Filolog lug‘ati tuzilishi va uning oziga xos belgilari - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	83.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

66 Sotish

Filolog lug‘ati tuzilishi va uning oziga xos belgilari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: Filolog lug‘ati tuzilishi va uning oziga xos belgilari

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
Asosiy qism .................................................................................................................................................. 4
1. Leksikografiya - lug‘atshunoslikni o‘rganuvchi fan ................................................................................... 4
2. Filologik lug‘atlar va ularning turlari,o‘ziga xos xususiyatlari ................................................................. 13
3. Filolog lug‘atini tuzish tamoyillari. ......................................................................................................... 20
4.Hozirgi zamon leksikografiya va lug‘atchilikning nazariy va amaliy muammolar .................................... 24
Xulosa ........................................................................................................................................................ 31
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati ............................................................................................................. 32
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Barchamizga ma`lumki, tilshunoslikning
leksikografiya bo`limi har doim yangilanib turuvchi hamda har bir sohada o`zining
muqim o`rniga ega bo`lim hisoblanadi, sababi, qay sohaga nazar tashlamang, unga

oid har bir so`z, albatta, o`quv lug`atchiligida o`z izohiga ega. Muayyan adabiy
tilning deyarli barcha so`zlarini qamrab olgan leksik yig`indiga nisbatan lug`at
atamasi ishlatiladi hamda ushbu atama ostida turli fan sohalariga oid turfa lug`atlar
jamlanmasi o`zining aksini topadi. Aytish joizki, har bir xalqning o`z lug`at tizimi
mavjud bo`lgani kabi, o`zbek tilining ham o`zining maxsus lug`atchiligi bor.
O`zbek lug`atchiligi hozirgi o`zining mukammal ko`rinishiga yetgunga qadar
bir qator davrlarni bosib o`tgan, xususan, o`zbek tiliga oid dastlabki mukammal
lug`at bu Mahmud Koshg`ariyning “Devoni lug‘otit-turk”, ya`ni “Turkiy so`zlar
lug`ati” dir. Ushbu lug`at o`z tarkibida uyg`ur, qipchoq, qarluq, o`g`uz xalqlariga
oid ko`plab so`zliklarni jamlagan bo`lib, bu asar ustida muallif ancha mehnat
qilgani kitob orqali ko`rinib turibdi. Ushbu asarida “bag`na” – narvon , “tartin” –
oziq-ovqatni g`amlash, “tegrak” – tevarak-atrof va shu kabi qator so`zlarning
lug`atini tuzgan Koshg`ariy nafaqat lug`atchilik sohasiga, balki so`zlar
etimologiyasi, gastronomiya, tarix va shu kabi fanlar sohasiga ham o`zining
munosib hissasini qo`sha oldi. Bundan tashqari, Mahmud Zamaxshariyning
arabcha so`zlar bilan turkiy va forsiy so`zlarning tarjimalari berilgan “Muqaddimat
ul-adab” asari, Abu Hayyonning “Kitob ul-idrok lilison ul-atrok” kitobi, Alisher
Navoiyning lug`atshunoslikka bag`ishlangan “Sab`atu ahbur” kabi asarlari o`zbek
lug`atshunosligi taraqqiyotidagi muhim poydevorlardir.
Bir qancha davrlarni bosib o`tgan o`zbek lug`atchiligi mustaqillik davriga
kelib, o`zining yuksak cho`qqisiga erishdi, desak, aslo mubolag`a bo`lmaydi.
Lug`at tuzuvchi mutaxassislar – leksikograflar tomonidan qator lug`atlar ishlab
chiqildi, bundan tashqari, lug`at tuzish tamoyillari, lug`at tuzish metodikasi,
leksikografik ishlarning ham ma`lum tartibga solinishi ham
lug`atshunosligimizning ulkan yutuqlaridan hisoblanadi. Xususan, lug`atshunoslik
nazariyasiga ko`ra , lug`atlarning ikki yirik guruhlarga bo`linishi –
ensiklopedik(qomusiy) va filologik – barchamizga birdek ma`lum. Ushbu ikki
lug`at bir-biridan ma`lum jihatlariga ko`ra farqlanadi, qomusiy lug`atda so`zga
ta`rif berilsa, filologik lug`atda so`zning ma`nosiga urg`u beriladi.

Mustaqillik yillarida yaratilgan qomusiy lug`atlarga “O‘zbekiston qomusi”,
“Adabiyot qomusi”, “Pedagogik qomus”, “Texnik qomus” va shu kabilarni misol
qilib keltirish mumkin. Filologik lug`atlar bugungi kun tilshunos va
adabiyotshunoslari uchun suv va havodek zarur o`quv kulliyasidir, sababi, har bir
filolog o`qish jarayonida lug`atdan foydalanishga muhtoj. Mustaqillik davrida
yaratilgan filologik lug`atlar doirasiga to`xtaladigan bo`lsak, ular o`zining ma`lum
mavzuni qamrab olishi hamda yildan yilga yangilanib borishi bilan ham
ahamiyatlidir. Filologik lug`atlar alifbo asosida tartiblanadi hamda izoh talab
qilayotgan so`z sarlavha kabi keltiriladi.
Filologik lug`atlar mavzuiy ko`lamiga ko`ra , asosan , ikki turga bo`linadi,
ya`ni umumiy va maxsus filologik lug`atlar. Umumiy filologik lug`atlar
so`zlovchilar tomonidan qo`llaniladigan hamma so`zlarning izohini keltirishi bilan
maxsus filologik lug`atlardan tubdan farq qiladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari : Leksikografiya -
lug‘atshunoslikni o‘rganuvchi fan sifatida. Filolog ik lug‘atlar va ularning
turlari ,o‘ziga xos xususiyatlari haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha
tavsiflash .
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Filolog lug‘atini tuzish tamoyillari.
Usullari va ularni bartaraf etish usullari.
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to‘plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, Asosiy qism va
qilingan xulosalardan iborat. Ishda o‘rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga
qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun to‘plangan adabiyotlar manbalarning nomlari
va elektron manzillari keltirildi.
Asosiy qism
1. Leksikografiya - lug‘atshunoslikni o‘rganuvchi fan
Leksikografiya - lug‘atshunoslikni o‘rganuvchi fan har qanday xalqning
betakror milliy boyligi uning o‘z so‘zlari hamda turg‘un iboralaridir. Zamon va

makon ta’sirida tilning lug‘at boyligi doimiy ravishda rivojlanib boradi. Hayot,
turmush tarzi taraqqiyot va kashfiyotlar yangi-yangi so‘zlar, tushunchalarni
dunyoga keltiradi, ba’zi so‘zlar esa eskirib iste’moldan chiqadi.Ana shunday
dinamik rivojdagi bebaho boylikni o‘z vaqtida tarix zarvaraqlariga muxrlash,
tilning oltin sahifalarini durlash bilan to‘ldirib boorish faqat matonatli,
zahmatkash, fidokor tilshunos siymolar gagina nasib etadi. Bunday buyuklarning
nomi abadiy hurmatda bo‘ladi.
Buning yorqin isboti uchun bobomiz Mahmud Koshg‘iy nomini tilga olish
kifoyadir. Uning qariyib 1000 yil ilgari yaratgan turkiy tillar tahliliga
bag‘ishlangan “Devonu lug‘atit turk” asari barcha turkey xalqlarning betakror
boyligi hisoblanadi. Mahmud Koshg‘ariyning nomi esa tarix sahifalariga abadiy
muxrlandi.
Darvoqe, til lug‘at boyligining nisbatan to‘liq tahlili faqat lug‘atlar orqali
amalgam oshirilishi mumkin. Lug‘atlar tuzishning nazariy va amaliy sohalari bilan
shug‘ullanuvchi fan leksikografiya deb nomlanadi.
Lexikographie - grek tilidan olingan bo‘lib, lexicon - Worterbuch, grapho-
ich schreibe, ya’ni so‘zni izohlash, ifodalash ma’nosini beradi.
Dunyo leksikografiyasi ming yillik tarihga ega bo‘lsada, uning asosiy rivoji
keyingi ikkiuch asrga to‘g‘ri keladi. Ilk bor oz sonli so‘zlar va iboralardangina
tashkil topgan qo‘l yozmalardan boshlangan lug‘atlar hozirgi kunga kelib tillarning
yuz ming so‘zlarni o‘z ichiga olib, minglab adadda chop etilmoqda. Keyingi
yillarda leksikografiyaning faqatgina amaliy tomoni emas, balki nazariy yo‘nalishi,
obyekti, predmeti shakllandi. Lug‘at tuzish nazriyasi, amaliyoti tilshunoslikning
mahsus sohasiga aylandi. Lug‘atshunoslik tilshunoslikning mana shunday o‘ta
mashaqqatli, o‘ta masulyatli sohasi bo‘lganligi sababli ushbu savobli yo‘nalish
bilan yetuk, fidokor, millatparvar olimlar shug‘ullanmoqdalar.
Lug‘at tuzish ishining naqadar mashaqqatli ekanligi, tuzuvchilarning fozil,
sabrli , har qanday mayda-chuyda elementlarga ham o‘ta sinchkovlik bilan
yondashuvchilar ekanligini professor

M.E. Umarxo‘jayev Berlin akademiyasi lug‘atshunoslik bo‘limida kuzatgan
edi. “Worterbuch der deutschen Gegenwartsschrache” lug‘ati tuzilishi jarayonini
kuzatganda, ustoz lug‘atshunos olima Rut Klappenbax va uning rahbarligidagi
lug‘at tuzuvchilar har bir so‘zning fo‘netik shakli, morfologik qurilishi va ma’no
turlarini bir necha yuzlab, xatto minglab uzoq tarixiy manbalardan olingan
tasdiqlovchi misol- kartotekalar orqali hozirgi kundagi aniq holatni
ifodalaganlariga guvoh bo‘lgan. Rut Klappenbachning ish stoli yonidagi devorda
orta asrlarning mashhur filologi Yustus Skaligerning lug‘at tuzishning naqadar
mashaqatli, og‘ir va sharafli ish ekanligini betakror o‘xshatishlar orqali ifodalagan
ushbu misralari joy olgan edi:
Agar kimdir og‘ir mehnatu, azoblarga mahkum etilgan bo‘lsa, unga
temirchi-yu, konchilar mashaqqatini ravo ko‘rmay qo‘yaqol-da, unga lug‘at
tuzishni buyur: shu I ishning o‘ziyoq barcha mashaqqatlarning
mashaqqatlirog‘idir. Ushbu sh’erning ruscha tarjimasi nazariy leksikografiyaning
asoschilaridan biri mashhur tilshunos akademik L.V. Sherbaning ham e’tiborini
tortgan ekan. 1

Если в мучительские осуждён кто руки
Ждёт бедная голава печали и муки
Не вели томить его делом, кузнец, трудных,
Не посылать в тяжкие работы мест рудных.
Пусть лексикон делает- то одно довлеет,
Всех мук роды сей един труд в себе имеет.
Shu o‘rinda L.V.Sherbaning lug‘atshunoslikning ahamiyati va
mashaqqatlarini inobatga olgan holda “Men tilshunoslikda lug‘atshunoslikdan
ko‘ra jiddiyroq sohani bilmayman” deb aytgan so‘zlarini keltirish yuqoridagi
fikrlarni isbotlaydi.
Olimning 1939 – yil 27-sentabr kuni sobiq Ittifoq Fanlar Akademiyasi til va
adabiyot bo‘limida qilgan “Опыт общей теории лексикографии” nomli dokladi
nazariy leksikigrafiyaning shakllanishiga asos soldi. L.V.Sherbaning lug‘at
1
Л.В.Щерба. Языковая система и речевая деятельность. Ленинград, 1971, с 312.

turlarini ularning o‘ziga hos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda o‘zaro qiyoslab
o‘rganish va tahlil qilish nazariyasi hozirgi kunda ham o‘z kuchini yo‘qotgani
yo‘q. Sharqiy Yevropa hamda rus lug‘atshunosligi tajribasidan kelib chiqqan holda
olim olti qarama- qarshi prinsiplar asosida lug‘atlarning quyidagi tiplarini taklif
etadi:
1. Akademiewörterbücher -- Nachschlagewörterbücher
2. Enzyklopädisches Wörtebüch - allgemeines Wörterbuch
Vollständiges einsprachiges
Wörterbuch
3.Thesaurus - Bedeutung –bzw . Übersetzungswörterbuch alphabetisches
Bedeungs-bzw. Übersetzungswörterbuch ideographisches Wörterbuch
Bedeutungswörterbuch-zwei oder mehrsprachiges Übersetzungswörterbuch
synchronisches Wörterbuch -historisches (diachronisches) Wörterbuch
L.V.Sherbaning lug‘atlar tipalogiyasi so‘nggi yillarda turli tillar lug‘atlarini
tuzish tajribasi asosida rivojlantirildi. Masalan, I.V.Rahmanov L.V.Sherba
nazariyasi asosida olmon tili lug‘atlarini to‘rt guruhga ajratadi:
1. Wörterbücher, die auf die Herkunft des Wortes und die Entwicklung seiner
Bedeutung ergeben:
a)etymologische Wörterbuch
b)historische Wörterbuch
2. Wörterbücher, die Wortbedeutung und den Wort gebrauch in der
Gegenwartssprache erschliessen:
a) Bebeutungswörterbuch, Handwörterbuch oder erklärendes Wörterbuch
b) zweisprachiges Wörterbuch
c) Stilwörterbuch
d) phraseologisches Wörterbuch
e) Synonymwörterbuch
f) Sachgruppenwörterbuch
g) Fremdwörterbuch
h) Fachwörterbuch

i) Rotwelsch- Wörterbuch
j) mundartliches Wörterbuch
3. Wörterbuch, die den Lautbestand und die Rechtschreibung der Wörter angeben:
a) Aussprachewörterbuch
b) Rechtschreibungswörterbuch
4.Wörterbücher, die die Begriffe (Gegenstände, Erscheinungen sowie
Eigennamen) erschliessen:
a) Konversationswörterbuch oder- lexikon
b) Sachwörterbuch
c) Bildwörterbuch 2

So‘ngi yillarda nazariy leksikografiyaning bir qator yangi sohalari atroflicha
o‘rganildi. Chunki lug‘at tuzish hozirgi kunda kompleks ilmiy va tashkiliy
muammolarni hal qilish orqali amalga oshirilishi tabiiy. Bu o‘rinda
leksikografiyaning keyingi yillarda tez rivoj topayotgan “O‘quv leksikografiyasi”-
“Unterrichtsbezogene Lexikographie” yo‘nalishi yutuqlari diqqatga sazovordir. Bu
sohada rus tilshunoslari A.A.Navikov, P.N. Denisov, V.V. Morkovkinlarning ilmiy
va amaliy ishlarini alohida takidlash lozim. 3

O‘quv leksikografiyasining shakllanishida P.N.Denisovning doktorlik
dissertatsiyasi, bir qator ilmiy maqolalari, “ Очерки по русской лексикологии и
учебной лексикографии ” monografiyasi katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 4

Darvoqe, jahon tillari nazariy leksikografiyasi tarihiga nazar tashlasak hamda
ushbu yo‘nalishni tilning tarixi, grammatikasi, fonetikasi va boshqa sohalarini
o‘rganuvchi fanlar bilan qiyoslasak, leksikografiya sohasida qilingan ilmiy
tadqiqotlar daryodan tomchiga o‘xshaydi. Mashhur leksikograf L.Zgustaning
yozishicha dunyoda leksikografiya bo‘yicha qilingan ishlar adadi yigirmataga
yaqin ekan holos. 1

2
L . W . Scheweljowa . lexikologie der duetschen Cegenwartsspache . Vorlesungen. M., 2004, S.185.
3
П.Н.Денисов, В.В.Морковкин, А.А.Новиков. Проспект учебного словаря сочетаемости слов русского
языка. Изд.МГУ, 1971. Словарь сочетаемости слов русского языка под.ред Денисова П.Н. и
В.В.Морковкина. М., 1972.
4
П.Н.Денисов. Очерки по русской ликсикологии и учебной лексикографии. Изд . МГУ . М ., 1974. 1
L.Zgusta. Manual of Lexicography. Praja, Academica, 1971.

L.V.Navikov o‘ziga hos “O‘quv lug‘atlari” tipalogiyasini taklif qiladi. Uning
fikriga ko‘ra o‘quv lug‘atlari paradigmatik-sintagmatik, semiosiologik-
onomasiologik, bir tilli- ikki tilli lug‘atlar hamda tilning mahsus sistem birliklari-
so‘z yasash, chastotali, valenlik va distributsiya lug‘atlaridan iborat bo‘lishi lozim.
Turli vaqtlarda ham son, ham sifat nuqtai nazaridan turlicha tuzilgan olmon tili
lug‘atlari klassifikatsiyasi taniqli lingvistlar E.Ergikola, V.Flaysher,X.Protse
tomonidan ishlab chiqilgan hamda “Kleine Enzyklopädie. Die deutsche Sprache”,
Leipzig, 1969 kitobida uch nuqtai nazaridan yoritilgan. 5

1. nach dem Sprachträger
2. nach den Entwicklungsstufen der Sprache
3. nach der Sprachstruktur
G‘arb lug‘atshunosligi. Darhaqiqat, G‘arb tillari amaliy leksikografiyasi so‘ngi
asrda yangi pog‘onaga ko‘tarildi. Bu o‘rinda ingliz tilining Oxford, Webster,
fransuz tilining Larus, olmon tilining Duden, Langenscheidt, Rassiya
nashriyotlarining sermahsul va sifatli lug‘atlarini eslatib o‘tish kifoya. Bunda
nazariy jihatdan asoslangan, amaliy tomondan ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan
lug‘atlar yaratish va chop etish izchil yo‘lga qo‘yilgan. Demak bizning
nazarimizda ma’lum bir aniq maqsadga yo‘naltirilmagan, olinayotgan-berilayotgan
so‘zlarning son va sifat jihatlari ilmiy asoslanmagan, faqat tuzuvchining “ta’bi”
hamda iqtidori bilan chegaralanib qolayotgan lug‘atlarni chop etish davri o‘tdi.
Zamonaviy leksikografiyaning quyidagi tushunchalarini chuqur
o‘rganmasdan turib davr talabiga to‘la javob beradigan lug‘atlar tuzish mumkin
emas:
1. So‘zlik masalasi-Wortgut, Stichwörterverzeichnis, Vokabular
2. Bosh so‘z - Stichwort, Lemma, Vokabel
3. Lug‘at maqolasi- Stich-Wortartikel, Wörterbuchartikel
4. Izoh berish - Wortdefinition, Stichworterklärung
5.Illustrativ misollar- Anwendungsbeispiele, Belege
6. Illustratsiya- Abbildungen
5
L.W.Scheweljowa. Lexikologie der deutschen Gegenwartssprache. Vorlesungen. M., 2004, S.186-190.

7. Stilistik ko‘rsatkich va belgilar- stilistische Vermerke, Hinweise
8. Grammatik, etimologik va boshqa ko‘rsatkichlar- grammatische,
etymologische und andere Angaben
9. Leksikografik tarjima-- lexikographische Überzetzung
10. Lug‘atning maqsad va vazifasi - Ziel und Zweck des Wörterbuches
Yuqorida zikr etilgan to‘qqiz prinsipning baechasi o‘ninchi prinsipning qay
darajada amalga oshirilishiga bog‘liq. Boshqacha aytganda har qanday lug‘atning
sifat va soni o‘ninchi prinsipning to‘laqonli aniqlanishi va unga qat’iy amal
qilinishiga bog‘liq, qolgan prinsiplar ham lug‘at kim uchun, qanday maqsadni
ko‘zlab tuzilayotgaligi bilan bevosita aloqadordir.
Tanlab olinayotgan leksemalarning umumiy hajmi, ularning sifat
ko‘rstakichlari, yani adabiy til doirasidagi so‘zlar bilan chegaralanganmi yoki
kundalik og‘zaki nutq, ijtimoiy qatlamlarga taalluqli birliklar, dialektizmlar,
terminlar, arxaizm va neologizmlar, o‘zlashtirma so‘zlarni qamrab olish darajasi
lug‘atning qay maqsadni ko‘zlaganligi bilan bog‘liqdir.
Lug‘at so‘zligini tanlash bir qator prinsip va kriteriylar asosida amalga
oshiriladi.
1. Bosh so‘zning tilda qo‘llanish darajasi, chastotasi.
2. Bosh so‘zning ma’no va kommunikativ qiymati, ahamiyati.
3. Boshqa so‘zlar bilan leksik - sintaktik bog‘lanish xususiyati
4. So‘z yasash qobilyati.
5. Metodik- didaktik zaruriy til materiali sifati va b.
An’anaga ko‘ra jahon leksikografiyasi amaliyotida lug‘atdagi bosh so‘zlar
ikki hil usulda joylashtiriladi.
Birinchi yo‘l so‘zlarni alfavit tartibida joylashtirish yo‘li bo‘lib, biror ilmiy
prinsipga asoslanmagan bo‘lsa-da, kerakli so‘zni izlab topish uchun qulaydir
hamda bir va ikki tilli lug‘atlar tuzishda keng qo‘llanadi.
Ikkinchi yo‘l ideografik, tematik prinsiplar asosida tanlangan
leksemalarning joylashuvidir.

Ilmiy-tematik prinsiplar asosida tuzilgan lug‘atlarning soni ko‘p emas, lekin
ularning til o‘rgatish jarayonidagi ahamiyati katta. Ayniqsa o‘quv- leksik,
frazeologik.sinonimik va boshqa maxsus lug‘atlar shunday tematik prinsiplar
asosida tuzilsa, ularning lingvodidaktik qimmati beqiyos ortadi.
Bir tilli lug‘at tuzish jarayonida bosh so‘zning ma’nosini ochib berish
masalasini ishlab chiqish katta ahamiyatga ega. “Bir til ichidagi tarjima” deb ham
yuritiladigan izohlash yo‘llari lug‘atshunoslikda chuqur bilim va tajriba talab etadi.
Bu borada zarur o‘rinlarda sinonimlar, antonimlar, ma’noni ochib beruvchi kichik
tekstlar, turli stilistik-grammatik belgilardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Bosh so‘zning ma’nosini ochish hamda qo‘llanish ko‘lamini ko‘rsatishda
turli badiiy, ilmiy-ommabop adabiyotlar, ommaviy ahborot vositalari
materiallaridan olingan illyustrativ misollar katta ahamiyat kasb etadi.
Ikki va ko‘p tilli lug‘atlar tuzishning markaziy masalalaridan biri ikki til
o‘rtasidagi so‘z va iboralarning ekvivalent munosabatlarini o‘rnatish masalasidir.
Har qanday lug‘atning qimmati, ahamiyati bosh so‘zlarga berilgan stilistik
belgilar qay darajada amalga oshirilganligi bilan ham o‘lchanadi. Chunki stilistik
tomondan qandaydir xususiyatga ega bo‘lgan ma’lum so‘zning qachon?, qayerda?,
kimga nisbatan?, qo‘llanish dunyosini ochib berish stilistik belgilar zimmasiga
tushadi. Bu narsa ayniqsa ikki tilli lug‘at tuzishda katta ahamiyatga egadir.
Olmon tili lug‘atlari leksikasi stilistik nuqtai nazardan asosan to‘rt, besh
qatlam asosida ajratib ko‘rsatiladi.
1. Normalsprachlich oder neutralliterarisch.
2. Umgangssprachlich bis salopp-umgangssprachlich: -umg, -ungs, salopp,
fam.
3. derb oder vulgar- derb, vulg.
4. gehoben- geh
5. dichterisch oder poetisch- poet.
Shu bilan birga stilistik jiloga ega bo‘lgan bir qator so‘zlarning xususiyatini
ifodalovchi abwertend, gespreizt, ironisch, scherzhaft, spöttisch, übertrieben,
verhullend, vertraulich va shu kabi belgilar qo‘llanadi.

Zarur o‘rinlarda so‘zning grammatik xarakteristikasi beriladi. Masalan, bei
SubstantivenGenitivflexion Pluralform; bei Verben- transitiv – intransitiv; yoki
so‘zning territorial sotsial, terminalogik bog‘liqligini ifodalash uchun quyidagi
belgilar ishlatiladi: landschaftlich, norddeutsch, österreichisch, veraltet,
historismus, neuwort, Studentensprache, Medizin.
Alohida ta’kidlash lozimki, taraqqiy etgan mamlakatlar leksikografiyasida,
ayniqsa Amerika, Angliya, Fransiya, Ispaniya, Italiya, Rossiya hamda Germaniya
lug‘atshunoslik amaliyotida lug‘atlarning o‘ziga hos tizimli sistemasi yaratilgan.
Misol tariqasida quyidagi sistem lug‘atlarni keltirish mumkin: 1880-yili Konrad
Duden tomonidan chop etilgan
“Vollständiges ortographisches Wörterbuch der deutschen Sprache” lug‘atidan
boshlab to hozirgi kungacha “Duden” nomi bilan qator lug‘atlar chop etildi.
Ular yildan-yilga ham son, ham sifat jihatdan takomillashmoqda: “Der Duden in
zwölf Banden”, “Das Standartwerk zur deutschen Sprache”. Duden nashriyoti
ilmiy kengashi (Dr. Mathias Wermke-Vorsitzender, Dr.Kathrin Kunkel, Dr.
Werner Scholze) tomonidan quyidagi seriyada lug‘atlar nashr etildi.
1. Duden- Rechtschreibung.
2. Duden- Stilwörterbuch
3. Duden- Bildwörterbuch
4. Duden- Grammatik
5. Duden- Fermdwörterbuch
6. Duden - Aussprachwörterbuch
7. Duden- Herkunftswörterbuch
8. Duden- Synonymwörterbuch
9. Duden- Richtiges und gutes Deutsch
10. Duden- Bedeutungswörterbuch
11. Duden- Redewendungen und sprichwörterliche Redensarten.
12. Duden – Zitate und Aussprüche.

Demak, jahon leksikografiyasida sifat o‘zgarishlari kuzatilmoqda. Lug‘at-
shunoslikning yangi-yangi yo‘nalishlari ularning obyektlari ilmiy hamda amaliy
jihatdan asoslanmoqda.
Leksikografiyaning o‘ziga xos yo‘nalishlaridan frazeografiya hamda
terminografiyani alohida ta’kidkab o‘tish maqsadga muvofiqdir. Keyingi yillarda
tildagi turg‘un so‘z birikmalari lug‘atlari strukturasi, tarihi va tiplari bilan
shug‘ullanuvchi frazeografiya yo‘nalishi ilmiy va amaliy tomondan shakllangan
bo‘lsa, fan-tehnika taraqqiyoti tufayli kundan-kunga ko‘payib borayotgan
terminlarni tartibga slogan holda turli lug‘atlar tuzilishini ilmiy asoslovchi
terminografiya fani, dialect lug‘atlarini tartibga soluvchi dialektgrafiya, yangi
yo‘nalishdagi ideografiya hozirgi kun leksikografiyasining dolzarb
yo‘nalishlaridan biriga aylanmoqda. Ushbu yo‘nalishlarning o‘ziga xos
xususiyatlari hamda ahamiyatini hisobga olgan holda ularga alohida to‘xtalamiz.
2. Filolog ik lug‘atlar va ularning turlari ,o‘ziga xos xususiyatlari
Lingvistik lug‘atning asosiy maqsadi esa til birligi hisoblangan so‘zlar,
frazemalar, paremalar – ya’ni til birliklarining ma’nolarini, turli lisoniy
xususiyatlarini ochib berish.
Har ikki turdagi lug‘atlarning umumiy jihatlari shundaki, ular ma’lum tartibda
(alifbo tartibida) tuzilgan so‘zlikka, materialga ega bo‘ladi. Shuningdek, har ikki
tip lug‘at ham hajm jihatdan katta, o‘rtacha va kichik lug‘at ko‘rinishlarida,
umumiy va xususiy lug‘at shaklida bo‘lishi mumkin. Shunga qaramay, ular bir-
biridan tubdan farq qiladi: lingvistik lug‘atning ob’ekti lug‘aviy birlik
ko‘rinishidagi materilani qamrab olib, so‘z, uning ma’nosi, grammatik, uslubiy va
boshqa xususiyatlari, so‘zdan katta birlik (frazema, parema, grammatik ko‘rsatkich
(grammatik ma’lumot), toponim birliklar kabilar haqida ma’lumot beradi. Shunga
ko‘ra, lingvistik lug‘atning so‘zligi barcha so‘z turkumiga aloqador birliklardan
tashkil topadi.

Har ikki lug‘at tipi turli jihatiga ko‘ra, yana ichki guruhlarga ajratiladi.
Jumladan, lingvistik lug‘at turli maqsadda tuzilganligiga ko‘ra alohida turlarga
ajratiladi.
1) umumiy lug‘at; 2) xususiy (maxsus) lug‘at.

Umumiy lug‘atda tilning umumiste’moldagi barcha so‘zi o‘z ifodasini
topishi mumkin. Masalan, “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”, “O‘zbekcha-ruscha
lug‘at”, “Imlo lug‘ati”, “Orfoepik lug‘at” kabi.
Maxsus lug‘atda ma’lum sohaga yoki biror qatlamga aloqador so‘z beriladi:
“Geografiya terminlari lug‘ati”, “Omonimlar lug‘ati”, “Paronimlar lug‘ati” kabilar.
Lingvistik lug‘at leksikografik tavsif mazmuni, vazifasi va usuli nuqtayi nazaridan
bir necha turga bo‘linadi: 6

1) izohli lug‘at – bunday lug‘atda so‘zning ma’nolari, qo‘llanish sohasi va
darajasi, fonetik va grammatik xususiyati ko‘rsatib beriladi. Rus tilidagi
« Толковый словарь живого великорусского языка » ( В . И . Дал , СПб .,
18631866), « Словар русского языка » ( С . И . Ожегов ., М ., 1990) lug‘atlari ana
shunday lug‘atlardan. O‘zbek leksikografiyasida dastlabgi bir tilli, ikki jilddan
iborat “O‘zbek tilining izohli lug‘at”i 1981 yilda Z.Ma’rufov tahriri ostida nashr
etilgan.
2006-2008 yillarda 5 jildli “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” yaratildi. Yangi izohli
lug‘at hozirgi o‘zbek adabiy tilida keng iste’molda bo‘lgan 80 mingdan ortiq so‘z
va so‘z birikmasini, jumladan, fan, texnika, san’at va madaniyat sohalariga oid
terminlarni, bir necha shevada qo‘llanadigan so‘zlarni, ba’zi tarixiy va eskirgan
atamalarni qamrab olgan, ular talab darajasida izohlangan. Shuningdek, keyingi
yillarda kichik yoshdagi bolalar uchun ham maxsus izohli lug‘atlar yaratildi. 7
N.Mahmudovning “So‘z sandiqchasi” (O‘zbek tilining izohli lug‘atchasi
(boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun, 2016) asari ana shu tipdagi izohli lug‘at .; 2)
xorijiy so‘zlar lug‘ati – bunday lug‘atlarda muayyan tilga o‘zlashgan, ammo
o‘zlashmaligi sezilib turgan boshqa til so‘z va terminlari izohlanadi. Rus tilidagi
6
Ҳожиев А . Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати . Тошкент: Фан, 2002.
7

« Болшой иллюстрированный словарь иностранных слов » ( Москва : Астрел ,
2004), Белорус тилидаги « Новейший словарь иностранных слов и
выражений » ( Минск : Современный литератор , 2003), O‘zbek tilidagi
“Ruschainternatsional so‘zlar izohli lug‘ati”ni (O.Usmon., R.Doniyorov. Toshkent:
Fan, 1965; 2-nashri Toshkent: O‘zbekiston, 1972) shunday lug‘atlar sirasiga
kiritish mumkin;
3) tarjima lug‘ati. O‘zbek leksikografiyasida bir tilga oid lug‘aviy birliklarni
boshqa tilga o‘girib, izohlab beruvchi bunday lug‘atlar keng tarqalgan. Ularning
o‘zi tarjima qilinayotgan tillarning miqdoriga ko‘ra “ikki tilli” va “ko‘p tilli”
lug‘atlarga ajratiladi.
Tarjima lug‘atlari qanday lug‘aviy birlikni qamrab olishiga ko‘ra ham
turlarga ajratiladi: a) leksik birliklar tarjima lug‘ati; b) frazemalar tarjima lug‘ati; s)
paremalar tarjima lug‘ati (maqol, aforizmlar tarjima lug‘ati) kabi. Shuningdek, ular
hajm jihatdan ham alohida turga ajratiladi: “Katta hajmli lug‘atlar”; “O‘rtacha
hajmli lug‘at”; “Kichik hajmli (cho‘ntak) lug‘at” kabi.
XIX asrgacha arab-o‘zbek, fors-o‘zbek, turk-o‘zbek ikkitilligiga asoslanib yoki
aksincha tartibda tuzilgan tarjima lug‘atlari yaratilgan. Bunga Mahmud
Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” (XI asr), Mahmud Zamaxshariyning
“Muqaddimatul adab” (XII asr), “Abushqa” o‘zbekcha-turkcha izohli lug‘ati (XVI
asr, Turkiya), Toli Imoni Hiraviyning “Badoeul lug‘at” o‘zbekcha-forscha lug‘ati
(XVI asr boshi, Hirot), Muhammad Rizo Xoksorning “Muntaxabul lug‘at”
forschao‘zbekcha lug‘ati (XVIII asr oxiri, Xiva), Mirzo Mehdiyxonning “Sangloh”
o‘zbekcha-forscha lug‘ati (XVIII asr, Eron), Sulaymon Buxoriyning “Lug‘ati
chig‘atoyi va turki usmoniy” chig‘atoycha-turkcha lug‘ati (XIX asr, Turkiya)ni
misol qilib ko‘rsatish mumkin. XX asrda ular qatoriga rus, ingliz, nemis, frantsuz,
ispan, hind, yapon tillari ishtirokida tuzilgan ikki tilli lug‘atlar ham qo‘shildi.
Ruscha-o‘zbekcha, o‘zbekcha-ruscha lug‘atlar sirasida quyidagi lug‘atlar yaratildi:
“Ruscha-o‘zbekcha mukammal lug‘at” (A.Zohiriy, 1927), “Qisqacha
o‘zbekcharuscha lug‘at” (K.Yudaxin, 1927), bir jildli “Ruscha-o‘zbekcha lug‘at”
(1954), besh jildli “Ruscha-o‘zbekcha lug‘at” (1950-1955), bir jildli “O‘zbekcha-

ruscha lug‘at” (1959, 1988), ikki jildli “Ruscha-o‘zbekcha lug‘at” (1983-1984),
shu lug‘atning tuzatilgan, to‘ldirilgan nashri (2013). Bundan tashqari,
“Nemischao‘zbekcha lug‘at” (1964), “O‘zbekcha-nemischa lug‘at” (1967),
“Inglizchao‘zbekcha lug‘at” (1967), “O‘zbekcha-inglizcha lug‘at” (1969),
“Arabchao‘zbekcha lug‘at” (1986), “Hindiycha-o‘zbekcha lug‘at” (1987),
“Ispanchao‘zbekcha lug‘at” (1977), “O‘zbekcha-forscha o‘quv lug‘ati” (1975,
1984), “Forscha-o‘zbekcha lug‘at” (2006), “Inglizcha-o‘zbekcha, o‘zbekcha-
inglizcha lug‘at” (2006, 2007, 2013) ham yaratildi;
4) tarixiy lug‘at. Bunday lug‘at so‘zlarning qachondan e’tiboran shu tilda
qo‘llana boshlagani, uning fonetik, grammatik, semantik belgilari taraqqiyotini
ko‘rsatib beradi. Bunday lug‘atlarga « Древнетюркский словарь » (- Л ., 1969),
« Лексика среднеазиацкого тефсира Х II- Х III веков » ( А . К . Боровков , 1963),
Староузбекский язык : Хорезмийские памятники Х VI века » (1966, 1971)
lug‘atlarini misol qilib ko‘rsatish mumkin;
5) dialektal (sheva) lug‘at – ularda muayyan tilning lahja va shevalariga
xos bo‘lgan, fonetik yoki semantik jihatdan adabiy tildagi so‘zlardan farq qiladigan
so‘zlar ko‘rsatiladi. Bunday lug‘atlarga F.Abdullaevning “Xorazm shevalari.
1qism” (1961), S.Ibrohimovning “Farg‘ona shevalarining kasb-hunar leksikasi”
(1kitob 1956, 2-3-kitoblar 1959), akademik Sh.Shoabdurahmonov tahriri ostida
nashr etilgan “O‘zbek xalq shevalari lug‘ati” (1972), T.Nafasovning “Qashqadaryo
o‘zbek xalq so‘zlari” (2011), B.To‘ychiboev., Q.Qashqirlilarning “Zominning til
qomusi” (2012) asarlarini misol qilib keltirish mumkin;
6) etimologik lug‘at – bunday lug‘atlar so‘zlarning kelib chiqishini,
manba tildagi ma’nosini, tarkibiy tuzilishini, tovush yoki ma’no jihatdan
o‘zgarishini ko‘rsatib beradi. Y.V.Sevortyanning « Этимологический словарь
тюркских языков . тт .1-4.» ( Москва , 1974-1984), М . Фасмернинг
« Этимологический словарь русского языка . тт .1-4» (1964-1973),
Sh.Rahmatullaevning “O`zbek tilining etimologik lug‘ati” (1-kitob: turkiy so‘zlar,
2000; 2-kitob: arab so‘zlari, 2003; 3-kitob: fors-tojikcha birliklar, 2009) ana
shunday lug‘atlar sirasiga kiradi; 7) qiyosiy lug‘at. Bunday lug‘at bir oilaga

mansub tillardagi so‘z boyligini solishtirib, taqqoslab, ulardagi tafovut
qonuniyatlarini o‘rganish maqsadida tuziladi. Ularning dastlabgisi Mahmud
Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari bo‘lsa, L.Budagovning
“ Сравнительный словарь турецко - татарских наречий . ч . 1-2.» (СПб., 1869),
V.Radlovning «Опыт словаря тюркских
наречий . т . т . 1-4.» ( СПб ., 1888-1911) asarlari ham ana shunday tipdagi lug‘at;
8) imlo lug‘ati. Bunday lug‘at so‘zlarning mavjud imlo qoidalariga
binoan to‘g‘ri yozilish shaklini qayd etadi. 1929-yildan to hozirgi kungacha kirill
va lotin alifbolariga asoslangan o‘zbek yozuvida o‘zbek tilining turli hajmdagi 20
dan ortiq imlo lug‘ati yaratilgan. 65 mingdan ortiq so‘z va so‘zshaklni qamrab
olgan katta hajmli “O‘zbek tilining imlo lug‘ati” 1975-yilda, 85 mingdan ortiq so‘z
va so‘zshaklni qamrab oluvchi eng mukammal “O‘zbek tilining imlo lug‘ati”
2013- yilda nashr etilgan. Bundan tashqari, o‘zbek imlosidagi ba’zi qiyin
holatlarga oid, xususan, H va X harflari ishtirok etgan so‘zlar bo‘yicha tuzilgan
imlo lug‘atlari ham mavjud;
9) talaffuz (orfoepik) lug‘ati. Bunday lug‘atda so‘zlarning adabiy
talaffuzi qayd etiladi. M.Sodiqova., O‘.Usmonovalarning “O‘zbek tilining orfoepik
lug‘ati”
1977- yilda, E.Begmatovning “O‘zbek adabiy talaffuzi lug‘ati” 1984- yilda
yaratilgan;
10) morfem lug‘atda tildagi so‘zlarning morfem tuzilishi ko‘rsatiladi.
“O‘zbek tilining morfem lug‘ati” 1977-yilda A.G‘ulomov hamuallifligida
yaratilgan;
11) frazeologik lug‘at – bunday lug‘atlarning so‘zligi frazeologik
birliklardan, barqaror iboralardan tashkil topadi. Ular qatoriga
«Фразеологический словарь русского языка» (Москва, 1967), M.Sodiqovaning
“Ruscha-o‘zbekcha frazeologik lug‘at” (1972)ini, Sh.Rahmatullaevning “O‘zbek
tilining izohli frazeologik lug‘ati” (1978)ni, M.Abdurahimovning “Qisqacha
o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at”ini (1980), E.Umarovning

«Фразеологический словарь «Хазойинул маоний» Alisher Navoi» lug‘atini
(1971), M.Umarxo‘jaev., N.Nazarovlar tomonidan yaratilgan “Nemischa-
ruschao‘zbekcha frazeologik lug‘at” (1994) ni kiritish mumkin;
12) chastotali lug‘at – bunday lug‘atlarda so‘zlarning qo‘llanish miqdori
va foizi haqida ma’lumot beriladi. Bunga I.Kissenning « Словарь наиболее
употребительных слов современного узбекского литературного языка »
(1972), S.Rizaevning “O‘zbek bolalar adabiyoti tili leksikasining chastotali
lug‘ati” (1980), S.Rizaev., N.Bo‘ronovlarning “Abdulla Qahhor “Sinchalak”
povesti tili leksikasining chastotali lug‘ati” (1980) ni kiritish mumkin;
13) ters (chappa) lug‘at – bunday lug‘atlarda so‘zlar teskari (so‘ng)
tomonidan o‘qilishi bo‘yicha alifbo tartibida joylashtiriladi. R.Qo‘ng‘urov,
A.Tixonovlarning “O‘zbek tilining chappa lug‘ati” (1968), B.Yusufning “Turk
tilining ters lug‘ati” (2006) ana shu tipdagi lug‘atlardir;
14) mavzuviy (mavzuli) lug‘at – bunday lug‘atlar so‘zligini tarkib
toptiruvchi so‘zlar ro‘yxati ma’lum mavzularga bo‘lib beriladi. A.Tixonov
hammuallifligidagi « Русско - узбекский тематический словарь » (1975)ana shu
tipdagi lug‘at;
15) omonimlar, sinonimlar, antonimlar, paronimlar lug‘atlarining
so‘zliklari shakldosh (omonim), ma’nodosh (sinonim), zid ma’noli (antonim)
hamda talaffuzdosh (paronim) leksik birliklardan tashkil topadi va lug‘atda
ularning izohi beriladi. Ular sirasiga Sh.Rahmatullaevning “O‘zbek tili
omonimlarining izohli lug‘ati” (1984)ni, A.Hojievning “O‘zbek tili
sinonimlarining izohli lug‘ati” (1974)ni, Sh.Rahmatullaev, N.Mamatov,
R.Shukurovlar tomonidan yaratilgan “O‘zbek tili antonimlarining izohli lug‘ati”
(1980)ni, A.Ma’rufovning “Paronimlar lug‘ati” (1974)ni kiritish mumkin. Keyingi
yillarda yaratilgan R.Rasulov va I.Umirovlarning “O‘zbek tili tasviriy ifodalarining
izohli lug‘ati”ni, A.Omonturdievning “O‘zbek tilining qisqacha evfemik lug‘ati”ni,
N.Mahmudov va D.Xudoyberganovalarning “O‘zbek tili o‘xshatishlarining izohli
lug‘ati” (2013)ni ham uslubga aloqadorligi jihatiga ko‘ra, shu guruhga kiritish
mumkin;

16) antroponimik va toponimik lug‘atlarning so‘zligi atoqli ot yoki joy
nomlaridan tashkil topadi. E.Begmatovning “O‘zbek ismlari” (1991), “O`zbek
ismlari ma’nosi. 14600 ism izohi. (1998, 2006) asarlari, S.Qoraevning “Geografik
nomlar ma’nosini bilasizmi?” (1970), “O‘zbikiston viloyatlari toponimlari” (2005),
Z.Do‘simov, X.Egamovlarning “Joy nomlarining izohli lug‘ati” (1977),
B.O‘rinboyevning “Asrlardek barhayot nomlar (Samarqand viloyati toponimlari
izohli lug‘ati. 2003), T.Nafasovning “Qashqadaryo qishloqnomasi” (2009) asarlari
ana shu tipdagi lug‘atlar;
17) yozuvchi yoki asar tilida qo‘llangan so‘zlarni izohlovchi lug‘atlar
tuzish o‘zbek leksikografiyasi tarixida XVI asrdan Alisher Navoiy asarlari tilini
o‘rganish maqsadida boshlangan (birinchisi “Abushqa”). XVI-XIX asrlar
mobaynida turli hajmdagi 10 ga yaqin lug‘at yaratilgan. Ushbu lug‘atlar
olimlarimiz tomonidan o‘rganilgan va munosib bahosini olgan1. Bugungi kunda
ham bu tipdagi lug‘atlar yaratilmoqda: “Alisher Navoiy asarlari lug‘ati” (1972),
“Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati” (1-4jildlar, 1983-1984), “Qur’oni
karim” so‘zlarining arabcha-o‘zbekcha ko‘rsatkichli lug‘ati” (B.Xasanov, 1995),
“Alpomish”
dostonining izohli lug‘ati” (T.Mirzaev va b., 2007);
1 Хасанов Б . Жавоҳир хазиналари . – Тошкент , 1989; Умаров Э . Эски ўзбек
луғатлари . – Тошкент , 1992.
18) terminologik lug‘at – bunday lug‘atlarning so‘zligi ma’lum bir fan va
texnika tarmog‘i, ijtimoiy yoki xo‘jalik hayotining biror sohasiga oid
so‘zterminlardan iborat bo‘ladi. Bunday lug‘atlar so‘zlikning berilishi va
izohlanishiga ko‘ra, entsiklopedik lug‘atlar bilan lingvistik lug‘at belgilariga ega
bo‘ladi. Ular bir, ikki va undan ortiq tilli, izohsiz (ekvivalent lug‘aviy birliklarni
yonma-yon keltirishdan iborat), izohli hamda entsiklopedik xarakterda bo‘lishi
mumkin. Terminlar va ularning izohi qadimgi lug‘atlar – “Devonu lug‘otit turk”,
“Muqaddimatul adab”, “Kelurnoma”, Ishoqxon Ibratning “Lug‘oti sitta al sina”
asarlarida uchrasa-da, ular universal lug‘atlar hisoblanib, maxsus sohani ko‘zlab
tuzilmagan. XX asrdagi dastlabgi terminologik lug‘at – Nazir To‘raqulovning

“Rus-o‘zbek tillarining ijtimoiy-siyosiy atamalari lug‘ati” 1922 yilda nashr etilgan.
Shundan keyingi o‘tgan davr mobaynida O‘zbekistonda fan va texnikaning deyarli
barcha soha va bo‘limlari bo‘yicha 300 ga yaqin turli hajm va turli xarakterdagi
terminologik lug‘at nashr etildiki, ular ma’lum darajada soha terminologiyalarini
tartibga solishga xizmat qilib kelmoqda.
Lug‘at turlari bular bilan chegaralanmaydi. Yuqorida, asosan, o‘zbek
lug‘atchiligida mavjud bo‘lgan, amalda foydalanib kelinayotgan lug‘atlar
guruhlashtirildi.
Lug‘atlar boshqa xususiyatlari hisobga olingan holda yana ichki guruhlarga
(turlarga) ajratilishi mumkin: “to‘liq lug‘atlar” , “qisqacha lug‘atlar” , masalan,
“O‘zbek tili sinonimlarining qisqacha lug‘ati” (– Toshkent, 1962) kabi.

3. Filolog lug‘atini tuzish tamoyillari.
Har bir lug‘at amaliy xarakterga ega. Bu leksikografiyaning nazariy asosini
belgilashda muhim. Zero, leksikografiyaning nazariy asosini, ehtiyojini qondirish
maqsadida tuziladigan lug‘atlarning yarartilish qonun-qoidalari, ularni tuzish
tartiblari, lug‘atlar turlarini belgilash tashkil etadi. Ya’ni maqsadning to‘g‘ri
belgilanishi, maqsaddan kelib chiqqan holda ularning turlarini belgilash, turlarning
o‘ziga xosligidan kelib chiqqan holda, lug‘atlarning shaklini belgilash, u yoki bu
shakldagi lug‘atni tuzishning tamoyillarini belgilash lozim bo‘ladi.
Leksikografiya (lug‘at tuzish nazariyasi va amaliyoti) eramizdan oldingi
davrlarda paydo bo‘lgan va boshlanishidanoq, ta’lim-tarbiya sohasi uchun xizmat
qilgan ekan, yaratiladigan har bir lug‘atning asosini:
1) didaktik tamoyil belgilaydi. Lug‘at tuzishda didaktik tamoyilni chetlab
o‘tish mumkin emas. Lug‘atlar tildagi so‘zlarni o‘qitish-o‘rgatish, boshqa tillarga
oid so‘zlar haqida, birliklar haqida ma’lumotlar berar ekan, demak,
2) lingvodidaktik tamoyil muhim. Lug‘at tuzishning asosiy tamoyillaridan
biri maqsaddan kelib chiqqan holda lug‘at birliklarini tanlash-saralab olish
tamoyili. 3).M.Koshg‘ariy o‘z lug‘ati (“Devon”) uchun “umumiste’molda bo‘lgan
so‘zlarni tanladim” deydi. Shu tamoyilga aloqador bo‘lgan yana bir tamoyil, bu

maqsadga muvofiq tuziladigan, lug‘atdan kelib chiqadigan ehtiyojni qondirishga
muvofiqlikni ta’minlash tamoyili. “X va H harflari tarkibida bo‘lgan so‘zlar
lug‘ati”, “Paronimlar lug‘ati” kabilar 8
.
Leksikografiyadagi eng muhim va universal tamoyillardan biri – lug‘atdan
foydalanishning osonligi-qulayligini ta’minlash. Hamma lug‘atlar tuzilishi,
mundarijasi kabilardan qat’i nazar, ana shu tamoyilga amal qilingan holda tuziladi:
alifbo asosida tuzilganlik, mavzuiy guruhlarga ajratish, ters, morfem, terminologik
va boshqa lug‘atlar shu tamoyil asosida yaratiladi.
Berilgan materialning aniqligi, to‘g‘riligi va to‘liqligini ta’minlash tamoyili
(imlo, orfoepik, sinonim, omonim, antonim, frazema, paremalar lug‘atlari shu
tamoyilni ham nazarda tutib tuziladi. Masalan, imlo lug‘ati so‘zni to‘g‘ri yozishni
ta’minlashni nazarda tutib tuzilgan til va nutq me’yorlariga amal qilish tamoyili.
Umumiy va xususiy me’yorlarni nazarda tutuvchi lug‘atlar: dialektal, eskirgan
so‘zlar, okkazional birliklar lug‘atlari kabilar o‘quv lug‘atlarida alohida ahamiyat
kasb etuvchi ta’limiy tamoyil. Bu tamoyil o‘quvchilarning aqliy faoliyatini
rivojlantirish, til bo‘yicha ko‘nikmalarini hosil qilishda ahamiyatli o‘quv
lug‘atida, alohida ahamiyat beriladigan tarbiyaviy tamoyil muhim. Bunday
lug‘atda ma’naviyaxloqiy, estetik tarbiya kabilar ko‘zda tutilgan bo‘ladi.
Leksikografiya tamoyillari lug‘atlarning turlariga mos ravishda o‘zgarishi
mumkin. Qaysi tamoyilning tayanch vazifasini bajarishi lug‘atning maqsad va
ehtiyojidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Jumladan, “O‘zbek tilining orfoepik
lug‘ati” o‘zbek tilidagi lug‘aviy birliklarning to‘g‘ri talaffuz qilinishini
ta’minlashni nazarda tutilib tuziladi, ya’ni so‘zni oson – qulay talaffuz qilishni
ta’minlash tamoyiliga amal qilish muhim. SHu kabi lingvistik (filologik) yoki
ensiklopedik (qomusiy) lug‘at yaratishning o‘ziga xos umumiy va xususiy tamoyili
bo‘lishi mumkin. Shuningdek, ichki jihatdan olib belgilasak, lingvistik
lug‘atlarning izohli hamda tarjima turlarida umumiy tamoyillardan tashqari
(foydalanishga qulaylik tamoyili), so‘z ma’nolarini to‘la yoki qisman izohlash kabi
o‘ziga xos xususiy tamoyillar katta ahamiyat kasb etishi ham mumkin.
8
Бектемиров Ҳ., Бегматов Э. Мустақиллик даври атамалари. - Тошкент, 2002.

Lug‘atlarda maqolalarning joylashtirilishi har bir lug‘atda ko‘zda tutilgan
maqsaddan, qaysi tamoyilga asoslanganlikdan, lug‘at turi, xarakteri, hajmi kabi
jihatlarni hisobga olgan holda tartiblashtiriladi. Masalan, omonimlar lug‘atida,
avvalo, tayanch so‘z beriladi: OT 1 – “ism” ma’nosida; OT 2 – “hayvon”
ma’nosida; OT 3 – “ish-harakat” ma’nosida. Yoki sinonimlar lug‘atida betaraf –
dominant so‘z asos sifatida joylashtirilib, uning ma’nodoshlari navbat bilan
joylashtiriladi. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da bosh ma’nodagi so‘z berilib,
uning ko‘chma ma’nolari navbat bilan keltiriladi. Tarjima lug‘atlarida belgilangan
til so‘zlari berilib, o‘zga til birligi keyin joylashtiriladi. Etimologik lug‘atda tahlil
uchun tanlangan so‘z berilib, uning kelib chiqishini belgilovchi, izohlovchi so‘zlar
navbati bilan keltiriladi.
Tarkibida “X va H harflari ishtirok etgan so‘zlar lug‘ati”da avval bosh
harflari X yoki H bilan kelgan so‘zlar tanlanib, “X” harfi qatnashgan so‘zlar oldin,
“H” harfi qatnashgan so‘zlar keyin joylashtiriladi. Demak, lug‘at maqolalarini
joylashtirish tartibi maqsad va ehtiyojdan kelib chiqqan holda belgilangan lug‘at
turlarining xarakteriga qarab, shuningdek, lug‘at materialini o‘zlashtirishning oson
bo‘lishini, foydalanishning qiyinligi va samaradorligi ko‘zda tutib belgilanadi.
Yana boshqacha tarzda tartib belgilash ham mumkin.
Leksikografiya (lug‘atchilik) tarixiga nazar tashlansa, har bir lug‘atning
amaliy xarakterga ega ekanligi kuzatiladi. Bu leksikografiyaning nazariy asosini
belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, leksikografiyaning nazariy asosini,
ehtiyojini qondirish maqsadida tuziladigan lug‘atlarning yarartilish qonunqoidalari,
ularni tuzish tartiblari, lug‘atlar turlarini belgilash tashkil etadi. Ya’ni, maqsadning
to‘g‘ri belgilanishi, maqsaddan kelib chiqqan holda ularning turlarini belgilash,
turlarning o‘ziga xosligidan kelib chiqqan holda, lug‘atlarning shaklini belgilash, u
yoki bu shakldagi lug‘atni tuzishning tamoyillarini belgilash lozim bo‘ladi.
Leksikografiya tamoyillari lug‘atlarning turlariga mos ravishda o‘zgarishi
mumkin. Qaysi tamoyilning tayanch tamoyil vazifasini bajarishi lug‘atning
maqsad va ehtiyojidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Jumladan, “O‘zbek tilining
orfoepik lug‘ati” o‘zbek tilidagi lug‘aviy birliklarning to‘g‘ri talaffuz qilinishini

ta’minlashni nazarda tutilib tuziladi, ya’ni so‘zni oson – qulay talaffuz qilishni
ta’minlash tamoyiliga amal qilish muhimdir. Xuddi shu kabi lingvistik (filologik)
yoki ensiklopedik (qomusiy) lug‘atlarni yaratishning o‘ziga xos umumiy va
xususiy tamoyillari bo‘lishi mumkin. Shuningdek, ichki jihatdan olib belgilasak,
lingvistik lug‘atlarning izohli lug‘atlar turlarida hamda tarjima lug‘atlar turlarida
umumiy tamoyillardan tashqari (foydalanishga qulaylik tamoyili), so‘z ma’nolarini
to‘la yoki qisman izohlash kabi o‘ziga xos xususiy tamoyillar mahim ahamiyat
kasb etishi ham mumkin.
Lug‘atlarning yaratilishi uzoq tarixga borib taqaladi. Turkiy
leksikografiyada dastlabgi lug‘atlar XI-XII asrlarda yaratilgan bo‘lsa, Evropada,
xususan, Rossiyada lug‘at tuzish ishlari XVII asrlardan boshlangan.
Lug‘atlar izohlash materiali, xarakteri va tuzilishiga, mohiyat-mazmuniga
ko‘ra, avvalo, ikki turga ajratiladi: ensiklopedik lug‘atlar (qomusiy lug‘atlar) va
filologik (lingvistik) lug‘atlar. 9
Ensiklopedik lug‘atlarda til birliklari emas, balki so‘z va birikmalar bilan
ifodalangan narsalar, tarixiy voqealar, tarixiy va alohida mavqega ega bo‘lgan
shakllar, ijtimoiy va tabiiy hodisalar, geografik nomlar (mamlakatlar, shaharlar,
okeanlar, dengizdan va hokazolar) haqida ma’lumot beriladi. Ularda so‘zlarning
ma’nolari, uslubiy va grammatik xususiyatlari izohlanmaydi. Ensiklopedik
lug‘atlarda faqat ot turkumiga mansub birlik – atoqli ot ifodalagan tushunchaga
izoh beriladi. Ya’ni so‘zga hodisa ifodachisi sifatida ta’rif-tavsif beriladi. Ularda
tushunchlar: mamalakatlar, shaharlar, ayrim shaxslar, narsa, hodisa-voqealar
haqidagi ma’lumotlar beriladi. Bu lug‘atlar sharq xalqlari, jumladan, o‘zbek xalqi
tarixida qomus deb yuritiladi. “O‘zbek sovet ensiklopediyasi”, “Tibbiyot
ensiklopediyasi”, “Diniy ensiklopediya” kabi lug‘atlar shu tipga kiradi.
Lingvistik lug‘atning asosiy maqsadi esa til birligi hisoblangan so‘zlar,
frazemalar, paremalar – ya’ni til birliklarining ma’nolarini, turli lisoniy
xususiyatlarini ochib berish.
9
Mirtojiev. M. O’zbek tili leksikologiyasi va leksikografiyasi, Toshkent, 2000.

Har ikki turdagi lug‘atlarning umumiy jihatlari shundaki, ular ma’lum
tartibda (alifbo tartibida) tuzilgan so‘zlikka, materialga ega bo‘ladi. Shuningdek,
har ikki tip lug‘at ham hajm jihatdan katta, o‘rtacha va kichik lug‘at
ko‘rinishlarida, umumiy va xususiy lug‘at shaklida bo‘lishi mumkin. Shunga
qaramay, ular bir-biridan tubdan farq qiladi: lingvistik lug‘atning ob’ekti lug‘aviy
birlik ko‘rinishidagi materilani qamrab olib, so‘z, uning ma’nosi, grammatik,
uslubiy va boshqa xususiyatlari, so‘zdan katta birlik (frazema, parema, grammatik
ko‘rsatkich (grammatik ma’lumot), toponim birliklar kabilar haqida ma’lumot
beradi. Shunga ko‘ra, lingvistik lug‘atning so‘zligi barcha so‘z turkumiga aloqador
birliklardan tashkil topadi.
4.Hozirgi zamon leksikografiya va lug‘atchilikning nazariy va amaliy
muammolar
Leksikografiya – til lug‘at boyligini to‘plash va tushuntirish muammosi
yechimiga ixtisoslashgan lingvistik soha. Odatda, nazariy va amaliy leksikografiya
farqlanadi. Bu terminlarni o‘zbek tilidagi lug‘atshunoslik va lug‘atchilik
terminlarining muqobillari sifatida tushunish mumkin.
Lug‘atchilik yoki amaliy leksikografiya atamasi lug‘atshunoslik terminiga
nisbatan kengroq mazmun-mohiyatga ega, u qator ijtimoiy vazifani bajaradi:
 til leksikasini tavsiflash;
 adabiy til meyorlarini aniqlash;
 millatlararo kommunikatsiyani ta’minlash;
 til leksikasiga ilmiy baho berish;
 muayyan til ta’limiga ko‘maklashish.
Tushuntirish va ko‘rsatish – leksikografiyaning bosh tamoyili. Izohli,
etimologik va tarjima lug‘atlar tushuntirish vazifasini bajarsa, imlo va talaffuz
lug‘ati ko‘rsatish vazifasini bajaradi. Ilk lug‘atlar manbalar mazmunini tushuntirish
maqsadida tuzilgan. Tushuntirish ikki yo‘nalishda namoyon bo‘ladi: – eskirgan til
birliklarini shu til sohibiga tushuntirish; – bir til ifodasini boshqa til sohibiga
tushuntirish.

Birinchi yondashuv leksikografik tabdil, ikkinchisi esa leksikografik tarjima
mohiyatiga ega.
Eskirgan til birliklarini shu til sohibiga tushuntirish amaliyoti ikki holatda
amalga oshiriladi:
tildagi so‘z fonetik jihatdan eskirganda;
til va yozuv taraqqiy etganda.
Dastlabki lug‘atlar foydalanishi jihatdan umumlashgan (hammabop) va
mazmun-mundarijasi jihatdan kontekstual xarakterga ega bo‘lgan. Boshqacha
aytganda, ular sotsial yoki professional xoslanmagan bo‘lib, ma’lum bir matnlarni
o‘qib tushunish imkonini berish xususiyati bilan xarakterlanadi.
Demak, “lug‘atshunoslik” ma’nosidagi o‘zbek leksikografiyasi mutlaqo
yaqin tarixga ega, “lug‘atlar tartib berish” semasi yetakchilik qiladigan lug‘atchilik
atamasi denotati esa ancha qadimiyligi bilan xarakterlanadi. Xususan, Mahmud
Koshg‘ariyning “Devonu lug‘oti-t-turk” asari – o‘zbek leksikografiyasining emas,
balki o‘zbek lug‘atchiligining ibtidosi. Shuningdek, Mahmud Zamaxshariyning
“Asosu-l-balog‘a”, “Muqaddimatu-l-adab” asarlari, muallifi noma’lum Abushqa”
izohli lug‘ati, Tole Imoni Hiraviyning “Badoyye u-l-lug‘at”, Muhammad Rizo
Xoksorning “Muntaxabu-l-lug‘at”, Mirzo Mehdixonning “Sangloh”, Muhammad
Yoqub Chingiynint “Kelurnoma”, Sulaymon Buxoriyning “Lug‘ati chig‘atoiy va
turki usmoniy” (“Chig‘atoycha-turkcha lug‘at”), Ishoqxon Ibratning “Lug‘ati
sittaa-s-sina” (“Olti tilli lug‘at») kabi lug‘atlarini “O‘zbek leksikografiyasi”
mavzusi ostida berish urfga aylandi. Biroq ular lug‘atlarni tadqiq qiluvchi
leksikografiya sohasi mahsulotlari emas, balki leksikografiya sohasining o‘rganish
materiali yoki obyekti. 10
Shu ma’noda leksikografiya lug‘at tuzishning nazariy masalalari,
lug‘atchilik tarixi, mavjud (yaratilgan) lug‘atlarning tavsifi bilan shug‘ullanib,
unda lug‘atlar haqida emas, lug‘atlar haqida bajarilgan tadqiqotlar bo‘yicha fikr
yuritiladi. Masalan, O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasining “Leksikografiya”
maqolasi ostida berilgan “hozirgi kungacha 10 ga yaqin xorijiy til bilan
10
Rahmatullaev Sh. O’zbek tilining izohli frazeoligik lug’ati. Toshkent, 1978.

o‘zbekchani qiyoslovchi ko‘plab tarjima lug‘atlari, fan sohalariga oid 100 dan
ziyod bir, ikki va uch tilli terminologik lug‘atlar yaratildi. O‘zbek xalqi tarixida
birinchi marta “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” tuzilib, nashr etildi (1981). 20-asr
o‘zbek lug‘atchiligi rivojiga A.Zohiriy,A.Qodiriy, YE.D.Polivanov,
A.K.Borovkov, V.V.Reshetov,S.Ibrohimov, Olim Usmon, Z.Ma’rufov,
Sh.Rahmatullayev, N.Mamatov, A.Hojiyev, T.Aliqulov va boshqalar munosib
hissa qo‘shdilar. Respublika mustaqilligi tufayli o‘zbek leksikografiyasi oldiga
yangi davr talablariga javob beradigan ensiklopedik va lingvistik lug‘atlar yaratish
vazifasi qo‘yilgan va bu vazifa o‘z o‘rni bilan amalga oshirilmoqda” kabi fikrlar
bevosita leksikografiya emas, balki lug‘atchilik (amaliy) sohasiga tegishli.
Yuqorida tilga olingan “qo‘yilgan vazifalar” tushunchasi ham lug‘at yaratishning
amaliy masalalari sifatida lug‘atchilikka daxldor. Xususan, quyidagi masalalar
amaliy lug‘atchilik muammolari, ular bevosita lug‘atlar yaratish jarayonida amalga
oshiriladi va bu jarayondan oldingi bir nisbiy mustaqil jarayonni o‘zida
ifodalamaydi:
lug‘atlarning umumiy tipologiyasi va yangi lug‘atlarni ishlab chiqish; lug‘atlarning
umumiy strukturasini yaratish (so‘z tanlash, so‘z va lug‘at maqolalarini tartiblash,
omonim, sinonim, polifunksional va polisemantik birliklarni belgilash, lug‘at
tarkibiga havola materiallarni kiritish);
– lug‘atlarning xususiy strukturasini yaratish (ya’ni har bir lug‘at
maqolasini ishlab chiqish, so‘zga grammatik va fonetik izoh berish, so‘z
ma’nolarini ajratish va tasniflash, dalil sifatidagi illyustratsiya turlari, ta’riflash
turlari, belgilar tizimi, so‘z etimologiyasi haqidagi ma’lumot).
Leksikografik tadqiqotlar natijalari lug‘atchilik amaliyotiga tatbiq etiladi.
Shunga ko‘ra, leksikografiya tatqiqiy va tavsifiy nazariy bosqich bo‘lsa,
lug‘atchilik tatbiqiy mazmundagi amaliy bosqichdir.
Leksikografiya va lug‘atchilik tilshunoslikning barcha bo‘limlari, xususan,
leksikologiya bilan zich bog‘langan. Shu ma’noda bu uch bo‘lim fanlar tarkibidagi
uch bosqichni o‘zida ifodalaydi:
 fundamental soha;

 innovatsion soha;
 amaliy soha.
Leksikologiya fundamental soha, til lug‘at boyligining mohiyati va mavjudlik
xususiyat va imkoniyatini tadqiq qilar ekan, bu jihati bilan leksikografik
tadqiqotlar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Leksikografik tadqiqotlar o‘zida ham
nazariy, ham amaliy jihatni birlashtiradi. Nazariy lingvistik xulosalarning yangi
amaliy leksikografik mahsulotlar uchun innovatsion modellarini yaratish –
leksikografik tadqiqotlarning asosiy vazifasi.
Demak, shu yo‘nalishda borib, leksikografiya (lug‘atshunoslik) va
lug‘atchilikni, leksikograf va lug‘atchini farqlash lozim. Aksar hollarda
lug‘atshunos va lug‘atchi bir shaxsda mujassam bo‘lgan holatlar kam. Masalan,
tilshunos A.K.Borovkov o‘zining birorta lug‘at yaratmaganligini, biroq
leksikografiya masalalari bilan shug‘ullanishini ta’kidlaydi. Shuningdek, bugungi
kunda kitob peshtaxtalaridagi son-sanoqsiz lug‘atlarni “lug‘at” deb ataydigan
bo‘lsak, ularning tuzuvchilari faqat lug‘atchilardir, xolos.
Lug‘atchilik va lug‘atlarda tilshunoslik xulosalari moddiylashadi va reallik kasb
etadi. Mavhum lingvistik abstraksiyalar aniq tatbiqlariga ega bo‘ladi.
Lug‘atchilik o‘zida fanlarning eng yuqori integratsiyasini aks ettirganligi kabi, tom
ma’nodagi lug‘atchi ham professional jihatdan integrallashgan bo‘ladi. Oddiygina
bir terminologik lug‘atni tartib berish uchun ham lingvistik va muayyan bir sohaga
xos bilim sintezlanadi va bu lug‘atni vujudga keltiradi. Filologiyaning boshqa
ayrim sohalarida bo‘lgani kabi leksikografiya amaliyotdan uzilgan bo‘lishi
mutlaqo mumkin emas, hatto unda nazariya va amaliyot eng ko‘p omixtalashgan
bo‘ladi, nazariya esa ana shu amaliyotdan kristallashadi. Lug‘atchi boshqa
tilshunoslardan farqli ravishda o‘z obyektiga ko‘proq yaqin bo‘ladi, ammo bu
uning nazariyadan uzoqlashib ketganligidan dalolat bermaydi.
Bugungi kunda til haqidagi sohada, xususan, uning faol tarmog‘i
leksikografiyada yangi va eski metodlarning, “mahsulot”larning, leksikografik
“madaniyat”larning dialogi kuchaymoqda. Bu – tabiiy hol. Axir, globallashuv
asrida yashayotgan ekanmiz, davr har bir fan oldiga, hech qanday istisnosiz, yangi

talablarni qo‘yadi. Albatta, u yoki bu yangi usul, yondashuv, g‘oya ilgari surilar
ekan, uning oldingilaridan ustunligi va afzalligi asoslanishi, amaliy natijasi
samaradorlik jihatdan baholanishi, va u, pirovardida, til tilsimining botiniga, so‘z
mohiyati qa’riga osonroq va qulayroq kirib borish imkoniyatini yarata oladimi,
degan savolning qo‘yilishi o‘rinli. Eskilik va yangilik kurashida mana shu obyektiv
holat fan, soha taraqqiyotiga inersiya beradi. Agar yangicha yondashuv yoki yangi
metod faqat terminologik bo‘yoqdan iborat bo‘lib, fanning ilgari siljishi uchun naf
keltirmas ekan, undan vaqtida voz kechishning o‘zi ham taraqqiyotga xizmat
qiladi.
Yangilikni faqat yangi bo‘lgani uchungina qadrlash xalqning haqqoniy
ma’naviy taraqqiyoti mohiyatini tushunmaslikdan dalolat beradi. Tom ma’nodagi,
haqiqiy “yangilik” samaradorligi, qulayligi va asoslanganligi bilan xarakterlanadi.
Dalillangan ilmiy yoki amaliy yangilik ishonarli bo‘lib, o‘tmish voqeligiga
haqqoniy e’tibor va hurmatni aks ettiradi. Bu metodologik asoslar bevosita o‘zbek
nazariy va amaliy leksikografiyasi taraqqiyoti va hozirgi holatiga ham, farqlanishi
taqdim etilayotgan leksikografiya (lug‘atshunoslik) va lug‘atchilik, leksikograf
(lug‘atshunos) va lug‘atchi terminlariga ham bevosita daxldor.
Lug‘atlarda “zamonaviylik” va “eskirganlik” tamoyili. Har qanday
zamonaviy (yaratilayotgan davrni aks ettiruvchi) lug‘atni yaratishda “zamon”
tushunchasi muayyanlashtirishni taqozo etib kelgan. Zero, tilning leksik sathiday
o‘zgaruvchan, o‘zida barqarorlik va beqarorlik ziddiyatini aks ettiruvchi tilning
boshqa sathi yo‘q. Shuningdek, “zamonaviy” so‘zi “eng keyingi nuqta” ma’nosiga
ham, “eng keyingi kesma” ma’nosiga ham ega. Ular bir jihatdan birlashsa-da,
ikkinchi jihatdan zid ham keladi. Masalan, zamonaviy so‘zi bugungi kunni ham,
bugungi asrni ham, bugungi yuz yillikni ham ifodalashi mumkin. Ayniqsa, bu
leksikografiyaga qay darajada daxldor, lug‘atlar zamonaviylik nuqtai nazaridan
qanday baholanadi? Axir, tilga yangi so‘zlar va terminlar paydar-pay kirib
kelayotgan bo‘lsa, nashr etilgan lug‘atning esa ularni “quvib yurish” imkoni
cheklangan bo‘lsa! Demak, nashrsiz hech qachon lug‘at bo‘lmaganligi kabi,
nashrning o‘zi lug‘atni eskirtiradi. Bu esa an’anaviy nashriy lug‘atlarga nisbatan

qo‘llanadigan “zamonaviy” tushunchasi umuman nisbiy ekanligini ko‘rsatadi. Bu
sifat lug‘atning nashrigacha o‘zining to‘laqonli mohiyatiga mos ravishda
qo‘llanadi va nashr jarayoni tugashi bilan mohiyatidan uzoqlashishni boshlaydi.
Shuning uchun YE.Koseriu zamonaviy so‘zini har qanday yangi nashr
etilayotgan lug‘atning nomidan olib tashlanishi kerakligini taklif qiladi. Uning
asosi shunday edi: til texnika, sanoat, boring-ki, adabiyotday rivojlanmaydi,
shuning uchun erkin qo‘llanadigan zamonaviy texnika, zamonaviy adabiyot
birikmalaridagi zamonaviy so‘zini til lug‘atiga nisbatan qo‘llash to‘g‘ri emas.
Yangi so‘zlar eskisiga tayanadi, ular orasida vorisiylik bo‘ladi, bunga monand
holatni texnikada, adabiyotda ko‘rish mumkin emas. Koseriuning fikrlarini
shunday tushunmoq kerakki, lingvist so‘zni lug‘atga olar ekan, uni tildan, tilning
oqimidan uzib oladi, natijada u tildan ayrilib, orqada qolib ketadi. Ustoz
tilshunosning fikrlarini shu ma’noda to‘g‘ri qabul qilish imkoni mavjud.
O‘zbek tilining yangi izohli lug‘atlari zamonaviymi? “Zamonaviylik”
tushunchasi ularda qay darajada aks etgan?
XXI asr axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi, global
“o‘rgimchak to‘ri”ning dunyoni qamrab olishi natijasida on-line lug‘atlarning
yaratilishi aynan lug‘atchilik sohasida zamonaviy so‘zining o‘z mohiyatini
to‘lato‘kis saqlab qolishiga imkon yaratdi. On-line lug‘atlargina davr bilan baravar
qadam tashlaydi va undagi har bir yangilikni qayd etib borish imkoniga ega.
“Zamonaviylik” va “zamonaviy” tushunchalari lug‘atlarga nisbatan qo‘llanar
ekan, u tilning taraqqiyotidagi eng so‘nggi nuqtani emas, balki eng so‘nggi
kesmani ifodalaydi. Demak, eng so‘nggi vaqt nuqtasidan orqaga qaytish bilan
tilning taraqqiyot vaqti kesmasi hosil qilinadi. “Spetsifika takix ponyatiy, kak
sovremenniy i sovremennost, po otnosheniyu k yaziku v selom i osobenno po
otnosheniyu k leksikografii zaklyuchayetsya v tom, chto podobniye ponyatiya
opirayutsya i na dannoye vremya (“teper”) i na blizkoye proshloye vremya
(“klassiki”).
Tildagi zamonaviylik nuqtai nazaridan “kesma” tushunchasi har bir tilda va
uning har bir davrida har xil tushunilishi mumkin. Masalan, bir tildagi

fonetikleksik-grammatik holat ba’zan ijtimoiy-iqtisodiy, texnik-texnologik
taraqqiyot bilan bog‘liq ravishda yuz yildan 500 yilgacha o‘zgarmasligi mumkin.
Bu tillarning o‘tgan ming yillikdagi holati bilan isbotlanishi mumkin. X-XV asr
o‘zbek tili kabi barcha boshqa tillarning taraqqiyotini dalil sifatida keltirish
mumkin. Lekin bugungi kunda globallashuv sharoitida xalqlararo integratsiya shu
darajada kuchayib ketdiki, tilga bu gorizontal ta’sir vertikal xususiyatga ega
texnik-texnologik ta’sir bilan omixtalashib, hatto tildagi har bir yilni o‘tmishdagi
asrlarga tenglashtirib yubordi.
“Bugun” va “yaqin o‘tmish” orasida tilda yuz bergan o‘zgarishlarni faqat
yangi so‘zlarning kirib kelishi va eskilarining iste’moldan chiqib ketishi
sifatidagina tushunish ma’qul emas. Chunki bu davr “kesma”sida so‘zlarning juda
ko‘plarida yangi ma’noviy-uslubiy bo‘yoqlar paydo bo‘lib, so‘z semantikasi sifatiy
o‘zgarishlarga duch kelmasa-da, miqdoriy jihatdan e’tiborli o‘zgarishlar sodir
bo‘lishi mumkin. V.V.Vinogradov ta’kidlaganidek, “...ot Pushkina do nashix dney
smenilos neskolko (po krayney mere tri) leksiko-stilisticheskix sistem i
sootvetstvuyushix i literaturno-yazikovix norm”. Shuning uchun tillarning
zamonaviyligini belgilash yoki “zamonaviylik” chegarasini ko‘rsatishda
so‘zlarning birikmalar hosil qilish xususiyatlarini ham o‘rganish lozim bo‘ladi.
Demak, “zamonaviylik” tamoyillaridan biri – grammatik tamoyil. Grammatik
tamoyil so‘zlarning semantik-uslubiy imkoniyatlarining yangilanishi bilan
bog‘liq. 11

Semantik-uslubiy bo‘yoqlarning yangilanishi yoki eskirishi so‘zlarning
valentlik imkoniyatlarini ham o‘zgartirib yuboradi. Masalan, o‘tgan asrning
yigirmanchio‘ttizinchi yillarida faol bo‘lgan mehrobdan chayon tipidagi birikmalar
ma’lum muddat o‘tgach, ya’ni o‘sha asrning elliginchi yillaridayoq meyor
darajasidan tushib ketdi. Polyak adabiy tili tarixchisi Yan Parandovskiy
ta’kidlaganidek, romantizm davri polyak adiblari XIX asrgacha bo‘lgan til bilan
shu asrning birinchi yarmiga bo‘lgan til orasida shunday ajratish hosil qildilarki,
natijada keyingi davr adiblari bu asrgacha bo‘lgan tilga murojaat qilmay qo‘ydilar
11
Rahmatullaev Sh. O’zbek tili omonimlari izohli lug’ati. Toshkent, 1984.

Xulosa
Xulosa sifatida shuni ta`kidlash mumkinki, mustaqillik davri o`zbek
lug`atshunosligi bugungi kundagi sayqaliga yetgunga qadar birmuncha taraqqiyot
bosqichlarini bosib o`tgan bo`lib, bunda ilm-fan jonkuyarlari bo`lmish –
leksikograflarimizning xizmatlari kattadir. Aytish joizki, ushbu lug`atlar kelgusida
yanada yangi so`zlar bilan boyitilib, yurtimiz taraqqiyotiga bevosita o`zining
munosib hissasini qo`shadi. Lug‘atlarning muayyan xalq manaviyati va milliy
madaniyatida muhim o‘rin egallashi isbot talab qilmaydigan holatdir. Ularda
jamiyatning rna'lum davrda erishgan bilinilari aks etadi. Lug‘atlar ma'lum ijtimoiy
vazifalar bajarishi, jumladan, o‘quvchiga muayyan hodisa yolci hola^haqida
ma'lumot berishi, uni o‘z va o‘zga tillardagi so‘zlar bilan tanishtirishi, tilni, uning
lug‘at tarkibini takomillashtirish va tartibga solishga yordam berishi bilan katta
ahamiyatga ega bo‘lib, doimo zamonaga hamnafas tarzda mukammalashiG borishi
zarur. Biroq lug‘atlar qanchalik zamonaviy, mukammal bo‘lmasin, davrdan
ma'lum darajada orqada qolib, so‘zlar hamda ular ifodalagan narsa va hodisalar
o‘rtasidagi u yoki bu o‘zgarishlar natijasida yuzaga kelgan yangicha
munosabatlarni kechikib qayd etadilar. Bu tushunadi va tabiiy hol.
Har qanday milliy tilning asosiy so‘z boyligini, shu tilning tarixan
rivojlanishi hamda muayyan lug‘atni yaratish chog‘idagi turg‘un holatini lisoniy
tizim va nutqiy faoliyat birligida ifoda qiluvchi katta hajmli filologik lug‘atlar
ulkan madaniy ahamiyatga molilc ishlar sifatida baholanishga loyiqdir. Shu bilan

birga, ularni keng kitobxonlar qo‘lidan tushmay, har doim faol qo‘llanish muddati
esa, abadiy cmas. Chunki tilning eng harakatchan qismi bo‘lgan leksikada, hatto
sho‘ro davrida, turg‘unlik yillarida ham, bir tomondan, so‘zlarning eskirishi,
ikkinchi tomondan, ularning yangilanishiga olib keluvchi jarayonlar to‘xtab
qolgani yo‘q. Ayni holat, ayni jarayonlarni zamonaviy o‘zbek leksikografiyasi
tarixida ham kuzatishimiz mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1.Asosiy adabiyotlar:
1. Умаров Э. Эски ўзбек луғатлари. - Т., 1994.
2. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томли: 1-т (Москва: “Рус тили”,
1981. 631 б.), 2-т (Москва: “Рус тили”, 1981. -715 б.).
3. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 томлик. I т. (Т.: “Ўзбекистон миллий
энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006-й. -680-б.), II т. (2006-й. -
672 б.), III т. (2006-й. -688 б.), IV т. (2008-й. -608 б.), V т. (2008-й. -592 б.).

2. Qo`shimcha adabiyotlar:
4. Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. I-IV. - Тошкент: Фан,
1983-1985.
5. Бектемиров Ҳ., Бегматов Э. Мустақиллик даври атамалари. - Тошкент,
2002.
6. Дадабоев Ҳ. Тарихий ҳарбий терминлар луғати. - Тошкент, 2007.
7. Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. I-III. Тошкент, 1960-1963.
8. Чориев З. Тарих атамаларининг изоҳли луғати. Тошкент: Шарқ, 1999.
9. Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. Тошкент: Фан,
2002.
3. Internet saytlari
10. www. literature. uz
11. www. genhis philol.ru
12. www. library.ziyonet.uz

13. www.lingvo-online.ru
14. www.globalterminology.com

Filolog lug‘ati tuzilishi va uning oziga xos belgilari

Kirish. 2

Asosiy qism.. 4

1. Leksikografiya - lug‘atshunoslikni o‘rganuvchi fan. 4

2. Filologik lug‘atlar va ularning turlari,o‘ziga xos xususiyatlari 12

3. Filolog lug‘atini tuzish tamoyillari. 19

4.Hozirgi zamon leksikografiya va lug‘atchilikning nazariy va amaliy muammolar 23

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 30

Sotib olish