Firma daromadlari foydasi va hisoblash usullari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	19900UZS
Hajmi	186.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

256 Sotish

Firma daromadlari foydasi va hisoblash usullari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: Firma daromadlari foydasi va hisoblash usullari
1

Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................... 3
I BOB. Firma daromadlari va foydasi ............................................................................................. 5
1.1 Daromadlarni shakllantirish manbalari ...................................................................................... 7
II BOB. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi ................................................. 14
2.1 Qisqa muddatli va uzoq muddatli davrlarda ishlab chiqarish xarajatlarining o’zgarish
tamoyillari ...................................................................................................................................... 17
2.2. Foydaning mazmuni. Foyda normasi va massasi. .................................................................. 18
2.3.Ish haqining iqtisodiy mazmuni, tashkil etish shakllari va tizimlari ....................................... 22
Xulosa ............................................................................................................................................ 25
Kiris h ......................................................................................................................... 2
I BOB. Firma daromadlari va foydasi va hisoblash usullari ..................................... 4
1.1 Daromadlarni shakllantirish manbalari .............................................................. 6
1.2.Firma rentabelligini oshirish yo'llari ................................................................. 10
II BOB. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi ........................ 14
2.1 Qisqa muddatli va uzoq muddatli davrlarda ishlab chiqarish xarajatlarining
o’zgarish tamoyillari ................................................................................................ 17
2.2 . Foydaning mazmuni. Foyda normasi va massasi . ........................................... 19
2.3. Ish haqining iqtisodiy mazmuni, tashkil etish shakllari va tizimlari ................. 22
Xulosa ...................................................................................................................... 26
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ......................................................................... 28
2

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Iqtisodiyotdа tаrkibiy islohotlаr vа iqtisodiyotni
modеrnizаtsiyalаshni yanаdа chuqurlаshtirish, uning ko‘lаmini kеngаytirish bilаn
bog‘liq mаsаlаlаrning nаzаriy vа аmаliy tomonlаrini o‘rgаnishdа
― Mikroiqtisodiyot muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Аyniqsа, bugungi
kundа istе’molchilаr tаlаbining o’zgаrishi, rеаl sеktordа yarаtilаyotgаn
tovаr vахizmаtlаr nаrхining shаkllаnishi, foydаni mаksimаllаshtirish,
noаniqlik shаroitidа qаror qаbul qilish, shuningdеk, nаrхgа vа boshqа
omillаrgа bog‘liq tаlаb vа tаklif elаstikligining mаzmun-mohiyati,
dаvlаtning bozorgа аrаlаshuvi, tovаrlаrgа minimаl vа mаksimаl nаrхlаrni o‘rnаtish
vа uning oqibаtlаri bilаn bog‘liq tushunchаlаr, qаrаshlаrni sаbаbiy bog‘liqlikdа
tizimli tаhlil etishdа ― Mikroiqtisodiyot аlohidа o‘rin tutаdi.
Shuningdеk, bugungi kundа ko‘plаb rivojlаngаn vа jаhon
iqtisodiyotidа еtаkchi o‘rin tutаdigаn mаmlаkаtlаr tаjribаsi shuni so‘zsiz
isbotlаb bеrmoqdаki, rаqobаtdoshlikkа erishish vа dunyo bozorlаrigа
chiqish, birinchi nаvbаtdа iqtisodiyotni izchil isloh etish, tаrkibiy jihаtdаn
o‘zgаrtirish vа divеrsifikаtsiya qilishni chuqurlаshtirish, yuqori
tехnologiyalаrgааsoslаngаn yangi korхonа vа ishlаb chiqаrish
tаrmoqlаrining jаdаl rivojlаnishini tа’minlаsh, fаoliyat ko‘rsаtаyotgаn
quvvаtlаrni modеrnizаtsiya qilish vа tехnik yangilаsh jаrаyonlаrini
tеzlаshtirish hisobidаn аmаlgа oshirilishi mumkin.
“O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2017 yil 7 fеvrаldаgi PF-4947-sоnli
Fаrmоni bilаn tаsdiqdаngаn ― 2017-2021 yillаrdа O‘zbеkistоn Rеspublikаsini
rivоjlаntirishning bеshtа ustuvоr yo‘nаlishi bo‘yichа Hаrаkаtlаr strаtеgiyasi” dа
ishlаb chiqаrishni mоdеrnizаtsiyalаsh vа tехnik tехnоlоgik yangilаsh, ishlаb
chiqаrishgа innоvаtsiоn tехnоlоgiyalаrni qo‘llаsh, mаhsulоt ishlаb chiqаrish
turlаrini divеrsifikаtsiyalаsh, chuqur tаrkibiy o‘zgаrishlаrni аmаlgа оshirish hаmdа
tаrmоqlarning rаqоbаt bаrdоshligini mustаhkаmlаsh bоrаsidа izchil chоrа-
tаdbirlаrni аmаlgа оshirish belgilab berilgаn.
3

Bozor iqtisodiyoti sub’еktlаri fаoliyatigа bеvositа tа’sir etuvchi tаlаb
vа tаklif, foydаlilik vа istе’molchilаrning bozodаgi nаrхlаrgа munosаbаti,ishlаb
chiqаrish хаrаjаtlаri vа mаhsulot bаhosi, rаqobаt shаkllаri, ishlаb chiqаrish omillаri
vа ulаrdаn oqilonа foydаlаnish yo‘llаri, umumiymuvozаnаt vа dаvlаtning bozorni
boshqаrishdаgi roli vа shu kаbi qаtorboshqа mаsаlаlаr yechiladi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan
fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi
natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar
yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini
ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Maskur kurs ishim kirish asosiy qism,
ikkita bob va beshta rejadan tashkil topgan bo’lib hamda xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yhatidan tashkil topgan.
4

I BOB. Firma daromadlari va foydasi
Korxonaning daromadi yuridik shaxs o‘z xizmatlarini taqdim etish, tovarlar
sotish, ishlarni bajarish va h.k. olish uchun olgan puldir. Odatdagidek, daromad,
kompaniyaning o‘z funktsiyalarini bajarish uchun sarflagan harajatlaridan keyin
olingan mablag‘lardan tushadi. Daromad ma’lum bir hisobot davri uchun hisoblab
chiqilgan va har qanday maqsadga muvofiq ishlatilishi mumkin.
Daromad - kompaniyaning asosiy ishlarini bajarishdan olgan mablag‘lari,
shuningdek korxona asosiy faoliyatining bir qismi hisoblanmaydigan qo‘shimcha
imkoniyatlarni amalga oshirishdir. Bunday imkoniyatlar, masalan, kvadrat yoki
korxonaga tegishli mol-mulkni ijaraga berish, ortiqcha inventarizatsiya qilish va
boshqalarni o‘z ichiga oladi. Keyinchalik bu haqda. Ko‘plab boshlang‘ich
tadbirkorlar o‘zlarining birinchi daromadlarini oladilar, bu biznesning
daromadliligi kafolati deb hisoblaydilar. Biroq, daromadni ishlab chiqarish va
sotish xarajatlarini qoplashini tushunish muhim. Qolgan qism (foyda)
ta’sischilarning to‘liq tasarrufida bo‘lgan korxona va kapitalni rivojlantirish uchun
zarur bo‘lgan mablag‘lar o‘rtasida taqsimlanadi. 1
Daromad daromadlarini yanada
yaxshiroq tushunishga yordam beradigan daromad va daromadlarning bir necha
ko‘rsatkichlari mavjud. Ya’ni, yalpi tushum korxona ishlab chiqarilgan mahsulot
(xizmatlar)ni sotishdan, shuningdek, o‘z moddiy aktivlarini jami pul daromadlari
hisoblanadi. O‘z navbatida, sof daromad - qo‘shilgan qiymat solig‘i, aktsizlar,
qaytarilgan tovarlar va narx-navoning chegirmalari bundan mustasno. Ushbu
ko‘rsatkich korxona daromadlari va rentabelligini keyingi hisoblash uchun real
asosdir. Va nihoyat, sotishdan olingan yalpi foyda, sotilgan mahsulot uchun ishlab
chiqarish xarajatlarini hisobga olmaganda, sotishdan tushadigan daromad
hisoblanadi. Moliyaviy jadvallar va soliq qonunchiligi uchun daromadlarning
ta’riflari ham mavjud. Ammo umuman olganda, bu ta’riflar daromadlarning
tasnifiga qarab, ular olingan manbaga qarab kamayadi.
Korxonaning foydasi - ishlab chiqarish jarayonlari va xarajatlarni
qoplashdan keyin qolgan jami daromadning bir qismi. Davlatimizning zamonaviy
1
5

iqtisodiy hayoti bozor iqtisodiyotining barcha vositalarini har tomonlama
egallashga qaratilgan bo‘lib, ulardan biri korxonaning foydasi hisoblanadi. Bozor
munosabatlarining infratuzilmasi va vertikal tuzilishining bosqichma-bosqich
rivojlanishi innovatsion texnologiyalarni va buxgalteriya hisobi, hisoblash, tahlil
qilish va bozorni prognozlash usullarini bilish va qobiliyatini oshirishni talab etadi.
Bu uchun katta ahamiyatga ega, uning zamonaviy kontseptsiyasi buxgalteriya
hisobi barcha nozik bir to‘liq va aniq mahorat hisoblanadi, muvozanat va hisobot
va boshqa qo‘llarini boshqa yirik shakllarini iqtisodiy tahlil korxona ishini
faollashtirish.
6

1.1 Daromadlarni shakllantirish manbalari
Hisobot davrining daromadlari va daromadlarining asosiy qismi qaysi
manbadan olinganligini aniqlash uchun tushum manbalari bo‘yicha daromadlarni
aniq tasniflash zarur. Har bir manbaning jami daromaddagi ulushini tahlil qilib,
biznesning bu qismi sizni boshlash rejalashtirilganidek, kutilayotgan daromad
keltiradimi yoki yo‘qmi, tushunishingiz mumkin. Shundan so‘ng korxonaning
ushbu yoki uning qismini o‘zgartirish yoki yaxshilash choralari ko‘rilmoqda.
Xo‘sh, qaerda (natijada) kompaniya daromad olishni boshladi? Keling, ikkita
asosiy daromad turini ko‘rib chiqaylik: Mahsulot yoki xizmatlarni sotishdan
olingan daromadlar; Faoliyatsiz daromad. Qisqacha ta’riflar va ushbu daromadlarni
oshirishning asosiy usullari haqida to‘xtalib o‘tamiz. Sotishdan tushgan tushum
tovarlar, ishlar, xizmatlar sotishdan olingan daromadlar, shuningdek mulkiy va
mulkiy huquqlarni sotishdan tushgan tushumlar hisobiga olinadi. Daromadning
bunday turlari kompaniyaning daromadlari tarkibida asosiy bo‘lib qolishi kerak,
negaki bu maqsad uchun u yaratilgan. Biroq, sotishdan olingan daromadlarni
dastlabki bosqichda prognoz qilish qiyin. Bozor raqobati sharoitida bitta mijozning
(xaridorning) yo‘qolishi savdo daromadlarining pasayishiga olib keladi. Shuning
uchun, bugungi kunda olgan daromad miqdori ertaga bir xil natijaga
erishishingizga kafolat bermaydi. Mavjud mijozlarni saqlab qolish va yangi ish
joylarini jalb qilish uchun, ayniqsa, biznes boshlanishida ushbu daromadni
korxonangizni yanada rivojlantirishga sarflash juda muhimdir. Ushbu rivojlanish
quyidagicha ifodalanishi mumkin.
Mahsulotlar va tarqatish punktlari hajmining oshishi; Qo‘shimcha xizmatlar,
tegishli mahsulotlarni joriy qilish; Mahsulotni takomillashtirish va / yoki
mijozlarga xizmat ko‘rsatish va h.k. Sizning kompaniyangiz, uning mahsuloti
(xizmati) haqida mijozlaringiz ma’lumotlarini takomillashtirish. Ish har doim ham
xavfli, lekin u ham minimallashtirilishi mumkin. Siz ishlayotgan bozorga yaqindan
qarab chiqsangiz, tovarlar (xizmatlar) hajmining oshishi qanchalik oqilona
ekanligini va qachon bo‘lmaganligini aniqlay olasiz. Ko‘p hollarda bu sizning
maqsadli auditoriyangizning daromadlari va nima va qanday amalga
7

oshirilayotganingizdan qoniqishidir. Ehtimol, dastlabki olingan daromadni
mahsulot yoki xizmatni yaxshilash uchun yuborish kerak. Keling, ikkinchi turdagi
daromadni davom ettiramiz. Sotishdan tushmagan daromad asosiy mahsulotlarni
ishlab chiqarish va sotish, olingan foizlar, jarimalar va jarimalar bilan bog'liq
bo'lmagan daromad hisoblanadi. Bunga ma'lum daromad turlari kiradi: boshqa
tashkilotlarning kapital ishtirokidan mulkni lizingga berish yoki unga taqsimlash
va boshqalar. Faoliyatsiz daromad juda ko'p va ularning barchasi korxonaning
iqtisodiy sohadagi tabiiy faoliyati natijasidir. Faoliyatsiz daromad olish ko'pincha
ishlayotgan biznesning bosqichida ro'y beradi, lekin ehtimol, boshida. Ishonchim
komilki, boshlang'ich korxonalarda biznes bilan shug'ullanadigan va ehtiros bilan
ishlaydigan odamlar, hatto buning uchun haq to'lamasdan, ba'zi ishlarni amalga
oshirib, kelajak uchun ishlaydilar. Boshlang'ich tadbirkorlar bu ishni korxona
daromadlari deb hisoblashlari kerak. Va bu biznesning foydasi uchun baholanib,
malakali tarzda qo'llanilishi kerak.
Yillik daromad - sof daromadga qaraganda kengroq tushuncha. Uning asosiy
qismida u yillik daromad tushunchasiga yaqin. Kompaniyaning bir yil davomida
o'z mijozlariga tovarlar va xizmatlarni sotish orqali olgan pul miqdorini aks
ettiradi. Daromad doimo sof foydadan ko'ra katta ishlab chiqarish va sotish
jarayonida kompaniyaning barcha xarajatlarini o'z ichiga oladi. Daromad
manbalari tovarlar yoki xizmatlar sotishdan, investitsiya yoki moliyaviy
faoliyatdan daromad bo'lishi mumkin. Belgilangan qiymat asosiy faoliyatdan
olingan daromadga tegishlidir, chunki u korxonaning mavjudligining ma'nosini
belgilovchi shaxsdir. Yillik daromad miqdori kompaniya assortimenti, sotish,
narxlanish va marketing siyosatining samaradorligiga bog'liq. Daromad, minus
soliq, iste'mol va investitsiya maqsadlarida foydalanish mumkin. Iste'mol fondi
to'lovlar va boshqa to'lovlarga yo'naltirilgan. Investitsiya jamg'armasi kompaniya
faoliyatini rivojlantirish va diversifikatsiya qilishning manbai sifatida xizmat
qiladi. Marginal foydani hisoblash, ayniqsa, bir nechta mahsulot ishlab
chiqaradigan korxonalarda tezkor tahlilning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. 2
2
8

Ulardan qaysi biri maksimal daromad keltirayotganini baholash uchun
marginallikni aniqlash kerak daromadlar har bir kishi uchun. Ko'rsatmalar
Marginal daromadlar korxona sof foydasining umumiy qiymatini va qattiq ishlab
chiqarish xarajatlarini qoplash miqdorini anglatadi. Ruxsat etilgan xarajatlar
chiqim hajmiga bog'liq emas, balki vaqtga bevosita bog'liq. Bunga, masalan,
binolarning ijarasi va xavfsizligi, soliq to'lovlari va boshqalar kiradi. Shunday
qilib, formula hisoblash quyidagi kabi ko'rinadi: MP = PE - ZPER, bu erda MP
MPN daromadlar, Pe - sof daromadlar, Zp - o'zgarmaydigan xarajatlar. Chiqarish
hajmi qanchalik katta bo'lsa, qattiq qiymatning nisbati uning birlikga tushadi va
aksincha. Bu, o'z navbatida, qiymatni kamaytirish yoki kamaytirishga ta'sir qiladi.
Tovarlarning birligi qiymatining sotilishi sotishning deyarli xarajatlarini
qoplaydigan jismoniy hajmi buzilish nuqtasi deb ataladi. Formuladan bu aniq
miqdorda miqdorga rioya qilmaydi marginal daromad to'g'ridan-to'g'ri narxga
bog'liq, aksincha, xom ashyo sotib olish va tayyor mahsulot sotish bahosidagi farq.
Shunday qilib, potentsial daromadni oshirish uchun ikki usul mavjud: arzon
materiallarni sotib olish, ishlab chiqarishni kengaytirish yoki belgilashni oshirish.
Har qanday tadbirkor uchun bu ikki usul jozibador ko'rinadi, lekin uni haqiqiy
bozorda qilish oson emas. Birinchidan, bozordagi narx raqobati mavjud bo'lib,
unda narxning ko'tarilishi mumkin bo'lmagan ma'lum bir joyda marginal narx
belgilab qo'yiladi. Bundan tashqari, davlat tomonidan muayyan cheklovlar
belgilanadi. Ikkinchidan, arzon materiallar sababli, mahsulot sifati ham pasayib
ketadi, shuning uchun tezroq yoki kechroq talab tushadi, savdo hajmi esa
prognozga mos kelmaydi. Bu holatda chiqimlar ikkita bo'lishi mumkin: tovarni
boshqasiga almashtirish (tor fokusga ega bo'lgan kompaniyalar uchun) yoki bir
nechta narsalarning qaysi biri yaxshiroq sotilganini hisoblab, uning ustida ishlab
chiqarish kuchlarini jamlang. Har bir turdagi mahsulot uchun marginal foyda
ulushini hisoblang. Ularning qaysi firma daromadiga ko'proq hissa qo'shayotganiga
qarang. Qabul qilingan ma'lumotlarga asoslanib, mahsulotning ustuvor guruhini
tashkil etadi.
9

1.2.Firma rentabelligini oshirish yo'llari
Klassik printsiplar mavjud, unda korxona o'z daromadlarini oshirishi
mumkin. Qaysi yo'nalishda ishlash kerak? Buning uchun: Mijozlarni jalb qilish
uchun yangi g'oyalarni ishlab chiqish va joriy etish (ko'rgazma va savdo-sotiqni
o'tkazish, mahsulotingiz yoki xizmatingiz bo'yicha mutaxassislarning
maslahatlarini tashkil etish); Sizning xodimlaringizning malakasini oshirish, ular
mehnat unumdorligini oshirish bilan birga bo'ladi; xodimlarni moddiy
rag'batlantirishning samarali tizimini yaratish; xizmat ko'rsatish madaniyatini
muntazam takomillashtirish, mahsulot turlarining to'liqligini ta'minlash;
Raqobatchilarning ishini doimiy ravishda tahlil qilish, ularning kuchli va zaif
tomonlarini aniqlash va h.k. Tarqatish xarajatlari darajasini pasaytirish (ya'ni
ularning har bir mahsulot bahosidagi o'lchami). Bunga tovarlarni sotish hajmini
oshirish, ichki zaxiralarni amalga oshirish, ularning jamg'armalarini oshirish orqali
erishish mumkin;
Pullarni tejamkor ravishda davolash uchun, ularni shubhali operatsiyalarga
jalb qilmasdan, daromadni qaytarmaslik xavfi yuqori bo'lgan daromadni tez va'da
qilmoqdalar. Biznesni muvaffaqiyatli rivojlantirish uchun har bir tijorat bitimining
rentabelligini ta'minlash kerak: yetkazib beruvchilarni tanlashda, optimal partiyani
va tovarlar xarid qilish narxini belgilashda va mablag'larning adolatli sarflanishini
ta'minlashda muvozanatli yondashuvni taklif qilish maqsadga muvofiqdir. Ushbu
muhim narsalarni dastlab diqqat bilan olib boring!
Daromadni shakllantirishning yana bir muhim tamoyili uning aylanishi
hisoblanadi. Pul - bu iqtisodiyotning qonidir, shuning uchun ham sotish va
sotishdan tashqari daromadlar sizning biznesingizning muhim arteriyalari orqali
oqishi va yangi kuchga ega bo'lishi kerak. Ushbu arteriyalar siz uchun nima qiladi?
Tadbirkor mahsulotlarini sotish orqali olgan daromadiga uning yalpi daromadi
yoki umumiy daromad deb ataladi. Jami daromadlar tovarlarni sotish va
sotiladigan tovarlar miqdori narxiga bog'liq. Bu ikkala miqdor (narx va sotish)
teskari bog'liqdir. Tadbirkor nima samarali resurslarni sotib olishga sarflaydi,
uning xarajatlarini yoki xarajatlarini shakllantiradi. Daromad va xarajatlar
10

o'rtasidagi farq tadbirkorlik daromadidir. Biz bilamizki, xarajatlar korxona egalari
bo'lmagan resurslar egalariga to'lanadigan to'lovlardan, ichki ish haqini esa
muqobil ravishda o'z egasi uchun mukofotlash bilan bog'liq. Iqtisodiyot
nazariyasida tadbirkorlik qobiliyati odatda oddiy daromad deb ataladi. Agar
tadbirkor oddiy daromad olmasa, unda bu ish bilan shug'ullanmaslik yaxshiroqdir.
Buxgalteriya va iqtisodiy foyda bor. buxgalteriya foydani mahsulotni sotishdan
olingan daromad va tashqi xarajatlar o'rtasidagi farq. Iqtisodiy foyda umumiy
daromad va tashqi va ichki xarajatlar miqdori, shu jumladan normal foyda
o'rtasidagi farqdir. Iqtisodiy foyda ichki xarajatlar miqdori bo'yicha buxgalteriya
daromadidan kamroq. Narxlardan tashqari, foydaning shakllanishi tariflar,
to'lovlar, kreditlar bo'yicha foiz stavkalari, asosiy xarajatlar, mehnat unumdorligi,
aktivlarga daromadlar, aylanma mablag'larning aylanishi va boshqa ko'plab omillar
ta'sir ko'rsatadi. 3
Daromad olishning hisob-kitob yondashuvi mavjud xo'jalik faoliyatini tahlil
qilish, soliqqa tortish, amortizatsiya xarajatlarini hisoblash va boshqalar uchun
muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy yondashuv biznesni tashkil etishda muhim
ahamiyat kasb etadi, tadbirkor tanlangan yo'nalishning to'g'riligini tekshirishga
imkon beradi. Kompaniyaning asosiy vazifasi daromadni maksimal darajada
oshirish imkonini beruvchi ishlab chiqarishning optimal hajmini tanlashdan iborat.
Foyda masalasini ko'rib chiqayotganda, bunday tushunchani firma daromadi yoki
daromadi sifatida ko'rib chiqish kerak. Umumiy daromadni, o'rtacha va marginal
daromadlarni ajratib ko'rsatish. Jami daromad (TR - jami daromad) jami
mahsulotni sotishdan (sotishda) olingan umumiy daromad hisoblanadi. Bir
firmaning jami daromadi, sotilgan tovarlar narxini firma sotishi mumkin bo'lgan
mahsulotlarning soniga ko'paytirish yo'li bilan aniqlanadi: qaerda R - birlik narxi,
rub; Q - sotilgan mahsulotlarning hajmi. O'rtacha daromad (AR - o'rtacha
daromad) - sotilgan (sotilayotgan) mahsulotning hajmi (miqdori) bo'yicha jami
daromadni taqsimlash bilan belgilanadigan chiqim birligidan olingan daromad:
Marginal daromad (MR) - har bir birlik uchun ishlab chiqarish hajmining ortishi
3
11

bilan jami daromadlar oshishi: bu erda D - umumiy daromadning ortishi; DQ -
chiqimlarning oshishi.
Sotish davrida jami daromad (TR daromadi) va jami xarajatlar (TC) o'rtasidagi
maksimal farq bilan foyda maksimalizatsiyasiga erishish mumkin.
Firma ishlab chiqarish boshlangan paytdan boshlab daromad keltirmaydi,
lekin keyinchalik. Avvaliga, u katta sobit binolarni ijaraga, mulkiy sug'urta bilan
bog'liq xarajatlarni, uskunalar texnik xizmat, xodimlar va boshqa ish haqi to'lashni
bor., Keyin o'zgaruvchan xarajatlar (VC) va mahsulotining bir hajmi qo'shiladi
sobit zararlar chiqish hajmini oshirish bilan (Q 3) umumiy daromad (TSh) ma'lum
bir nuqtada (A) umumiy xarajatlar summasiga teng bo'ladi, ya'ni ishlab chiqarishni
o'z-o'zini qoplash nuqtasiga erishiladi. Bu nuqta ishlab chiqarishning tanqidiy
hajmi deb nomlanadi, u ikki shartni bajaradi: 1) jami daromad umumiy xarajatlarga
teng 2) firma nolinchi foyda oladi (Başabaş nuqtasi o'tib) ishlab chiqarish o'sishiga
bilan kelajakda, yilda, foyda marjasi foyda o'sish sur'atini topadir boshlaydi vaqti
kompaniyasi uskunalar kam samarali ishlatiladi qaysi ozayib rentabellikga
qonunga va xarajatlarini o'sish sur'atlarini namoyon bo'ladi, keyinchalik o'sib
boshlaydi, lekin ertami bo'ladi. Muayyan hajmdagi chiqim (Q 5) bilan firma yana
muhim hajmli nuqtaga (B) etadi. nuqtalari doirasida sabab bo'ladigan yo'qotishlar,
B Q 5 Q 3 oralig'ida ishlab chiqarish iqtisodiy foyda keltiradi muhim hajmi ochko
tashqarida har qanday ishlab chiqarish, maksimal daromad qachon Q 4 teng
chiqishi miqdori, m. F erishish mumkin umumiy xarajat (TC) jami daromaddan
(TR) kam bo'lsa. Foyda ishlab chiqarishni kengaytirish manbai bo'lib, resurslardan
foydalanish darajasini, ularni taqsimlashning ratsionalligi, investitsiya
texnologiyalariga investitsiyalarni rag'batlantiradi va quyidagilar orqali
shakllanadi: Mahsulotlar, tovarlar, ishlar va xizmatlarni sotishdan tushgan
tushumlar; Boshqa aktivlarni sotishdan tushgan tushumlar (jumladan, tovar-
moddiy zaxiralar va moddiy bo'lmagan resurslar); Asosiy vositalar va boshqa mol-
mulkni sotishdan tushgan tushumlar; Boshqa firmalarning kapital ishtirokidan
olingan daromadlar; Qimmatli qog'ozlar bo'yicha daromad; Qabul qilingan
jarimalarning ortiqligi, qo'shiq aytish, pul to'lash haqida. Korxonada tadbirkorlik
12

faoliyati natijasida olingan daromad davlat va korxona o'rtasida taqsimlanadi.
Davlatning foydasi davlat tomonidan belgilanadigan va o'zboshimchalik bilan
o'zgartirilishi mumkin bo'lmagan soliqlar, yig'imlar, bojlar, stavkalar shaklida
tegishli byudjetga to'g'ri keladi. Korxonada qolgan daromad ikki qismga bo'lingan
holda, korxonaning mol-mulkini oshiradi va yig'ish jarayonida qatnashadi, qolgan
qismi iste'mol uchun yo'naltiriladi. Foydaning taqsimlanishi sof foyda (qoldiq
foyda), ya'ni soliq va boshqa majburiy to'lovlarni to'lashdan keyin amalga
oshiriladi. Foydani taqsimlash va ulardan foydalanish tartibi kompaniya ustavida
belgilanadi va korxonada ishlab chiqilgan va rahbar organ tomonidan tasdiqlangan
qoidalar bilan belgilanadi. Hamkorlik va aktsiyadorlik jamiyatlarining
daromadlarini taqsimlash va ulardan foydalanish ushbu korxonalarning tashkiliy-
huquqiy shakli bilan bog'liq bo'lgan o'ziga xos xususiyatlarga ega. Korxonaning
daromadlari, muayyan yuridik shaxs odatda o'z faoliyati bilan shug'ullanadigan
narsa hisoblanadi. Bu ko'rsatkich tufayli kengaytirilishi, oylik maoshlarini to'lash,
yangi uskunalar sotib olish, sotib olish materiallari, tashqi tashkilotlarning
xizmatlariga haq to'lash mumkin bo'ladi.
13

II BOB. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi
Tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va uni iste’molchilarga yetkazib berish
bilan bog’liq barcha sarflar ishlab chiqarish xarajatlari deyiladi.
Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi
materiallar, yokilg’i va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital
amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sug’urtaga ajratmalari, foiz to’lovlari va
boshqa xarajatlar kiradi. 4
Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf xarajatlarning puldagi ifodasi
mahsulot tannarxi ni tashkil qiladi,
ya‘ni: T = C + V + M (1) dan C + V yig’indi ishlab chiqarish xarajatlari yoki
tannarx deb yuritiladi.
ICHX = C + V yoki TMTN = C + V (2)ni tashkil etadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari ikki qismga bo‘linadi :
1. Bevosita ishlab chiqarish xarajatlari
2. Muomala xarajatlari.
Ushbu chizmada xarajatlarning namoyon bo’lishi ko‘rsatilgan muomala
xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotish jarayoni bilan bog’liq bo‘lib, shu
tovarlarni ishlab chiqaruvchidan olib, iste‘molchiga yetkazilguncha ketadigan
sarflarga aytiladi.
Muomala xarajatlari ikki guruhga bo‘linadi :
1. Qo’shimcha muomala xarajatlari
2. Sof muomala xarajatlari.
4
14Ish h a q iXomashyo
xarajatlari
Amortizatsiya va h . q .Yo q il g’ i va moylash materiallariga
xarajatlari
Qo‘ shimcha muomala
xarajatlariSof muomala
xarajatlariMuomala xarajatlariIshlab chi q arish
xarajatlari

Tovarlarni o’rash, qadoqlash, saralash, transportga ortish, tashish va saqlash
xarajatlari qo’shimcha muomala xarajatlari hisoblanadi.
Bu xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarining davomi hisoblanib, tovar
qiymatiga kiradi va uning qiymatini oshiradi. Xarajatlar tovarlar sotilgandan keyin
olingan pul tushumi summasidan qoplanadi. 5
Sof muomala xarajatlari sotuvchi maoshi, marketing (iste’molchilar
talabini o’rganish), reklama va shu kabi xarajatlardan iborat bo’ladi. Sof muomala
xarajatlari tovar qiymatini oshirmaydi va ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan
tovarni sotgandan keyin olingan foyda hisobidan qoplanadi.
Korxona ishlab chiqarish jarayonida foydalanadigan resurslar o’z resurslari
yoki jalb qilingan resurslar bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra xarajatlar ichki yoki
tashqi xarajatlarga bo’linadi.
Xarajatlarning jalb etilish manbaiga ko’ra turkumlanishini chizmada
tasvirlash mumkin:
Korxonaning o’ziga tegishli bo’lgan resurslardan foydalanishi bilan bog’liq
xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi.
Tashqi xarajatlar korxona tomonidan zarur resurs va xizmatlarni
tashqaridan to’lov asosida jalb etishi natijasida vujudga keladigan xarajatlar
summasidir.
5
15Ichki xarajatlar
Bino-inshoot amortizatsiyasi

SHu bilan birga tadbirkorlik faoliyatini ushlab turish uchun zarur bo’lgan
to’lov – normal (me‘yordagi) foyda ham renta va ish haqi bilan birga
xarajatlarning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Normal foyda iqtisodiy foydadan farq qiladi. Normal foyda – bu iqtisodiy
resurs sifatidagi tadbirkorlik qobiliyatini rag’batlantirib turish uchun to’lanadigan
haq hisoblanadi. 6
Sarf-xarajatlarni ichki va tashqi xarajatlarga ajratish, korxona iqtisodiy
faoliyati samaradorligini oshirish yo’llarini qiyosiy tahlil qilish imkoniyatini
beradi.
Ishlab chiqarish hajmini o’zgarishiga ta’sir qilish yoki qilmasligiga
qarab xarajatlar doimiy va o’zgaruvchi xarajatlarga bo’linadi.
Ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga (qisqarishi yoki ortishiga) ta‘sir
qilmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi. Bunga korxonaning to’lov
majburiyatlari (zayomlar bo’yicha foiz va boshqa), soliqlar (ishlab chiqarish
hajmiga bog’liq bo’lmagan turlari), amortizatsiya ajratmalari, ijara haqi, qo’riqlash
xizmatiga to’lov, uskunalarga xizmat ko’rsatish sarflari, boshqaruv xodimlari
maoshi va boshqa xarajatlar kiradi.
6
16Bosh q aruv xodimlar i maoshi

2.1 Qisqa muddatli va uzoq muddatli davrlarda ishlab chiqarish
xarajatlarining o’zgarish tamoyillari
Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishda vaqt omili, ya‘ni xarajat
qilinadigan pirovard natija olinguncha o’tgan davr sezilarli ta‘sir ko’rsatadi. Vaqt
omilidan kelib chiqib, ishlab chiqarish xarajatlarini qisqa va uzoq muddatli davrda
alohida tahlil qilinadi. Korxona ishlab chiqarish hajmini o’stirish uchun qisqa
davrda faqat o’zining o’zgaruvchi xarajatlari miqdorini o’zgartirishi мумкин . Bu
qisqa muddatli xarajatlar dir.
Uzoq muddatli davr – bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini va
barcha band bo’lgan resurslari miqdorini o’zgartirish uchun yetarli bo’lgan davrdir.
Ishlab chiqarish rivojlanib borishi uchun ishlab chiqarishni o’rtacha
xarajatlari kamayishi lozim, unga quyidagi omillar ta‘sir qilib boradi:
1. Mehnatning ixtisoslashuvi
2. Boshqaruv xodimlarining ixtisoslashuvi
3. Kapitaldan samarali foydalanishi
4. Qo’shimcha turdagi mahsulotlarning ishlab chiqarishi.
Vaqt o’tishi bilan firmaning mahsulot birligi ishlab chiqarish xarajatlarining
o’sishiga olib kelishi mumkin. Firmalar faoliyati yiriklashib, kengayib borish,
firmaning faoliyatini samarali nazorat qilish va muvofiqlashtirishga harakat qilish
va uni boshqarishda qiyinchiliklarni kamaytirib chiqaradi. O’rtacha hajmdagi
korxonada bitta yagona boshqaruvchi uning faoliyatiga doir barcha muhim
qarorlarni shaxsan o’zi qabul qiladi, shu boshqaruvchi barcha ishlab chiqarish
jarayonini tezlik bilan tahlil qilishi, ular asosida aniq va samarali qaror chiqara
oladi.
Firma miqyosini kengayishi bilan bunday holat o’zgaradi. Buning natijasida
ma‘muriy xodimlar va ishlab chiqarish jarayonini alohidalashtiruvchi boshqaruv
qatlamlari ko’payib boradi, yuqori rahbariyat korxonadagi haqiqiy ishlab chiqarish
jarayonidan alohidalashib qoladi Yirik korxona miqyosida oqilona qaror qabul
qilish uchun zarur bo’lgan barcha ma‘lumotlarni yig’ish, tushunish va qayta
ishlash bir kishi uchun imkon darajasidan tashqarida bo’ladi. Boshqaruv
17

apparatining chuqurlashuvi va kengayishi esa axborot almashishuvi, qarorlarni
muvofiqlashtirishdagi muammolarni hamda byurokratik holatni keltirib chiqaradi,
boshqaruvning turli bo’g’inlari tomonidan qabul qilingan qarorlar bir-biriga zid
kelish ehtimoli kuchayadi. Natijada samaradorlikka putur yetib, ishlab
chiqarishning o’rtacha xarajatlarni oshiradi. Boshqacha aytganda, barcha resurslar
miqdorining 10 foizga o’sishi ishlab chiqarish hajmining nomuvofiq ravishda,
aytaylik 5 foizga o’sishiga olib keladi. 7
Ishlab chiqarish miqyosining o’sishidan doimiy ravishda olinuvchi samara
ikki holat o’rtasidagi tafovutdan kelib chiqadi. Bu ijobiy va salbiy miqyosdir. Bu
ikkala chegara orasidagi maydonda barcha resurslarning 10 foizga o’sishi ishlab
chiqarish hajmining mutanosib ravishda 10 foizga ko’payishiga olib keladi.
Ishlab chiqarish miqyosining kengayib borishi chuqur ixtisoslashuv tufayli
boshqarish bo’yicha mutaxassislar mehnatidan ancha yaxshi foydalanish
imkoniyatini beradi. Bu samaradorlikning oshishi va mahsulot birligiga ishlab
chiqarish harajatlarining kamayishiga imkoniyat yaratib beradi.
2.2. Foydaning mazmuni. Foyda normasi va massasi.
Korxona faoliyatiga baho berilganda, eng avvalo mehnat faoliyatining biron
bir turiga ixtisoslashgan ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga sarf qilingan
xarajatlar, hosil qilingan daromad va olingan foyda miqdoriga e‘tibor qaratiladi.
Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablag’lar hamda
ularning pul tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi.
Korxona pul daromadlaridan sarflangan barcha xarajatlar chiqarib
tashlangandan keyin qolgan qismi foyda yoki iqtisodiy foyda deb yuritiladi.
Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan o’tadi.
Birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yalpi qiymatning
yaratilish chog’ida vujudga keladi. Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi
qo’shimcha qiymat foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq foyda
shaklida namoyon bo’lmaydi.
7
18

Ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni
sotgandan so’ng olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi ko’rinishda to’liq
namoyon bo’ladi.
Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul
daromadlariga, undagi qo’shimcha qiymati esa foydaga aylanadi. Bundan ko’rinib
turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qo’shimcha mahsulot yoki qo’shimcha
qiymat dir.
Fich = Hy –T (1)
Ishlab chiqaruvchi foydasi (Fich) – bu maxsulot tannarxi (T) va ulgurji narxi
(Hy) o’rtasidagi farqdan iborat.
Ushbu formuladan ko’rinadiki, mahsulot birligidan olinadigan foyda ikkita
asosiy omilga bog’liq bo’ladi:
1. Mahsulot tannarxi darajasi (c + v);
2. Ulgurji narxlar darajasi.
Tannarx – bu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlarning
puldagi ifodasidir: c + v + m > c + v .
Tannarx bu mahsulot qiymatidan kichikdir. Mahsulot qiymati (MQ) o’z
ichiga sarflangan ishlab chiqarish vositalari qiymati (Qiv), hamda yangidan
yaratilgan qiymatni (Qya) to’liq oladi.
Demak, MQ = Qiv+ Q я (2).
O’z navbatida yangidan yaratilgan qiymat ish haqi (IH) yalpi foydaga (Fya)
ajraladi:
19

Foyda miqdoriga ta‘sir ko’rsatuvchi ikkinchi omil – korxona o’z
maxsulotlarini sotuvchi narx darajasi bo’lib, bu o’rinda mahsulot narxi. Qiymati va
tannarxi o’rtasidagi nisbatning beshta asosiy holatini ajrayib ko’rsatish mumkin:
N1 N2 N3 N4 N5
Bu chizmada tovar qiymati va narxining nisbati tasvirlanganligini ko’rsatish
mumkin. N1, N2, N3, N4 va N5larni holatini tannarx va foydaga nisbatan ifodalab
berish mumkin.
Korxona yalpi foydasining taqsimlanishi ham chizmada tasvirlash mumkin:
Buxgalteriya foydasi sotilgan mahsulot uchun tushgan umumiy pul
summasidan ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib tashlash yo’li bilan
aniqlanadi.
20

Bu chizmada umumiy pul tushumi tarkibidagi iqtisodiy va buxgalteriya
foydasining farqlanishi ko’rsatilgan. 8
Korxona foydasining mutlaq miqdori uning massasini tashkil qiladi. Foyda
massasining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbati va uning foizda ifodalanishi
foyda normasi deyiladi. Foyda normasining hisoblashning amaliyotda ikki
variantidagi foydalaniladi. Bular foydaning joriy sarflarga – korxona xarajatlariga
yoki avanslangan mablag’larga (asosiy va aylanma kapital) nisbatidir. Bular
quyidagicha aniqlanadi:
P '
= P
W ∗ 100 %
P
1. P’ = W × 100% (3).
Bu yerda: P’ - foyda normasi; P - foyda massasi; W – ishlab chiqarish
xarajatlari.
P '
= P
K
avans ∗ 100 %
Bu yerda: P’ - foyda normasi;
P - foyda massasi;
K
avans (asosiy kapital + aylanma kapital) - korxona avanslangan
mablag’lari yoki asosiy va aylanma kapitalning o’rtacha yillik qiymati.
Foyda normasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmi to’g’ri mutanosib
hamda ishlab chiqarish xarajatlari yoki avanslangan mablag’lar qiymatiga teskari
8
21

mutanosibdir. Shu tufayli foyda normasi korxona ish samaradorligining integral
ko’rsatkichi hisoblanadi.
2.3.Ish haqining iqtisodiy mazmuni, tashkil etish shakllari va tizimlari
Ish haqi – ishchi va xizmatchilarning mehnatining miqdori, sifati va
unumdorligiga qarab, milliy mahsulotdan oladigan unumining puldagi ifodasidir.
Ish haqi ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan zaruriy (v) mahsulot bilan
chambarchas bog’liqdir. Chunki ish haqi uning asosiy qismini tashkil etadi.
Ish haqining asosiy vazifasi – ishchi va xizmatchining turmush va mehnat
sharoitini yaxshilash, boshqacha qilib aytganda, mehnat me‘yori bilan iste‘mol
me‘yori o’rtasidagi bog’liqlikni ta‘minotdan iboratdir. Ish haqining mazmunini
to’laroq tushunish uchun nominal va real ish haqi tushunchalarini bilish zarurdir.
Ishchi uchun qanday shaklda va qancha miqdorda tovarlar va xizmatlar sotib olishi
mumkinligi muhimdir. Shu sababli nominal va real ish haqi bir-biridan farqlanadi.
Nominal ish haqi – bu ma‘lum vaqt davomida olingan pul summasi yoki
pul shaklidagi ish haqi.
Real ish haqi – bu nominal ish haqiga sotib olish mumkin bo’lgan tovarlar
va xizmatlar miqdoridir. Real ish haqi boshqa sharoitlar bir xil bo’lganda, nominal
ish haqiga to’g’ri mutanosibdir va iste‘mol buyumlari va xizmatlar narxining
darajasiga teskari mutanosibdir. Bu miqdorlar nisbatini formulada qo’yidagicha
tasvirlash mumkin:
V
p = V
n
R

Bu yerda:
Vp – real ish haqi;
Vn – nominal ish haqi;
R- iste‘mol buyumlari va xizmatlarining narx darajasi.
Nominal ish haqi ishlab topilgan pul daromadi darajasini, real ish haqi esa
xodimlarning iste‘moli va farovonlik darajasini tavsiflaydi.
22

Ish haqini tashkil etishda uning ikkita asosiy shakli - vaqtbay va ishbay
shakllari farqlanadi.
Vaqtbay ish haqi – xodimning malakasi, mehnatning sifati va ishlagan
vaqtiga qarab to’lanadigan ish haqidir. U odatda mehnatning natijalarini aniq
hisoblab bo’lmaydigan, balki ular aniq vazifalar doirasini bajarish bilan
belgilanadigan vaqtda (masalan, injener-texnik xodimlar va xizmatchilar,
sozlovchilar, elektromontyorlarga haq to’lashga) yoki mahsulot ishlab chiqarish
texnologik jarayonining borishi bilan belgilanadigan va bevosita ishchiga bog’liq
bo’lmagan paytlarda (masalan, konveyerlar va avtomat liniyalarda ishlash)
qo’llaniladi.
Ishbay ish haqi - ishchining ishlab chiqargan mahsulot miqdori va sifati
yoki bajargan ishining hajmiga qarab beriladigan ish haqidir.
Haq to’lash shakllarining aniq mehnat sharoitlarini hisobga oladigan turlari
ish haqining tizimi ni tashkil qiladi.
1. To’g’ri ishbay tizimi – bunda ishlab chiqarish me‘yori qay darajada
bajarilishidan qat‘iy nazar, ish haqi yagona mahsulot birligi uchun belgilangan tarif
bo’yicha to’lanadi.
2. Ishbay-mukofot tizimi bir qancha ko’rsatkichlar uchun mukofot berishni
nazarda tutadi.
3. Ishbay-progressiv haq to’lash da ishchining belgilab qo’yilgan me‘yor
(darajasida) doirasida ishlab chiqargan mahsulotiga uning birligi uchun
belgilangan tarif bo’yicha ish haqi beriladi, normadan yuqorisiga esa oshirilgan
haq (tarif) bo’yicha pul to’lanadi.
Ishchilarning ish haqini tabaqalashtirish eng avvalo davlat tarif tizimi
yordamida amalga oshiriladi. Tarif tizimi yordamida tarmoqlar va mamlakat
miqyosi bo’yicha, ular ichida esa ishlab chiqarish turlari, turli toifadagi xodimlar
malakasi va mehnat sharoitlariga qarab ishchi va xizmatchilarning ish haqi darajasi
tartibga solib turiladi.
Tarif-malaka ma‘lumotnomalari – bu aniq ish bajaruvchining bilim va
ko’nikmalariga qo’yiladigan talablardan iborat bo’ladi.
23

Tarif setkasi da razryadlardan tashqari tarif koeffitsientlari bo’lib, ular
birinchi razryad va keyingi razryadlar o’rtasidagi nisbatini ko’rsatadi.
Tarif stavkalari tegishli razryadga ega bo’lgan ishchining mehnatiga
to’lanadigan haq miqdorini belgilab beradi.
Mehnat qilish sharoiti og’ir va zararli bo’lgan ishchilarga tarif stavkasiga
qo’shimcha haqlar belgilanadi.
Mamlakatimizda o’tgan 20 yil mobaynida har yili ish haqi miqdori ikki
marta oshirib borildi. Xususan, 2006 yilning ohirida o’rtacha real oylik ish haqi
185 ming so’mni yoki 150 AQSH dollarini tashkil etgan edi, 2007 yilda ish haqi,
pensiya, stipendiya va nafaqalar miqdori 1.5 barobar ko’paytirildi va byudjet
sohalarini hisobga olganda, 210 AQSH dollarga teng bo’ldi, 2008 yilda 1,5 barobar
oshirildi yoki 310 dollarga yetdi, 2009 yilda 1,4 barobarga oshirildi.
Foydaning o’sishiga, chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmi o’zgarmagan
holda ikki yo’l bilan: yoki ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga, yoki
narxni oshirish hisobiga erishish mumkin.
24

Xulosa
Shuni aytishimiz joizki xar bir firma bozor iqtisodiyotida o’z o’rniga ega
bo’lishi uchun birinchi navbatda raqobat bardosh xamda xamyonbob sifatli
maxsulot ishlab chiqarishni yolga qoyish lozimfirma raxbarining maqsadi faqat
katta daromad olish boilibgina qolmay xalq manfatlaarini o’ylashi kerak. Maxsulot
tannarxiga ucha katta bolmagan miqdorda narx qoyish kerak. Shunda ishlab
chiqargan xar bir maxsuloti xaridorlarga xarid qilishiga qulay bo’ladi.
Korxona ishlab chiqarayotgan maxsulotini talab miqdoriga qarab belgilangan
xajimda ishlab chiqarishi maqsadga muxofiq. Firma eng avallo ish faoliyatida
tajribali xodimlar bilan ta’minlanishi zarur. Shu bilan bir qatorda olinga
daromaddan samarali foydalanish darkor. Xar bir ishlab chiqarayotgan tovar va
xom ashyosini reklamasi va uning sifatiga e’tabor qaratish lozim. Shunda
korxonaning tovar aylanmasi normal darajadi bo’ladi.
Hisobot davrining daromadlari va daromadlarining asosiy qismi qaysi
manbadan olinganligini aniqlash uchun tushum manbalari bo‘yicha daromadlarni
aniq tasniflash zarur. Har bir manbaning jami daromaddagi ulushini tahlil qilib,
biznesning bu qismi sizni boshlash rejalashtirilganidek, kutilayotgan daromad
keltiradimi yoki yo‘qmi, tushunishingiz mumkin. Shundan so‘ng korxonaning
ushbu yoki uning qismini o‘zgartirish yoki yaxshilash choralari ko‘rilmoqda.
Xo‘sh, qaerda (natijada) kompaniya daromad olishni boshladi? Keling, ikkita
asosiy daromad turini ko‘rib chiqaylik: Mahsulot yoki xizmatlarni sotishdan
olingan daromadlar; Faoliyatsiz daromad. Qisqacha ta’riflar va ushbu daromadlarni
oshirishning asosiy usullari haqida to‘xtalib o‘tamiz. Sotishdan tushgan tushum
tovarlar, ishlar, xizmatlar sotishdan olingan daromadlar, shuningdek mulkiy va
mulkiy huquqlarni sotishdan tushgan tushumlar hisobiga olinadi. Daromadning
bunday turlari kompaniyaning daromadlari tarkibida asosiy bo‘lib qolishi kerak,
negaki bu maqsad uchun u yaratilgan. Biroq, sotishdan olingan daromadlarni
dastlabki bosqichda prognoz qilish qiyin. Bozor raqobati sharoitida bitta mijozning
(xaridorning) yo‘qolishi savdo daromadlarining pasayishiga olib keladi. Shuning
uchun, bugungi kunda olgan daromad miqdori ertaga bir xil natijaga
25

erishishingizga kafolat bermaydi. Mavjud mijozlarni saqlab qolish va yangi ish
joylarini jalb qilish uchun, ayniqsa, biznes boshlanishida ushbu daromadni
korxonangizni yanada rivojlantirishga sarflash juda muhimdir. Ushbu rivojlanish
quyidagicha ifodalanishi mumkin:
26

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O'zbekiston, 2019.– 76 b.
2. Ishmuhamedov A.E., Djumaev Z.A, Jumaev Q. X. Makroiqtisodiyot:
O‘quv qo‘llanma. T.: O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi adabiyot jamg‘armasi
nashriyoti, 2019. -192 bet.
3. Axmedov D.Q., Ishmuxamedov A.E., Jumaev Q.X., Djumaev Z.A.
Makroiqtisodiyot. O'quv qo'llanma. T.: «O'zbekiston yozuvchilar uyushmasining
Adabiyot jamg'armasi nashriyoti», 2023. -240 bet.
4. Abel A.B., Bernanke B.S., Croushore D. Macroeconomics. 8 th edition.
USA: Amazon, 2022.
5. Voronin A.Yu., Kirshin I.A. Makroekonomika – I. Uchebnoe posobie / -
M.: NITs Infra-M, 2020. - 110 s.
6. Marыganova E.A., Shapiro S.A. Makroekonomika. Ekspress kurs.:
uchebnoe posobie- M.: KPORUS, 2020.-302 s.
7. Vechkanov G.S., Vechkanova G.R. Makroekonomika; Uchebnik dlya
vuzov. SPb.: Piter, 2019. -350 s.
8. Samuel`son, Pol E., Nordxaus, Vil`yam D. Makroekonomika. Uchebnoe
posobie. M.: OOO «I.D. Vil`yams», 2019. -592 s.
9. Agapova T.A., Seregina S.F. Makroekonomika. Uchebnik. M.: «Delo i
Servis», 2021. -464 s.
10. Axmedov D.Q., Ishmuxamedov A.E., Jumaev Q.X., Djumaev Z.A.
Makroiqtisodiyot. O'quv qo'llanma. T.: «O'zbekiston yozuvchilar uyushmasining
Adabiyot jamg'armasi nashriyoti», 2023. -240 bet.
WEB SAYTLAR
1 https://zenodo.org/records
2 https://uzeng.uz
3 https://www.coursehero.com
4 https://www.collegesidekick.com
27

Firma daromadlari foydasi va hisoblash usullari

Mundarija

I BOB. Firma daromadlari va foydasi va hisoblash usullari 4

1.1 Daromadlarni shakllantirish manbalari 6

1.2.Firma rentabelligini oshirish yo'llari 10

II BOB. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi 14

2.1 Qisqa muddatli va uzoq muddatli davrlarda ishlab chiqarish xarajatlarining o’zgarish tamoyillari 17

2.2. Foydaning mazmuni. Foyda normasi va massasi. 19

2.3.Ish haqining iqtisodiy mazmuni, tashkil etish shakllari va tizimlari 22

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 28

Sotib olish