigan harakatlarini ifodalash imkonini beradi. Umuman
olganda, o’zbek tilidagi fe’lning sabab shakli ish-harakatni yuzaga keltirish
tushunchasini ifodalashning ko’p qirrali usulini ta’minlaydi va til
grammatikasining muhim jihati hisoblanadi.
1.1.Sabab fe’llarning ta’rifi va xususiyatlari
Sabab fe’llari – fe’llarning o’ziga xos kategoriyasi bo’lib, kimnidir biror narsaga
sababchi qilish yoki majburlash fikrini ifodalaydi. Bu fe’llar asos fe’lga sabab
qo’shimchasini qo’shish orqali yasaladi, bu fe’lning ma’nosini o’zgartirib, ish-
harakatning sodir bo’lishiga sababchi ekanligini bildiradi. Masalan, ingliz tilida
“make” sabab fe’li “make + write = make someone write” kabi asos fe’lga “-en”
qo’shimchasini qo’shadi. Sabab fe’llarning muhim xususiyati shundaki, ular ish-
harakat uchun javobgarlikni sub’ektdan ob’ektga o’tkazadi. Boshqacha qilib
25

Harakat nomining yuqoridagi uchala shakli ham bo’lish sizlik ko’rsatkichi -ma
affiksini qabul qilmaydi. Ular ning bo’lishsiz shakli -maslik affiksi yordamida
yasaladi: ketmaslik, aytmaslik kabi. –maslik asosida hosil bo’lgan bo’lishsizlik
harakat nomining boshqa shakllariga nisbatan –sh (-ish) affiksiga mazmunan
yaqinligi mavjud: o’qish-o’qimaslik. borish-bormaslik.
Sifatdosh s ifat kabi narsaning belgisini bildirib, gapda aniqlovchi vazifasiga
xoslangan fe’l shaklidir: kelgan odam, ishlayotgan yigit kabi.
Sifatdosh, barcha fe’llar kabi o’timli va o’timsizlik, nisbat, bo’lishli-
bo’lishsizlik hamda zamon kategoriyalariga xos ma’nolarda kela oladi. Ular zamon
ma’nosiga ko’ra uch guruhga bo’linadi: 1) o’tgan zamon sifatdoshi, 2) hozirgi
zamon sifatdoshi, 3) kelasi zamon sifatdoshi.
O’tgan zamon sifatdoshi –gan (k, g undoshlaridan so’ng –kan ) affiksi bilan
yasaladi: o’qigan (kitob), yozgan (insho), tikkan(ko’ylak). Eski o’zbek tilida –
mish, -dik shaklida ham qo’llangan: E yorim, sevdigim obod ro’zg’orim. (E.J)
Sifatdoshning bu shakli 1) fe’l ning o’tgan zamon ma’nosini bildiruvchi formasini
yasaydi: borganman, borgan edim; 2 ) yot, tur, yur, o’tir kabi holat fe’llariga
qo’shilganda, hozirgi zamon ma’nosi ham ifoda lanadi: Faxriddin osilib turgan qalin
pastki labini bir-ikki qimirlatib javob berdi. (A.Q.); 3) ot oldidan kelib,
n arsaning doimiy belgisini bildiradi va sfatlovchi-aniqlovchi vazifasini bajaradi.
Bunda harakatning o’tgan zamonga oidligi ifodalanmaydi, balki narsa ning hozirgi
holatdagi belgisi asosiy o’rinda bo’ladi: xonaning ko’chaga qaragan oynasi, hovuz
boshiga to’plangan odamlar. 4) -gan affiksli sifatdosh shaxs-son
qo’shimchalarini olib, kesim vazifasida qo’llanadi. Bunda u xabar maylining
o’tgan za mon shakli hisoblanadi, -gan affiksi esa zamon (3-shaxda esa zamon
va shaxs) ko’rsatkichi sifatida qaraladi: kelganman, kelgansan, kelgan;
kelganmiz, kelgansiz, kelgan; 5) egalik, ko’plik va kelishik qo’shimchalarini
olib otlashadi: Yurgan daryo, o’tirgan bo’yr1.1.
Hozirgi zamon sifatdoshi fe’lga –yotgan, -vchi(-uvchi) affikslarini qo’shish
orqali yasaladi va quyidagi ma’no, vazifalarga ega bo’ladi:
15

ko’rsatiladi. Masalan, “yuv” fe’li “yuvmoq” ma’nosini bildirsa, refleks shaklida
qo’llanganda “o’zyuv” bo’lib, “yuvmoq” ma’nosini bildiradi. Xuddi shunday
“boshlash” fe’li “boshlamoq” ma’nosini bildirsa, refleksiv shaklda “o’zboshlash”,
ya’ni “o’z-o’zidan boshlamoq” ma’nosiga aylanadi.
Fe’llarning refleksiv shakli ko’pincha odamlarning o’ziga nisbatan qiladigan
harakatlarini ifodalash uchun ishlatiladi, masalan, parvarish qilish, kiyinish yoki
tayyorlash. Masalan, “o’zi o’zini sochta” deb “sochini tarayapti” deyish mumkin.
Xuddi shunday “o’zi o’zini tayyorlashadi” ham “u tayyorlanmoqda” degan
ma’noni bildiradi. Bu shakl fe’llarga urg’u va o’z-o’zini harakat darajasini qo’shib,
ularga ko’proq shaxsiy va individual xususiyatni beradi.
Shuni ta’kidlash kerakki, o’zbek tilida barcha fe’llarning refleksiv shakllari mavjud
emas. Ba’zi fe’llar faqat faol yoki passiv shakllarda ishlatilishi mumkin. Biroq,
refleksiv shaklga ega bo’lganlar uchun fe’ldan oldin "o’z" refleksiv olmoshini o’z-
o’zidan sodir bo’layotgan harakatni ko’rsatish uchun ishlatish muhimdir.
Fe’llarning refleksiv shakli tilga chuqurlik va jilo qo’shib, sub’ekt tomonidan o’z-
o’zidan amalga oshirilgan harakatlarning yanada aniq va batafsil ifodalanishiga
imkon beradi. Fe’llarning refleksiv shaklini anglash va undan foydalanish orqali
shaxslar o’zlarining muloqot ko’nikmalarini oshirishlari va o’zbek tilida shaxsiy
xususiyatga ega bo’lgan harakatlarni yaxshiroq ifodalashlari mumkin.
1.1.Refleksiv fe’llarning ta’rifi va xususiyatlari
Grammatikani o’rganishda tushunish va tahlil qilish kerak bo’lgan muhim
jihatlardan biri bu refleksli fe’llarning mavjudligi. Refleksiv fe’llar - fe’lning
o’ziga xos turi bo’lib, unda gap mavzusi o’z-o’zidan harakat qiladi. Bu o’z-o’zidan
yo’naltirilgan harakat refleksiv fe’llarni boshqa fe’l turlaridan ajratib turadi.
Refleksiv fe’llar jumlada ularni aniqlash va farqlashga yordam beradigan o’ziga
xos xususiyatlarga eg1.1.Birinchidan, ular refleksiv olmoshlarning mavjudligini
talab qiladi, ular gapning predmeti ham harakat ob’ekti ekanligini ko’rsatish uchun
ishlatiladi. Bu olmoshlarga o’zim, o’zing, o’zi, o’zi, o’zimiz, o’zimiz, o’zimiz va
o’zlarim kiradi. Ikkinchidan, refleksiv fe’llar odatda shaxs va raqam bilan mos
21

holatning atamasi bo’ladi. Shu sababli otlarga xos kelishik, egalik kabi grammatik
shakllarni qabul qila oladi va gapda otlarga xos vazi falarni bajaradi.
Ma’no jihatdan bir-biriga yaqin bo’lgan uch xil harakat nomi
qo’shimchalaridan –moq bilan yasalgan shakl fe’lga –sh (-ish) bilan yasalgan
shakl esa otga yaqin turadi. Shuning uchun -moq orqali fe’lning noaniq (infinitiv)
shakli hosil qilinadi. Harakat nomi shakllarining har biri o’ziga xos xususiyat lari
bilan bir-biridan farqlanadi.
-(i)sh affiksi bilan yasaluvchi harakat nomi q uyidagi xususiyatlarga ega: 1)
h arakatning nomini bildiradi, uning atamasi hisob lanadi: yurish; yozish, o’ylash;
2 ) -(i)sh affiksi bilan yasaluvchi harakat nomi shakli ko’p lik, egalik va Kelishik
affikslari bilan qo’llanganda, bu affikslarning ma’nosida deyarli o’zgarish
bo’lmaydi. Biroq, o’ rin-payt kelishigi shaklida qo’llanganda, h ozir gi zamon
sifatdoshining o’rin-payt kelishigidagi shakli bilan ma’nodoshlikka ega
bo’lishi mumkin: tuzishda-tuzayotganda-tuzayotgan vaqtda ; 3) h arakat nomining
-(i)sh affiksli shakli ko’makchilar bilan ham qo’llanib maqsad, vaqt, birgalik
kabi ma’nolarni ifodalaydi: o’qish uchun, o’ qishdan avval, o’qish bilan.
- ( u ) v affiksi bilan yasaluvchi harakat nomidagi fe’l undosh bilan
tugaganda, u un lisi orttiriladi: bor-boruv. So’z oxiri i bilan tugagan bo’lsa, i
tovushi u tovushiga, a bilan tugagan bulsa, a tovushi o tovushiga o’tadi: o’qi-
o’quv, ishla-ishlov.
-(u)v affiksi bilan yasaluvchi shakl ko’proq ot ma’nosida qo’ llanadi. Shu
bois, -(u)v affiksi yordamida yasalgan harakat nomining ayrim lari butunlay otga
ko’chgan bo’ladi: saylov, chanqov, qistov, o’quv kabi.- m o q
affiksi bilan yasaluvchi harakat nomi -(u)v affiksi yordamida
yasaluvchi shaklga nisbatan ham
kam qo’llanadi. Harakat nomi shakllari har
doim ham biri o’rnida ikkinchisini qo’llab bo’lmaydi. Masalan,Talabalarning
bilim olishini yaxshi tashkillashtirish uchun mustaqil talimga alohida e’tibor berish
zarur, gapida qo’llangan –ish qo’shimchasi bilan shakllangan barcha harakat
nomini –moq yoki –v/uv qo’shimchali shakl bilan almashtirib bo’lmaydi.
14

"men" mavzusi boshqa birovning mashinasini yuvishiga sabab bo’ladi. Subyekt
harakatni o’zi bajarmaydi, balki uni amalga oshirish uchun tartibga soladi.
"Let" fe’li kimgadir harakatni amalga oshirish uchun ruxsat yoki ruxsat berish
uchun ishlatiladi. Masalan, "U bolalarini parkda o’ynashga ruxsat berdi" jumlasida
"u" mavzusi bolalariga parkda o’ynashga ruxsat beradi yoki ruxsat beradi.
Kelasi zamon sifatdoshi fe’lga –r(-ar), -digan affikslarini qo’shish bilan
yasaladi va qo’yidagicha ma’nolarni ifodalaydi:
1. Sifatdosh yasovchi -(a)r (bo’lishsizi -mas) affiksi h o zirgi o’zbek
adabiy tilida juda kam uchraydi. Bu affiks bi lan qo’llanuvchi ayrim so’zlar
fe’ldan ko’ra sifatlarga yaqin turadi: oqar suv, so’nmas hayot kabi. Shuningdek, -
(a)r affiksi yordamida yasaluvchi shakl tuslanganda kelasi zamon gumon fe’lini
hosil qiladi: yozarman, yozarsan, yozar kabi.
2.Sifatdoshning –digan affiksi bilan yasaluvchi shakli ravishdoshning –a (-y)
affiksi bilan yasalgan shaklidan so’ng qo’shiladi va quyidagicha ma’nolarga ega
bo’ladi: a) fe’lining atributiv shaklini hosil qilishda faol ishlatiladi: o’qiydigan
kitob, bajaradigan yumush kabi; b) shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanib, kelasi
zamon maqsad ma’nosini ifodalashga xizmat qiladi: o’qiydiganman,
o’qiydigansan, o’qiydigan kabi.
Bundan tashqari, kelasi zamon sifatdoshining – jak, -gusi, -asi singari qadimiy
shakllari ham mavjud bo’lib, ular hozirgi tilimizda kelajak, kelgusi, kelasi singari
so’zlar doirasidagina uchraydi.
Sifatdoshlarning asosiy sintaktik vazifasi aniqlovchi bo’lib kelishdir. Ular
otlashganda otlarga xos sintaktik va zifalarni bajaradi: Aytilgan so’z-otilgan o’q.
Shaxs-son affikslari bilan tuslanib, mayl, zamon ma’nolarini ifodalaganda
esa kesim vazifasida keladi: Men bu kitobni o’qiganman. Sen ertaga borarsan.
Ravishdosh. Ravishdosh harakatning belgisini bildiradigan, uni biror
tomondan xarakterlaydigan fe’l shaklidir. Hozirgi o’zbek tilida ravishdoshlar
quyidagi xususiyatlariga ko’ra o’zaro farqlanadi:
28

darajasi________________________________________________
____________ _______________________________________________
___________________________________________________________
_______________________________________________
Talabaning kurs ishida ko’rarilgan muammo yuzasidan umumlashma
ilmiy-nazariy xulosalar chiqara
olganligi ________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________
Talabaning kurs ishini rasmiylashtirishi va ochiq himoya qilishi. Himoya
vaqtida talabaning mavzuni ilmiy nutq malakasi asosida izchil yorita
berish mahorati, uning axborot texnologiyalaridan to’g’ri va samarali
foydalanganlik
darajasi_________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________
Ilmiy rahbar _____________________________
Kafеdra mudiri PhD B.R.Tojiboyev
35

Fe’llarning gap ichida qo’llanilishida ma’noni etkazishda muhim rol o’ynaydigan
turli shakl va tuzilmalar mavjud. Bu shakllardan biri oddiy fe’ldir. Oddiy fe’l –
fe’lning qo’shimcha morfologik o’zgarishlari va zamon belgilariga ega bo’lmagan
asosiy shakli. Bu harakat yoki mavjudlik holatini ifodalashning eng oddiy usuli.
Sodda f
Fe’ldan anglashilgan harakatning bajaruvchi va bajariladigan harakat
o’rtasidagi munosabatining ifodala-nishi fe’l nisbati deyiladi. Masalan: Sobir
akasidan kelgan xatni Alisherga o’qitdi gapida Sobir ega, Alisherga
to’ldiruvchidir. Ushbu gapda asosiy harakat bajaruvchi Alisher , ya’ni to’ldiruvchi
bo’lib, Sobir , ya’ni ega harakat bajarilishida vosita bo’lgan shaxs xolos. Jumladagi
ikki bajaruvchi orasidagi harakat bajarish bilan bog’liq ana shunday munosabat
fe’lning nisbat shakli orqali ifodalanadi: o’qi+t+di . Fe’l nisbati maxsus shakl
yasovchi affikslar vositasida ifodalanadi. Bu affikslar fe’lning lug’aviy ma’nosini
batamom yangilamay, unga qo’shimcha ma’no bo’yog’i qo’shadi. Qiyoslang:
yuv+(di)-yuv+in+(di) - yuv+il+(di) - yuv+ish+(di) – yuv+dir+(di) . Ba’zi fe’llarga
nisbat qo’shimchalari birdan ortiq qo’shilib kelishi ham mumkin: yoz+dir+il+di,
beza+n+tir+ish+di. Bunday holda fe’l nisbati oxirgi nisbat qo’shimchasiga qarab
belgilanadi. Fe’l nisbatlarning quyidagicha beshta turi bor:
1. Aniq nisbat . Harakatning ega orqali ifodalangan shaxs yoki narsa
tomonidan bajarilganini yoki bajarilmaganini ifodalaydi. To’ldiruvchi esa
harakatning obyekti bo’ladi. Aniq nisbat maxsus affiksga ega emas: o’qidi, yozdi,
kutdi kabi sof fe’llar ana shu nisbatdadir.
2. O’zlik nisbat . Harakatning bir shaxs yoki narsaning o’zida sodir bo’lishini
anglatadi. Bu nisbat quyidagi affikslar orqali hosil bo’ladi: a) fe’l o’zak-negiziga
unlidan keyin -n , undoshdan keyin -in affiksini qo’shish orqali: o’ra+n, yuv+in; b)
fe’l o’zak-negiziga unlidan keyin - l , undoshdan keyin -il affiksini qo’shish orqali
hosil bo’ladi: cho’m+il, surka+l; d) fe’l o’zak-negiziga unlidan keyin -sh ,
undoshdan keyin -ish affiksini qo’shish orqali hosil bo’ladi: joyla+sh, ker+ish.
9

tayyorlanaman" "Men tayyorlanaman" degan ma’noni bildirsa, "Ben hazırlanmak"
"O’zim tayyorlanaman" degan ma’noni anglatadi.
Bundan tashqari, refleksiv fe’llar buyruq maylida ham ishlatilishi mumkin. O’ziga
buyruq yoki ko’rsatma berishda “dush olish” ma’nosini anglatuvchi “dush olish”
refleksiv fe’lidan foydalanish mumkin. Masalan, "Dush al!" "Dush qabul qiling!"
lekin "Kendine dush al!" "O’zingiz dush oling!"
Ushbu misollar refleksiv fe’llarning turli zamonlarda qanday qilib sub’ektni
harakatni bajaruvchisi va qabul qiluvchisi sifatida ta’kidlash uchun ishlatilishi
mumkinligini ko’rsatadi. Turli zamonlardagi fe’llarga refleksiv belgilar qo’shish
orqali biz o’z-o’zini harakatni ta’kidlaydigan yanada nozik ma’noni etkazishimiz
mumkin. Refleksli fe’llarning turli zamonlarda qo’llanilishini tushunish turk tilini
o’rganuvchilar uchun fe’l kelishik murakkabliklarini to’liq anglab olishlari uchun
zarurdir.
1.3.Refleksli fe’llarning gapda qo’llanishi va vazifalari
Oldingi xatboshida refleksiv fe’llarning turli shakllari ko’rib chiqilgan bo’lsa-da,
ushbu paragraf ularning jumlalarda qo’llanilishi va funktsiyalariga qaratiladi.
Refleksiv fe’llar sub’ektning o’ziga nisbatan qiladigan harakatini ifodalash uchun
ishlatiladi. Ular ko’pincha gaplarda sub’ekt bilan bir xil bo’lgan bevosita ob’ektni
o’z ichiga olgan harakatlarni ko’rsatish uchun ishlatiladi. Masalan, "Maria se
peina" jumlasida "peinar" (taroq) refleksiv fe’li Mariyaning o’z sochini tarashini
bildirish uchun ishlatilgan. Bunda “se” refleksiv olmosh sifatida ishlatiladi.
Shuningdek, ispan tilida refleksiv bo’lgan, lekin ingliz tilida emas, masalan,
"levantarse" (turish) yoki "acostarse" (yotish uchun) kabi ba’zi fe’llar mavjud. Bu
fe’llar sub’ektning harakatni o’zi ustida bajarayotganini bildirish uchun "me", "te",
"se" kabi refleks olmoshlarini talab qiladi.
Refleksli fe’llar o’ziga qilingan harakatni ko’rsatishdan tashqari, ikki yoki undan
ortiq shaxslar o’rtasidagi o’zaro harakatni ifodalash uchun gaplarda ham
qo’llaniladi. Masalan, "Juan y Ana se besan" jumlasida "besar" (o’pish) fe’li Xuan
va Ana bir-birlarini o’pishayotganini bildirish uchun refleksli. Shuni ta’kidlash
23

ma’no o’zaro farqlanadi: a) -ma affiksi yetakchi fe’lga qo’shilganda, ana shu
fe’lga xos harakat inkor etiladi. Biroq ko’makchi felda bo’lishlilik ma’nosi
saqlanadi: yurmay qoldi, kelmay qo’ydi kabi; b) bo’lishsizlik shakli ko’makchi
fe’lga qo’shilsa, bu fe’l bildirgan ma’nodagi harakatning inkori ifodalanadi: kelib
qolmadi, aytib qo’ymadi; d) bo’lishsilik shakli yetakchi va ko’makchi fe’lga
qo’shilganda esa qat’iy bo’lishlilik ifodalanAdi: aytmay qo’ymadi, kelmay
qo’ymadi.
-emas to’liqsiz fe’li faqatgina –gan qo’shimchali sifatdosh va -moqchi
affiksli maqsad maylidagi fe’llarning bo’lishsiz shaklini yasash uchun
qo’llanadi: ketgan emas, ketmoqchi emas kabi. Shuningdek, emas yordamida
qiyoslanayotgan ikki harakat-hodisadan sifatdosh, ravishdosh yoki harakat nomi
hamda narsa, belgi, miqdor kabilarning inkorini ifodalashda ham foydalaniladi:
o’qib emas, yozib kelish kerak; qarashi emas, kulishi chiroyli; behi emas, olma;
katta emas, kichik; o’nta emas, to’qqizta.
yo’q so’zi faqatgina –gan// -yotgan qo’shimchali sifatdoshning bo’lishsiz
shaklini yasash uchungina qo’llaniladi: ‘yozgani yo’q., borayotgani yo’q. Bu
fe’llarning yuq so’zi yordamida yasaluvchi inkor shaklida shaxs-son
ko’rsatkichlari fe’lning o’ziga qo’shiladi: yozganim yo’q, borganing yo’q, kabi.
na yordamchisi vositasida harakatning inkori alohida ta’kid bilan
ifodalanadi. Bunda fe’llar bo’lishli yoki bo’lishsiz shaklda qo’llanishi mumkin.
Fe’lning o’zi bo’lishsiz shaklda qo’llanganda, na yordamchisi bog’lovchi
vazifasini bajaradi va ma’noni kuchaytirish-ga xizmat qiladi: Na o’qidi, na
yozdi Fe’lning biror gap bo’lagi vazifasini bajarishga xoslangan shakl-lari
vazifadosh shakllar deyiladi. Fe’lning vazifadosh shakllari to’rt xil bo’lib, ular
quyidagilardan iborat: 1) harakat nomi, 2) sifatdosh, 3) ravishdosh.
Harakat nomi. Harakat nomi ish - harakatning atamasi bo’lib, gapda otga
xos vazifalar bajarishga xoslangan fe’l shaklidir. H arakat nomi -(i)sh, -(u)v, -
moq. affikslari yordamida yasaladi: kechmoq, kechish, kech uv. Harakat nomi
fe’lga xos tuslanish, zamon, mayl kabi ma’nolarni bildir maydi, balki harakat-
13

Felning vazifadosh shakillari

Купить

Информация о документе

Продавец

Felning vazifadosh shakillari