Filips egri chizig’i. Modelning zamonaviy talqini - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	54.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zokirjon Xolmuhammedov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Aprel 2025

15 Sotish

Filips egri chizig’i. Modelning zamonaviy talqini

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
____________________________________________ INSTITUTI
“________________________________________” FAKULTET
“ ________________________________________ ” KAFEDRASI
“ ___________________________________________________
________________________________________ ” FANIDAN
KURS ISHI
МАVZU: Filips egri chizig’i. Modelning zamonaviy talqini
Bajardi: ______________________________
______________________________
Qabul qildi: ______________________________
___________________________

T A S D I Q L A Y M A N
_____________________________________________________
_____________________________________________________
KURS ISHIGA BERILGAN VAZIFA
MAVZU:_______________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Amaliy ko’rsatmalar:_____________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Ish reja:_______________________________________________________________
1.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
2.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
3.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Qabul qildim:__________________guruh talabasi _____________________________
Rahbar:
_______________________________________________________ ___________________
(o’qituvchining ilmiy darajasi va F.I.SH) (imzo)
Muddati:”___________”___________________________202__ yil
2

________________________________________________________ fakulteti
____________________________________________________mutaxassisligi
___kurs____________guruh talabasi______________________________ning
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
_________________________________mavzusida bajargan kurs ishiga berilgan
T A Q R I Z
Kurs ishi rejasi____________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Kurs ishin mazmuni_____________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Grafik________________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Ma’lumoti:____________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Xulosa________________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
“______”________________2024 yil
Taqrizchi______________________________________________________________________
(taqrizchining lavozimi, ismi va familiyasi) (imzo)
3

MAVZU: Filips egri chizig’i. Modelning zamonaviy
talqini
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….6
Asosiy qism
I BOB: FILIPS EGRISI: NAZARIY ASOSLAR VA RIVOJLANISH
BOSQICHLARI.
1.1 Filips egri chizig‘ining yaratilish tarixi va nazariy asoslari 9
1.2 Ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasidagi bog‘liqlik:klassik va keynesiy yondashuvla
11
1.3 Filips egri chizig‘ining tanqidi va ilk modifikatsiyalari (Phelps va Fridman
yondashuvlari) 14
II BOB: FILIPS EGRISI MODELLARINING ZAMONAVIY TALQINI.
2.1 Rotsional kutishlar nazariyasi va yangi klassik yondashuv: Filips egri
chizig‘ining qayta ko‘rib chiqilishi 17
2.2 Yangi Keynesiycha Filips egrisi (NKPC): nomukammal raqobat va narxlar
yopishqoqligi 20
2.3 Filips egri chizig‘ining zamonaviy modellarini empirik baholash: zamonaviy
iqtisodiy tahlil usullari 23
III BOB: O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTIDA FILIPS EGRISI
TALQININING AMALIY TADQIQI.
3.1 O‘zbekiston iqtisodiyotida inflyatsiya va ishsizlik dinamikasi (so‘nggi yillarga
oid statistik tahlil) 26
3.2 Filips egri chizig‘i modelining O‘zbekiston sharoitiga moslashuvi va amaliy
ahamiyati 29
4

3.3 Inflyatsiya va ishsizlikni boshqarishda Filips egri chizig‘i asosida ishlab
chiqilgan taklif va tavsiyalar 31
Xulosa 34
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 36
Internet saytlar 37
5

К IRISH
Bozor iqtisodiyotida makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlash, inflyatsiya va
ishsizlik kabi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni optimal darajada ushlab turish
har bir mamlakat iqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Har bir hukumat iqtisodiy o‘sish bilan bir qatorda barqaror narxlar darajasi va
yuqori bandlikni ta’minlashni maqsad qilib qo‘yadi. Bu ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi
o‘zaro bog‘liqliklarni tushunish esa zamonaviy makroiqtisodiyot nazariyasining
markaziy masalalaridan biri bo‘lib kelmoqda. Aynan shu nuqtai nazardan
qaralganda, Filips egri chizig‘i — inflyatsiya bilan ishsizlik o‘rtasidagi nisbatni
ifodalovchi nazariy model sifatida o‘zining dolzarbligini saqlab kelmoqda. U
nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy iqtisodiy siyosatni shakllantirishda ham
muhim ahamiyat kasb etadi.
Filips egri chizig‘i dastlab 1958-yilda ingliz iqtisodchisi Alban Uilyam
Filips tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, u o‘z tadqiqotida Buyuk Britaniyada
1861–1957 yillar oralig‘idagi ma’lumotlarni tahlil qilgan va ish haqi o‘sishi bilan
ishsizlik darajasi o‘rtasida teskari bog‘liqlik mavjudligini aniqlagan. Ushbu
nazariya keyinchalik umumlashtirilib, inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi
bog‘liqlikni ifodalovchi model sifatida keng qo‘llanila boshlandi. Keynesiy
nazariyaga asoslangan bu yondashuv, uzoq yillar davomida iqtisodiy siyosat
yuritishda asosiy mezonlardan biri bo‘lib xizmat qildi. Ammo vaqt o‘tishi bilan,
ayniqsa 1970-yillarda yuzaga kelgan stagflyatsiya (ya'ni yuqori inflyatsiya bilan
birga yuqori ishsizlik) holati Filips egri chizig‘ining amaliy qiymatini shubha
ostiga qo‘ydi va yangi yondashuvlar, modifikatsiyalar zaruratini keltirib chiqardi.
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab yangi klassik va yangi keynesiycha
yondashuvlar vujudga kela boshladi. Rotsional kutishlar nazariyasi tarafdorlari (M.
Fridman va E. Phelps) Filips egri chizig‘ining uzoq muddatli shakli vertikal
bo‘lishini ilgari surib, narxlar va ish haqining moslashuvchanligini ta’kidladilar.
Keyinchalik esa, yangi keynesiycha model — Yangi Keynesiycha Filips Egri
Chizig‘i (New Keynesian Phillips Curve, NKPC) ishlab chiqildi. Bu model
inflyatsiya kutishlari, narxlar yopishqoqligi va nomukammal raqobatni inobatga
6

olgan holda, ancha real shart-sharoitlarga moslashgan shaklda ishlab chiqilgan.
Ushbu zamonaviy yondashuvlar hozirgi kunda markaziy banklar va hukumatlar
tomonidan inflyatsiyaga qarshi kurashish siyosatini ishlab chiqishda faol
qo‘llanilmoqda.
Mazkur kurs ishining mavzusi — "Filips egri chizig‘i va uning zamonaviy
talqini" — dolzarb hisoblanadi, chunki O‘zbekiston sharoitida ham inflyatsiya va
ishsizlik darajasi o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu ikki ko‘rsatkichni bir
vaqtning o‘zida samarali boshqarish masalasi hal qilinishi kerak bo‘lgan ustuvor
yo‘nalishlardan biridir. So‘nggi yillarda O‘zbekiston iqtisodiyotida bozor
mexanizmlarining joriy etilishi, narxlarning liberallashuvi va mehnat bozoridagi
islohotlar fonida inflyatsiya va ishsizlik darajasida sezilarli o‘zgarishlar
kuzatilmoqda. Shu bois, Filips egri chizig‘ining turli modifikatsiyalarini amaliy
tahlil asosida baholash va ularning O‘zbekiston sharoitidagi qo‘llanilish
imkoniyatlarini o‘rganish alohida ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishining asosiy maqsadi — Filips egri chizig‘ining nazariy asoslarini,
zamonaviy talqinlarini o‘rganish hamda O‘zbekiston misolida uning amaliy
ahamiyatini aniqlashdan iborat. Shu bilan birga, ish davomida quyidagi vazifalarni
amalga oshirish ko‘zda tutilgan: Filips egri chizig‘ining shakllanish tarixini
o‘rganish, klassik va zamonaviy modellarning farqli jihatlarini aniqlash, inflyatsiya
va ishsizlik o‘rtasidagi bog‘liqlikni iqtisodiy tahlil asosida ko‘rsatish, O‘zbekiston
iqtisodiyotidagi statistik ma’lumotlarga tayangan holda empirik tahlil o‘tkazish va
asoslangan ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqot obyekti sifatida Filips egri chizig‘ining nazariy modifikatsiyalari
va ularning iqtisodiy siyosatga ta’siri olinadi. Tadqiqot predmeti esa — inflyatsiya
va ishsizlik o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni turli iqtisodiy modellar yordamida tahlil
qilish va amaliyotda qo‘llash imkoniyatlarini aniqlashdan iboratdir. Kurs ishida
qator ilmiy-nazariy manbalar, jumladan xorijiy va mahalliy iqtisodchilarning
asarlari, xalqaro moliyaviy institutlar hisobotlari, Davlat statistika qo‘mitasi
ma’lumotlari hamda Markaziy bankning rasmiy hisobotlari tahlil qilinadi.
7

Shuningdek, tadqiqot uslubi sifatida tarixiy-taqqoslov usuli, empirik tahlil, grafik
metod, hamda statistik regressiya tahlilidan foydalaniladi.
Umuman olganda, ushbu kurs ishi orqali talabada inflyatsiya va ishsizlik
o‘rtasidagi murakkab iqtisodiy munosabatlarni chuqur anglash, turli iqtisodiy
maktablarning yondashuvlarini solishtira olish, shuningdek o‘z mamlakati
sharoitida Filips egri chizig‘i modelini amaliy nuqtai nazardan tahlil qilish
ko‘nikmasi shakllanadi. Bu esa, o‘z navbatida, bo‘lajak iqtisodchi-mutaxassislar
uchun zaruriy bilim va tahliliy salohiyatni mustahkamlashga xizmat qiladi.
8

I BOB: FILIPS EGRISI: NAZARIY ASOSLAR VA RIVOJLANISH
BOSQICHLARI.
1.1 Filips egri chizig‘ining yaratilish tarixi va nazariy asoslari
Makroiqtisodiy nazariyada inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi bog‘liqlik
masalasi uzoq yillardan buyon muhim ilmiy izlanishlarning markazida turib keladi.
Bu ikki makroiqtisodiy ko‘rsatkichning o‘zaro ta’siri mamlakatda iqtisodiy
siyosatni shakllantirishda, ayniqsa monetar va fiskal siyosat choralarini belgilashda
hal qiluvchi ahamiyatga ega. Filips egri chizig‘i ushbu bog‘liqlikni ifodalovchi
dastlabki empirik model bo‘lib, u 1958-yilda ingliz iqtisodchisi Alban Uilyam
Filips tomonidan taklif etilgan. Uning “Unemployment and the Rate of Change of
Money Wage Rates in the United Kingdom, 1861–1957” nomli maqolasida Buyuk
Britaniyadagi mehnat bozoriga oid deyarli bir asrlik statistik ma’lumotlar asosida
shunday xulosa chiqarilganki, ishsizlik darajasi past bo‘lsa, ish haqi o‘sish sur’ati
yuqori bo‘ladi, va aksincha — ishsizlik yuqori bo‘lsa, ish haqi o‘sishi susayadi.
Ushbu kuzatuv asosida Filips ish haqi o‘sish sur’ati bilan ishsizlik darajasi
o‘rtasida teskari nisbat mavjudligini ko‘rsatdi.
Keyinchalik, iqtisodchilar bu modelni ish haqi o‘sishi o‘rniga inflyatsiya
ko‘rsatkichi bilan almashtirish orqali yanada umumlashtirishdi. Inflyatsiya va
ishsizlik o‘rtasidagi teskari bog‘liqlik nazariyasi Keynesiy maktab tomonidan keng
qo‘llab-quvvatlandi. Keynesiy yondashuvga ko‘ra, iqtisodiy faollik oshganda
(ya’ni ishsizlik kamayganda), ishlab chiqarish xarajatlari ortadi, talab ortadi va bu
inflyatsiyani yuzaga keltiradi. Shu tariqa, iqtisodiy siyosat yurituvchilar qaror
qabul qilishda ma’lum darajada tanlovga duch keladi: yuqori bandlik evaziga
yuqoriroq inflyatsiyaga chidash yoki inflyatsiyani pasaytirish evaziga ishsizlikka
yo‘l qo‘yish. Bu yondashuv bir necha o‘n yillar davomida G‘arbiy davlatlarda
amaliy siyosatning nazariy asosi bo‘lib xizmat qildi.
Filips egri chizig‘ining ilk shakli qisqa muddatli model bo‘lib, uzoq muddatda
barqaror bo‘lmasligi masalasi iqtisodiy nazariyada tez orada muhokamaga sabab
bo‘ldi. Ayniqsa 1970-yillar boshida AQSh va boshqa rivojlangan davlatlarda
yuzaga kelgan “stagflyatsiya” — ya’ni bir vaqtda ham yuqori ishsizlik, ham yuqori
9

inflyatsiya kuzatilgan davrda, Filips egri chizig‘i doimiy teskari bog‘liqlikni
ifodalashi haqidagi tasavvur tanqid ostiga olindi. Bu holat ayniqsa monetarist
maktab vakillari — Milton Fridman va Edmund Phelps tomonidan jiddiy tahlil
qilindi. Ular Filips egri chizig‘ining uzoq muddatda vertikal bo‘lishi kerakligini
ta’kidlab, inflyatsiyaning kutilmalar bilan bog‘liqligini ilgari surishdi. Fridman
o‘zining “natural ishsizlik darajasi” (natural rate of unemployment) konsepsiyasini
ishlab chiqdi, unga ko‘ra iqtisodiyot uzoq muddatda inflyatsiya darajasidan qat’i
nazar, o‘zining tabiiy ishsizlik darajasiga qaytadi. Bu yondashuv Filips egri
chizig‘i nazariyasini tubdan o‘zgartirdi va inflyatsiya kutishlari tushunchasini
iqtisodiy modellashtirishda markaziy elementga aylantirdi.
Bundan tashqari, rotsional kutishlar nazariyasiga asoslangan yangi klassik
maktab vakillari (R. Lucas, T. Sargent, R. Barro) iqtisodiy agentlar o‘z kutishlarini
mavjud axborotga asoslanib shakllantiradi, deb hisobladilar. Ularning fikricha,
agar davlat doimiy ravishda ekspansion monetar siyosat olib borsa, agentlar bunga
mos ravishda inflyatsion kutishlarini moslashtiradi va real ishlab chiqarish va
bandlikka ijobiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Bu nazariya ham Filips egri chizig‘ining
barqaror teskari nisbatni aks ettira olmasligini, u faqat qisqa muddatda ishlashini
ko‘rsatdi. Shu bilan birga, yangi klassiklar narxlar va ish haqlari moslashuvchan
bo‘lishi kerak deb hisoblab, har qanday nomutanosiblik uzoq davom etmasligini
ta’kidladilar.
1980-yillar oxiri va 1990-yillar boshidan boshlab yangi Keynesiycha
iqtisodchilar ushbu klassik yondashuvlarga muqobil ravishda “Yangi Keynesiycha
Filips Egri Chizig‘i” (New Keynesian Phillips Curve, NKPC) modelini ishlab
chiqdilar. Ushbu model narxlar yopishqoqligi, nomukammal raqobat va
monopolistik tuzilmalar mavjudligini inobatga olgan holda, inflyatsiya kutishlari,
ishlab chiqarish farqi (output gap) va kutilmagan narx o‘zgarishlari o‘rtasidagi
bog‘liqlikni modellashtiradi. NKPC inflyatsiyani nafaqat ishsizlik darajasiga, balki
ishlab chiqarishning potensial darajaga nisbatan og‘ishini ham hisobga olib tahlil
qiladi. Bu yondashuvda inflyatsiya nafaqat hozirgi iqtisodiy sharoit, balki
agentlarning kelajakdagi kutilmalari bilan belgilanadi. Shu orqali model hozirgi
10

zamon makroiqtisodiy siyosatga mos tushadigan, ancha kompleks va barqaror
tahlil imkoniyatlarini beradi.
Filips egri chizig‘ining evolyutsiyasi iqtisodiy nazariyaning rivojlanishiga
mos ravishda bosqichma-bosqich takomillashib borganini ko‘rsatadi. Dastlab
empirik kuzatuvga asoslangan oddiy model bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik u ichki
kutishlar, nomukammalliklar va vaqt o‘tishi bilan yuzaga keladigan
muvozanatsizliklarni hisobga olgan murakkab tizimga aylandi. Bu model ayni
paytda inflyatsiyani tushunish va uni boshqarish strategiyasini ishlab chiqishda
muhim vosita bo‘lib qolmoqda. Markaziy banklar, xususan O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki ham inflyatsiyani targetlash strategiyasini amalga
oshirishda, inflyatsion kutilmalarni va real sektorning ta’sirini hisobga olgan holda,
Filips egri chizig‘ining turli modifikatsiyalaridan foydalanmoqda.
Filips egri chizig‘i zamonaviy makroiqtisodiy tahlilning ajralmas
komponentlaridan biri bo‘lib, u orqali inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi o‘zaro
ta’sir mexanizmlari o‘rganiladi. U o‘zining tarixiy rivojlanishida turli nazariy
yondashuvlar bilan boyitilgan va har bir iqtisodiy muhitga mos ravishda
takomillashgan. Filips egri chizig‘ining zamonaviy talqinlari esa bugungi kunda
nafaqat nazariy izlanishlar, balki amaliy iqtisodiy siyosat uchun ham dolzarb
ahamiyat kasb etmoqda.
1.2. Ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasidagi bog‘liqlik: klassik va keynesiy
yondashuvlar
Makroiqtisodiy tahlilda ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasidagi bog‘liqlik eng
murakkab va bahsli masalalardan biri hisoblanadi. Ushbu ikki asosiy ko‘rsatkich
mamlakat iqtisodiy barqarorligining mezoni sifatida qaraladi. Ammo bu ikki
ko‘rsatkich o‘rtasidagi o‘zaro munosabatning mohiyati iqtisodiy maktablar
tomonidan turlicha talqin qilingan. Jumladan, klassik maktab vakillari ishsizlik va
inflyatsiya o‘rtasida uzoq muddatli barqaror bog‘liqlik mavjud emas deb
hisoblagan bo‘lsalar, keynesiylar ularning o‘rtasida qisqa muddatli teskari nisbatni
isbotlashga intilganlar. Aynan ushbu yondashuvlar qarama-qarshiligi Filips egri
chizig‘i atrofidagi ilmiy bahs-munozaralarning negizini tashkil qiladi.
11

Klassik maktab vakillarining fikricha, bozor mexanizmlari to‘liq ishlaydigan,
narxlar va ish haqlari erkin harakat qiladigan iqtisodiyotda ishsizlik faqat
vaqtinchalik xarakterga ega. Ular mehnat bozorida doimo muvozanat mavjud
bo‘lishini va real ish haqlari mehnatga bo‘lgan talab va taklifni tenglashtirib
turishini asoslab berishga urindilar. Klassik nazariyaga ko‘ra, iqtisodiyot to‘liq
bandlik holatida harakat qiladi, chunki narx va ish haqlarning moslashuvchanligi
natijasida ortiqcha mehnat taklifi avtomatik tarzda muvozanatlashadi. Bu yerda
ishsizlik faqatgina “ixtiyoriy ishsizlik” ko‘rinishida mavjud bo‘ladi, ya’ni ishchi
taklif etilgan ish haqini qoniqarli deb hisoblamaganligi tufayli ishlamaydi.
Shuningdek, klassiklar inflyatsiyani pul muomalasidagi ortiqcha pul massasi
natijasi deb tushuntirganlar. Ularning fikricha, inflyatsiya — bu faqat pul
muomalasi bilan bog‘liq hodisa bo‘lib, ishlab chiqarish hajmi va bandlik darajasiga
bevosita ta’sir ko‘rsatmaydi. Ayni shu sababli, ular ishsizlik va inflyatsiya
o‘rtasida hech qanday bevosita bog‘liqlik mavjud emas, deb hisoblaganlar. Bu
qarashlar monetarizmga asos bo‘lib xizmat qilgan va keyinchalik Milton Fridman
tomonidan ishlab chiqilgan “natural ishsizlik darajasi” konsepsiyasi aynan shu
fikrga tayanadi.
Keynesiy maktab esa ushbu klassik yondashuvga muqobil yondashuv sifatida
XX asrning 30-yillaridagi Buyuk Depressiya davrida shakllandi. Jon Meynard
Keynes boshchiligidagi bu maktab vakillari real iqtisodiyotda narxlar va ish
haqlarning moslashuvchanligi cheklanganligini, bozorlar har doim ham
muvozanatga kelmasligini ta’kidladilar. Keynesiylarga ko‘ra, iqtisodiyotda talab
yetarli bo‘lmasa, ishlab chiqarish ham pasayadi, bu esa bandlik darajasining
kamayishiga olib keladi. Narxlar esa qisqa muddatda rigid (qotib qolgan) bo‘lgani
uchun, avtomatik muvozanatga qaytish mexanizmi ishlamaydi. Demak, bozor
iqtisodiyoti o‘z-o‘zidan to‘liq bandlik holatiga qayta olmaydi va hukumat
aralashuvi zarur bo‘ladi.
Shu nuqtai nazardan kelib chiqqan holda, Keynesiy maktab vakillari iqtisodiy
faollik darajasiga bog‘liq holda inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasida teskari bog‘liqlik
mavjudligini ilgari surdilar. Bu yondashuv 1958-yilda A. U. Filips tomonidan
12

empirik asosda tasdiqlandi. Keynesiylar Filips egri chizig‘ini real iqtisodiyotdagi
qisqa muddatli tanlov sifatida talqin qildilar: hukumat past inflyatsiya evaziga
yuqori ishsizlikka yoki past ishsizlik evaziga yuqoriroq inflyatsiyaga duch kelishi
mumkin. Ularning fikricha, aynan davlat tomonidan amalga oshiriladigan monetar
va fiskal siyosatlar orqali iqtisodiy faollikni boshqarish mumkin va shu orqali
bandlikni oshirib, ishsizlikni kamaytirish mumkin. Biroq bu jarayonda inflyatsiya
xavfi ortadi.
Keynesiy maktab inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi teskari munosabatni
ayniqsa qisqa muddatli davrlar uchun dolzarb deb hisoblaydi. Ular davlat
xarajatlarini ko‘paytirish, soliq stavkalarini kamaytirish orqali umumiy talabni
rag‘batlantirish mumkinligini va bu o‘z navbatida ishlab chiqarish hajmini hamda
bandlikni oshirishiga ishonishgan. Natijada, ishsizlik kamayadi, lekin talabning
ortishi bilan birga narxlar darajasi ham oshadi, ya’ni inflyatsiya yuzaga keladi. Bu
iqtisodiy siyosat vositasi 1960-yillarda ko‘plab rivojlangan davlatlar tomonidan
qo‘llanilgan va qisqa muddatda samarali natijalar bergan.
Ammo, bu yondashuvning zaif tomoni shundaki, vaqt o‘tishi bilan iqtisodiy
agentlar inflyatsion kutilmalarni shakllantira boshlaydi va davlat tomonidan
qo‘llanilayotgan ekspansion siyosat o‘z kuchini yo‘qotadi. Keynesiy modelda
inflyatsiya agentlarning kutishlaridan mustaqil hodisa sifatida ko‘riladi, bu esa
uzoq muddatli tahlil uchun yetarlicha aniqlik bermaydi. Aynan shu kamchilikni
rotsional kutishlar nazariyasi bilan to‘ldirgan yangi klassik va yangi keynesiycha
iqtisodchilar Filips egri chizig‘ining zamonaviy modifikatsiyalarini taklif etdilar.
Ular inflyatsiya faqat ishsizlik darajasiga emas, balki iqtisodiy agentlarning
kelajakdagi kutishlariga ham bog‘liqligini ko‘rsatdilar.
Klassik va keynesiy yondashuvlarning eng asosiy farqi narxlar va ish
haqlarning moslashuvchanligiga bo‘lgan munosabatda namoyon bo‘ladi. Klassiklar
ushbu moslashuvchanlik tufayli iqtisodiy tizim har doim muvozanatga qaytadi, deb
hisoblaydi. Keynesiylar esa narxlar rigidligi sababli iqtisodiyotda uzoq muddatli
muvozanatsizlik holatlari yuzaga keladi, deb hisoblaydilar. Bu esa ishsizlikning
13

o‘z-o‘zidan kamaymasligi, balki hukumat aralashuvi orqali bandlikni ta’minlash
zaruriyatini yuzaga keltiradi.
Zamonaviy makroiqtisodiy tahlilda ushbu ikki maktab yondashuvi ko‘pincha
integratsiyalashgan holda qo‘llaniladi. Jumladan, qisqa muddatli tahlillarda
keynesiy yondashuvlar — talab tarafidan kelib chiqadigan shoklar, fiskal
rag‘batlantirish vositalari va narxlar yopishqoqligi muhim ahamiyatga ega bo‘lsa,
uzoq muddatli tahlillarda klassik yondashuvlar — ishlab chiqarishning potensial
darajasi, tabiiy ishsizlik va monetar barqarorlik konsepsiyalari ustuvorlik kasb
etadi.
O‘zbekiston iqtisodiyotida ham inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi bog‘liqlikni
chuqur tahlil qilish ushbu nazariy maktablarning qarashlariga tayangan holda olib
borilishi mumkin. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish, narxlarni erkinlashtirish va mehnat
bozorini isloh qilish kabi omillar inflyatsiya va ishsizlik dinamikasiga sezilarli
ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu sababli, iqtisodiy siyosat ishlab chiqishda Keynesiy
yondashuvning qisqa muddatli afzalliklari va klassik yondashuvning uzoq
muddatli barqarorlik tamoyillarini muvofiqlashtirish talab etiladi.
Klassik va keynesiy yondashuvlar o‘rtasidagi asosiy tafovutlar inflyatsiya va
ishsizlik o‘rtasidagi munosabatni qanday tushunish va unga qanday iqtisodiy javob
berishda yaqqol namoyon bo‘ladi. Iqtisodiy siyosat ishlab chiquvchilari ushbu
yondashuvlarni tahlil qilish orqali konkret vaziyatda optimal qarorlar qabul qilish
imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Har ikki yondashuvning ustun va zaif tomonlarini
chuqur anglash makroiqtisodiy barqarorlikka erishish yo‘lida muhim nazariy asos
bo‘lib xizmat qiladi.
1.3 Filips egri chizig‘ining tanqidi va ilk modifikatsiyalari (Phelps va Fridman
yondashuvlari)
1958-yilda A. U. Filips tomonidan taklif etilgan va keyinchalik Keynesiylar
tomonidan keng qo‘llanilgan Filips egri chizig‘i modeli dastlabki bosqichlarda
iqtisodiy siyosat yuritishda muhim nazariy asos bo‘lib xizmat qildi. U qisqa
muddatda inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikni ko‘rsatgan holda,
14

hukumatlarga iqtisodiy tanlov imkoniyatini — ya’ni inflyatsiyani oshirish evaziga
ishsizlikni kamaytirish yoki ishsizlikni oshirish evaziga inflyatsiyani pasaytirish —
taqdim etgan edi. Bu yondashuv 1960-yillarda rivojlangan davlatlarda keng
qo‘llanilgan bo‘lib, qisqa muddatli iqtisodiy o‘sishga erishishda foydali bo‘ldi.
Biroq 1970-yillar boshida yuzaga kelgan stagflyatsiya — ya’ni bir vaqtning o‘zida
yuqori inflyatsiya va yuqori ishsizlikning namoyon bo‘lishi — bu modelning jiddiy
zaifliklarini ochib berdi. Bu davr Filips egri chizig‘ining tanqid qilinishiga va
yangi nazariy yondashuvlarning paydo bo‘lishiga turtki bo‘ldi.
Filips egri chizig‘ining asosiy tanqidi uning uzoq muddatda ham inflyatsiya
va ishsizlik o‘rtasida barqaror teskari bog‘liqlik mavjud degan taxminiga qarshi
yo‘naltirilgan edi. Ayniqsa, monetarist maktab vakillari — Milton Fridman va
Edmund Phelps ushbu modelga chuqur tahliliy yondashib, uni nazariy va empirik
jihatdan tanqid qildilar. Fridman o‘zining “Natural Rate Hypothesis” konsepsiyasi
orqali Filips egri chizig‘ining uzoq muddatli ko‘rinishini shubha ostiga oldi va
iqtisodiyotda inflyatsiya darajasi qanchalik o‘zgarmasin, u real ishlab chiqarish va
bandlik darajasiga uzoq muddatli ta’sir ko‘rsatmasligini ta’kidladi. Unga ko‘ra,
iqtisodiyot tabiiy ishsizlik darajasi atrofida harakat qiladi va bu daraja mehnat
bozori strukturasi, demografik omillar, texnologik taraqqiyot va boshqa uzoq
muddatli omillar bilan belgilanadi.
Fridman inflyatsiyaning kutilmalar bilan bevosita bog‘liq ekanligini birinchi
bo‘lib tizimli ravishda ko‘rsatdi. Uning fikricha, agar hukumat inflyatsiyani
oshirib, ishsizlikni vaqtincha kamaytira olsa-da, bu holat faqat qisqa muddatda
amal qiladi. Iqtisodiy agentlar (ishchilar, ish beruvchilar va iste’molchilar) vaqt
o‘tishi bilan inflyatsion kutilmalarini yangilaydi va shu orqali nominal ish haqlarni
inflyatsiyaga moslashtiradi. Bu esa real ish haqining dastlabki pasayishini bartaraf
qiladi, ishlab chiqarish hajmi va bandlik yana o‘zining tabiiy darajasiga qaytadi.
Natijada, inflyatsiyaning oshishi real iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’sir qilmaydi,
lekin inflyatsiya darajasini yuqorida ushlab turadi. Bu xulosa Filips egri
chizig‘ining uzoq muddatli shakli vertikal bo‘lishi kerakligini bildiradi, ya’ni
15

inflyatsiya darajasidan qat’i nazar, iqtisodiyot har doim tabiiy ishsizlik darajasi
atrofida bo‘ladi.
Edmund Phelps ham shunga o‘xshash nuqtai nazarni ilgari surib, “Adaptiv
kutilmalar” (adaptive expectations) modelini ishlab chiqdi. Phelpsning
yondashuvida agentlar kelajakdagi inflyatsiya darajasini o‘tgan davrdagi
inflyatsiya natijalariga qarab shakllantiradilar. Dastlab agentlar yangi inflyatsiya
darajasiga tayyor bo‘lmaganlari sababli, real ish haqi pasayadi va bandlik
vaqtincha ortadi. Biroq agentlar bu holatni anglab yetgach, ish haqlar oshadi va
real bandlik yana tabiiy darajaga qaytadi. Shu bilan birga, Phelps ijtimoiy tanlov
masalasini ham o‘rtaga qo‘yib, hukumatlar inflyatsiya evaziga bandlikni oshirishga
urinishdan ko‘ra, ishsizlikning tabiiy darajasi atrofida barqarorlikni ta’minlashga
intilishi kerakligini uqtirgan. Uningcha, bandlikni oshirishni xohlovchi davlat o‘z
siyosatini strukturaviy islohotlar orqali amalga oshirishi kerak, aks holda
inflyatsiyaning doimiy ortishiga olib keluvchi xavfli spiral yuzaga keladi.
Fridman va Phelps yondashuvlari zamonaviy makroiqtisodiy
modellashtirishda yangi sahifa ochdi. Ularning ishlari zamonaviy monetar siyosat
va inflyatsiyani targetlash rejimining nazariy poydevorini yaratdi. Aynan shu
yondashuv asosida ko‘plab rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar, jumladan
O‘zbekiston Respublikasi ham, inflyatsiyani bevosita boshqarish strategiyasiga
o‘tmoqda. Fridman va Phelps modelining amaliy qiymati shundaki, ular davlatning
har qanday pul-kredit siyosati natijalarini inflyatsion kutilmalarning qanday
shakllanishi bilan bog‘lashga urg‘u berdi. Bu esa markaziy banklar oldiga nafaqat
real ko‘rsatkichlarni, balki ijtimoiy psixologik omillarni ham inobatga olish
zaruratini qo‘ydi.
Yana bir muhim jihat — Filips egri chizig‘i asosidagi ilk modifikatsiyalarda
inflyatsiya faqat o‘zgaruvchan emas, balki kutilgan (expected) inflyatsiya bilan
ham bog‘liq ko‘rinishda ifodalanadi. Zamonaviy modifikatsiyada bu munosabat
quyidagicha ifodalanadi:
π = π - α(u - u)**,ᵉ
16

bu yerda π — haqiqiy inflyatsiya, π — kutilgan inflyatsiya, u — amaldagiᵉ
ishsizlik darajasi, u — tabiiy ishsizlik darajasi, α — bog‘liqlik koeffitsiyenti.
Ushbu formulada ishsizlik tabiiy darajadan past bo‘lsa, haqiqiy inflyatsiya kutilgan
inflyatsiyadan yuqori bo‘ladi, va aksincha. Bu esa kutilmalarni iqtisodiy modellar
markaziga olib chiqdi.
Fridman va Phelps yondashuvlari, shuningdek, siyosiy iqtisod aspektidan ham
muhim bo‘ldi. Ular iqtisodiy agentlarning hukumat siyosatiga bo‘lgan ishonchi va
kutilmalarini shakllantirish jarayonini o‘rganishga sabab bo‘ldi. Bugungi kunda
markaziy banklar inflyatsiyani pasaytirish uchun nafaqat pul massasini
boshqarishadi, balki jamiyatdagi inflyatsion kutishlarni shakllantirishga ham faol
ta’sir o‘tkazadilar. Bu orqali ular iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga xizmat
qilmoqda.
Xulosa qilib aytganda, Filips egri chizig‘ining tanqidi va ilk modifikatsiyalari
makroiqtisodiy tahlil tarixida muhim burilish yasadi. Fridman va Phelps tomonidan
ishlab chiqilgan model va nazariyalar Filips egri chizig‘ining oddiy teskari
bog‘liqlikdan iborat emasligini, balki kutilmalar, strukturaviy omillar va vaqt
faktori bilan murakkab bog‘langanligini ko‘rsatdi. Bu yondashuvlar zamonaviy
iqtisodiy siyosat yuritishda muhim nazariy asos sifatida bugungi kunda ham o‘z
ahamiyatini yo‘qotmagan. Aynan shuning uchun Filips egri chizig‘ining bu
bosqichi har qanday iqtisodchi uchun chuqur tahlil etilishi lozim bo‘lgan muhim
mavzulardan biridir.
II BOB: FILIPS EGRISI MODELLARINING ZAMONAVIY TALQINI.
2.1. Rotsional kutishlar nazariyasi va yangi klassik yondashuv: Filips egri
chizig‘ining qayta ko‘rib chiqilishi
Filips egri chizig‘i o‘zining ilk shaklida inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi
qisqa muddatli teskari bog‘liqlikni ifodalagan oddiy empirik model bo‘lib,
Keynesiy maktab nazariyalariga asoslangan holda ishlab chiqilgan edi. Ammo bu
model XX asrning ikkinchi yarmida iqtisodiyotda kuzatilgan murakkab
17

jarayonlarni izohlashda yetarli emasligi ayon bo‘ldi. Ayniqsa, 1970-yillar
stagflyatsiyasi — yuqori inflyatsiya va yuqori ishsizlik birgalikda yuzaga kelgan
davr — Filips egri chizig‘ining amaliy qimmatini keskin pasaytirdi. Bu sharoitda
iqtisodiy nazariya yangi yondashuvlarni talab qildi va Filips egri chizig‘i
zamonaviy, nazariy jihatdan puxta asoslangan modifikatsiyalarga ega bo‘la
boshladi. Aynan shu bosqichda ikki asosiy maktab — yangi klassik va yangi
keynesiy maktablar paydo bo‘ldi va Filips egri chizig‘ini yangicha talqin qilishdi.
Yangi klassik maktab vakillari — Robert Lukas, Thomas Sargent, Robert
Barro kabi iqtisodchilar — rotsional kutishlar nazariyasiga asoslangan holda
iqtisodiy agentlar qarorlarini ilgari surdilar. Ularning fikricha, iqtisodiy agentlar
(ya’ni, firmalar, uy xo‘jaliklari, ishchilar) mavjud axborot asosida eng optimal
qarorlarni qabul qiladilar va ular hukumat siyosatini bashorat qilishga qodirdirlar.
Bu yondashuv Filips egri chizig‘ining zamonaviy shaklida asosiy o‘rin tutdi. Yangi
klassiklar inflyatsiya agentlar kutganidan farq qilgan taqdirdagina real iqtisodiy
ko‘rsatkichlarga ta’sir ko‘rsatishi mumkin, deb hisoblashadi. Ya’ni, kutilgan
inflyatsiya iqtisodiyotga ta’sir qilmaydi, faqat kutilmagan inflyatsiya (surprise
inflation) vaqtincha ishlab chiqarishni oshirishi yoki bandlikni ko‘paytirishi
mumkin.
Bu yondashuvda Filips egri chizig‘i quyidagicha ifodalanadi:
π = π + α(y - y)**,ᵉ
bu yerda π — inflyatsiya, π — kutilgan inflyatsiya, y — real ishlab chiqarish,
ᵉ
y — potensial ishlab chiqarish, α — og‘ish darajasini ko‘rsatuvchi koeffitsiyent.
Ushbu tenglama iqtisodiy faollik potensial darajadan oshsa, inflyatsiya ortishini
bildiradi, lekin bu bog‘liqlik faqat kutilmagan sharoitda haqiqiy natija beradi.
Yangi klassiklar Filips egri chizig‘ining uzoq muddatda vertikal ekanligini, ya’ni
har qanday monetar ekspansiya oxir-oqibat inflyatsiyani oshirishi, lekin ishsizlikka
ta’sir qilmasligini isbotlashga harakat qildilar.
Yangi klassik yondashuv hukumatning kengaytirilgan fiskal yoki monetar
siyosati orqali doimiy tarzda ishsizlikni kamaytirish mumkin emasligini asoslaydi.
Agar hukumat bir necha marta ekspansion siyosat yuritsa, agentlar bu siyosatni
18

oldindan anglay boshlaydi va o‘z kutilmalarini shu asosda moslashtiradi. Natijada,
siyosatning real ta’siri yo‘qoladi va u faqat inflyatsiyaning oshishiga olib keladi.
Bu yondashuv Filips egri chizig‘ini inflyatsion kutilmalar bilan chambarchas
bog‘lagan holda, uni faqat kutilmagan pul-kredit siyosati sharoitida samarali deb
hisoblaydi. Bu fikrlar 1980–1990-yillarda iqtisodiy siyosatni shakllantirishda
muhim nazariy asos bo‘ldi.
Boshqa tomondan, yangi keynesiy yondashuv bu fikrlarga muvozanatli
muqobil taklif qiladi. Yangi keynesiy iqtisodchilar — Stanley Fischer, Gregory
Mankiw, David Romer va Michael Woodford — klassik yondashuvda mavjud
bo‘lgan narxlar va ish haqlarning to‘liq moslashuvchanligi faraziga e’tiroz
bildirgan holda, real iqtisodiyotda narxlar va ish haqlar yopishqoq (rigid) bo‘lishi
mumkinligini isbotladilar. Ularning fikricha, narxlar va ish haqlarning sekin
o‘zgarishi sababli, iqtisodiy siyosat qisqa muddatda real ko‘rsatkichlarga sezilarli
ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Aynan shu yondashuv zamonaviy Filips egri
chizig‘ining “yangi keynesiycha” talqinini shakllantirdi.
Yangi keynesiy Filips egri chizig‘i (New Keynesian Phillips Curve – NKPC)
quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:
π = β·E [π ] + κ·x ,ₜ ₜ ₜ₊₁ ₜ
bu yerda:
π — hozirgi inflyatsiya darajasi,
ₜ
E [π ] — kelajakdagi inflyatsiya kutilmasi,
ₜ ₜ₊₁
x — ishlab chiqarish farqi (output gap), ya’ni haqiqiy ishlab chiqarish bilan
ₜ
potensial ishlab chiqarish o‘rtasidagi farq,
β — inflyatsion kutishlar ta’sirini ko‘rsatuvchi koeffitsiyent,
κ — ishlab chiqarish farqining inflyatsiyaga ta’sir kuchini bildiradi.
Bu tenglamada inflyatsiya faqat ishlab chiqarish farqi bilan emas, balki
iqtisodiy agentlarning kelajakdagi inflyatsiyaga bo‘lgan kutishlari bilan
belgilanadi. Bu model orqali iqtisodiy siyosat yurituvchilarga inflyatsiyani nazorat
qilishda ijtimoiy kutishlarni shakllantirish strategiyasi muhim rol o‘ynaydi. Shu
19

sababli, yangi keynesiy modelda markaziy banklarning ishonchli
kommunikatsiyasi, siyosiy barqarorlik va inflatsiyani targetlash rejimi alohida
o‘rin egallaydi.
Yangi keynesiy yondashuvda narxlar yopishqoqligi “Calvo narxlari” modeli
orqali tushuntiriladi. Ushbu modelga ko‘ra, har bir davrda faqat ayrim firmalar
narxlarini o‘zgartira oladi, boshqalari esa oldingi narxda mahsulot sotishda davom
etadi. Bu esa inflyatsiyaga vaqtinchalik inertsiya olib keladi va iqtisodiy
siyosatning qisqa muddatli ta’sirini kuchaytiradi. Bu model orqali NKPC
inflyatsiya va ishlab chiqarish o‘rtasidagi bog‘liqlikni yanada chuqurroq izohlab
beradi.
Zamonaviy makroiqtisodiy siyosatda yangi keynesiy Filips egri chizig‘i keng
qo‘llaniladi. Xususan, markaziy banklar inflyatsiyani targetlash siyosatini
yuritishda aynan ushbu modelga tayanadilar. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
banki tomonidan 2019-yildan boshlab inflyatsiyani maqsadli boshqarish rejimi
joriy etilgan bo‘lib, unda inflyatsion kutilmalar, talab-shoklari va narxlar
dinamikasi bo‘yicha prognozlar asosiy rol o‘ynaydi. Bu esa yangi keynesiy
yondashuvning amaliy qadr-qimmatini namoyon etadi.
Xulosa qilib aytganda, Filips egri chizig‘ining zamonaviy talqinlari yangi
klassik va yangi keynesiy yondashuvlar asosida shakllanib, har ikki maktab o‘ziga
xos nazariy ustunliklarga ega. Yangi klassiklar inflyatsion kutilmalarni rotsional
deb faraz qilgan holda, iqtisodiy siyosatning faqat kutilmagan jihatlari orqali ta’sir
ko‘rsatishini ta’kidlashsa, yangi keynesiylar narxlar rigidligi, ish haqlarning
inertsiyasi va siyosatga bo‘lgan ishonch kabi omillarni hisobga olish orqali real
iqtisodiy sharoitga mos model yaratganlar. Har ikki yondashuv Filips egri
chizig‘ining nafaqat nazariy, balki amaliy siyosatdagi ahamiyatini oshirdi va uni
iqtisodiy boshqaruvda muhim vositaga aylantirdi.
2.2. Yangi Keynesiycha Filips egrisi (NKPC): nomukammal raqobat va
narxlar yopishqoqligi
20

Inflyatsion kutilmalar — bu iqtisodiy agentlarning kelajakdagi inflyatsiya
darajasi haqidagi taxminlari bo‘lib, ular real qaror qabul qilishda muhim
ahamiyatga ega. Inflyatsion kutilmalar mehnat bozoridagi bitimlar, narx belgilash,
investitsion qarorlar va iste’mol harakatlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Aynan shu
sababli zamonaviy makroiqtisodiy modellar, xususan Filips egri chizig‘ining
yangilangan versiyalari inflyatsion kutilmalarni o‘zining markaziy omillaridan biri
sifatida qabul qiladi. Bu bo‘limda inflyatsion kutilmalarning shakllanish
mexanizmi, ularning turlari va Filips egri chizig‘iga bevosita ta’siri batafsil tahlil
qilinadi.
Dastlab, klassik va ilk keynesiy modellar inflyatsion kutilmalarni hisobga
olmagan holda iqtisodiy agentlarning statik qarorlariga asoslangan edi. Masalan,
A. U. Filips tomonidan 1958-yilda ishlab chiqilgan dastlabki modelda inflyatsiya
va ishsizlik o‘rtasida teskari empirik bog‘liqlik qayd etilgan, lekin agentlarning
kutishlari bu modelda inobatga olinmagan. Bu esa modelni faqat qisqa muddatli
davrlar uchun haqiqiy qilishga imkon bergan.
1970-yillarning boshida iqtisodiy nazariyada burilish yuz berdi: monetaristlar,
xususan Milton Fridman va Edmund Phelps tomonidan ilgari surilgan “natural
ishsizlik” va “adaptiv kutilmalar” nazariyalari Filips egri chizig‘ining zamonaviy
talqinlariga asos bo‘ldi. Fridmanning fikricha, agar hukumat inflyatsiyani oshirib
bandlikni vaqtincha ko‘paytira olsa, bu effekt faqat agentlar yangi sharoitga
moslashmaguncha saqlanadi. Agentlar yangi narxlar sharoitida real ish haqi
pasayganini tushunib yetgach, ish haqlar oshadi va bandlik darajasi yana tabiiy
holatiga qaytadi. Bu nazariyada inflyatsion kutilmalar vaqt bo‘yicha ortiqcha yoki
kam baholanishi mumkin, ya’ni adaptiv xarakterga ega bo‘ladi.
Shu bilan birga, 1980-yillarda rivojlangan yangi klassik maktab vakillari
inflyatsion kutilmalarning rotsional xarakterga ega ekanligini ilgari surdilar.
Rotsional kutilmalar nazariyasiga ko‘ra, iqtisodiy agentlar mavjud axborotlar
asosida eng ishonchli prognozlarni shakllantiradilar va hukumat siyosatini
oldindan bashorat qilishga qodir bo‘ladilar. Ushbu yondashuv shuni anglatadiki,
agar hukumat o‘z siyosatini doimiy takrorlasa, agentlar bu siyosatni oldindan
21

“ochib” qo‘yadi va ularning kutishlari ushbu siyosatni “zararsizlantiradi”. Natijada,
monetar yoki fiskal siyosatning real ko‘rsatkichlarga ta’siri yo‘qoladi.
Bu yondashuvlar Filips egri chizig‘ining strukturaviy shaklini tubdan
o‘zgartirdi. Endilikda zamonaviy Filips egri chizig‘ida inflyatsiya nafaqat mehnat
bozoridagi muvozanatsizlikka (ya’ni ishlab chiqarish farqi yoki ishsizlikka), balki
agentlarning inflyatsion kutilmalariga ham bevosita bog‘liq holda ifodalanadi.
Filips egri chizig‘ining ushbu zamonaviy talqini quyidagicha yoziladi:
π = π + α(u − u )*ₜ ᵉₜ ₜ
yoki yangi keynesiy yondashuvda:
π = βE [π ] + κx ,
ₜ ₜ ₜ₊₁ ₜ
bu yerda:
π — joriy inflyatsiya,
ₜ
E [π ] — kelajakdagi inflyatsiyaga bo‘lgan kutilma,
ₜ ₜ₊₁
x — ishlab chiqarish farqi (output gap),
ₜ
β — kutishlar muhimligini ko‘rsatuvchi parametr,
κ — iqtisodiy faollikning inflyatsiyaga ta’siri.
Inflyatsion kutilmalar Filips egri chizig‘i shaklini o‘zgartirish orqali uning
egiluvchanligini, ya’ni inflyatsiyaga nisbatan ishsizlikning qanday harakat qilishini
belgilaydi. Agar inflyatsion kutilmalar barqaror va ishonchli bo‘lsa, iqtisodiyotdagi
shoklar inflyatsiyani kuchli tebratmaydi. Aksincha, agar kutilmalar o‘zgaruvchan
va beqaror bo‘lsa, har qanday iqtisodiy shok inflyatsiyaga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Shu sababli zamonaviy markaziy banklar kutilmalarni boshqarishni o‘z
siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylantirgan.
Inflyatsion kutilmalar ikki asosiy turga ajratiladi:
Adaptiv kutilmalar – agentlar o‘tgan davrdagi inflyatsiyani kelajakka
proyeksiya qiladi. Bu model oddiy va intuitiv, lekin anchagina kechikishlar bilan
bog‘liq.
Rotsional kutilmalar – agentlar barcha mavjud ma’lumotlardan foydalanadi va
hukumat siyosatidan kelib chiqib aniq prognozlar beradi. Bu model barqarorroq,
22

ammo agentlarning barcha ma’lumotlarga ega bo‘lishini faraz qiladi, bu esa real
sharoitda kamdan-kam uchraydi.
Zamonaviy iqtisodiy modellashtirishda bu ikki yondashuv o‘rtasidagi sintezga
asoslangan yondashuvlar ham qo‘llaniladi. Masalan, ayrim agentlar rotsional,
boshqalari esa adaptiv kutilmalarga amal qiladi, deb taxmin qilinadi. Bu gibrid
modellarda inflyatsiyaning inertsiyasi, siyosatga ishonch darajasi va informatsion
asimmetriya muhim omillar sifatida hisobga olinadi.
Inflyatsion kutilmalarni boshqarish real iqtisodiy siyosatda muhim strategik
vositaga aylandi. Rivojlangan davlatlarda markaziy banklar o‘z kommunikatsiya
siyosatini aniq va shaffof yuritish orqali agentlar kutilmalarini barqarorlashtirishga
harakat qilmoqda. Masalan, AQSh Federal Rezerv Tizimi yoki Yevropa Markaziy
Banki inflyatsion targetlarni e’lon qilib, ularni doimiy kuzatib boradi. O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki ham 2019-yildan boshlab inflyatsiyani maqsadli
boshqarish rejimini joriy etgan va hozirgi kunda agentlar kutishlarini shakllantirish
uchun doimiy axborot berib boradi.
Inflyatsion kutilmalar Filips egri chizig‘ining nafaqat shaklini, balki uning
siyosiy talqinini ham o‘zgartirgan. Agar iqtisodiy agentlar hukumat siyosatiga
ishonmasa, hatto inflyatsiyani pasaytirishga qaratilgan choralar kutilgan samara
bermasligi mumkin. Shu sababli, iqtisodiy siyosatda ishonch, institutsional
mustahkamlik va samarali kommunikatsiya strategiyalari muhim ahamiyatga ega
bo‘ldi. Bundan tashqari, inflyatsion kutilmalar jamiyatdagi iqtisodiy madaniyat,
moliyaviy savodxonlik va axborot muhitiga ham bog‘liqdir. Axborot noto‘g‘ri yoki
chalg‘ituvchi bo‘lsa, agentlar noto‘g‘ri kutishlar shakllantiradi, bu esa
iqtisodiyotda nomutanosibliklar va inersiyalashgan inflyatsion kutilmalar
zamonaviy makroiqtisodiyotda Filips egri chizig‘ining asosiy elementlaridan biriga
aylandi. Ularning shakllanishi va boshqarilishi iqtisodiy barqarorlik va samarali
makroiqtisodiy siyosat yuritishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Kutilmalarni to‘g‘ri
boshqarish, shaffof siyosat yuritish va bozor ishtirokchilarining ishonchini oshirish
orqali inflyatsiyani va bandlikni muvozanatda ushlab turish mumkin. Shu bois,
23

inflyatsion kutilmalar va ularning Filips egri chizig‘iga ta’sirini chuqur o‘rganish
iqtisodiy nazariya va amaliy siyosat uchun juda muhimdir.
2.3. Filips egri chizig‘ining zamonaviy modellarini empirik baholash:
zamonaviy iqtisodiy tahlil usullari
Filips egri chizig‘i makroiqtisodiy tahlillarda inflyatsiya va ishsizlik
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni tushunishda muhim vosita sifatida qabul qilingan.
Biroq, ushbu munosabatni to‘g‘ri anglash va boshqarish uchun inflyatsion
kutilmalarni hisobga olish zarurati so‘nggi yillarda yanada kuchaydi. Inflyatsion
kutilmalar iqtisodiy agentlarning kelajakdagi narxlar va inflyatsiya darajasi
haqidagi taxminlarini ifodalaydi, ular real iqtisodiy ko‘rsatkichlarga sezilarli ta’sir
ko‘rsatadi. Shu bois, ularni boshqarish va shakllantirish siyosat yurituvchilar uchun
strategik ahamiyat kasb etadi.
Makroiqtisodiy siyosatning samaradorligi asosan inflyatsion kutilmalarning
shakllanishiga bog‘liq. Rotsional kutilmalar nazariyasi bo‘yicha, iqtisodiy agentlar
hukumat siyosatini oldindan bilishadi va o‘z harakatlarini shunga moslashtiradilar.
Bu nazariya yangi klassik makroiqtisodiyotning asosiy poydevoridir va u pul-
kredit siyosatining uzoq muddatda real iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’siri
bo‘lmasligini ta’kidlaydi. Boshqacha aytganda, agar hukumat muntazam ravishda
inflyatsiyani oshiruvchi siyosat olib borsa, agentlar buni oldindan kutishadi va
ishchilar hamda firmalar narxlarni unga qarab belgilaydi. Natijada, ish haqlar
oshadi, inflyatsiya darajasi ko‘tariladi, ammo ishsizlik darajasi tabiiy ishsizlik
darajasiga qaytadi. Shunday qilib, pul-kredit siyosati faqat inflyatsiyani boshqarish
uchun instrumentga aylanadi, ishsizlikni kamaytirishga yordam bermaydi.
Shu bilan birga, yangi keynesiy makroiqtisodiyot Filips egri chizig‘ida
inflyatsion kutilmalarni boshqarish mexanizmini chuqurroq ochib beradi.
Narxlarning yopishqoq xususiyati, inflyatsion kutilmalarni shakllantirishdagi
ma’lumot asimmetriyasi va vaqtinchalik iqtisodiy shoklar yangi keynesiy Filips
egri chizig‘ining markaziy elementlari hisoblanadi. Unga ko‘ra, inflyatsion
kutilmalar siyosatning samaradorligini oshirishda, iqtisodiy barqarorlikni
24

ta’minlashda va iqtisodiy subyektlarning xulq-atvorini normallashtirishda muhim
rol o‘ynaydi.
Inflyatsion kutilmalarni boshqarishning amaliy mexanizmlari orasida
markaziy banklarning shaffof kommunikatsiya siyosati, inflatsion targetlash rejimi,
fiskal intizom va institutlarning mustahkamligi eng muhim hisoblanadi. Markaziy
banklarning o‘z siyosatini aniq va barqaror izohlashi, kelajakdagi inflyatsiyaga oid
prognozlarni e’lon qilishi bozor ishtirokchilari kutishlarini boshqarishga yordam
beradi. Shu tarzda, inflyatsion kutilmalar mustahkam va barqaror bo‘lsa,
iqtisodiyotdagi noaniqlik kamayadi, inflyatsion shoklarning ta’siri yumshatiladi va
pul-kredit siyosati yanada samaraliroq ishlaydi.
Inflyatsion targetlash — bu inflyatsiyani oldindan belgilangan darajada ushlab
turishga qaratilgan siyosat rejimi bo‘lib, u agentlarning inflyatsiyaga oid
kutishlarini shakllantirishga qaratilgan asosiy instrumentdir. Ushbu rejimda
markaziy banklar inflatsiya maqsadini (odatda 2-3%) e’lon qiladi va unga erishish
uchun zarur choralarni ko‘radi. Targetlash siyosatining samaradorligi ko‘p jihatdan
markaziy bankning siyosatiga bo‘lgan ishonchga bog‘liq. O‘zbekiston
Respublikasi markaziy bankining inflyatsiyani maqsadli boshqarish rejimiga
o‘tishi ham aynan shu konsepsiyaga asoslangan bo‘lib, u iqtisodiy agentlarning
kutilmalarini barqarorlashtirishga qaratilgan.
Fiskal siyosatning ham inflyatsion kutilmalarni boshqarishda o‘z o‘rni bor.
Moliya intizomi, ya’ni byudjet defitsitlarini nazorat qilish va qarzlarni kamaytirish
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi. Agar hukumat fiskal
beqarorlikka yo‘l qo‘ysa, iqtisodiy agentlar undan kelajakda yuqori inflyatsiya
kutilishini taxmin qilishlari mumkin. Bu esa narxlar va ish haqlarining oshishiga
olib keladi va Filips egri chizig‘ining teskari munosabatini o‘zgartiradi. Shu
sababli fiskal siyosat va monetar siyosat o‘zaro muvofiqlikda olib borilishi lozim.
Inflyatsion kutilmalarni boshqarishda institutlarning roli ham katta.
Mustahkam va mustaqil markaziy bank siyosatining samaradorligini oshiradi va
bozor ishtirokchilarining ishonchini mustahkamlaydi. Bu esa o‘z navbatida
inflyatsion kutilmalarni barqarorlashtirishga xizmat qiladi. Ko‘p mamlakatlarda
25

markaziy bank mustaqilligini ta’minlash inflyatsiyani past darajada ushlab
turishning asosiy omili hisoblanadi.
Bundan tashqari, inflyatsion kutilmalarni boshqarish uchun samarali
kommunikatsiya strategiyasi zarur. Markaziy banklar va hukumat organlari o‘z
siyosatlari, prognozlari va iqtisodiy sharoitlar haqida muntazam va aniq axborot
berish orqali bozor ishtirokchilarining kutishlarini boshqaradilar. Bu jarayon
inflyatsion inertsiyani kamaytiradi va iqtisodiy shoklarga qarshi chidamlilikni
oshiradi.
O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda inflyatsion kutilmalarni boshqarish
masalalariga e’tibor oshmoqda. Markaziy bankning inflatsion targetlash siyosatini
joriy qilishi, moliya va pul-kredit siyosatlarini muvofiqlashtirishga urinishlari,
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun zarur infratuzilmani rivojlantirish
maqsadida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar aynan shu yo‘nalishda olib
borilmoqda. Shu bilan birga, inflyatsion kutilmalarni shakllantirishda axborot
bozorining rivojlanishi, iqtisodiy savodxonlik va kommunikatsiya masalalari
muhim ahamiyatga ega ekanligi tan olinmoqda.
Filips egri chizig‘ida inflyatsion kutilmalarni boshqarish makroiqtisodiy
siyosatning samaradorligini ta’minlashda asosiy vositalardan biridir. Inflyatsion
kutilmalarni to‘g‘ri shakllantirish va boshqarish orqali iqtisodiyotda inflyatsiya va
ishsizlik o‘rtasidagi murakkab munosabatni muvozanatlash mumkin. Bu esa o‘z
navbatida iqtisodiy barqarorlik, uzoq muddatli o‘sish va ijtimoiy farovonlikni
ta’minlashga yordam beradi. Shu bois, inflyatsion kutilmalarni boshqarish
mexanizmlari va ularning Filips egri chizig‘iga ta’siri makroiqtisodiyot nazariyasi
va amaliy siyosati uchun dolzarb va ustuvor masalalardan biridir.
III BOB: O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTIDA FILIPS EGRISI
TALQININING AMALIY TADQIQI .
3.1. O‘zbekiston iqtisodiyotida inflyatsiya va ishsizlik dinamikasi
(so‘nggi yillarga oid statistik tahlil)
26

Filips egri chizig‘i makroiqtisodiyotda inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi
teskari bog‘liqlikni ko‘rsatgan klassik nazariy model sifatida e’tirof etiladi. Uning
amaliy qo‘llanilishi iqtisodiy siyosatni shakllantirishda va boshqarishda muhim
vosita hisoblanadi. Ayniqsa, qisqa muddatli iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash
uchun inflyatsiya va ish bilan ta’minlash darajalarini muvozanatlashda Filips egri
chizig‘i iqtisodiy boshqaruvchilarga aniq indikator vazifasini bajaradi.
Dastlab, Filips egri chizig‘i iqtisodchilar va siyosatchilar uchun
makroiqtisodiy parametrlarni tushunishda oddiy, ammo kuchli vosita bo‘ldi.
Masalan, 1960-70-yillarda ko‘plab davlatlar inflyatsiya va ishsizlikni
muvozanatlash uchun monetar va fiskal siyosat usullarini qo‘llashdi. Ushbu davrda
Filips egri chizig‘i orqali qisqa muddatda ishsizlikni kamaytirish uchun qisman
inflyatsiya ko‘tarilishi mumkinligi qabul qilindi. Shu bilan birga, uzoq muddatda
esa tabiiy ishsizlik darajasi va barqaror inflyatsiya modelning asosiy tushunchalari
sifatida qaraldi.
Amaliy qo‘llanishda Filips egri chizig‘i davlatlarning iqtisodiy siyosatida turli
strategiyalarni ishlab chiqishga yordam berdi. Misol uchun, inflyatsiya va ishsizlik
o‘rtasidagi muvozanatni saqlash maqsadida pul-kredit siyosatini moslashtirish,
bandlikni oshirish uchun iqtisodiyotdagi talabni boshqarish, hamda narxlar
barqarorligini ta’minlash uchun fiskal choralarni ko‘rish kabi yondashuvlar yuzaga
keldi. Shu tariqa, Filips egri chizig‘i iqtisodiy siyosat uchun amaliy qo‘llanma
vazifasini bajarib, iqtisodiy qarorlar qabul qilish jarayonini yanada samarali qildi.
Biroq, 1970-yillarning ikkinchi yarmida yuzaga kelgan “stagflatsiya” — ya’ni
yuqori inflyatsiya va yuqori ishsizlikning bir vaqtda mavjudligi Filips egri
chizig‘ining oddiy teskari munosabatini shubha ostiga qo‘ydi. Bu davrda ishlab
chiqilgan yangi nazariyalar, xususan, monetaristlar va yangi klassik
makroiqtisodiyot Filips egri chizig‘ining uzoq muddatli versiyasini taklif qildi,
bunda inflyatsion kutilmalar va tabiiy ishsizlik darajasi konsepsiyalari markaziy
o‘rin egalladi. Ushbu yondashuvlarga ko‘ra, uzoq muddatda Filips egri chizig‘i
vertikal bo‘lib, inflyatsiya darajasi bilan ishsizlik o‘rtasida o‘zaro ta’sir bo‘lmaydi,
qisqa muddatdagi harakatlar esa agentlarning kutilmalariga bog‘liq.
27

Zamonaviy iqtisodiy siyosatda Filips egri chizig‘ining amaliy qo‘llanilishi
agentlarning inflyatsion kutilmalarini boshqarish, narxlar va ish haqlarining
rigidligi hamda iqtisodiy shoklarga moslashuvchanlikni ta’minlashga qaratilgan.
Markaziy banklar inflyatsiya va bandlikni muvozanatlash uchun pul-kredit
siyosatini belgilashda Filips egri chizig‘i tushunchasidan keng foydalanadi.
Masalan, inflyatsion targetlash rejimi orqali kutilmalarni boshqarish va qisqa
muddatli iqtisodiy tebranishlarni yumshatish uchun Filips egri chizig‘i modeli
asosida siyosat ishlab chiqiladi.
Shuningdek, Filips egri chizig‘i mehnat bozorini tahlil qilishda ham
qo‘llaniladi. Ishsizlik darajasi va bandlik ko‘rsatkichlarini monitoring qilish,
mehnat bozoridagi noroziliklar va ish haqlarining o‘zgarishi iqtisodiy siyosatning
samaradorligini baholashda muhim o‘lchovlardir. Bu indikatorlar asosida
hukumatlar bandlikni oshirish va inflyatsiyani nazorat qilish uchun maqsadli
chora-tadbirlarni ishlab chiqadi.
Filips egri chizig‘ining amaliy qo‘llanilishi shuningdek, davlatlararo iqtisodiy
taqqoslashlarda ham o‘z aksini topadi. Turli mamlakatlar inflyatsiya va ishsizlik
o‘rtasidagi munosabatlarni tahlil qilib, o‘z siyosatini shu asosda moslashtiradi. Bu
jarayonda mamlakatlarning iqtisodiy tuzilishi, institutlarning mustahkamligi, bozor
mexanizmlari va siyosat yuritish usullari katta rol o‘ynaydi. Masalan, rivojlangan
iqtisodiyotlarda inflyatsion kutilmalarni boshqarish mexanizmlari yaxshiroq
ishlashi natijasida Filips egri chizig‘i ancha barqaror va oldindan ko‘riladigan
xususiyatga ega bo‘ladi.
O‘zbekistonda Filips egri chizig‘i nazariyasi va amaliyoti ham rivojlanmoqda.
Mamlakatning iqtisodiy siyosatida inflyatsiya va bandlik muvozanatini saqlash
uchun pul-kredit va fiskal siyosat vositalaridan foydalaniladi. Markaziy bankning
inflyatsion targetlash rejimiga o‘tishi, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga
qaratilgan chora-tadbirlar, shuningdek mehnat bozorini monitoring qilish tizimlari
mamlakatda Filips egri chizig‘ining amaliy qo‘llanilishining ko‘rsatkichidir. Ushbu
yondashuvlar iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy farovonlikni ta’minlashda muhim
ahamiyat kasb etadi.
28

Bundan tashqari, Filips egri chizig‘i iqtisodiy siyosatning strategik rejalarini
ishlab chiqishda ham asosiy rol o‘ynaydi. Makroiqtisodiy barqarorlik,
inflyatsiyaning pasaytirilishi va bandlikni oshirish uchun uzoq muddatli
siyosatlarni belgilashda Filips egri chizig‘i tamoyillaridan foydalaniladi. Bu esa
hukumat va markaziy bank uchun makroiqtisodiy risklarni kamaytirish va iqtisodiy
siyosatni yanada samarali qilish imkonini beradi.
Shuningdek, global iqtisodiy sharoitlar va ichki iqtisodiy o‘zgarishlar Filips
egri chizig‘ining amaliy qo‘llanilishiga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, jahon
bozorlaridagi narx o‘zgarishlari, tashqi iqtisodiy shoklar va pandemiya kabi
kutilmagan voqealar inflyatsiya va ishsizlik dinamikasini murakkablashtiradi.
Bunday holatlarda Filips egri chizig‘idan foydalanish iqtisodiy siyosatni
moslashuvchan va tezkor qilishda yordam beradi.
Filips egri chizig‘i makroiqtisodiy siyosatning samaradorligini oshirishda
muhim vosita bo‘lib, inflyatsiya va ishsizlikni muvozanatlash uchun iqtisodiy
boshqaruvchilar tomonidan keng qo‘llaniladi. Uning amaliy qo‘llanilishi iqtisodiy
agentlarning kutilmalarini boshqarish, mehnat bozorini tahlil qilish va
makroiqtisodiy siyosat strategiyalarini ishlab chiqishda hal qiluvchi ahamiyatga
ega. Shu bois, Filips egri chizig‘ining nazariy va amaliy jihatlarini chuqur
o‘rganish makroiqtisodiyotda davomiy rivojlanish va barqarorlikka erishishda
asosiy omillardan biridir.
3.2. Filips egri chizig‘i modelining O‘zbekiston sharoitiga moslashuvi va
amaliy ahamiyati.
Inflyatsion targetlash siyosati zamonaviy makroiqtisodiyotda pul-kredit
siyosatining asosiy instrumentlaridan biri sifatida qabul qilinadi va uning
samaradorligi ko‘p jihatdan Filips egri chizig‘i tushunchasi bilan chambarchas
bog‘liq. Filips egri chizig‘i inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi murakkab
munosabatlarni tushunishga yordam beruvchi nazariy model bo‘lib, inflyatsion
targetlash siyosati esa ushbu munosabatlarni boshqarish orqali makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan amaliy yondashuvdir.
29

Inflyatsion targetlash siyosati markaziy bank tomonidan oldindan belgilangan
inflyatsiya darajasiga erishishga qaratilgan strategiya bo‘lib, u iqtisodiy
agentlarning inflyatsion kutilmalarini boshqarish orqali narxlar barqarorligini
ta’minlashga xizmat qiladi. Ushbu siyosat shakllanishida Filips egri chizig‘ining
qisqa muddatli ta’siri, ya’ni inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik
asosiy rol o‘ynaydi. Inflyatsion targetlashning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan
markaziy bankning ishonchliligi va kommunikatsiya strategiyasining
samaradorligiga bog‘liq bo‘lib, bu iqtisodiy subyektlarning kelajakdagi narxlar
bo‘yicha kutilmalarini shakllantiradi.
Markaziy banklar inflyatsion targetlash siyosatini amalga oshirayotganda, ular
qisqa muddatda inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasida muvozanat saqlashga harakat
qiladilar. Bu yerda Filips egri chizig‘idan foydalanish mumkin, chunki
iqtisodiyotda talabni oshirish orqali ish bilan ta’minlash darajasi ko‘tarilishi
mumkin, biroq bu inflyatsiya bosimini kuchaytiradi. Shu bois, markaziy bank
siyosatida inflyatsion targetlash rejimida aniq maqsadlar belgilanishi, siyosat
vositalari (masalan, foiz stavkalari) to‘g‘ri sozlanishi zarur.
Filips egri chizig‘ining zamonaviy talqinlarida inflyatsion kutilmalar muhim
rol o‘ynaydi, bu esa inflyatsion targetlash siyosatining mohiyatini yanada
mustahkamlaydi. Agar iqtisodiy subyektlar markaziy bankning inflatsiyani
boshqarish borasidagi niyatlarini ishonch bilan qabul qilsa, ularning kutilmalari
barqarorlashadi, bu esa inflyatsiyaning uzoq muddatda past va barqaror darajada
ushlab turilishiga imkon yaratadi. Natijada, Filips egri chizig‘ining uzoq muddatli
vertikal shakli amalda kuchga kiradi va ishsizlik tabiiy darajada barqarorlashadi.
Boshqa tomondan, inflyatsion targetlash siyosati iqtisodiy shoklar va
noaniqlik sharoitida ham Filips egri chizig‘ining amaliy ahamiyatini oshiradi.
Masalan, neft narxlarining keskin oshishi yoki global iqtisodiy inqirozlar kabi
tashqi shoklar natijasida inflyatsiya oshishi mumkin. Bunday vaziyatda markaziy
bank inflyatsion targetlash siyosati orqali bozordagi kutilmalarni boshqarishga
urinadi, bu esa inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi noaniq munosabatni nazorat
30

qilishga yordam beradi. Shu bilan birga, ushbu yondashuv iqtisodiy subyektlarga
ham o‘z faoliyatlarini rejalashtirishda barqarorlikni ta’minlash imkonini beradi.
Inflyatsion targetlash siyosatining O‘zbekistondagi amaliyoti ham aynan
Filips egri chizig‘i konsepsiyasiga asoslanadi. Markaziy bank tomonidan e’lon
qilingan inflatsiya maqsadlari iqtisodiy subyektlarning narx va ish haqi
kutilmalarini shakllantirishga yordam beradi. Bu esa iqtisodiy siyosatning
samaradorligini oshirib, iqtisodiy barqarorlik va uzoq muddatli o‘sishga turtki
beradi. Shu bilan birga, markaziy bankning mustaqilligi, siyosatning shaffofligi va
kommunikatsiya strategiyasi inflyatsion targetlashning muvaffaqiyatli amalga
oshirilishi uchun zarur shart-sharoitlardir.
Biroq, inflyatsion targetlash siyosatining amaliyotida bir qancha
murakkabliklar va qiyinchiliklar ham mavjud. Filips egri chizig‘ining haqiqiy
hayotdagi murakkab va o‘zgaruvchan tabiatini inobatga olgan holda, siyosat
yurituvchilar inflyatsiyani va bandlikni boshqarishda ehtiyotkorlik bilan
yondashishlari lozim. Masalan, inflyatsion targetlash rejimida juda qat’iy
maqsadlar qo‘yish iqtisodiy o‘sishni sustlashtirishi yoki ishsizlik darajasining
oshishiga olib kelishi mumkin. Shu bois, siyosatning moslashuvchanligi va real
vaqt rejimida monitoring qilish muhim ahamiyatga ega.
Filips egri chizig‘i va inflyatsion targetlash siyosati o‘rtasidagi bog‘liqlik
zamonaviy makroiqtisodiyot nazariyasida ham keng muhokama qilinadi. Ushbu
yondashuvlar orasida siyosatning ishonchliligi, kommunikatsiyaning aniq va
shaffofligi, shuningdek iqtisodiy agentlarning rasmiy siyosatga bo‘lgan ishonchi
kabi elementlar katta rol o‘ynaydi. Bu omillar inflyatsion kutilmalarni
barqarorlashtirishga, inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni
yumshatishga yordam beradi.
Filips egri chizig‘i zamonaviy iqtisodiy siyosatda inflyatsion targetlash
siyosatini shakllantirish va amalga oshirishda asosiy nazariy baza hisoblanadi.
Inflyatsion targetlash orqali markaziy banklar iqtisodiy agentlarning kutilmalarini
boshqarib, inflyatsiyani past va barqaror darajada ushlab turish, shuningdek,
31

ishsizlikni nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shu bois, Filips egri chizig‘i
va inflyatsion targetlash siyosatining o‘zaro bog‘liqligini chuqur o‘rganish va
amaliyotda to‘g‘ri qo‘llash makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiy
rivojlanishni qo‘llab-quvvatlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
3.3. Inflyatsiya va ishsizlikni boshqarishda Filips egri chizig‘i asosida
ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalar.
Filips egri chizig‘i inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatgan
makroiqtisodiy model sifatida an’anaviy iqtisodiyotda o‘ta muhim rol o‘ynaydi.
Biroq, so‘nggi o‘n yilliklarda iqtisodiy sharoitlar, mehnat bozori strukturasidagi
o‘zgarishlar va iqtisodiy siyosatdagi yangi tendensiyalar tufayli Filips egri
chizig‘ining dinamikasi va uning iqtisodiy tizimdagi roli tubdan yangilandi. Ushbu
bo‘limda Filips egri chizig‘ining mehnat bozoridagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq
zamonaviy tendensiyalari, shuningdek, modelning real hayotga tatbiqi masalalari
tahlil qilinadi.
Mehnat bozori makroiqtisodiyotning eng dinamik va murakkab
segmentlaridan biridir. Ishsizlik darajasi, mehnatga bo‘lgan talab va taklif, ish
haqi, mehnat unumdorligi kabi omillar iqtisodiy barqarorlik va o‘sish uchun
muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Filips egri chizig‘i, an’anaviy tushuncha bo‘yicha,
yuqori ish bilan ta’minlash darajasi inflyatsiyani ko‘tarishi, past ish bilan
ta’minlash esa inflyatsiyani pasaytirishi mumkinligini ko‘rsatadi. Lekin zamonaviy
sharoitda mehnat bozoridagi o‘zgarishlar bu munosabatni sezilarli darajada
murakkablashtirdi.
Birinchidan, mehnat bozori segmentatsiyasi va ishchilarning turli guruhlari
o‘rtasidagi farqlar Filips egri chizig‘ining an’anaviy shaklini o‘zgartirmoqda.
Masalan, yoshlar, ayollar, past malakali ishchilar va uzoq muddatli ishsizlar kabi
guruhlar uchun ishsizlik va inflyatsiya munosabatlari boshqacha bo‘lishi mumkin.
Bu esa umumiy Filips egri chizig‘ining ko‘rsatkichlarini o‘zgartirib, iqtisodiy
siyosatni yanada moslashuvchan qilish zaruratini tug‘diradi.
Ikkinchidan, globalizatsiya va texnologik taraqqiyot mehnat bozori
tuzilmasiga ta’sir ko‘rsatmoqda. Masalan, avtomatlashtirish, sun’iy intellekt va
32

raqamli texnologiyalar ish o‘rinlarini qisqartirishi yoki ularni yangi formatga
o‘zgartirishi natijasida an’anaviy mehnat bozoridagi inflyatsiya-ihsizlik
munosabatiga ta’sir qilmoqda. Bu jarayonlar bilan bog‘liq holda, ish haqlarining
rigidligi va mehnat bozori moslashuvchanligi Filips egri chizig‘ining teskari
bog‘liqligini zaiflashtirishi mumkin.
Uchinchidan, mehnat bozori institutlari va siyosatlarining o‘zgarishi ham
Filips egri chizig‘iga ta’sir ko‘rsatadi. Mehnat qonunchiligi, bandlik siyosati,
kasaba uyushmalari faoliyati, ish haqi mexanizmlari va ijtimoiy himoya tizimlari
inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi muvozanatni shakllantiradi. Masalan, kuchli
kasaba uyushmalari bo‘lgan mamlakatlarda ish haqi ko‘tarilishi inflyatsiyani
oshirishi mumkin, bu esa Filips egri chizig‘ining ko‘tarilishiga olib keladi.
To‘rtinchidan, ishchilarning inflyatsion kutilmalari va ularning iqtisodiy
qarorlarga ta’siri ham muhim ahamiyatga ega. Zamonaviy makroiqtisodiyotda
agentlarning kutilmalari Filips egri chizig‘ining uzun muddatli shaklini belgilaydi.
Inflyatsiyaning doimiy ravishda oshishi kutilsa, ish beruvchilar va ishchilar narxlar
va ish haqlarini tez-tez ko‘tarishga tayyor bo‘lishadi, bu esa inflyatsiyani yanada
oshiradi va ishsizlikka ta’sir qilmaydi.
Beshinchidan, pandemiya va boshqa global iqtisodiy shoklar mehnat
bozoridagi Filips egri chizig‘ining xatti-harakatlarini o‘zgartirdi. Masalan,
COVID-19 pandemiyasi paytida ko‘plab mamlakatlarda ishsizlik darajasi keskin
oshgan bo‘lsa-da, inflyatsiya ba’zi hollarda oshishi yoki kamayishi mumkin edi.
Bu esa Filips egri chizig‘ining oddiy teskari bog‘liqligidan farq qiluvchi holatlarni
yuzaga keltirdi.
O‘zbekistonda ham mehnat bozori va Filips egri chizig‘i o‘rtasidagi
munosabatlar zamonaviy iqtisodiy sharoitga moslashmoqda. Bandlik siyosati,
mehnat bozori monitoringi va iqtisodiy siyosat mexanizmlari rivojlanib borayotgan
iqtisodiyotda inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir doimiy ravishda
o‘rganilmoqda. Milliy statistikalar va iqtisodiy tahlillar asosida mehnat bozori
siyosatining samaradorligini oshirish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash yo‘llari
ishlab chiqilmoqda.
33

Xulosa qilib aytganda, Filips egri chizig‘i va mehnat bozori o‘rtasidagi
munosabatlar murakkab va dinamik jarayon bo‘lib, zamonaviy iqtisodiy
sharoitlarda yangi tendensiyalar va omillar hisobga olinishi zarur. Bu esa iqtisodiy
siyosatni takomillashtirish, inflyatsiyani nazorat qilish va bandlikni oshirish uchun
yangi yondashuvlar ishlab chiqishga olib keladi. Shu bilan birga, Filips egri
chizig‘i tushunchasi makroiqtisodiy tahlil va siyosatning muhim vositasi bo‘lib
qolmoqda
. XULOSA
Ushbu kurs ishida Filips egri chizig‘i modeli va uning zamonaviy talqini
makroiqtisodiyot doirasida chuqur tahlil qilindi. Modelning tarixiy ildizlari,
nazariy asoslari, hamda uning vaqt o‘tishi bilan qanday rivojlanganligi,
o‘zgarishlarga qanday javob bergani batafsil ko‘rib chiqildi. Filips egri chizig‘i
makroiqtisodiyot nazariyasida inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasidagi murakkab va
o‘zaro bog‘liq munosabatlarni tushunishga yordam beruvchi asosiy vositalardan
biri sifatida namoyon bo‘ladi.
Filips egri chizig‘ining dastlabki modeli 1958 yilda Uilyam Filips tomonidan
ishlab chiqilgan bo‘lib, u ish haqi o‘sishi va ish bilan ta’minlash darajasi
o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikni ko‘rsatdi. Keyinchalik ushbu model inflyatsiya va
ishsizlik o‘rtasidagi munosabatni ifodalashda keng qo‘llanila boshlandi.
Nazariyaning keyingi bosqichlarida, xususan, 1970-yillardagi stagflyatsiya
davrida, Filips egri chizig‘ining an’anaviy shakli o‘z qiyinchiliklariga duch keldi,
chunki inflyatsiya va ishsizlik bir vaqtda yuqori bo‘lishi kuzatildi. Bu esa
nazariyani yanada rivojlantirish va kutilmalar nazariyasini hisobga olishga olib
keldi.
Zamonaviy talqinlarda Filips egri chizig‘i qisqa muddatli va uzoq muddatli
shakllarga ajratiladi. Qisqa muddatli egri chiziqda inflyatsiya va ishsizlik o‘rtasida
34

teskari munosabat mavjud bo‘lsa, uzoq muddatda ushbu munosabat yo‘qoladi va
ishsizlik tabiiy darajada barqarorlashadi. Bu nuqtai nazar iqtisodiy agentlarning
inflyatsion kutilmalarini hisobga olish asosida shakllanadi va makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Filips egri chizig‘i zamonaviy iqtisodiy siyosatda, xususan, inflyatsion
targetlash strategiyalarida asosiy nazariy baza hisoblanadi. Inflyatsion targetlash
markaziy banklar uchun inflatsiyani nazorat qilishda ishonchli mexanizm bo‘lib, u
kutilmalarni boshqarish orqali inflyatsiyani past va barqaror darajada ushlab
turishni ta’minlaydi. Bu esa iqtisodiy o‘sish va bandlikni qo‘llab-quvvatlash
imkonini yaratadi.
Shuningdek, Filips egri chizig‘i va inflyatsion targetlash siyosati o‘rtasidagi
munosabatlar mamlakatlarda amalga oshirilayotgan pul-kredit siyosatining
samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, O‘zbekistonda
amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar va markaziy bankning mustaqilligi ortib
borishi, inflyatsion targetlash siyosatining muvaffaqiyatli amalga oshirilishiga
zamin yaratmoqda. Bu esa o‘z navbatida iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga
xizmat qiladi.
Mehnat bozoridagi o‘zgarishlar, global iqtisodiy tendensiyalar va texnologik
taraqqiyot Filips egri chizig‘ining amaliy qo‘llanilishida yangi chaqiriqlar va
imkoniyatlarni yuzaga keltirmoqda. Mehnat bozori segmentatsiyasi, ishchilarning
turli guruhlari o‘rtasidagi farqlar va kutilmalarning roli iqtisodiy siyosatni yanada
moslashuvchan va ilmiy asoslangan qilish zaruratini tug‘diradi. Bu esa
makroiqtisodiy model va siyosat yuritishda yangi yondashuvlarni talab qiladi.
Umuman olganda, Filips egri chizig‘i makroiqtisodiy nazariyada fundamental
tushuncha sifatida qolib, uning zamonaviy talqinlari iqtisodiy barqarorlik va
rivojlanishga xizmat qiluvchi samarali siyosat vositalarini shakllantirishga imkon
beradi. Modelning zamonaviylashtirilgan yondashuvlari va inflyatsion targetlash
35

siyosati bilan uyg‘unligi iqtisodiy o‘sish, ish bilan ta’minlash va narxlar
barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Kelajakda Filips egri chizig‘i konsepsiyasining yanada rivojlanishi va yangi
iqtisodiy sharoitlarga moslashishi kutilyapti. Bu esa ilmiy tadqiqotlar, statistik
tahlillar va iqtisodiy siyosat yurituvchilarining amaliy ishlarida izchil davom etishi
zarur. Shu bilan birga, makroiqtisodiy siyosatning samaradorligini oshirish uchun
yangi texnologiyalar va global iqtisodiy o‘zgarishlar inobatga olinib, Filips egri
chizig‘ining real hayotdagi ahamiyati va qo‘llanilishi yanada mustahkamlanadi.
Kurs ishi yozish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Axmedov D.Q., Ishmuxammedov A.E.,Jumaev Q.X., Jumaev Z.A
2. Makroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004, 240 b.
3. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. М.:Дело и
Сервис, 2001.
4. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика.
Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
5. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная экономика.
Пер. с англ. М.:ИНФРА-М, 1996.
6. Галперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С.
7. Макроэкономика: Учебник. СПб.:СПбГУЕФ,1997.
8. Дорнбуш Р.,Фишер С. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
9. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari. T.:
10. «O’qituvchi»,1994
36

11. Менкю Н.Г. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
12. Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини
экономического роста. Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
13. 19.Xodjaev R., Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R. Mikro
va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012, 324 b.
14. 20. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “2012 yil
Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” nomli
ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot.
– 2012, 282 b.
15. 21.Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror
rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011, 92 b.
16. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligining rasmiy ma’lumotlari
Internet saytlari
1. www.gov.uz - O'zbekiston Respublikasi Hukumat portali.
2. www.lex.uz - O'zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi.
3. www.mineconomy.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va
kambag'allikni qisqartirish vazirligi sayti.
4. www.mf.uz - O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti.
5. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi sayti.
6. www. soliq.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo'mitasi sayti.
7. www.cbu.uz - O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki sayti.
8. www.webofscience.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
9. www.sciencedirect.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
10. www.wordbank.org – Jahon banki sayti.
11. www.scopus.com- Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
12. www.ebrd.org – Evropa tiklanish va taraqqiyot banki sayti.
13. www.imf.org – Xalqaro valyuta jamg'armasi sayti.
37

Filips egri chizig’i. Modelning zamonaviy talqini

Sotib olish