Dokument ma'lumotlari

Narxi 20000UZS
Hajmi 681.6KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Shahzodabonu

Ro'yxatga olish sanasi 17 Aprel 2025

23 Sotish

Fermer xo’jaliklari faoliyati iqtisodiy asoslari va uni takomillashtirish yo’llari

Sotib olish
MAVZU: FERMER XO`JALIKLARI FAOLIYATI IQTISODIY ASOSLARI VA UNI TAKOMILLASHTIRISH YO`LLARI MUNDARIJA……………………………………….....2 KIRISH……………………………………………….…3 I BOB. AGROBIZNES……………………………...…9 1.1 Agrobiznes va uning turlari ………………………….9 1. 2 Agrobiznesda chorvachilikni rivojlantirish……...…12 II BOB. FERMER XO`JALIGINING IQTISODIY TARMOQLARI…………………………………..…...16 2.1 Fermer xo`jaligining asosiy tarmoqlari………….….16 2.2 Fermer xo`jaligining iqtisodiy samaradorligi………20 III BOB. FERMER XO`JALIKLARIDA INOVATSION STRATEGIYALARDAN FOYDALANISH………………………………..…….25 3.1 Fermer xo`jaligi chiqindilaridan unumli foydalanish. 3.2 Biomassa energiyasini olish texnalogiyalari………29 XULOSA………………………………………….…..32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………….34 1 KIRISH 2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarni amalga oshirish, qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchilarini yanada qo’llab-quvvatlash, fermer, dehqon xo’jaliklari va tomorqa ekin maydonlaridan foydalanish samaradorligini ta’minlash, pirovard natijada yer egalarining daromadlarini ko’paytirishga bo’lgan munosabatlarini tubdan o’zgartirish maqsadida. Qishloq xo’jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish: tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini izchil rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar sektorning eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish; -paxta va boshoqli don ekiladigan maydonlarni qisqartirish, bo’shagan yerlarga kartoshka, sabzavot, ozuqa va yog’ olinadigan ekinlarni ekish, shuningdek, yangi intensiv bog’ va uzumzorlarni joylashtirish hisobiga ekin maydonlarini yanada optimallashtirish; -fermer xo’jaliklari, eng avvalo, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish bilan bir qatorda, qayta ishlash, tayyorlash, saqlash, sotish, qurilish ishlari va xizmatlar ko’rsatish bilan shug’ullanayotgan ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklarini rag’batlantirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish; -qishloq xo’jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, yarim tayyor va tayyor oziq-ovqat hamda qadoqlash mahsulotlarini ishlab chiqarish bo’yicha eng zamonaviy yuqori texnologik asbob-uskunalar bilan jihozlangan yangi qayta ishlash korxonalarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya va modernizatsiya qilish bo’yicha investitsiya loyihalarini amalga oshirish; qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash, tashish va sotish, agrokimyo, moliyaviy va boshqa zamonaviy bozor xizmatlari ko’rsatish infratuzilmasini yanada kengaytirish; 2 -sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash, melioratsiya va irrigatsiya obyektlari tarmoqlarini rivojlantirish, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish sohasiga intensiv usullarni, eng avvalo, suv va resurslarni tejaydigan zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish, unumdorligi yuqori bo’lgan qishloq xo’jaligi texnikasidan foydalanish; -kasallik va zararkunandalarga chidamli, mahalliy yer-iqlim va ekologik sharoitlarga moslashgan qishloq xo’jaligi ekinlarining yangi seleksiya navlarini hamda yuqori mahsuldorlikka ega hayvonot zotlarini yaratish va ishlab chiqarishga joriy etish bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini kengaytirish; -global iqlim o’zgarishlari va Orol dengizi qurishining qishloq xo’jaligi rivojlanishi hamda aholining hayot faoliyatiga salbiy ta’sirini yumshatish bo’yicha tizimli chora-tadbirlar ko’rish. Hozirgi davrda mamlakatimizda olib borilayotgan chuqur ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar, amalga oshirilayotgan ijtimoiy va iqtisodiy islohotlar mamlakatimizning har bir hududida o’zining ijobiy samarasini berayotgani bejiz emas. Agrar sektorining o’ziga xos xususiyatlari va u bilan bog’liq bo’lgan muammolarni tahlil qilib, keyin e'tibor yer rentasiga qaratiladi. Agrosanoat integratsiyasi va agrosanoat majmuasining mazmuni, ularning tarkibi va vazifalarida ham to’xtalib o’tiladi. Tahlilning oxirida agrobiznes va uning turlari. O’zbekistonda agrar islohotlar va ularni chuqurlashtirishning asosiy yo’nalishlari bayon etiladi. Bozor munosabatlari iqtisodiyotning hamma jabhalarining, jumladan qishloq xo’jaligini ham o’z ichiga oladi. Bu tizimda agrar munosabatlar alohida o’rin tutadi. Yer bilan bog’lik bo’lgan iqtisodiy munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi. Bu munosabatlarning obyekti yer bo’lsa, uning subyektlari yer egallari, yerda xo’jalik yurituvchilar, yerga mehnat qiluvchi kishilar hisoblanadi. Agrar munosabatlar munosabatlarning eng qadimiy shakli, chunki insonning iqtisodiy faoliyati yerni ishlashdan boshlangan. Bozor tizimi agrar munosabatlarga yangicha mazmun beradi. Yerning tovarga aylanishi, yerga xilma-xil mulkchilikning paydo bo’lishi yerning garovga qo’yilishi nihoyat yer 3 uchun pul shaklida renta undirilishi, agrobiznesning maxsus faoliyat turiga aylanishi bozor tizimi bilan bog’lik. Mavzuning dolzarbligi. Chorvachilik – qishloq xo jaliginingʻ asosiy tarmoklaridan biri. Chorvachilik mahsulotlari yetishtirish uchun chorva mollarini boqish va urchitish bilan shug ullanadi; aholini ish hayvonlari ʻ ( ot , ho kiz ʻ , tuya , bug u ʻ ), oziqovqat mahsulotlari ( sut , qatiq , go sht ʻ , yog ʻ , tuxum va boshqalar), yengil sanoatni xom ashyo (jun, teri, mo yna va h.k.), dehqonchilikhsh ʻ organik o g it bilan ta minlaydi. Chorvachilik mahsulotlari va chiqindilaridan ʻ ʻ ʼ ayrim ozuqalar (yog i olingan sut, go shtsuyak uni, suyak uni va boshqalar), ʻ ʻ shuningdek, har xil doridarmonlar (shifobaxsh zardoblar, gormonal preparatlar va boshqalar) olinadi. Chorvachilikning taraqqiy etishi va mahsuldorligi dehqonchilikning rivojlanishi, yerdan intensiv foydalanish bilan chambarchas bog liq. Chorvachilikning asosiy ʻ tarmoqlari: qoramolchilik , qo ychilik ʻ , echkichilik , yilqichilik , tuyachilik , parrandac hilik ,asalarichshshk, cho chqachilik ʻ ,quyonchilik, darrandachilik , bug uchilik ʻ , itchiliklan iborat. Jahon mamlakatlarida tabiiyiqlim sharoitlari va ozuqa bazasiga ko ra Chorvachilik rivoji o ziga xos xususiyatlarga ega ʻ ʻ MAVZUDA OID QARORLAR. Mamlakatda chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishni ko‘paytirish hisobiga oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, ishlab chiqarishning zamonaviy usullarini keng joriy etish, bu orqali qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratish, kooperatsiya munosabatlarini rivojlantirish, chorvachilik sohasi va uning tarmoqlarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, mazkur sohada zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va ilm-fan yutuqlaridan samarali foydalanishni tashkil etish maqsadida: 1. Quyidagilar: O‘zbekiston Respublikasida chorvachilik sohasi va uning tarmoqlarini rivojlantirish bo‘yicha 2022 — 2026-yillarga mo‘ljallangan dastur (keyingi o‘rinlarda — Dastur) 1-ilovaga muvofiq; 4 O‘zbekiston Respublikasida chorvachilik sohasi va uning tarmoqlarini rivojlantirish bo‘yicha 2022 — 2026-yillarga mo‘ljallangan dasturda belgilangan vazifalarni 2022-yilda amalga oshirish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” 2-ilovaga muvofiq tasdiqlansin. Dastur tegishli davrga mo‘ljallangan maqsadli parametrlar va asosiy yo‘nalishlardan kelib chiqib, har yili Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan “Yo‘l xaritasi” orqali bosqichma-bosqich amalga oshirilishi belgilab qo‘yilsin. 2. Quyidagilar Dasturni amalga oshirishning ustuvor yo‘nalishlari etib belgilansin: aholini chorvachilik mahsulotlari bilan barqaror ta’minlash hamda chorvachilik va uning tarmoqlarida ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish, ushbu sohada oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashga oid davlat siyosatining samarali amalga oshirilishini ta’minlash; chorvachilik sohasida sifat nazoratini kuchaytirish, eksportga yo‘naltirilgan raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini oshirish, qo‘shilgan qiymat zanjiriga ega mahsulotlar ishlab chiqarishni nazarda tutuvchi qulay tadbirkorlik muhitini rivojlantirish; tabiiy resurslardan samarali foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilishni tizimli yo‘lga qo‘yish, yer va suv resurslaridan oqilona foydalanishni nazarda tutuvchi choralarni ko‘rish; chorvachilik sohasida infratuzilma xizmatlarini yanada rivojlantirish, ularning sifatini yaxshilash va turlarini kengaytirish, ushbu sohaga zamonaviy bozor tamoyillarini keng joriy etish; chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish tarmog‘ini modernizatsiya qilish, sohani diversifikatsiya qilish va qo‘llab-quvvatlash uchun xususiy investitsiya hamda xorijiy kapital oqimini ko‘paytirish, shuningdek, investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish mexanizmlarini joriy qilish; 5 chorvachilik xo‘jaliklarida mehnat unumdorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash, yuqori qo‘shilgan qiymatni yaratishga qaratilgan tarmoq dasturlarini ishlab chiqish samaradorligini oshirish; chorvachilik va uning tarmoqlarida ilmiy-tadqiqot, ta’lim va maslahat xizmatlarini kengaytirish bilan integratsiyalashgan bilim va ma’lumotlarni tarqatishning samarador shakllarini joriy etish hisobidan ilm-fan, ta’lim, axborot va maslahat xizmatlari tizimini takomillashtirish, ushbu sohaga zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish; chorva mollari mahsuldorligini oshirish va ajratilgan maydonlardan unumli foydalanishni ta’minlash maqsadida bir gektar sug‘oriladigan va lalmi yer maydoni hisobidan ishlab chiqariladigan mahsulotlar me’yorlarini ishlab chiqish. 3. Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish davlat qo‘mitasining “Veterinariya fidoyisi” va “Chorvachilik fidokori” ko‘krak nishonlarini ta’sis etish to‘g‘risidagi taklifi ma’qullansin. 4. Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish davlat qo‘mitasi bir oy muddatda “Veterinariya fidoyisi” va “Chorvachilik fidokori” ko‘krak nishonlari to‘g‘risidagi nizom loyihalarini belgilangan tartibda Vazirlar Mahkamasiga kiritsin. 5. Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish davlat qo‘mitasi, Moliya vazirligi hamda manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda chorvachilik va uning tarmoqlarini rivojlantirish maqsadlari uchun 2022-yilda Jahon bankining 300 million AQSh dollari miqdoridagi kredit mablag‘larini jalb etish choralarini ko‘rsin. 6. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalariga: Dasturni o‘z vaqtida va samarali ijro etilishi ustidan parlament va jamoatchilik nazoratini o‘rnatish; . amalga oshirilgan ishlar to‘g‘risida vazirlik va idoralar hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi Raisi, viloyatlar hokimlarining 6 axborotlarini har yili Senat, Qonunchilik palatasi va tegishlicha Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi hamda xalq deputatlari viloyat Kengashlarining majlislarida eshitib borilishini ta’minlash tavsiya etilsin. (6-bandning uchinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2024-yil 2-fevraldagi PF-28-sonli Farmoni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 06.02.2024-y., 06/24/28/0099-son) 7. O‘zbekiston Milliy axborot agentligi va O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish davlat qo‘mitasi bilan birgalikda ushbu qarorning mazmun-mohiyati hamda maqsad va vazifalari ommaviy axborot vositalarida keng yoritilishini ta’minlasin. 8. Veterinariya va chorvachilikni rivojlantirish davlat qo‘mitasi manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda ikki oy muddatda qonunchilik hujjatlariga ushbu qarordan kelib chiqadigan o‘zgartirish va qo‘shimchalar to‘g‘risida Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritsin. 9. Mazkur qarorning ijrosini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasining Bosh vaziri A.N. Aripov va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi rahbari Z.Sh. Nizomiddinov zimmasiga yuklansin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. MIRZIYOYEV Toshkent sh., 2022-yil 8-fevral, PQ-120-son 7 I BOB. AGROBIZNES 1.1 AGROBIZNES VA UNING TURLARI Qishloq xo’jalik sohalaridagi tadbirkorlik faoliyati agrobiznes deyiladi. Agrobiznes tushunchasiga bevosita qishloq xo’jaligi sohasiga kirmaydigan, iroq u bilan bevosita bo’lgan faoliyat bilan shug’ullanuvchi biznes turlari ham kiritiladi. Bu qishloq xo’jaligiga texnikaviy ta’mirlash xizmat kursatish, uni mahsulotlarini qayta ishlash va iste’molchilarga yetkazib berish bilan bog’liq bo’lgan tadbirkorlik faoliyatidir. Agrobiznes agrosanoat integratsiyasi natijasida vujudga kelgan agrosanoat majmuasining barcha bo’g’inlarini qamrab oladi. i 1 Agrobiznes faoliyatining maqsadi – iste’mol bozorini yetarli miqdorda sifatli qishloq xo’jalik mahsulotlari, sanoatni esa xom ashyo bilan uzluksiz ta’minlash orqali foyda ko’rishdan iborat. Agrobiznesning asosiy shakli va bo’g’ini fermer va dehqon xo’jaliklaridir. chunki bu xo’jaliklar bevosita qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqaradi. Fermer va dehqon xo’jaliklar o’z yerida yoki ijaraga olingan yerd ish yuritib, unda mulk egasi va ishlab chiqaruvchi fermerning o’zi va oila a’zolari hisoblanib, ayrim hollarda yollanma mehnatdan foydalanishlari ham mumkin. Fermer xo’jaligining afzalligi shundan iboratki, unda mulk va mehnat bevosita qo’shiladi, bu esa ishlab chiqarishni yuqori samaradorligini ta’minlaydi va ular bozor kon’yuktura (holati)siga tez moslashaoladilar. Unda iqtisodiy manfaat va pirovard natija uchun mas’uliyat bitta faoliyatning ikki tomonini tashkil qiladi. Qishloq xo’jaligini fermerlashtirish agrar islohotlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Qishloq xo’jaligida zarar ko’rib ishlash natijasida og’ir ahvolga tushib qolgan davlat xo’jaliklarining tarkibi fermer xo’jaliklaridan iborat shirkatlar 1 www.agro.uz 8 uyushmasiga aylntirish, mavjud davlat va jamoa xo’jaliklari tarkibida ular resurslari hisobidan fermer xo’jaliklari tashkil etish hamda dehqonlarning mol- mulklari negizida dehqon xo’jaliklarini tarkib toptirish yo’li bilan hozirgi uyushgan va mulkka ega bo’lgan fermer va dehqon xo’jaliklari rivojlantirilmoqda. Fermer xo’jaliklarining barcha tashkiliy shakllarining umumiy tomoni shundaki, ular ijaraga olingan davlat yerida faoliyat ko’rsatadi. Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 14-aprel kuni global inqiroz va pandemiya sharoitida O’zbekiston qishloq xo’jaligi oldida turgan dolzarb vazifalar muhokamasiga bag’ishlab o’tkazilgan videoselektor yig’ilishida, meva- sabzavotchilik va chorvachilik tarmoqlarida mahsulot yetishtirish hajmini ikki barobarga oshirish vazifasi qo’yildi. Demak, 2020- yil mamlakat agrar sohasida samaradorlikni keskin oshirish, bu borada barcha kuch va imkoniyatlarni ishga solish yili bo’ladi. Shu o’rinda, raqamlarga e tibor qaratsak, 2020-yil yanvar oyi holatigaʼ O’zbekistonda fermer xo’jaliklari soni 92,6 mingtani, qishloq xo’jaligi korxonalari soni 27,6 mingtani, dehqon (shaxsiy tomorqa) xo’jaliklari soni 5 mln.tadan ortiqni tashkil etmoqda. 2020– yilning yanvar – dekabr oylarida ishlab chiqarilgan qishloq xo’jaligi mahsulotlari hajmi 249,8 trln. so’mni yoki 2019– yilning mos davriga nisbatan 102,8 % ni, shu jumladan, dehqonchilik mahsulotlari – 123,6 trln. so’mni (103,4 %), chorvachilik mahsulotlari – 126,2 trln. so’mni (102,1 %) tashkil qildi. 2 2 . 9 2020– yilning yanvar – dekabr oylari yakuniga ko’ra, ishlab chiqarilgan qishloq xo’jaligi mahsulotlari tarkibidagi fermer xo’jaliklarining ulushi bo’yicha eng yuqori ko’rsatkich Samarqand viloyatida (35,1 %), dehqon (shaxsiy yordamchi) xo’jaliklarining eng yuqori ulushi Navoiy viloyatida (76,7 %), qishloq xo’jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarning eng yuqori ulushi Toshkent viloyatida (14,0 %) qayd etildi. 3 Fermer xo’jaliklarining qishloq xo’jaligi mahsuloti tarkibidagi ulushi bo’yicha eng kam ko’rsatkich Toshkent viloyatida (17,1 %), dehqon (shaxsiy yordamchi) xo’jaliklarining eng kam ulushi Sirdaryo viloyatida (59,3 %), qishloq xo’jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarning eng kam ulushi Xorazm viloyatida (2,1 %) kuzatildi. Dehqonchilik mahsulotlari 2020– yilning yanvar – dekabr oylarida yetishtirilgan dehqonchilik mahsulotlarining hajmi 123,6 trln. so’mni yoki 2019– yilning mos davriga nisbatan 103,4 % ni tashkil etdi. Yetishtirilgan qishloq xo’jaligi mahsulotlarining umumiy hajmida dehqonchilik mahsulotlarining ulushi 49,5 % ni tashkil qildi. 2020– yilning yanvar – dekabr oylarida barcha toifadagi xo’jaliklar tomonidan 7 566,6 ming. t. donli ekinlar (2019– yilning yanvar – dekabriga nisbatan 1,7 % ga ko’p) yetishtirildi. Jami don yetishtirish ko’rsatkichlarini 3 10 xo’jalik toifalari bo’yicha tahlili, jami don yetishtirish umumiy hajmidan 82,0 % i fermer xo’jaliklari hissasiga to’g’ri kelishini ko’rsatdi. Agrobiznes ham qishloqlardagi tarkibiy o’zgarishlardan biridir. Agrobiznes – bu qishloqdagi agrofirmalar bilan sanoat xos resursdagi birgalikda ishlatib, iste’molga tayyor bo’lgan mahsulot yaratadi. Agrofirma – ma’lum turdagi qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirish va uni pirovard mahsulot darajasigacha qayta ishlashni qo’shib olib boradigan korxonadir. Bunday korxonalar turli mulkchilikka asoslanishi, chunonchi oilaviy xo’jalik aosida ham tashkil topib, kichik zavodlar bilan birikishi mumkin. 1.2 AGROBIZNESDA CHORVACHILIKNI RIVOJLANTIRISH Qishloq hududlarida davlat xizmatlari, shuningdek transport va axborot- kommunikatsiya aloqalari darajasi pastligicha qolmoqda. Hududiy ehtiyojlarni batafsil baholashga asoslangan va raqobat afzalliklarini hisobga olgan holda kompleks strategiya va dasturlarni ishlab chiqish talab etiladi. Xorijiy mamlakatlar bo’yicha ma’lumotlar tahlil qilinganida, qishloq hududlarining iqtisodiy taraqqiy etishi qishloq xo’jaligini rivojlantirish bilan bevosita bog’liqligi va shundagina muvaffaqiyatga erishilishi, mahallalarning muhim ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini hal etishga yo’naltirilgan subsidiyalarga asoslangan islohotlar samarasiz ekanligi kuzatildi. 4 Iqtisodiyot va sanoat vazirligining muvofiqlashtiruvi ostida amalga oshirilayotgan qishloqlarni rivojlantirish dasturlari, asosan, hududiy iqtisodiy nomutanosiblikni bartaraf etishga qaratilgan bo’lib, yirik shahar markazlari foydasi uchun, qishloq aholisining kichik bir qismi — fermyerlar va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan shug’ullanadigan boshqa tadbirkorlar sektori tomonidan qo’llab-quvvatlanadi, biroq qishloq mahallalari chetda qolmoqda. Qishloq hududlarini barqaror rivojlanishini ta’minlash mazkur ustuvor yo’nalishning asosiy maqsadi bo’lib hisoblanadi. 4 11 Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilanadi:  qishloq hududlarini rivojlantirish sohasida davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish;  qishloq hududlarini rivojlantirish uchun real ehtiyojlarni batafsil baholashni olib borish;  qishloq mahallalarini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash va manfaatlarini himoya qilish hamda qarorlar qabul qilishni nomarkazlashtirish maqsadida normativ-huquqiy bazani takomillashtirish ; Keyingi yillarda mamlakatimiz qishloq xo jaligini isloh qilish, xususan,ʻ sohada davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish, bozor munosabatlarini keng joriy qilish, qishloq xo jaligi mahsulotlarini yetishtiruvchi, qayta ishlovchi va ʻ sotuvchi subyektlar o rtasidagi munosabatlarning huquqiy asosini mustahkamlash, ʻ sohaga investitsiyalarni jalb qilish, resurstejamkor texnologiyalarni joriy etish hamda qishloq xo jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarni zamonaviy texnikalar ʻ bilan ta minlash borasida muayyan ishlar amalga oshirilmoqda. ʼ Mamlakatimiz qishloq xo’jaligi bo’yicha ulkan salohiyatga ega. Bozorlarimiz to’kin, xalqimiz rizqi mo’l-ko’l bo’lishidan tortib eksportdan qo’shimcha daromad topishgacha bo’lgan juda ko’p masalalar shu soha bilan bog’liq. Keyingi yillarda qishloq xo’jaligini isloh qilish va bozor mexanizmlarini joriy etish bo’yicha qator ishlar amalga oshirildi. Davlat xarid narxlari qariyb 3 barobarga ko’paytirilgani natijasida manfaatdorlik oshdi. Paxtachilik va g’allachilik hashar emas, chinakam daromad manbaiga aylandi. Yangi texnologiya va innovatsiyalarni joriy qilish, mehnat unumdorligi va ish haqini oshirish maqsadida 76 ta paxta-to’qimachilik klasterlari tashkil etildi. 5 Joriy yilning o’zida 25 ming gektar paxta maydonlarida suv tejovchi yangi sug’orish tizimi joriy qilindi. Foydalanishdan chiqqan 1 million 100 ming gektar yerni qayta ishga kiritish bo’yicha sa'y-harakatlar boshlandi. 5 12 Bular, albatta, yaxshi natijalar, lekin mazkur ishlar – islohotlarning birinchi bosqichi. Prezidentimiz faqat bugunni emas, balki ertangi kunni ham o’ylab, uzoqni ko’zlab islohotlarni yangi bosqichga ko’tarish vazifasini qo’ymoqda. Shu maqsadda qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 2019-2030 yillarga mo’ljallangan strategiyasi ishlab chiqilmoqda. Bu iqtisodiyotimizning asosiy o’sish nuqtasi, "drayveri" bo’ladi. Ming-minglab ish joylari yaratiladi, odamlarning daromadi oshadi. Sanoat asosida mol go‘shti yetishtirishni iqtisodiy, xo‘jalik, tabiiy-iqlim va boshqa sharoitga karab, bitta yoki bir nechta korxona tarkibida amalga oshirish mumkin. Masalan, qoramollarni ma’naviy usulda semirtirib boqishda buzoqlarni o‘stirish va yetiltirish bir xil korxonalarda, ularni jadal burdoqiga boqish esa boshqa korxonalarda amalga oshiriladi. Bunga misol qilib Respublikamizda Kattaqo‘rg‘on hissadorlik jamiyatini va Sirg‘ali cho‘chqachilik kompleksini keltirish mumkin. a) Huquqlari: - o‘z karamog‘idagi xo‘jaliklarda kunning istalgan paytida ko‘rishi va veterinariya qonunchiligi buzilganda, uni tuzatish bo‘yicha ko‘rsatma berishi; - o‘z hududidagi yuridik va jismoniy shaxslarning veterinariya qonuniga rioya qilishlarini talab etishi; - karantin joriy etilgan xollarda xo‘jalikka kirish-chiqish, tashib keltirish yoki olib ketishni man etishi. b) Vazifalari: o‘z huquqiy doirasida ishlab chiqarish veterinariya nazoratini o‘tkazadi; - xo‘jalikda davolash, emlash, veterinariya-sanitariya va boshqa tadbirlarni amalga oshiradi; 13 - Yuqumli kasalliklar qayd etilganda, shoshilinch ravishda tegishli davlat veterinariya mutaxassislariga xabar beradi va kasallikni yoyilib ketmasligi chorasini ko‘radi; - mahalliy hukumat organlariga o‘zining mutaxassislik takliflarini bildiradi (tadbirlar, choralar); - tegishli davlat vetrinariya muassasalariga risoladagi tartibda hisobot beradi; - xo‘jalikda yoki otarlarda davolash statsionarlarini va punktlarini tashkil qiladi. Shuningdek, xo‘jalikda hayvonlar nobul bo‘lsa, maxsus yoki majburiy so‘yilsa, ularga maxsus shakldagi – 100 shakl "Hayvonlarning chiqim dalolatnomasini" yolg‘iz veterinariya mutaxassislarining diagnozlari asosida tasdiqlovchi imzolari bilan berish mumkin. Aks holda hujjat noqonuniy hisoblanadi. Dalolatnoma, veterinariya vrachi yoki feldsher, zootexnik va ferma mudiri yoki brigadir ishtirokida tuziladi. Chorva mollari xo‘jaliklardan o‘nlab va yuzlab kilometr uzoqlikda joylashgan qishki yoki yozgi yaylovlarda saqlanayotgan vaqtda bu yaylovlarda davolash-sanitariya punktlari (DSP) yoki davolash profilaktika punktlari (DPP) deb atalgan punktlar tashkil etiladi va jihozlanadi. Ularning vazifasi - kasal, zaif va o‘sishdan orqada qolayotgan, otar (poda) bilan birga harakat qila olmaydigan (o‘tlay olmaydigan) mollarni muayyan joyga to‘plab, davolash va yaxshilab boqishdan iboratdir. Bu narsa ko‘plab miqdordagi mollarni nobud bo‘lishdan saqlaydi. 14 II BOB. FERMER XO`JALIGINING IQTISODIY TARMOQLARI 2.1 FERMER XO`JALIGINING ASOSIY TARMOQLARI 1990 yilda 1913 yilga nisbatan barcha turdagi yalpi go shtlar (so yilgan‟ ‟ vaznda)- 5,2 marta, sut-33,2 marta, tuxum-26,9 marta, jun-4,4 marta, pilla-8,2 marta ko paygan. Ko pchilik mahsulotlar aholi soniga nisbatan tezroq oshgan. ‟ ‟ Natijada aholi jon boshiga mahsulotlar miqdori ham har xil darajada ko paygan. ‟ Masalan, go sht-12% ga, sut174% ga, tuxum-5,7 marta ko paygan. 2000 yilda ‟ ‟ 1990 yilga nisbatan aholi jon boshiga go sht ishlab chiqarish qariyb 14 % ga, ‟ tuxum-51,5% ga, jun-2 marta, qorako l teri- 2,3 marta, pilla-55% ga kamaygan. ‟ 1990 yilda 1915 yilga nisbatan qoramollar soni qariyb 3 marta, qo y va echkilar - ‟ 2 martadan ortiqroq, cho chqalar - qariyb 185 marta, parrandalar 102 marta ‟ ko paygan, otlar esa - 20 marta kamaygan. Asosiy mahsuldor hayvonlarni shartli ‟ qoramolga (yirik koeffisiyentlar bilan hisoblanganda) aylantirilgan soni - qariyb 2,8 marta ko paygan. 2000 yilda 1990 yilga nisbatan qoramollar soni 27,6 foizga, ‟ qo y va echkilar - qariyb 1,7 foizga, otlar-50 foizga ko paygan, cho chqalar soni ‟ ‟ ‟ esa-8,8 marta, parrandalar-2,6 marta kamaygan. Asosiy mahsuldor hayvonlarni 15 sharti qoramolga aylantirilgan soni- qariyb 8 foizga ko paygan. Chorva‟ mollarining ayrim turlarini ma lum darajadagi kamayishi yoki ularni o sish ‟ ‟ sur atini nisbatan pastligi, chorva mahsulotlarini ishlab chiqarish va iste moldagi ‟ ‟ ayrim tarkibiy o zgarishlar bo lsa bu kamchiliklar 2004 yilga kelib birmuncha ‟ ‟ muvofiqlashtirishga erishildi. Ayrim turlar - cho chqachilik, parrandachilikdagi bu ‟ nomutanosiblikni barham berishda ma lum darajadagi natijaga erishildi. Chorva ‟ mollarining mahsuldorlik ko rsatkichlarida ham o zgarishlar mavjud. Masalan, ‟ ‟ 1990 yilda 1915 yilga nisbatan har bir bosh sigirdan sog ilgan sut 3,9 marta, ‟ tovuqdan olingan tuxum-3 marta, qo ydan qirqilgan jun - qariyb 3 marta, ‟ so yilgan hayvonlarning vazni ham sezilarli darajada oshgan. 2000 yilda 1990 ‟ yilga nisbatan ayrim hayvonlarning mahsuldorlik ko rsatkichlari biroz pasaygan. ‟ Masalan, har bir bosh sigirdan sog ilgan sut 14 foizga, har bir tovuqdan olingan ‟ tuxum-7 foizga, so yilgan qoramollarning vazni - qariyb 9 foizga kamaygan. ‟ Mahsuldorlik ko rsatkichlarining pasayishi dastavval hayvonlarni oziqlantirish ‟ darajasining pastligi va boshqa real imkoniyatlardan foydalanish bilan bog liq. ‟ Istiqbolda chorva mahsulotlarini ko paytirish asosan mahsuldorlikni oshirish ‟ hisobiga erishilishi maqsadga muvofiqdir. Respublikada uzoq yillardan beri ayrim chorva mahsulotlarini, shu jumladan, mol va parranda go shtlarini, jun, pilla ‟ ishlab chiqarish va sotishdan ko pchilik korxonalar zarar ko rmoqdalar. Boshqa ‟ ‟ mahsulotlarning rentabellik darajasi ham bozor iqtisodiyoti qonunlari talablariga to laroq javob bermaydi. Barcha turdagi chorvachilik mahsulotlarining iqtisodiy ‟ samaradorligini oshirish uchun quyidagi omil va imkoniyatlaridan to laroq ‟ foydalanish zarur: 1. Chorva hayvonlari mahsuldorligini oshirish. Bu o ta dolzarb ‟ vazifani bajarish uchun ularni turli xil ozuqalarga bo lgan talablarini ilmiy ‟ asoslangan rasionlar bo yicha muntazam qondirish. Natijada zotdor hayvonlarning ‟ mahsuldorlik potensiali hamda sarflangan ozuqalar samaradorligini oshirish imkoniyatlaridan to laroq foydalanish, ko proq, sifatliroq hamda arzonroq ‟ ‟ mahsulotlar ishlab chiqarish va sotish imkoniyati yaratiladi; 2. Chorva hayvonlarning zotdorlik belgilarini saqlash va yanada mustahkamlash maqsadida seleksiya, naslchilik ishlarini yuqori darajada tashkil etish, jumladan, sun iy ‟ 16 urchitish, geterozis ustunliklaridan to laroq foydalanish; 3. Qishloq xo jalik‟ ‟ korxonalari, fermer, dehqon xo jaliklarini yuqori mahsuldor zotli chorva mollari ‟ bilan muntazam ta minlash maqsadida yuqori mas uliyatli naslchilik zavod va ‟ ‟ naslchilik xo jaliklarini barpo qilish ularni imtiyozli sharoitlardan foydalanishga ‟ imkon yaratish. 4. Chorvadorlarning mehnat unumdorligi va mehnat haqini barqaror oshirish uchun texnologik jarayonlarni kompleks mexanizasiyalash va avtomatlashtirish usullaridan foydalanish; dastavval, ozuqalarni taqsimlash, sigirlarni sog ish, qo y va echkilar junini qirqish, sug orish, binolarni chorva ‟ ‟ ‟ qoldiqlaridan tozalash, ulardan foydalanish bilan bog liq va boshqa ishlarni ‟ progressiv vositalar yordamida bajarish; 5. Hayvonlarni saqlashning progressiv usullaridan, shu jumladan, bog lamasdan saqlash, mahsus qo ralardan foydalanish; ‟ ‟ 6. Asosiy vositalardan ayniqsa, chorva binolari va inshoatlari quvvatidan oqilona foydalanish; 7. Progressiv zooveterinariya xizmatlaridan foydalanish va h.k. Qoramol podasida sigirlar hissasining ko payishi tarmoqning samaradorligini ‟ bevosita oshiradi. Qoramol terisidan sifatli charm tayyorlanadi, oyoq va boshqa kiyimlar ishlab chiqariladi. Qoramollar qoldig i go ngdan foydalanish tuproqning ‟ ‟ unumdorligini, binobarin, o simliklar hosildorligini oshiradi. Demak, ‟ qoramolchilikni intensiv rivojlantirish mavjud mehnat, yer, suv va boshqa resurslardan samarali foydalanishga imkoniyatlar yaratadi va hokazo. Ulardan to laroq va samaraliroq foydalanish asosiy vazifadir. O zbekistonda uzoq yillar ‟ ‟ mahsuldorligi past, issiq iqlim sharoitiga moslashgan, kasalliklarga chidamli qoramolchilik rivojlantirilgan. Tarmoqning sosial-iqtisodiy samaradorligini oshirish maqsadida xorijiy mamlakatlardan zotdor va metis qoramollar sotib olingan. Respublika olimlari va mutaxassislari ham ularni iqlim sharoitiga moslashtirish ishlarini amalga oshirdilar va hokazo. Taxlil shuni ko rsatadiki, ‟ O zbekistonda fuqarolar(grajdanlar) urushi yillarida qoramollarning bosh soni ‟ keskin kamaygan. 1924 yili 1915 yilga nisbatan ularning bosh soni 538 ming boshga yoki 39% ga kamaygan. Bunday holat 2-jaxon urushi yillariga ham xos. 1945 yilda 1940 yilga nisbatan 445 ming boshga yoki 24% ga kamaygan. 2000 yilda 1960 yilga nisbatan mos ravishda 135 va 16 % ga ko paygan. yillarda sigirlar ‟ 17 bosh soni tezroq ko paygan. Ularning jami qoramollarga nisbatan hissasi ham‟ oshgan. Mos ravishda 1960 yilda 40,9 %, 1990 yilda-40,5, 2000yilda esa - 43,9% ni tashkil etgan. Sigirlardan sut sog ib olish, so yilgan mollarning vazni va boshqa ‟ ‟ mahsuldorlik ko rsatkichlarida ham o zgarishlar bo lgan. Masalan: 1990 yili 1960 ‟ ‟ ‟ yilga nisbatan bir bosh sigirdan sog ib olingan sut qariyb 2 marta oshgan. 2000 ‟ yilda 1990 yilga nisbatan esa mos ravishda qariyb 13% ga kamaygan. So yilgan ‟ qoramolning tirik vazni ham 2000 yilda 1990 yilga nisbatan 12% ga kamaygan. Maxsuldorlikning pasayishi yalpi sut va go sht mahsulotlarining hajmiga salbiy ‟ ta sir etgan Uzoq yillar davomida ko pchilik xo jaliklarda mol go shti ishlab ‟ ‟ ‟ ‟ chiqarish va sotishdan zarar ko rdilar, sut tannarxiga kiritilgan xarajatlarning ‟ rentabellik darajasi ham tarmoqda kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni tezlashtirishga sharoit yaratolmadi. Ko proq, sifatliroq va arzonroq qoramolchilik ‟ mahsulotlarini ishlab chiqarish hamda sotish uchun quyidagi omillar va imkoniyatlardan oqilona foydalanish zarur: 1.Sigirlardan olinadigan sut va buzoq miqdorini ko paytirish lozim. Ko p xo jaliklarda mahsuldorlikning bu ‟ ‟ ‟ ko rsatkichlari ularda rivojlanayotgan zotdor sigirlarning potensial imkoniyatiga ‟ nisbatan 2-3 marta past bo lmoqda. Natijada ularni oziqlantirish xarajatlari ‟ samaradorligi 3-4 marta pasaymoqda; 2. Go sht yo nalishdagi qoramollarni ‟ ‟ so qimga boqishga kunlik o sishi, o rtacha tirik va so yilgan vazni va boshqa ‟ ‟ ‟ ‟ mahsuldorlik ko rsatkichlari ham rivojlantirilayotgan zotlarning potensial ‟ imkoniyatidan 30-35% ga past tashkil topmoqda. Natijada ularni oziqlantirish va saqlash muddatlari cho zilib ketadi, barcha xarajatlar samaradorligi ham pasayadi; ‟ 3. Rivojlanayotgan iqlim sharoitiga moslashgan qoramollarning zotdorlik belgilarini mustaxkamlash maqsadida seleksiya va naslchilik ishlari sifatini ko tarish, shu jumladan, sun iy urug lantirishni amalga oshirish; 4. ‟ ‟ ‟ Chorvadorlarning mehnat unumdorligi va qili ngan mehnat manfaatdorligini oshirish omillaridan va imkoniyatlaridan oqilona foydalanish; 5. Asosiy vositalardan, shu jumladan, mahsus chorva binolar va inshoatlar quvvatidan yil davomida to laroq foydalanish; 6. Progressiv zooveterinariya xizmatlaridan ‟ foydalanish. 18 2.2 FERMER XO`JALIGINING IQTISODIY SAMARADORLIGI O zbekiston 1900 yilgacha qorako l qo ylarning asosiy qismi bo lgan yagona ‟ ‟ ‟ ‟ mamlakat bo lib, shu davrda mamlakatda 3 mln.boshga yaqin qorako l qo y ‟ ‟ ‟ bo lgan. XX asr boshlarida Buxorodan kam sonli qorako l qo y zotlarini Janubiy ‟ ‟ ‟ – G arbiy Afrika (hozirda Namibiya) davlatiga olib kirilgan edi. Mana shu qism ‟ qo ylar Janubiy - Garbiy Afrika Respublikasida qorako lchilikning rivojlanishiga ‟ ‟ asos bo ldi. 1850 yilda Parijda o tkazilgan xalqaro ko rgazmada fransuzlar ‟ ‟ ‟ birinchi marta manto va jaketlarni taklif qilishganda jahon bozorining asosiy e tiborini tortdi. Jahonda qorako l ishlab chiqarishda sobiq SSSR uzoq vaqt ‟ ‟ monopolist bo lib kelgan, SSSRda qorako l yetishtirish bo yicha O zbekiston ‟ ‟ ‟ ‟ birinchilardan bo lib kelgan. Jahon bozoriga yetkazib turilgan qorako l terilar 80- ‟ ‟ yillarda 7 mln.dona bo lgan bo lsa, shundan O zbekistonning hissasi 2,4 mln.dona ‟ ‟ ‟ (34,2%)ni tashkil etgan. SJK preparatining qo llanishi 1984 yil to xtatilgan ‟ ‟ bo lishiga qaramasdan, 1985- 1995 yillar davomida (SJK) stimulyatorini ‟ nazoratsiz qo llash natijasida qorako l teri yetishtirish ikki barobarga kamayib ‟ ‟ ketdi. Stimulyatorning qo llanishi tug ilajak qo zilar sonini ko paytiradi, bunda ‟ ‟ ‟ ‟ bitta ona qo y 3 yoki 4 ta qo zi tuqqan. Bu esa ona qo ylarning fiziologik holatiga ‟ ‟ ‟ 19 salbiy ta sir qilgan. Bu esa o z navbatida qorako l teri sifatiga ham ta sir ‟ ‟ ‟ ‟ ko rsatgan. 90-yillar o rtalarida jahon qorako l bozorida ishlab chiqarishning ‟ ‟ ‟ pasayganligi kuzatildi. Ishlab chiqarish pasayib ketish arafasida bo ldi. ‟ Mahsulotga bo lgan talab o smadi. Qorako l yetishtirish hajmi 70-yillarda 10 mln. ‟ ‟ ‟ bo lgan bo lsa, 80-yillarda 7 mln., 90-yillarda 4-5 mln.ga yaqin, hozirgi vaqtda 3 ‟ ‟ mln.ga yaqin deb baholanmoqda. BMTning oziq ovqat va qishloq xo jalik ‟ mahsulotlari tashkilotining ma lumotiga ko ra 19801984 yillarda jahonda ‟ ‟ qorako l ‟ qo ylar bosh soni 30 mln. deb ko rsatildi. Hozirgi vaqtda qorako l qo ylar bosh ‟ ‟ ‟ ‟ soni 15 mln. deb baholanmoqda. Jahonda qorako l ishlab chiqarishida ‟ birinchilardan Afg oniston, keyin O zbekiston undan keyin Turkmaniston, ‟ ‟ Qozog iston, Eron, Namibiya va boshqa davlatlar hisoblanadi. Qorako l ‟ ‟ O zbekistonning iftixori va boyligi hisoblanadi. Qorako l terilarining ‟ ‟ o ramalarning o ziga xosligi, tabiiyligi, naqshlarining boyligi, ipakdek ‟ ‟ yumshoqligi, yaltiroqligining yuqoriligi bilan qorako l terilar jahonda shuhrat ‟ qozondi. O zbekiston jahonda qorako l qo ylarining vatani hisoblanmay, balki ‟ ‟ ‟ qorako l qo ylarini yetishtiruvchi asosiy baza ham bo lib hisoblanadi. Qorako l ‟ ‟ ‟ ‟ yetishtirish bo yicha respublikaning yettita viloyati: Buxoro, Navoiy, Samarqand, ‟ Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax viloyatlari va Qoraqalpog iston respublikalari ‟ shug ullanadi. 1920 yillargacha qorako lchilar ko chmanchilik yoki yarim ‟ ‟ ‟ ko chmanchilik holatida bo lib quylarning mahsuldorligi past edi. Qish og ir ‟ ‟ ‟ kelgan vaqtlarda foydalanish uchun zahira ozuqa mahsulotlari yo q edi va ‟ quylarning sezilarli qismi o lib ketar edi. Shunday holatni 1892 va 1917 yillar ‟ misolida ko rish mumkin, bu vaqtda qishlov og ir kelishi natijasida qorako l ‟ ‟ ‟ qo ylarning 9095% qismi yaqin qorako l qo ylari bo lganligi ko rsatilgan. ‟ ‟ ‟ ‟ ‟ Shuning 80%i Buxoro amiri va uning yaqinlariga katta boylarga tegishli bo lgan. ‟ 1928 yil O zbekistonda birinchi marta «Muborak» qorako lchilik sovxozi tashkil ‟ ‟ etilgan, hozirgi kunda ham mana shu xo jalik qora rangli qorako l terilarini ‟ ‟ yetishtiruvchi naslchilik xo jaliklaridan biri bo lib hisoblanadi. Oxirgi vaqtlarda ‟ ‟ 20 kolxoz va sovxozlarda bo lgan qorako lchilik suruvlaridan qora rangli qorako l ‟ ‟ ‟ terilarini ishlab chiqaruvchi naslchilik zavodlari va fermalari tashkil etildi. Bular: «Nishon», «Konimex» va «Qorako l». Kulrang va sur rangli terilarni ‟ yetishtiruvchi «Oq-qapchig ay», (hozirda «Sayxun» va «Oq- qapchig ay»), ‟ ‟ «Nurota», «Qoraqum», «Karnob», «G uzor» naslchilik fermalari, Buxoro va ‟ Navoiy shirkatlari. 1935 yilda tashkil etilgan O zbekiston zonal qorako lchilik ‟ ‟ tajriba stansiyasi keyinchalik O zbekiston mustaqillikka erishgandan so ng qayta ‟ ‟ tashkil etilib «Cho l ekologiyasi va qorako lchilik ilmiy tekshirish instituti»ga ‟ ‟ aylantirildi. Hozirgi vaqtda Respublikada 18 ta naslchilik zavodi va 13 ta naslchilik xo jaliklari faoliyat ko rsatmoqda. Qorako lchilikdan olinadigan mahsulot ‟ ‟ ‟ qorako l qo zi terilari bo lib, u tabiat mo jizasi sifatida butun dunyoda ‟ ‟ ‟ ‟ mashhurdir. 2004 yili Respublikaning barcha turdagi xo jaliklarida 375 ming ‟ donaga yaqin yuqori sifatli qorako l teri ishlab chiqarilib mamlakat ichidagi va ‟ chet el iste molchilariga yetkazib berildi. Bu mahsulotni asosiy qismi horijga ‟ sotilib, mamlakat valyuta tushumini ortishiga sezilarli ta sir ko rsatadi. Bundan ‟ ‟ tashqari qorako l zotli qo ylar O zbekistonda mavjud bo lgan cho l, yarim cho l ‟ ‟ ‟ ‟ ‟ ‟ zonasi bo lgan 25 mln.ga yaqin noqulay sharoitida arzimagan efimer o simliklar ‟ ‟ va buta, butasimon o simliklardan tashkil topgan dag al oziqalardan o ta samarali ‟ ‟ ‟ foydalanishi bilan alohida e tiborga sazovordir. Eng og ir sharoitga o z ‟ ‟ ‟ chidamliligini ko rsata olgan chorva moli sifatida qadrlanadi. Qorako l quylari ‟ ‟ qorako l terisidan tashqari iste mol uchun juda sifatli bo lgan go sht mahsuloti ‟ ‟ ‟ ‟ bilan ham ahamiyatlidir. Qorako l qo y go shti boshqa zotli qo ylar go sht ‟ ‟ ‟ ‟ ‟ mahsulotlari bilan o zlarini shifobaxshligi sifati - (mramornost) muskul va yog ‟ ‟ to qimalarini qavatma-qavat joylashishi bilan keskin ajralib turadi. ‟ Qorako lchilikda teri va go shtdan tashqari, yosh quzi oshqozoni (sbichug), jun, ‟ ‟ shifobaxsh, yuqori darajali yog li sut mahsulotlari va boshqa turdagi yordamchi va ‟ qushimcha mahsulotlar olinib, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy jabhasida muhim o rinni egallaydi. Tuxum tarkibida inson organizmida 100 % hazm bo ladigan ‟ ‟ 21 oqsil hamda vitamin, moy va boshqa moddalar bor, u eng yuqori kaloriyali parhyez taom hisoblanadi. Parranda, ayniqsa jo ja go shti tarkibi ham inson organizmi ‟ ‟ uchun tez va to laroq hazm bo luvchi moy, oqsil, vitamin va boshqa moddalarga ‟ ‟ boy. G oz va o rdak go shtlarida inson organizmi uchun foydali moy, oqsil va ‟ ‟ ‟ boshqa moddalar ham mavjud. Ular katta kaloriya bo yicha cho chqa va qoramol ‟ ‟ go shtlaridan yuqori . Parrandalar tez ko payuvchi va yetiluvchi hayvondir. ‟ ‟ Tovuq, o rdak, kurka, g oz 5- 7 oylik bo lishi bilanoq tuxum bera boshlaydi. Bir ‟ ‟ ‟ tovuqdan yiliga maksimum 300 dona tuxum va undan jo ja ochirib go sht uchun ‟ ‟ boqilsa, tirik vaznda 4 s. go sht olish mumkin. Jo jalar jadal oziqlantirilsa 50-55 ‟ ‟ kunda 1,5-2,0 kg, o rdaklar esa 3-3,5 kg og irlikka ega bo ladi. Parrandachilikning ‟ ‟ ‟ boshqa hayvonlardan samaradorligi shundaki, ularga sarflanadigan ozuqalar birligiga anchagina ko proq foydali mahsulot ishlab chiqiladi. Masalan, 1 kg jo ja ‟ ‟ go shti ishlab chiqarish uchun 3,5-4 kg, g oz va o rdak go shti uchun 4,5-5 kg ‟ ‟ ‟ ‟ ozuqa birligi sarflanadi; 1kg cho chqa go shti va mol go shtlariga esa mos ‟ ‟ ‟ ravishda o rtacha 6,5-8,5 kg sarflanadi; 1kg tuxum oqsiliga mol go shti oqsiliga ‟ ‟ nisbatan 4-5 marta kam ozuqa birligi sarflanadi. Parrandachilikning qoldiq mahsuloti go ngdan o simlikchilik tarmoqlarida, ayniqsa, yopiq maydon ‟ ‟ sabzavotchiligida foydalanish ularning hosildorligini sezilarli darajada oshiradi. Parrandalarni so yishdan olingan pardan yostiq, ko rpa va boshqalar tayyorlanadi. ‟ ‟ Parrandachilikni sanoat asosida rivojlantirish mahsuldorlik va mexnat unumdorligini oshirish hamda yil davomida barqaror miqdorda tuxum va go sht ‟ ishlab chiqarish hamda sotish uchun qulay sharoit yaratiladi, kapital qo yilmalarning qaytish muddatini tezlashtiradi va hokazo. Parrandachilik, uning ‟ asosiy turi, tovuqchilik uzoq davrlardan beri rivojlantiriladi. Donishmandlarimiz parrandachilikni insonlarning yetti boyligidan biri deb ham baholaydilar. Ammo parrandachilikning tashkil etilishi uzok yillar uning xalq xo jalik axamiyatiga mos ‟ kelmagan. Parrandalarning bosh sonini ko paytirishda, ularning mahsuldorligini ‟ oshirishda, odatda oddiy ekstensiv usullardan foydalanilgan. O zbekistonda 1913 ‟ 22 yilda aholi jon boshiga 0,08 bosh parranda to g ri kelgan, har bir tovuqdan 50 ‟ ‟ dona tuxum olingan, jon boshiga atigi 21 dona ishlab chiqarilgan, xolos. Fuqarolar urushi yillarida tuxum ishlab chiqarish yanada kamayib ketgan. 1924 yilda 1913 yilga nisbatan qariyb 2 marta kam tuxum ishlab chiqarilgan. Bunday holat 2- jaxon urushi yillarida ham davom etgan. 1945 yilda 1940 yilga nisbatan tuxum ishlab chiqarish qariyb 3,5 marta kamaygan. Parrandachilikni tezroq rivojlantirish asosan tarmoqda sanoatga xos texnologiyani keng joriy etish yillaridan boshlangan. Parrandalarning bosh soni va mahsuldorligini oshirishda keskin o zgarish bo lgan. ‟ ‟ Masalan, parrandalarning bosh soni 1990 yilda 1960 yilga nisbatan 4,7 marta, Xar bir tovuqdan olingan tuxum esa qishloq xo jaligi korxonalarida qariyb 2 marta, ‟ aholi jon boshiga tuxum ishlab chiqarish esa 1,7 marta ko paygan. Ammo, 1990 ‟ yilda aholi jon boshiga 120 dona tuxum va 3,3 kg parranda go shti ishlab ‟ chiqarilgan, xolos. Bu ko rsatkich belgilangan tibbiy meyerlarga nisbatan 3-4 ‟ marta kam edi. 2000 yilda 1990 yilga nisbatan parrandalar soni qariyb 3 marta, Har bir tovuqdan olingan tuxum - 13% ga, ishlab chiqarilgan tuxum miqdori qariyb 2 marta, parrandalar go shti esa 5 marta kamaygandi.. Tarkibida 15-20 ta moddalar ‟ mavjud bo lgan omuxta yemlardan foydalanish; 2. Xo jaliklarning ‟ ‟ ixtisoslashishini hisobga olib elita hamda gibrid parranda zotlarini ko paytirish ‟ zarur. Oxirgi yillarda O zbekiston parrandachilik fabrikalarida va boshqa ‟ xo jaliklarda “Leggorn”, “Kornish”, krosslardan «Ko ng urxayseks», «Lomoni- ‟ ‟ ‟ braun» kabi tovuq zotlaridan foydalanish yuqori samara bermoqda. 3.Inkubasiya jarayonida sog lom jo ja va boshqalarni olish uchun progressiv usullardan keng ‟ ‟ foydalanish kerak. Inkubasiyalanadigan tuxumlar mahsus karton qog ozlarda va ‟ fleygalarda joylashtiriladi, 8-120 S issiklikda, nisbiy namligi 75-80% ga omborxonalarda, uzog i bilan 5-6 kungacha saqlanadi. Inkubasiyalashdan oldin ‟ tuxumlarni formaldegid yod, azon, margansovka va boshqalar mahsus moddalar bilan zararsizlantirilishi ulardan foydalanish koeffisiyentini oshadi. 1. Yosh jo ja ‟ va boshqalarni mahsus kletkalarda hamda to shamalarda saqlashning ham ‟ 23 progressiv usullaridan foydalanish lozim. Ayniqsa ularni oziqlantirish belgilangan me yorlarda va muddatlarda amalga oshirilishi, mikroklimatni saqlash aloxida ‟ axamiyatga ega. 2. Zooveterinariya xizmatining progressiv usullaridan foydalanishni tashkil etish lozim. 3. Tuxum, go sht, jo ja va parrandachilik ‟ ‟ mahsulotlarini erkin, shartnoma baholarida sotish, parrandachilikda band bo lgan ‟ ishchi va xizmatchilarga kafolatlangan mehnat haqi to lashni amalga oshirilishi ‟ muhim tadbir bo lib hisoblanadi ‟ III BOB. FERMER XO`JALIKLARIDA INOVATSION STRATEGIYALARDAN FOYDALANISH 3.1 FERMER XO`JALIGI CHIQINDILARIDAN UNUMLI FOYDALANISH Chorva fermalarida chiqadigan chiqindi birinchi galda chorva fermasining qanday chorva yetishtirishiga bog’liqdir. Masalan, chqachilik, mol fermalarini ko’p uchratamiz. Chorva fermalaridan chiqadigan chiqindi turlari o’z navbatida 2 guruxga bo’linadi. 1. Qo’shilmali chiqindilar-chorva tagiga solinadigan turli xil qo’shilmalar bilan chorva chiqindisini aralashmasi. 2. Qo’shilmasiz chiqindilar-hech qanday qo’shilma qo’shilmagan chorva chiqindisi. Bu chiqindilarning chorva fermalaridan chiqish miqdori turlicha bo’ladi. Fermalardan chiqadigan chorva chiqindilari va suyuqliklari miqdori boqilayotgan chorvaning yoshi va og’irligiga bevosita bog’liqdir. Masalan, past unumdorlikdagi buqadan chiqadigan chiqindi miqdori yetilgan samarador buqa chiqindisi miqdoriga nisbatan ancha kam bo’ladi. Har bir chorvadan olinadigan kunlik chiqindi miqdori quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: bu erda: E km -rattsiondagi chorva yemishlarining quruq 2 miqdori (kg); K km -qo’shilmadagi quruq chiqindilar uchun o’rinlidir. 24 Shu o’rinda chorva chiqindilari yana 2 guruxga, ya`ni qattiq va suyuq chorva chiqindilariga ajratishimiz mumkin. Bu esa o’z navbatida qo’shilmali va qo’shilmasiz chorva chiqindilari bilan uzviy bog’lanib ketadi. Fermerlardan qattiq chorva chiqindilar olish uchun turli xil qo’shilmalar muhim ahamiyat kasb etadi. Birinchi galda qo’shilmalar chorva suyuqliklarini singdirib oladi, bu bilan birga uning tarkibidagi ammiyakli azot ham singib ketadi. Qo’shilmaning chorva chiqindisiga qo’shilishi natijasida chiqindining fizik- kimyoviy va biologik xossalari o’zgarib ketadi. Qo’shilma sifatida somon, chor, payraxa, apilka, barglar va igna bargli daraxtlardan foydalanish mumkin. Qo’shilmani qo’shilish miqdori chorva turi, ularning foydalanish talablariga bevosita bog’liqdir. Turli xil chorvalar uchun kunlik qattiq chiqindi olish uchun qo’shilmalarning quyidagi me`yorini belgilaymiz (jadval). jadval № Chorva turi Somon, kg Torf, kg Opilka,kg 1 Qora mollar 4-5 6-8 3-4 2 Otlar 2-4 5-6 2-3 3 Echkilar 0,5-1 0,8-1 1,5-2 4 Cho’chqa (bolalari b-n) 5-6 6-8 - Cho’chqalar 2-3 3-4 2,5-3 Cho’chqachalar 1-1,5 1,5-2 - Qattiq chiqindilarning yillik miqdori chorva turiga, uning soniga hamda yoshiga uzviy bog’liqdir. Qattiq chiqindining bitta chorvadan yillik ajralib chiqish miqdori quyidagi jadvalda keltirilgan (tonna hisobida). jadval № Chorva turlari Fermadagi kun davomiyligi 180 gacha 180-200 200-220 220-240 1 Qora mollar 4-5 6-8 8-9 9-10 25 2 Otlar 2,5-3,5 4-4,5 5-6 7-8 3 Cho’chqalar 1 1,3 1,6 1,9 4 Echki va takalar 0,4-0,5 0,6-0,8 0,9 1 Chiqindining yillik chiqish miqdorini quyidagi ifoda orqali aniqlash mumkin. Q = D( q e +q m +q c +k )m bu erda: q m -chorvadan chiqadigan kunlik chqindii miqdori; q c - bita chorva chiqindisini yuvib tashlash uchun ketadigan suv miqdori; k- bita chorva uchun kunlik qo’shilma miqdori; D- chiqindi to’plangan kunlar soni; m-fermadagi chorva soni. Qo’shilmasiz chorva chiqindilarining chiqish miqdori ham chorva soni, og’irligi, chorva chiqindisidagi suyuqlikning miqdori, chorva yoshi, yemlash turiga asosan aniqlanadi. Chorva fermasidan chiqadigan qo’shilmasiz chiqindining kunlik miqdori quyidagi ifoda orqali aniqlanadi. bu erda: m ei - chorvadan chiqadigan kunlik chiqindi miqdori, (kg) m bi -chorva chiqindisini tozalash uchun ketadigan suv miqdori, (kg) o’zi oquvchan yuvishda 0,2-0,5 kg to’g’ri yuvishda 5,0-6,0 kg miqdorida belgilanadi. m bkk -mexanik ulanishlar miqdori. (Har bir chorva chiqindisini aniqlash Qora mol ferma uchun 0,01-0,07 Cho’chqa fermalari uchun 0,002-0,01 qabul qilinadi. n 1 – chorva soni m – unumdor chorva guruhlarining fermadagi soni Qora mol fermalarida chiqadigan chiqindilar miqdorini quyidagi jadvaldan bilib olish mumkin. Qora mol fermasidagi chorva chiqindilarning o’rtacha namligi: qora mollarda 86%, sut beruvchi sigirlarda 88% ni tashkil qiladi. Cho’chqa fermalaridagi chiqindining chiqish miqdorini quyidagi 20-jadvaldan bilib olishimiz mumkin. Cho’chqalardan chiqadigan chiqindi miqdori bevosita cho’chqalarni qay darajada yemlashga bog’liqdir. Cho’chqalar to’liq ratsional komtsorkalar bilan 26 yemlanganda chiqindi namligi 88,1% ni, ko’p komponentli yemlar bilan yemlanganda 90,6% namlikni tashkil qiladi. Yuqoridagi jadvaldan har bir kishi qanday chorva turi qanday holatda, qatarzda, qancha miqdorda chiqindi ajralib chiqishini bilib olishi mumkin. Buning natijasida iste`mol darajasidan kelib chiqqan holda ferma yaqinida o’sha iste`moLtalabini qondira oladigan qurilmalar qurishimiz mumkin bo`ladi. Chorvachilik chiqindilarining tarkibi Chorva chiqindilarining tarkibi bevosita chorvaning turi, uning yoshi, yemlash turi, yemlash texnologiyasi, hamda chorvaning samaradorligiga umumiy bog’liq bo’ladi. Chorva chiqindilari kimyoviy tarkib jihatidan moddalarga juda boy bo’lib, ularning miqdorini quyidagi jadvaldan bilib olamiz. jadvalda % hisobida qo’shilmasiz chiqindining kimyoviy tarkibi keltirilgan. 27 3.2 BIOMASSA ENERGIYASINI OLISH TEXNALOGIYALARI. Keyingi vaqtlarga kelib, aholi sonining oshib borishi natijasida ularning turli xil energiyalarga bo’lgan ehtiyojlari ham ortib bormoqda. Insonlar turli xil energiya manbalarini ishlab chiqirish va undan foydalanish bilan bu muammoga ma’lum miqdorda yechim topmoqdalar. Chiqindilar asosida biomassa energiyasini olish ham noan’anaviy energiya manbalaridan biri hisoblanib, insonlarning gaz va ekologik toza bo’lgan o’g’itga nisbatan ehtiyojlarini qondiradi. Biogazning energetik tarkibi 22600 kj/m 3 yoki 5500 kkall/m 3 dan iborat. Tabiiy gaz esa 7000 kkall/m 3 ni tashkil qiladi. Bundan ko’rinib turibdiki, biogaz tabiiy gazdan energiya jihatidan hech qancha farq qilmas ekan, (1kj=4185 kkall) 1 kg biogaz 1,18 kg mazutning issiqlik energiyasini bera oladi. Umumiy qilib aytganda, 1m 3 biogaz 0,6-0,8 kg yoqilg’i energiyasi quvvati bilan ekvivalentdir. Biogaz gazlar aralashmasi hisoblanib, uning asosiy komponentlari quyidagilardan iborat: metan (SN 4 ) 55-70% va karbonad angidrid gazi (SO 2 ) – 28- 43 hamda juda oz miqdorda boshqa xildagi gazlar ajralib chiqadi. O’rtacha 1 kg organik mahsulotni biologik parchalash natijasida 0,18 kg metan, 0,32 kg suv va 0,3 kg parchalanmaydigan qoldiq qismlarga bo’linadi. Organik mahsulotdan biogaz ajralib chiqish, shu mahsulot tarkibidagi bakteriyalar hisobiga amalga oshadi. Bu bakteriyalar 3 guruhga bo’linib, quyidagilardan iborat: 1. Psixrofill bakteriyalar 5 0 …20 0 diapazondan effektli ishlaydi. 2. Mezofilli bakteriyalar bevosita harorat ko’tarilishida, ya`ni 30 0 …42 0 S dipazonlarda samarali ishlaydi. 28 3. Termofilli bakteriyalar yuqori haroratda 54 0 …56 0 S dipazonlarda ijobiy natija beradi. Bu bakteriyalar ishtirokida biogaz ajralib chiqishi ancha tezlashadi. Haroratning har 10 0 S ga oshishi natijasida biogaz ajralib chiqishi 2 barobarga ortadi. Organik mahsulotlardan biogaz ishlab chiqarishda biokimyoviy tenglikni e’tiborga o 6 lish kerak. Organik mahsulotlar tarkibidagi kislotalar miqdorining oshib ketishi natijasida biogaz ajralib chiqish kamayib ketadi. Bu holatda organik mahsulotning miqdorini ko’paytirish yoki qo’shimcha aralashmalar qo’shish kifoya. Biogaz ajralib chiqishining sekinlashishini bartaraf etish uchun uglerod va azot orasidagi organik mahsulot tarkibiga, azot moddasi mavjud aralashmalar qo’shish zarur. Masalan: Chorva suyuqligi yoki unchalik ko’p bo’lmagan miqdordagi ammoniy tuzidan 1m 3 organik mahsulotga 50-100 gr qo’shish kerak. Yuqori namlik va servodorod gazning ortiqchaligi qurilmadagi metall qismlarining yemirilishiga olib keladi. Organik mahsulot namligi qish oylarida 88- 90%, yoz oylarida 92-94% bo’lishi talab qilinadi. Biomahsulotdan biogaz ajralib chiqishining birinchi kunlarida 60% karbonat angidrid gazi ajralib chiqadi. Buning natijasida biogaz yaxshi yonmaydi. Keyingi 3 kunlarda ajralib chiqqan biogaz yaxshi yonadi. Biogazdan biz tabiiy gazdan foydalanganimizdek foydalanishimiz mumkin. Biogazdan ko’proq tabiiy gaz yetib borishi qiyin bo’lgan uzoq joylarda foydalanishimiz maqsadga muvofiqdir. Ana shu hollarda biogazning ish unumdorligi va samaradorligi maqsadga muvofiq holda bo’ladi. Biomahsulotdan biomassa energiyasi olish texnologiyasi tejamkor samarali texnologiyadir. Mavjud texnologiya bir qator sotsial – tejamkor muammolarni: oziqovqat muammolarini energetik muammolarni va ekologik muammolarni hal qiladi. 6 Borisov E.F. Iqtisodiy nazariya. Darslik. Qayta ko'rib chiqilgan va qo'shimcha 2- nashr - M. Prospekt, 2019.- p. 144-208-544 29 Bu texnologiya natijasida vujudga keladigan mahsulotlar bir tomondan ekologik toza o’g’it sifatida qishloq xo’jaligida hosildorlikni oshirib borishiga xizmat qilsa, ikkinchi tomondan biogaz foydali energiya manbasi hamda turli sohalarning issiqlik jarayonida ishtirok etuvchi asosiy mahsulot sifatida foyda keltiradi. Biomassa energiyasi olingandan so’ng qolgan qoldiq chiqindi ekologik toza o’g’it sifatida foydalaniladi. Fermentatsiya jarayonidan so’ng qo’shilmasiz chiqindining agrokimyoviy tarkibi quyidagi komponentlardan quyidagi miqdorda tashkil topadi. Namlik % NH 4 tabiiy nam subst ratdagi% Umum i y azot % Yonilg’i Kul % K 2 O/K P 2 O 5 /P CaO/Ca MgO/Mg 99,3 0,28 40,0 23,80/19,75 0,87/0,38 1,65/1,18 2,95/1,78 4,3 99,2 0,28 35,0 24,27/20,14 0,89/0,39 1,68/1,29 1,68/1,01 9,2 Qo’shilmasiz va qo’shilmali chorva chiqindilari tarkibidagi turli xil kimyoviy moddalar qishloq xo’jaligi va o’simliklar uchun juda foydalidir. Fermentatsiya jarayonidan o’tgan chorva chiqindilarining tuproqqa ta’siri benihoya katta hisoblanadi. Tuproqni turli xil kalloid brikmalarga boy bo’lishi uning hosildorlik darajasining yuqori bo’lishiga olib keladi. jadval Qo’shilmasiz chiqindi tarkibidagi quruq moddalar % Quruq organik moddalar miqdori % Organik moddalar kg Qayta ishlangan organik moddalar kg 8 6,0 600 360 30 6 4,5 450 270 4 3,0 300 180 2 1,5 150 90 XULOSA Chorvachilik – mamlakat qishloq xo‘jaligining muhim tarkibiy qismidir. Chorvachilik tarmoqlarining maqsadga muvofiq, samarali joylashtirilishi, rivojlantirilishi respublikada mehnat taqsimoti ijobiy hal etilishiga bevosita ta’sir etadi. 2014 yilda qoramolchilikni rivojlantirish bo‘yicha qabul qilingan dasturlar doirasida: qoramollar sonini 11mln.145ming bosh, shundan sigirlar sonini 4 mln.120 ming boshga yetkazish; chetdan 8 ming boshdan ortiq naslli qoramollar olib kelish; 2 mln.100 ming bosh sigirlarni sun’iy urug‘lantirish belgilangan. Qoramolchilik bo’yicha 532 ta kichik qoramolchilik xo‘jaliklari tashkil etildi va ularda 14 ming 64 bosh qoramol parvarish qilinmoqda. Buning uchun jami 84 mlrd. 794 mln. so‘mlik mablag‘ o‘zlashtirildi. Qoramolchilikni rivojlantirishda naslchilikni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Joriy yilda xorijiy davlatlardan jami 31 bosh naslli qoramollar olib kelinib, ularning umumiy soni 36 ming 621 boshni tashkil etadi. Bugungacha chetdan keltirilgan naslli mollardan 104,2 ming boshdan ortiq naslli buzoqlar olindi va ularning umumiy soni 148,8 ming boshga yetkazildi. 2019-yilda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining o‘sish sur’ati 2018-yilga nisbatan 102,5 foizni tashkil etdi. Umuman olganda, 2017–2019 yillarda qishloq xo‘jaligida yalpi mahsulot ishlab chiqarish 1,5 baravarga va aholi 31 jon boshiga 1,4 baravarga (2019 yil narxlarida) oshdi. Shu bilan birga, o‘simliklarni etishtirish 1,3 baravar, chorvachilik mahsulotlari 1,7 baravar o‘sdi Dastur chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishni ko paytirish hisobiga oziq-ʻ ovqat х avfsizligini ta’minlash, ishlab chiqarishning zamonaviy usullarini keng joriy etish, kooperatsiya munosabatlarini rivojlantirish, chorvachilik sohasini davlat tomonidan qo llab-quvvatlashga yo naltirilgan. Uning ustuvor yo nalishlar aholini ʻ ʻ ʻ chorvachilik mahsulotlari bilan barqaror ta’minlash hamda chorvachilik va uning tarmoqlarida ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish; chorvachilik sohasida sifat nazoratini kuchaytirish, eksportga yo naltirilgan ʻ raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini oshirish; tabiiy resurslardan samarali foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilishni tizimli yo lga qo yish, yer va suv resurslaridan oqilona foydalanishni nazarda tutuvchi ʻ ʻ choralarni ko rish; ʻ chorvachilik sohasida infratuzilma х izmatlarini yanada rivojlantirish, ularning sifatini ya х shilash va turlarini kengaytirish, ushbu sohaga zamonaviy bozor tamoyillarini keng joriy etish;chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish tarmog ini ʻ modernizatsiya qilish, sohani diversifikatsiya qilish va qo llab-quvvatlash uchun ʻ х ususiy investitsiya hamda х orijiy kapital oqimini ko paytirish, shuningdek, ʻ investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish me х anizmlarini joriy qilish; chorva mollari mahsuldorligini oshirish va ajratilgan maydonlardan unumli 32 foydalanishni ta’minlash maqsadida bir gektar sug oriladigan va lalmi yer maydoniʻ hisobidan ishlab chiqariladigan mahsulotlar me’yorlarini ishlab chiqish. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 1. O’zbekiston Respublikasining 2020-yil 29-sentabrda qabulqilingan “O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”giO’RQ-639-sonli Qonunining (O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 2020-yil, № 9, 540- modda) 4-moddasi . 2. B.Y.Xodiyev, A.SH.Bekmurodov, U.V.G’ofurov, B.K.Tuxliyev. О’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, О’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yо’llari va choralari» nomli asarini о’rganish 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 17-apreldagi “Qishloq xo’jaligi sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-5708-son farmoni bilan ham Qishloq xo’jaligi vazirligi asosiy vazifalari va faoliyat yo’nalishlari belgilab berilgan. 4. Borisov E.F. Iqtisodiy nazariya. Darslik. Qayta ko'rib chiqilgan va qo'shimcha 2-nashr - M. Prospekt, 2019.- p. 144-208-544. 5. 2019 yil 26 apreldagi O’zbekistonRespublikasiPrezidentining “Fermer, dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer egalari faoliyatini takomillashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ-3680-sonli 6. A. S. Soliev «Iqtisodiy geografiya asoslari» ma`ruza matni 7. www.Lex.uz 8. www.wikipedia.org 9. Qalampir.uz 10. Agro.uz 33 34 i

Fermer xo’jaliklari faoliyati iqtisodiy asoslari va uni takomillashtirish yo’llari

Sotib olish