• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 469.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 19 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Fiskal siyosat, uning mohiyati va tashkiliy vositalari

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu :Fiskal siyosat, uning mohiyati va tashkiliy vositalari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 6I BOB. FISKAL SIYOSATNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Fiskal siyosat tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyat Fiskal siyosat deganda davlatning soliqlar va budjet xarajatlari orqali iqtisodiy jarayonlarga ta’sir ko‘rsatish strategiyasi tushuniladi. U davlatning makroiqtisodiy siyosatining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, iqtisodiyotda umumiy talab va taklif muvozanatini ta’minlash, inflyatsiya darajasini boshqarish, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, bandlik darajasini saqlash va ijtimoiy tenglikni kuchaytirish kabi vazifalarni bajaradi. Fiskal siyosatni davlat o‘zining soliq siyosati va byudjet xarajatlari orqali amalga oshiradi. Bu esa uning iqtisodiy mexanizmlar orqali milliy iqtisodiyotni boshqarishdagi o‘rni va ahamiyatini belgilaydi. Fiskal siyosatning iqtisodiy mohiyatini to‘liq anglash uchun uni boshqa iqtisodiy siyosat turlaridan farqlash zarur. Monetar siyosatdan farqli o‘laroq, fiskal siyosat to‘g‘ridan-to‘g‘ri byudjet mablag‘lari, soliq stavkalari va davlat xarajatlari orqali iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatadi. Bu siyosat vositalari qisqa muddatli iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash bilan birga, uzoq muddatli ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanish maqsadlariga ham xizmat qiladi. Masalan, iqtisodiy inqiroz sharoitida davlat soliq stavkalarini kamaytirib, aholi qo‘lida ko‘proq mablag‘ qoldirish orqali iste’molni rag‘batlantiradi yoki bandlikni oshirish maqsadida yirik infratuzilma loyihalariga investitsiya kiritadi. Fiskal siyosat passiv va aktiv shakllarda amalga oshiriladi. Passiv fiskal siyosat avtomatik stabilizatorlar – soliq stavkalarining daromadga bog‘liqligi, ishsizlik nafaqalari kabi vositalar orqali iqtisodiyotdagi o‘zgarishlarga moslashuvchan javob qaytaradi. Aktiv fiskal siyosat esa davlat tomonidan maqsadli qarorlar qabul qilinib, iqtisodiy vaziyatga bevosita ta’sir ko‘rsatishga 32va ijtimoiy yordam sohalariga yo‘naltirilgani iqtisodiy taraqqiyot bilan birga ijtimoiy barqarorlikni ham ta’minlashga xizmat qilmoqda. Fiskal siyosatning tashkiliy mexanizmlari ham kurs ishimda tahlil qilindi. Soliq qo‘mitasi, Moliya vazirligi, Davlat byudjeti ijrosini nazorat qiluvchi tuzilmalar, elektron platformalar – bularning barchasi fiskal boshqaruvni tizimli tashkil etishga xizmat qilmoqda. Ayniqsa, “Ochiq byudjet”, “my.soliq.uz” kabi raqamli tizimlarning joriy etilishi shaffoflikni oshirib, jamoatchilik ishtirokini kuchaytirganini ta’kidlash lozim. Men O‘zbekiston misolida fiskal siyosatning amaliy qo‘llanilishi va uni takomillashtirish yo‘nalishlarini ham o‘rgandim. Soliq yuki pasaytirilgani, kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash siyosati, byudjet defitsitining nazorat ostida ushlanishi, ijtimoiy xarajatlarning oshirilgani – bularning barchasi davlat fiskal siyosatining ijobiy natijalarini ko‘rsatmoqda. Shu bilan birga, xalqaro tajriba – Estoniya, Germaniya, Koreya, Kanada kabi mamlakatlardagi fiskal mexanizmlar tahlil qilinib, ularni O‘zbekiston sharoitiga moslashtirish zarurligi asoslab berildi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, men ushbu kurs ishim orqali fiskal siyosatning nazariy va amaliy jihatlarini chuqur tahlil qilishga, uning iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyatini anglashga erishdim. Kelajakda ushbu mavzudagi bilimlarimni yanada boyitish, iqtisodiy siyosat sohasida chuqur izlanishlar olib borish niyatidaman. Zero, fiskal siyosat nafaqat davlat moliyasining asosi, balki mamlakat taraqqiyotining hal qiluvchi mexanizmidir. 2Mavzu: Fiskal siyosat, uning mohiyati va tashkiliy vositalari MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. . I BOB. FISKAL SIYOSATNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Fiskal siyosat tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati …………. ………….. 1.2. Fiskal siyosatning asosiy turlari va maqsadlari ……………………………... 1.3. Soliq va budjet siyosati fiskal boshqaruv vositasi sifatida ………………….. II BOB. FISKAL SIYOSATNING AMALIYOTDA QO‘LLANILISHI VA TASHKILIY VOSITALARI 2.1. Fiskal siyosatning iqtisodiy barqarorlikka ta’siri …………………………… 2.2. O‘zbekistonda fiskal siyosatning tashkiliy mexanizmlari va ularning samaradorligi ……………………………………………………………………. 2.3. Fiskal siyosatni takomillashtirish yo‘nalishlari va xalqaro tajriba …………. Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………... 27yondashuv fiskal mas’uliyatni mahalliy darajada ham mustahkamlash imkonini berdi. Fiskal siyosatning ochiqligini ta’minlovchi eng muhim tashkiliy innovatsiyalardan biri bu – “Ochiq byudjet” portalidir. 2021-yilda joriy etilgan ushbu tizim orqali fuqarolar byudjet mablag‘larining qanday sarflanayotganini onlayn ko‘rishlari, ovoz berishlari, taklif bildirishlari mumkin. Bu esa davlat moliyasiga nisbatan ishonchni oshirdi. 2023-yilda mazkur platformada 13 mingdan ortiq loyihalar ovoz orqali tanlangan.Shuningdek, Davlat xaridlari bo‘yicha avtomatlashtirilgan platforma – “Xarid.uz” orqali xarajatlar samaradorligini oshirish maqsad qilingan. Davlat xaridlarining elektron shaklga o‘tkazilishi byudjet mablag‘larining tejashiga xizmat qilmoqda. 2023-yil yakuniga kelib 3 trln so‘mdan ortiq mablag‘lar tanlov orqali tejab qolingan. Davlat qarzining boshqaruvi ham fiskal siyosatning muhim tashkil etuvchi qismidir. Hozirda tashqi qarz 26,6 mlrd AQSh dollarini tashkil etadi (2023), ammo uning YaIMga nisbati 38,5%dan oshmasligi qat’iy belgilangan. Bu limitlar qonunchilikda mustahkamlangan bo‘lib, fiskal barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Har yili qarz portfeli Moliya vazirligi tomonidan baholab chiqiladi va qamrovli strategiyalar ishlab chiqiladi. Tashkiliy mexanizmlarning samaradorligini ifodalovchi yana bir muhim omil – bu “soya iqtisodiyoti”ning qisqarishidir. 2020-yilda bu ko‘rsatkich YaIMning 52%ini tashkil qilgan bo‘lsa, 2023-yilda 37%gacha kamaydi. Soliq to‘lovchilarning ro‘yxatdan o‘tishining elektronlashtirilishi, QR-fiskal nazorat, onlayn nazorat-kassa apparatlarining majburiy joriy etilishi bu borada katta ijobiy natijalarni berdi. Fiskal siyosatning natijadorligi me’yoriy-huquqiy jihatdan ham mustahkamlangan. Soliq kodeksi 2020-yilda to‘liq yangilandi. Unda soliq to‘lovchilarga aniq huquq va majburiyatlar, ma’muriy soddalik, erkinlik va javobgarlik tamoyillari belgilandi. Bu kodeks bo‘yicha har yili 100 dan ortiq seminar-treninglar o‘tkazilib, soliq xabardorligi oshirildi. 16“soya iqtisodiyoti” qisqartirildi. Shu bilan birga, elektron soliq tizimlari joriy qilinib, soliq ma’murchiligi soddalashtirildi. Budjet siyosatida esa xarajatlarning ochiqligi, samaradorligi va ijtimoiy yo‘naltirilganligi kuchaytirildi. “Ochiq byudjet” loyihasi orqali fuqarolarning budjet mablag‘laridan xabardorligi oshirildi. Soliq va byudjet siyosatining to‘g‘ri yo‘naltirilishi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda kalit rol o‘ynaydi. Bu ikki vosita orqali davlat investitsion muhitni yaxshilashi, tadbirkorlikni rivojlantirishi, kambag‘allikni kamaytirishi va innovatsion iqtisodiyotga o‘tishni tezlashtirishi mumkin. Shu sababli fiskal boshqaruv faqat moliyaviy masala emas, balki keng ma’nodagi ijtimoiy- iqtisodiy strategiya hisoblanadi.Soliq va byudjet siyosati har bir davlatning fiskal boshqaruv tizimining markaziy vositalaridir. Ushbu vositalar orqali hukumat moliyaviy resurslarni shakllantiradi, ularni qayta taqsimlaydi va iqtisodiy ustuvorliklarga muvofiq yo‘naltiradi. So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasida soliq siyosatini liberallashtirish, byudjet barqarorligini ta’minlash va fiskal ochiqlikni oshirish borasida muhim bosqichlar amalga oshirildi. Bu o‘zgarishlar statistik ko‘rsatkichlar orqali yaqqol namoyon bo‘ladi. 2020-yilda mamlakat byudjetining umumiy daromadlari 120,2 trillion so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa, 2021-yilda bu ko‘rsatkich 147,0 trillion so‘mga yetdi. O‘sish sur’ati 22,3 foizni tashkil etdi. 2022-yilda esa davlat byudjetining daromadlari 178,6 trillion so‘mga yetib, oldingi yilga nisbatan yana 21,5 foizga oshdi. Bu o‘sish asosan soliq tushumlari hajmining ortishi, yirik soliq to‘lovchilarning elektron monitoringi, soliq bazasining kengaytirilishi va soliqqa tortish tartibining soddalashtirilishi hisobiga yuzaga keldi. Soliq siyosati bo‘yicha muhim yutuqlardan biri bu Yagona yer solig‘ining bekor qilinishi va uning o‘rniga erkin soliq tizimi joriy etilishi bo‘ldi. 2020- yildan boshlab kichik va o‘rta biznes subyektlariga nisbatan soliq stavkalari pasaytirildi. Xususan, foyda solig‘i 12 foizdan 7,5 foizgacha tushirildi. Bu esa tadbirkorlik faolligini oshirdi. 2021-yilda O‘zbekistonda ro‘yxatdan o‘tgan 24oshmasligi rejalashtirilgan. Bunda soliq siyosatining progressivligi, ma’murchilikning soddalashtirilishi, va ijtimoiy yo‘nalishdagi xarajatlar ustuvorligi asosiy fiskal strategiyalardan bo‘lib qolmoqda. “Ochiq byudjet” platformasining joriy etilishi orqali 2023-yilda 13 mingta mahalliy loyihalar jamoatchilik tomonidan nazorat qilinib, 2,5 trillion so‘mlik mablag‘larning sarflanishi ochiq tarzda olib borildi. Boshqa bir muhim ko‘rsatkich – davlat tashqi qarzining boshqarilishi orqali fiskal barqarorlik saqlanmoqda. 2020-yilda 21,1 mlrd dollar bo‘lgan tashqi qarz hajmi 2023-yilga kelib 26,6 mlrd dollarga yetdi. Biroq bu hajmning YaIMga nisbati 38,5 foizdan oshmagan. Bu esa xalqaro standartlar bo‘yicha xavfsiz daraja hisoblanadi. Davlat qarzining aksariyati infratuzilma loyihalarini moliyalashtirishga, energiya samaradorligini oshirishga va transport-logistika tizimini yaxshilashga yo‘naltirilmoqda. Soliq bazasi kengaytirilgani va raqamli tizimlar joriy etilgani fiskal barqarorlikka ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. 2020-yilda elektron soliq tushumlari umumiy yig‘imning 65 foizini tashkil qilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 88 foizga yetdi. Bu esa fiskal nazoratning oshganini, korrupsion holatlarning kamayganini ko‘rsatadi. 2024-yil yakuniga qadar bu ko‘rsatkichni 90 foizdan oshirish rejalashtirilgan. Aholining real daromadlarini oshirish orqali ichki talabni qo‘llab-quvvatlash fiskal siyosatning barqarorlikdagi yondashuvlaridan biridir. 2022–2023-yillarda o‘qituvchilar, shifokorlar, pensiya oluvchilar uchun to‘lovlar oshirildi. Bu jarayon umumiy ijtimoiy xarajatlarning YaIMga nisbatan 17 foizga yetishiga sabab bo‘ldi. Shu bilan birga, aholini ijtimoiy himoya qilish uchun 2023-yilda byudjetdan 10,4 trillion so‘m subsidiya ajratildi. Fiskal siyosatning iqtisodiy barqarorlikka ta’siri aynan prognozlar bilan mustahkamlanadi. 2024-yil yakuniga qadar O‘zbekiston hukumati davlat byudjeti defitsitining YaIMga nisbatan 2,2 foizda saqlanishini, inflyatsiya darajasining 9–10% oralig‘ida barqaror bo‘lishini, va umumiy iqtisodiy 30Moliya vazirligi har yili qarz strategiyasini e’lon qiladi. Ammo qarzga olingan mablag‘lar natijadorligini baholash tizimi hali to‘liq yo‘lga qo‘yilmagan. Shu bois, qarz samaradorligini o‘lchovchi indikatorlar tizimini yaratish dolzarb hisoblanadi. Soliq siyosatini takomillashtirishda esa differensial soliqqa tortish tizimi xalqaro amaliyotda samarali hisoblanadi. Masalan, Fransiya va Germaniyada ekologik zarar keltiruvchi ishlab chiqaruvchilar uchun yuqori soliq stavkalari, ekologik toza texnologiyalarga esa imtiyozlar joriy etilgan. O‘zbekistonda bunday yondashuv endigina yo‘lga qo‘yilmoqda. “Yashil iqtisodiyot” bo‘yicha moliyaviy rag‘batlantirish, karbon solig‘i va energiya samaradorlik yengilliklari ustida ishlash kerak. Bundan tashqari, O‘zbekistonda fiskal siyosatni takomillashtirish yo‘nalishlari quyidagilar bilan yakunlanadi:  Soliq islohotlarining hududiy tafovutlarini kamaytirish;  Sektorlararo fiskal muvozanatni ta’minlash;  Soliq yukining odil taqsimlanishini kuchaytirish; Byudjet intizomini nazorat qiluvchi mustaqil audit organlari rolini kengaytirish; Xalqaro reytinglar (Open Budget Index, Tax Competitiveness Index) ko‘rsatkichlarida O‘zbekistonning o‘rnini yaxshilash. O‘zbekistonda fiskal siyosatni takomillashtirish global tendensiyalar bilan uyg‘un holda olib borilmoqda. Biroq samaradorlikka erishish uchun xalqaro tajribadagi ilg‘or usullarni keng joriy etish, ularni milliy sharoitga moslashtirish, tizimdagi ochiqlik, natijadorlik va adolat prinsiplarini kuchaytirish zarur. Bu esa uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlik va moliyaviy mustahkamlikning asosi bo‘lib xizmat qiladi. 344) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 11Passiv fiskal siyosat – bu iqtisodiy sharoit o‘zgarganida, davlatning oldindan belgilangan mexanizmlari avtomatik tarzda ishga tushadigan yondashuvdir. Masalan, aholi daromadi kamayganda progressiv soliq tizimida soliq stavkasi avtomatik pasayadi, ishsizlik oshganda esa ijtimoiy nafaqalar avtomatik to‘lanadi. Bu siyosatning asosiy vositalari: progressiv soliqlar, ishsizlik sug‘urtasi, ijtimoiy to‘lovlar. Avtomatik stabilizatorlar iqtisodiy siklni tekislashtirishga xizmat qiladi va siyosiy qarorlar talab qilinmaydi. Bu fiskal yondashuv barqarorlikni saqlab turish uchun samarali va tezkor mexanizmdir. 5. Defitsitli fiskal siyosat Defitsitli fiskal siyosat – bu holatda davlat byudjet xarajatlari uning daromadlaridan ortiq bo‘ladi. Ya’ni, davlat ko‘proq xarajat qiladi, lekin soliq va boshqa tushumlar yetarli darajada emas. Bunday siyosat ko‘pincha inqirozli sharoitda, iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish maqsadida qo‘llaniladi. Davlat qarz oladi yoki milliy valyuta emissiyasi orqali mablag‘ topadi. Defitsitli siyosat vaqtincha iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlasa-da, uzoq muddatda qarz yukining oshishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli, bu siyosat juda ehtiyotkorlik bilan yuritilishi kerak. 6. Muvozanatli fiskal siyosat Muvozanatli fiskal siyosat – byudjet daromadlari va xarajatlari o‘zaro teng bo‘ladigan holatni anglatadi. Ya’ni, davlat ortiqcha xarajat qilmaydi va yangi qarzga kirmaydi. Bu siyosat moliyaviy barqarorlikni saqlash, inflyatsiyani oldini olish, investorlar ishonchini oshirish uchun juda muhim. Rivojlangan davlatlar ko‘p hollarda aynan shu fiskal yondashuvni afzal ko‘rishadi. Biroq iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish yoki inqirozga qarshi kurashish uchun bu siyosat yetarlicha elastik emas. Shu sababli, odatda, iqtisodiy siklga mos ravishda muvozanatli siyosatdan chiqish holatlari ham kuzatiladi. 7. Profitsitli fiskal siyosat Profitsitli fiskal siyosat – bu holatda davlat byudjeti ortiqcha bo‘ladi, ya’ni daromadlar xarajatlardan ko‘p. Bunday siyosat davlatga qarzlarini qisqartirish, 31 Xulosa Men ushbu kurs ishim davomida fiskal siyosatning nazariy asoslari, uning iqtisodiy mohiyati, asosiy turlari, tashkiliy vositalari hamda O‘zbekistonda amaliyotda qanday qo‘llanilayotganini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Avvalo, fiskal siyosat – bu davlatning iqtisodiyotga soliq va byudjet vositalari orqali ta’sir ko‘rsatish mexanizmi ekanligini angladim. U makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, inflyatsiyani jilovlash, bandlik darajasini ushlab turish, ijtimoiy himoyani kuchaytirish va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishda asosiy vosita hisoblanadi. Kurs ishida soliq va byudjet siyosati fiskal boshqaruvning asosiy elementlari sifatida alohida o‘rganildi. Soliqlar orqali davlat daromad bazasini shakllantirsa, byudjet xarajatlari orqali ijtimoiy va iqtisodiy yo‘nalishlarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, davlatning xarajatlari ta’lim, sog‘liqni saqlash, infratuzilma 15samaradorligi fiskal boshqaruvning umumiy sifatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Samarali soliq siyosati davlat daromadlarini ko‘paytiradi, byudjet barqarorligini ta’minlaydi va davlat xizmatlarining moliyaviy asosini mustahkamlaydi. Byudjet siyosati esa davlatning xarajatlarini rejalashtirish, taqsimlash va nazorat qilishga qaratilgan siyosatidir. Byudjet xarajatlari orqali davlat sog‘liqni saqlash, ta’lim, ijtimoiy himoya, infratuzilma, mudofaa kabi sohalarga moliyaviy resurslar ajratadi. Byudjet siyosati yordamida davlat iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishi yoki uni cheklashi mumkin. Bu xarajatlar fiskal siyosatning eng muhim ko‘rinishidir, chunki ular iqtisodiy hayotga bevosita ta’sir qiladi. Byudjet siyosati fiskal boshqaruv vositasi sifatida iqtisodiyotga ikki yo‘nalishda ta’sir ko‘rsatadi: birinchidan, umumiy talabga bevosita ta’sir etadi – masalan, davlatning infratuzilmaviy xarajatlari qurilish va ishlab chiqarish sohalarini jonlantiradi; ikkinchidan, ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlaydi – nafaqalar, subsidiya va kompensatsiyalar orqali aholining ehtiyojmand qatlamlari qo‘llab-quvvatlanadi. Bundan tashqari, budjet siyosati yordamida makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar, masalan, YaIM, inflyatsiya, bandlik darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatiladi. Fiskal boshqaruv samaradorligi ko‘p jihatdan soliq va byudjet siyosatlarining o‘zaro uyg‘unligiga bog‘liq. Soliqlardan tushgan daromadlar asosida shakllangan byudjet resurslari rejalashtirilgan holda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish maqsadlariga yo‘naltiriladi. Shu jihatdan, soliq va byudjet siyosati o‘zaro bir-birini to‘ldiradigan ikki tomonlama boshqaruv mexanizmi bo‘lib xizmat qiladi. Davlat moliyasi tizimidagi muvozanat, ishonch va barqarorlik aynan ushbu vositalarning to‘g‘ri ishlashiga bog‘liq. So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasida ham fiskal boshqaruv samaradorligini oshirish bo‘yicha izchil islohotlar amalga oshirildi. Soliq islohotlari doirasida yangi soliq kodeksi joriy qilindi, yuridik va jismoniy shaxslarga soliq yengilliklari berildi, soliq yukining pasaytirilishi hisobiga 19iqtisodiyoti” ulushi (%) 7 Elektron tushum ulushi (%) 65% 72% 81% 88% 90%+ 8 Aholi daromadiga soliq yengilligi Kam Ortiqch a Rivojlanga n Kengayga n Rivojlantirilmoq da 9 Davlat tashqi qarzi (mlrd $) 21,1 23,5 25,2 26,6 28,0 (limit) 1 0 Ijtimoiy sohalarga ajratma (%) 38% 40% 41% 44% 47% Soliq va byudjet siyosati O‘zbekistonda iqtisodiy modernizatsiyaning asosiy tayanchi sifatida shakllanmoqda. Davlat fiskal siyosat orqali nafaqat iqtisodiy o‘sishni ta’minlamoqda, balki ijtimoiy barqarorlik, tenglik va uzoq muddatli rivojlanish uchun moliyaviy asos yaratmoqda. Bu jarayonda fiskal boshqaruvning zamonaviy mexanizmlari – raqamli soliq nazorati, ochiq budjet platformasi, shartnoma monitoringi tizimi, byudjet xarajatlarining baholanishi kabi yondashuvlar doimiy joriy etilmoqda. 23xavfi kuchaygani sababli davlat ekspansion fiskal siyosat yuritdi. Natijada, byudjet xarajatlari 140 trillion so‘mga yetdi va byudjet defitsiti 3,5 foizni tashkil etdi. Bu esa davlat tomonidan iqtisodiy talabni saqlab turish uchun qo‘llanilgan aniq choralar edi. 2021-yilda iqtisodiy tiklanish bosqichi boshlandi. Byudjet daromadlari 147 trillion so‘mga, xarajatlar esa 167,3 trillion so‘mga yetdi. Davlat moliyaviy barqarorlikni ta’minlash maqsadida soliq ma’murchiligini yaxshiladi. Elektron hisob-faktura tizimi joriy qilindi, shaffoflik oshirildi. Shu yili joriy etilgan “Soliq to‘lovchilarning reytingi” mexanizmi soliq tushumlarini 15 foizga oshirdi. Byudjet defitsiti YaIMga nisbatan 3,1 foizgacha kamaytirildi. 2022-yilda fiskal siyosat orqali iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash siyosati davom ettirildi. Daromadlar 178,6 trillion so‘m, xarajatlar esa 207,1 trillion so‘mga etdi. Defitsit 28,5 trillion so‘m bo‘lib, YaIMning 3,2 foizini tashkil etdi. Biroq bu holat salbiy ko‘rsatkich sifatida emas, balki davlat tomonidan sog‘liqni saqlash, ta’lim va infratuzilmaga yo‘naltirilgan investitsiyalar uchun amalga oshirilgan ongli siyosat sifatida baholandi. Shuningdek, ishsizlikka qarshi kurash maqsadida byudjet hisobidan 1,2 million fuqaro mehnat bozoriga jalb etildi. 2023-yilda davlat xarajatlarining tarkibi ijtimoiy yo‘nalishlarga ko‘proq qaratildi. 254 trillion so‘mlik xarajatlarning 44 foizi sog‘liqni saqlash, ta’lim, pensiya va ijtimoiy nafaqalar sohalariga yo‘naltirildi. Shu bilan birga, daromadlar 218,4 trillion so‘mni tashkil etdi va defitsit 22,7 trillion so‘mgacha kamaytirildi. YaIMga nisbatan bu 2,4 foizga teng bo‘lib, bu fiskal barqarorlikning saqlanayotganini ko‘rsatdi. Davlat tomonidan kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash uchun 10 trillion so‘m subsidiya va imtiyozli kreditlar ajratildi. Buning natijasida mamlakatda 400 mingga yaqin yangi ish o‘rinlari yaratildi. 2024-yil uchun byudjet loyihasida daromadlar 307 trillion so‘m, xarajatlar esa 330 trillion so‘m etib belgilandi. YaIMga nisbatan defitsit 2,2 foizdan 33Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 17yuridik shaxslar soni 580 mingga yetdi, bu esa avvalgi yilga nisbatan 13 foizga ko‘p demakdir. Bu jarayon davlat daromad bazasining kengayishiga sabab bo‘ldi.Byudjet siyosati ham keskin isloh qilinib, ijtimoiy xarajatlarga urg‘u berila boshlandi. 2020-yilda umumiy byudjet xarajatlari 140 trillion so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 254 trillion so‘mga yetdi. Xarajatlarning asosiy qismini ta’lim (24,6%), sog‘liqni saqlash (15,3%), pensiya va ijtimoiy nafaqalar (30%) tashkil qildi. Ayniqsa, “Ochiq byudjet” loyihasi orqali har bir xarajat turining manzilli sarflanishi ustidan jamoatchilik nazorati kuchaydi. Bu orqali byudjet mablag‘larining maqsadli ishlatilishini ta’minlashda ijobiy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. 2022-yilda davlat byudjeti defitsiti 28,5 trillion so‘mni tashkil qildi, bu esa YaIMning 3,2 foiziga teng edi. Biroq 2023-yilda ushbu ko‘rsatkich 22,7 trillion so‘mgacha kamaydi (YaIMning 2,4%). Bu fiskal intizomning kuchaygani, budjet xarajatlarining samaradorligi oshgani va soliq tushumlarining barqarorligi bilan bog‘liq. Shu yili mamlakatda 400 mingdan ortiq yangi ish o‘rni yaratilib, ijtimoiy infratuzilmaga ajratilgan sarmoyalar 20%ga oshdi. Bu jarayonda fiskal boshqaruv vositalari – soliq va byudjet siyosatining faol integratsiyasi asosiy rol o‘ynadi. O‘zbekiston Respublikasining 2024-yil uchun byudjeti 307 trillion so‘m daromad va 330 trillion so‘m xarajat bilan rejalashtirilgan. Unda 40%ga yaqin mablag‘lar sog‘liqni saqlash, ta’lim, bandlik, ijtimoiy xizmatlar va ekologiya yo‘nalishlariga ajratilgan. Soliq siyosatidagi progressivlik kuchayib, yirik korxonalar uchun foyda solig‘i saqlab qolingan bo‘lsa-da, aholi va kichik biznesga yengilliklar ko‘paytirildi. Elektron soliq tizimi (E-NDS, E-Soliq)ning joriy etilishi esa fiskal shaffoflikni yangi bosqichga olib chiqdi.Soliq siyosatining barqaror yuritilishi iqtisodiyotning “soya sektori” qisqarishiga sabab bo‘ldi. 2020-yilda “soya iqtisodiyoti” YaIMning 52%ini tashkil qilgan bo‘lsa, 2023-yilga kelib bu ko‘rsatkich 37%ga tushdi. Shuningdek, davlat daromadlarining 88% dan ortig‘i elektron tarzda tushirila boshlandi. Bu esa 10Ekspansion fiskal siyosat iqtisodiy pasayish yoki inqiroz sharoitida iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishga qaratilgan choralar yig‘indisidir. Bunda davlat, odatda, soliq stavkalarini kamaytiradi va byudjet xarajatlarini oshiradi. Maqsad – umumiy talabni ko‘paytirish, ishlab chiqarish hajmini kengaytirish, bandlikni oshirish va aholi daromadlarini ko‘tarishdir. Bunday siyosat, ayniqsa, iqtisodiy turg‘unlik davrlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Investitsion loyihalarga moliyaviy ko‘mak, ijtimoiy sohalarga xarajatlar ko‘paytirilishi, infratuzilma rivoji orqali iqtisodiyotga “hayotiy turtki” beriladi. Ushbu siyosat Keyns iqtisodiyoti doirasida keng qo‘llaniladi. 2. Restriktiv fiskal siyosat (Cheklovchi fiskal siyosat) Restriktiv fiskal siyosat iqtisodiy o‘sish haddan tashqari tez kechayotgan, inflyatsiya xavfi kuchaygan paytlarda qo‘llaniladi. Maqsad – iqtisodiyotdagi umumiy talabni cheklab, narxlar barqarorligini ta’minlashdir. Bunday siyosat doirasida davlat soliq stavkalarini oshiradi va byudjet xarajatlarini qisqartiradi. Natijada pul massasi qisqaradi, iste’mol va investitsiyalar kamayadi. Bu siyosat inflyatsiyaga qarshi kurashda muhim vosita hisoblanadi. Bundan tashqari, davlat qarzini kamaytirish, fiskal intizomni kuchaytirish va byudjet defitsitini pasaytirish ham ushbu yondashuvning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. 3. Faol (diskretsion) fiskal siyosat Faol fiskal siyosat – bu davlat tomonidan iqtisodiy sharoitga qarab maxsus qarorlar orqali soliq va xarajat siyosatini o‘zgartirish jarayonidir. Misol uchun, iqtisodiy inqiroz davrida ishsizlar soni oshsa, hukumat qo‘shimcha nafaqa ajratadi yoki soliq yengilliklari joriy etadi. Bu siyosat o‘zgaruvchan muhitga tez javob berishi bilan ajralib turadi. Faol fiskal siyosat doirasida parlament yoki hukumat byudjetni qayta ko‘rib chiqadi, yangi qonunlar qabul qiladi va iqtisodiy rag‘batlantirish paketlarini ishlab chiqadi. Uning afzalligi – aniq va maqsadli ta’sirdir. Ammo qarorlar qabul qilishdagi kechikishlar samaradorlikni pasaytirishi mumkin. 4. Passiv (avtomatik) fiskal siyosat 7qaratilgan. Bu holatda davlat iqtisodiy ko‘rsatkichlar asosida soliq yukini o‘zgartiradi yoki byudjet xarajatlarini oshirib-kamaytiradi. Tarixiy nuqtai nazardan qaraganda, fiskal siyosat XIX asr oxiri – XX asr boshlarida davlatning iqtisodiyotga aralashuvi bilan keng qo‘llanila boshlandi. Ayniqsa, Buyuk depressiya davrida ingliz iqtisodchisi Jon Meynard Keyns tomonidan ilgari surilgan g‘oyalar asosida fiskal siyosat muhim davlat siyosatiga aylandi. U davlat xarajatlarini oshirish orqali umumiy talabni kuchaytirish va iqtisodiy inqirozning oldini olish mumkinligini isbotlagan. Shundan so‘ng fiskal siyosat nafaqat inqirozga qarshi choralar tizimi, balki iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish vositasi sifatida qarala boshlandi. Fiskal siyosat iqtisodiy sikllar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, uning ta’sir doirasi iqtisodiy faoliyat darajasiga qarab o‘zgaradi. Masalan, pasayish davrida davlat xarajatlarini oshirib, soliq imtiyozlari berish orqali talabni ko‘taradi. Aksincha, iqtisodiy qizib ketish sharoitida soliq stavkalari oshirilib, xarajatlar qisqartiriladi. Bu orqali fiskal siyosat iqtisodiy faollikni muvozanatga keltiradi. Fiskal siyosatning samaradorligi uning qanday vositalar bilan amalga oshirilishiga bog‘liq. Soliq tizimining adolatliligi, progressivlik darajasi, budjet xarajatlarining oqilona rejalashtirilganligi va ularning natijadorligi fiskal siyosatning umumiy natijasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, byudjet taqchilligi, davlat qarzi darajasi, fiskal intizom kabi omillar ham ushbu siyosatning ishonchliligi va barqarorligini belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasida ham fiskal siyosat davlat iqtisodiy siyosatining markaziy yo‘nalishlaridan biridir. Davlat byudjetining daromadlar qismini ko‘paytirish, soliq yuki va ma’murchiligini kamaytirish, xarajatlarni ijtimoiy sohalarga yo‘naltirish, byudjet intizomini kuchaytirish singari chora-tadbirlar fiskal siyosat doirasida amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, 2017 yildan boshlab olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar fiskal boshqaruvni liberallashtirishga, shaffoflikni oshirishga va fuqarolik nazoratini mustahkamlashga qaratilgan. Fiskal siyosat vositalari va ularning iqtisodiyotga ta’siri 9kiritadi. Bu esa fiskal siyosatning jamiyatdagi ijtimoiy adolat va iqtisodiy o‘sishga xizmat qiluvchi muhim boshqaruv vositasi ekanligini ko‘rsatadi. 1.2. Fiskal siyosatning asosiy turlari va maqsadlari Fiskal siyosat iqtisodiyotga davlat tomonidan bevosita ta’sir o‘tkazish vositasi bo‘lib, u turli holatlarga moslab, turlicha yondashuvlarda amalga oshiriladi. Har bir iqtisodiy sharoitga qarab tanlanadigan fiskal siyosat turi o‘ziga xos maqsad va natijalarni ko‘zda tutadi. Umuman olganda, fiskal siyosat ikki asosiy turga bo‘linadi: ekspansion (kengaytiruvchi) fiskal siyosat va restriktiv (cheklovchi) fiskal siyosat. Har ikkisi ham iqtisodiy siklning muayyan bosqichlarida muhim rol o‘ynaydi. Fiskal siyosatning asosiy turlari 1. Ekspansion fiskal siyosat (Kengaytiruvchi fiskal siyosat).Makroiqtisodiy ta’sirga ko‘ra: Ekspansion fiskal siyosat Restriktiv fiskal siyosat Amalga oshirish uslubiga ko‘ra: Amalga oshirish uslubiga ko‘ra: Passiv (avtomatik) fiskal siyosat Byudjet holatiga ta’siriga ko‘ra: Defitsitli fiskal siyosat Muvozanatli fiskal siyosat 12zaxira fondlarini yaratish va kelajakdagi iqtisodiy beqarorliklarga tayyor turish imkonini beradi. Profitsitli siyosat odatda iqtisodiy o‘sish yuqori bo‘lgan yillarda, soliq tushumlari ko‘paygan davrlarda yuritiladi. O‘zbekiston ham 2023-yildan boshlab ayrim yillarda profitsitli byudjetga erishishga intilmoqda. Biroq profitsit doimiy emas, balki ehtiyot chorasi sifatida yuritiladi. 8. Rivojlantiruvchi fiskal siyosat Rivojlantiruvchi fiskal siyosat iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish, yangi tarmoqlarni rivojlantirish, infratuzilmani yaxshilash va texnologik yangilanishga moliyaviy asos yaratish maqsadida qo‘llaniladi. Bunday siyosatda davlat investitsion xarajatlarni ko‘paytiradi, biznes uchun soliq yengilliklari yaratadi, eksport salohiyatiga ega sohalarni rag‘batlantiradi. Bu fiskal yondashuv ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlar uchun dolzarb bo‘lib, uzoq muddatli taraqqiyot strategiyasi sifatida qaraladi. U orqali ichki bozor kengayadi, sanoatlashtirish jarayoni tezlashadi. Ekspansion fiskal siyosat iqtisodiy pasayish, inqiroz yoki sust o‘sish holatlarida qo‘llaniladi. Bu siyosat turi davlat tomonidan soliqlarni kamaytirish va byudjet xarajatlarini ko‘paytirish orqali umumiy talabni rag‘batlantirishga xizmat qiladi. Soliq tushumlarining kamayishi natijasida iste’molchilar va tadbirkorlar qo‘lida ko‘proq mablag‘ qoladi, bu esa iste’mol va investitsiyani oshiradi. Shu bilan birga, davlat o‘zining kapital xarajatlarini oshirib, infratuzilma, ta’lim, sog‘liqni saqlash kabi sohalarga sarmoya kiritadi. Bu yondashuv asosan Jon Meynard Keyns tomonidan ilgari surilgan bo‘lib, u iqtisodiy pasayish davrida davlat aralashuvining zarurligini asoslagan. Restriktiv fiskal siyosat esa aksincha, iqtisodiy o‘sish haddan tashqari yuqori bo‘lib, inflyatsiya xavfi yuzaga kelgan sharoitda qo‘llaniladi. Bu siyosat doirasida davlat soliq stavkalarini oshiradi va byudjet xarajatlarini qisqartiradi. Maqsad – umumiy talabni kamaytirish, inflyatsion bosimni jilovlash va iqtisodiyotning “qizib ketishini” oldini olishdir. Ushbu yondashuv fiskal intizomni mustahkamlash, davlat qarzini kamaytirish va moliyaviy 3519) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 8№ Fiskal siyosat vosit asi Ta’sir yo‘nalishi Iqt isodiy nat ijalar 1 Soliq stavkalarini oshirish Byudjet daromadlarini oshirish Inflyatsiyani pasaytirish, byudjet taqchilligini kamaytirish 2 Soliq stavkalarini kamaytirish Iste’mol va investitsiyani rag‘batlantirish Bandlik o‘sishi, iqtisodiy faollikni kuchaytirish 3 Davlat xarajatlarini oshirish Ijtimoiy sohalarga qo‘llab-quvvatlash Umumiy talabni oshirish, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish 4 Davlat xarajatlarini kamaytirish Byudjet intizomini kuchaytirish Davlat qarzining pasayishi, fiskal barqarorlik 5 Soliq imtiyozlari berish Investitsiyalarni jalb qilish Ish o‘rinlari yaratish, texnologik yangilanish 6 Transfer to‘lovlar (nafaqalar) Kam ta’minlangan qatlamlarni qo‘llash Ijtimoiy barqarorlik, aholi daromadlarini tenglashtirish 7 Avtomatik stabilizatorlar Iqtisodiy sikllarni yumshatish Inqiroz davrida iste’molni qo‘llab- quvvatlash 8 Davlat qarz olish siyosati Davlat investitsiyalarini moliyalashtirish Yirik infratuzilma loyihalari uchun resurs ta’minoti Fiskal siyosatning iqtisodiy mohiyati shundaki, u faqat daromad va xarajatlar muvozanatini saqlash vositasi bo‘lib qolmay, balki davlatning ijtimoiy-siyosiy strategiyasini ham ifodalaydi. Ya’ni, davlat soliqlar orqali iqtisodiy resurslarni qayta taqsimlaydi, aholining kam ta’minlangan qatlamlarini qo‘llab- quvvatlaydi, sog‘liqni saqlash, ta’lim, infratuzilma kabi sohalarga investitsiya 14boshqaruvi ustuvor bo‘lsa, rivojlanayotgan davlatlarda soliq bazasini kengaytirish, budjet xarajatlarining samaradorligini oshirish va infratuzilmani rivojlantirish asosiy vazifalardan hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasida ham fiskal siyosat so‘nggi yillarda sezilarli darajada takomillashtirildi. Soliq islohotlari, byudjet xarajatlarining oshkoraligi, davlat xarajatlarining samaradorligi kabi mezonlar fiskal boshqaruvda asosiy yo‘nalish sifatida belgilandi. Ayniqsa, 2019-yildan boshlab O‘zbekiston byudjet tizimida ochiqlik va jamoatchilik nazorati prinsipi kuchaytirildi. Soliq siyosatida esa kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash, soliq stavkalarini pasaytirish orqali iqtisodiy faollikni kuchaytirishga qaratilgan choralar izchil amalga oshirilmoqda. 1.3. Soliq va budjet siyosati fiskal boshqaruv vositasi sifatida Fiskal siyosatning asosiy vositalari – bu soliq siyosati va byudjet siyosati bo‘lib, ular orqali davlat iqtisodiyotni boshqaradi, tartibga soladi va ma’lum strategik maqsadlarga erishishga harakat qiladi. Ushbu vositalar iqtisodiy o‘sish, inflyatsiyani jilovlash, ijtimoiy barqarorlik va bandlikni oshirish kabi asosiy makroiqtisodiy vazifalarni bajarishda muhim rol o‘ynaydi.Soliq siyosati davlatning fuqarolar va yuridik shaxslardan undiriladigan majburiy to‘lovlarni belgilash, undirish va nazorat qilishga qaratilgan siyosatidir. Bu siyosat yordamida davlat byudjetining asosiy daromad manbalari shakllanadi. Soliq stavkalarining darajasi, soliqqa tortish bazasining kengligi, imtiyozlar va yengilliklar siyosati davlat iqtisodiy siyosatining strategik yo‘nalishlarini belgilab beradi. Soliq siyosatining adolatli va samarali yuritilishi iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi, tadbirkorlik muhitini yaxshilaydi va davlatga barqaror daromad keltiradi.Soliq siyosatining fiskal boshqaruv vositasi sifatidagi o‘rni shundaki, u orqali davlat resurslarni qayta taqsimlaydi. Masalan, progressiv soliqlar yordamida yuqori daromadga ega qatlamlardan ko‘proq soliq undiriladi va u ijtimoiy himoya tizimlariga yo‘naltiriladi. Shu bilan birga, soliqqa tortishning oddiyligi va shaffofligi, soliq yuki darajasi, soliq ma’murchiligining 18boshqaruvni avtomatlashtirish va korrupsiyani kamaytirish uchun katta imkoniyat yaratdi.Fiskal boshqaruvda davlat qarzining mo‘’tadil saqlanishi ham muhim mezonlardan biridir. 2020-yilda tashqi davlat qarzi 21,1 milliard AQSh dollarini tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 26,6 milliard dollarga yetdi, biroq uning YaIMga nisbati 38,5%dan oshmadi. Bu davlat moliyaviy siyosatining ehtiyotkorlik bilan olib borilayotganini anglatadi. Davlat qarzidan foydalangan holda, infratuzilma (yo‘llar, elektr tarmoqlari, suv ta’minoti) sohalariga sarmoya kiritildi. O‘zbekist on Respublikasi: Soliq va byudjet siyosat i ko‘rsat kichlari ( 2020–2024-yillar) № Ko‘rsatkichl ar 2020 -yil 2021- yil 2022-yil 2023-yil 2024-yil (reja) 1 Davlat byudjeti daromadlari (trln so‘m) 120,2 147,0 178,6 218,4 307,0 2 Davlat byudjeti xarajatlari (trln so‘m) 140,0 167,3 207,1 254,0 330,0 3 Byudjet defitsiti (trln so‘m) -19,8 -20,3 -28,5 -22,7 -23,0 4 Defitsitning YaIMga nisbati (%) 3,5% 3,1% 3,2% 2,4% 2,2% 5 Foyda solig‘i stavkasi (%) 12,0 % 7,5% 7,5% 7,5% 7,5% 6 “Soya 52% 46% 42% 37% 30% (prognoz) 29sekin kechmoqda. Shuning uchun raqamlashtirish qamrovini kengaytirish fiskal siyosatni takomillashtirishda muhim vazifadir. Fiskal siyosat samaradorligini oshirish uchun xalqaro tajribada keng qo‘llaniladigan yondashuvlardan yana biri – natijaviy byudjetlashtirish tizimidir. Bu tizimda har bir byudjet xarajati uchun aniq ko‘rsatkichlar belgilanadi va amalga oshirilgan ish natijalariga qarab moliyalashtirish darajasi aniqlanadi. Masalan, Koreya Respublikasi va Kanadada maktab yoki shifoxona byudjetdan mablag‘ olishi uchun avvalgi yillardagi natijadorlik asosida baholanadi. O‘zbekistonda ham “Samarali byudjet” konsepsiyasi ishlab chiqilmoqda, biroq hali bu tizim to‘liq joriy etilmagan. Xalqaro amaliyotda keng qo‘llanilayotgan yondashuvlardan yana biri – byudjet ochiqligi va jamoatchilik ishtirokini kuchaytirishdir. Misol uchun, Shvetsiya va Norvegiyada har bir fuqaroga “byudjet pasporti” taqdim etiladi, unda soliqdan tushgan mablag‘lar qayerga sarflanayotgani aks ettiriladi. O‘zbekistonda “Ochiq byudjet” portali orqali bu yo‘nalishda muhim qadamlar tashlandi, biroq fuqarolar ishtiroki va xabardorlik darajasi hali past. Demak, moliyaviy savodxonlikni oshirish orqali ochiqlik tizimi real natija berishi mumkin. Davlat investitsiyalarini samarali rejalashtirish ham fiskal siyosatni takomillashtirishda alohida o‘rin tutadi. Xalqaro tajribada, xususan Singapurda investitsion loyihalar davlat-xususiy sheriklik asosida moliyalashtiriladi va byudjet resurslariga kam yuk tushiradi. O‘zbekistonda DXS mexanizmlari yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa-da, amaliy samaradorligi hali cheklangan. Shu bois, xususiy sektorni fiskal hamkor sifatida faol jalb qilish orqali byudjet resurslarining bosimini kamaytirish mumkin. Davlat qarzini boshqarishda esa xalqaro tajribada Yaponiya va Germaniya moliyaviy intizom va qarz qamrovi chegaralariga qat’iy amal qilish bilan ajralib turadi. Ular qarz olishdan oldin ijtimoiy-iqtisodiy ta’sirni baholash tizimini qo‘llashadi. O‘zbekistonda ham 40%li chegaraviy ko‘rsatkich mavjud bo‘lib, 21xarajatlarining oshirilishi yoki qisqartirilishi orqali umumiy iqtisodiy muvozanatni boshqarish mumkin. Inqiroz davrlarida fiskal siyosat ekspansion yondashuv asosida yuritiladi. Masalan, iqtisodiy pasayish sharoitida davlat byudjet xarajatlarini ko‘paytiradi, aholining daromadlarini oshirish, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash uchun soliq yengilliklari beradi. Bu orqali iqtisodiyotga “turtki” beriladi va umumiy talab jonlanadi. Boshqa tomondan, iqtisodiyot “qizib ketgan” holatda, ya’ni haddan tashqari yuqori inflyatsiya sharoitida esa restriktiv fiskal siyosat qo‘llanadi – soliq stavkalari oshiriladi, xarajatlar qisqartiriladi. Bu orqali pul massasining ortiqcha o‘sishi to‘xtatiladi va inflyatsion bosim kamaytiriladi. O‘zbekiston tajribasida ham fiskal siyosat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynamoqda. Xususan, 2020-yildagi pandemiya davrida davlat fiskal siyosat vositalaridan faol foydalandi. Sog‘liqni saqlash, bandlik, tadbirkorlik, ijtimoiy himoya kabi yo‘nalishlarga qo‘shimcha 20 trillion so‘mdan ortiq mablag‘ ajratildi. Bu iqtisodiy faollikni ushlab turishda, ish o‘rinlarini saqlab qolishda va aholining xarid qobiliyatini pasaytirmaslikda katta ahamiyat kasb etdi. Shu bilan birga, soliq yengilliklari va muddatli imtiyozlar berilishi orqali ko‘plab korxonalar inqirozdan chiqish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Fiskal siyosatning barqarorlikka ta’siri nafaqat qisqa muddatli, balki uzoq muddatli rivojlanishda ham muhimdir. Masalan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, infratuzilma, transport kabi tarmoqlarga yo‘naltirilgan byudjet mablag‘lari uzoq muddatda iqtisodiy o‘sish uchun asos bo‘ladi. Soliq siyosatining soddaligi va adolatliligi esa investitsion muhitni yaxshilaydi, xususiy sektorning ishonchini mustahkamlaydi. O‘zbekistonda aynan shu yondashuv asosida 2023–2024- yillarda kichik biznes va startaplar uchun soliq stavkalari pasaytirildi, ayrim hududlarda esa soliq ta’tillari joriy qilindi. Bu hududiy iqtisodiy faollikni kuchaytirishga xizmat qildi. 5jihatdan, kurs ishining amaliy foydasi kelajakdagi mutaxassislik faoliyatida muhim bilim manbai bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti – davlat fiskal siyosati tizimi va uning iqtisodiyotga ta’sir qilish mexanizmlari hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti – fiskal siyosatning nazariy asoslari, turlari, tashkil etilish vositalari hamda O‘zbekistondagi amaliy yo‘nalishlari va ularni takomillashtirish yo‘llaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – fiskal siyosatning mohiyatini ochib berish, uning asosiy turlarini va tashkiliy vositalarini o‘rganish, hamda O‘zbekiston misolida fiskal siyosatning iqtisodiy barqarorlikdagi o‘rnini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Kurs ishi quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ko‘zda tutadi:  Fiskal siyosat tushunchasini tahlil qilish;  Uning asosiy turlarini va maqsadlarini o‘rganish;  Soliq va byudjet siyosatining fiskal boshqaruvdagi o‘rnini aniqlash;  Fiskal siyosatning iqtisodiy barqarorlikka ta’sirini tahlil qilish;  O‘zbekistonda fiskal siyosatning tashkiliy mexanizmlarini o‘rganish;  Xalqaro tajriba asosida takomillashtirish yo‘nalishlarini belgilash. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 25o‘sishning 5,6% atrofida bo‘lishini ko‘zlamoqda. Bu fiskal siyosatning to‘g‘ri yo‘naltirilganini ko‘rsatadi. 2.2. O‘zbekistonda fiskal siyosatning tashkiliy mexanizmlari va ularning samaradorligi 4iqtisodiyotga aralashuvi iqtisodiy o‘sishni barqarorlashtirishda zarur deb hisoblangan. A. Laffer esa soliq stavkalari va daromadlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushuntirib bergan Laffer egri chizig‘i nazariyasini ilgari surgan. R. Barro esa fiskal siyosatning kutilmalarga bog‘liqligini va uzoq muddatli ta’sirini tahlil qilgan. Milliy miqyosda esa I. Umurzakov, B. Nishonov, S. Jo‘rayev, I. Egamov kabi olimlar soliq yukining o‘sishiga bo‘lgan ta’siri, byudjet intizomi, davlat xarajatlarining samaradorligi kabi mavzularda tadqiqotlar olib borganlar. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat byudjeti ijrosi bo‘yicha chiqayotgan rasmiy hisobotlar, xalqaro tashkilotlarning (MMF, JST) tavsiyalari ham bu sohadagi bilimlar bazasini boyitmoqda. Shu bilan birga, fiskal siyosatga oid yangi islohotlar jarayoni mavzuni o‘rganishni izchil davom ettirishni talab qiladi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Fiskal siyosat iqtisodiyotni tartibga solish, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va ijtimoiy tenglikka erishishda muhim rol o‘ynaydi. Uning nazariy ahamiyati shundaki, u davlatning iqtisodiy siyosatidagi eng asosiy bo‘g‘inlardan biri sifatida qaraladi va turli iqtisodiy maktablar tomonidan turlicha yondashuvlarda izohlangan. Keynsiy yondashuvga ko‘ra, davlat fiskal vositalari orqali talabni rag‘batlantirishi lozim bo‘lsa, zamonaviy yondashuvlarda fiskal intizom, barqaror xarajatlar va soliq samaradorligi alohida e’tiborga olinadi. Mazkur kurs ishi orqali bu nazariy yondashuvlar o‘zaro taqqoslanadi va ilmiy tahlil qilinadi. Amaliy ahamiyatga kelsak, O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar doirasida fiskal siyosat strategik rol o‘ynamoqda. Davlat byudjetini shakllantirish, soliq tizimini soddalashtirish, xarajatlarni ijtimoiy yo‘naltirish fiskal siyosatning amaliy qirralaridandir. Ushbu kurs ishi orqali O‘zbekistondagi fiskal siyosatning tashkiliy mexanizmlari, ularning samaradorligi va xalqaro tajribalar asosida takomillashtirish yo‘llari o‘rganiladi. Bu esa talabaga nafaqat nazariy bilim, balki real iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilish ko‘nikmasini ham beradi. Shu 28Samaradorlik masalasi faqat tashkilotlar faoliyatiga emas, balki ularning natijaviy ishlash indikatorlariga ham bog‘liq. Davlat tomonidan ishlab chiqilgan “Fiskal samaradorlik reytingi” asosida har bir soha, vazirlik va mahalliy hokimlik byudjet mablag‘laridan qanchalik oqilona foydalanganiga qarab baholanadi. Bu reyting indikatorlari ochiq e’lon qilinadi. 2.3. Fiskal siyosatni takomillashtirish yo‘nalishlari va xalqaro tajriba Hozirgi davrda fiskal siyosatning roli nafaqat davlat byudjetini muvozanatda ushlab turish, balki iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish, investitsiyalarni jalb qilish, ijtimoiy adolatni ta’minlash kabi ko‘plab funksiyalarni o‘z ichiga olmoqda. Shu sababli O‘zbekistonda fiskal siyosatni takomillashtirish zarurati tobora kuchayib bormoqda. Global tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, fiskal siyosatni modernizatsiya qilish orqali davlat iqtisodiy samaradorlikka erishadi, aholi farovonligi ortadi va raqobatbardosh iqtisodiy muhit shakllanadi. O‘zbekistonda fiskal siyosatni takomillashtirish bir necha asosiy yo‘nalishlarda amalga oshirilmoqda. Avvalo, soliq tizimini soddalashtirish va adolatlilik prinsipini kuchaytirish maqsad qilingan. Yaqin yillarda soliq stavkalari pasaytirilishi bilan birga, soliqqa tortish bazasi kengaytirildi. Shuningdek, soliq yengilliklari aniq ijtimoiy va iqtisodiy maqsadlar bilan bog‘langan. Biroq xalqaro tajribaga tayanib aytish mumkinki, soliq siyosatining takomillashuvi davomiy jarayon bo‘lib, uni doimiy optimallashtirib borish zarur. Masalan, Estoniya modeli soliq ma’murchiligining eng ilg‘or namunalaridan biri hisoblanadi. Bu davlatda barcha soliq jarayonlari raqamlashtirilgan bo‘lib, soliqlar 5 daqiqada to‘lanadi. Har bir fuqaroning soliq hisobotlari avtomatik tarzda shakllantiriladi. O‘zbekistonda ham bu yo‘nalishda ijobiy siljishlar mavjud – “E-NDS”, “Soliq to‘lovchining shaxsiy kabineti”, “My.soliq.uz” portali orqali ko‘plab xizmatlar avtomatlashtirildi. Ammo bu tizimlar butun respublika bo‘yicha to‘liq joriy etilishi, xususan qishloq hududlarida, hamon 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi zamon iqtisodiyoti shiddatli o‘zgarishlar va kutilmagan inqirozlar bilan yuzlashayotgan bir davrda, davlatning iqtisodiy siyosati, xususan, fiskal siyosatning dolzarbligi sezilarli darajada oshdi. Global pandemiya, inflyatsion bosimlar, xalqaro savdo zanjirlaridagi uzilishlar hamda geosiyosiy tangliklar davlatlarni tezkor va samarali choralar ko‘rishga majbur qilmoqda. Bunday holatda fiskal siyosat, ya’ni davlatning byudjet daromad va xarajatlarini boshqarish orqali iqtisodiyotni barqarorlashtirishga qaratilgan harakatlari muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi ham fiskal siyosatni iqtisodiy islohotlarning markaziy bo‘g‘ini sifatida qaramoqda. Aholining ijtimoiy himoyasi, infratuzilmaviy loyihalarni moliyalashtirish, soliq yengilliklari, davlat xarajatlarining maqsadli taqsimlanishi fiskal siyosatning dolzarb yo‘nalishlari hisoblanadi. Davlat budjetining ochiqligi, samaradorligi va nishonli xarajat siyosati iqtisodiy o‘sish uchun mustahkam asos yaratadi. Shuningdek, budjet intizomi va soliq madaniyatini oshirish fiskal siyosatni izchil amalga oshirishda muhim omil bo‘lmoqda. Xulosa qilib aytganda, fiskal siyosatni chuqur o‘rganish va takomillashtirish bo‘yicha izlanishlar olib borish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarbdir 1 . Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Fiskal siyosat nazariyasi iqtisodiy fanlar tizimida keng o‘rganilgan va turli yondashuvlarga ega. Bu borada ayniqsa, ingliz iqtisodchisi J.M. Keynsning qarashlari zamonaviy fiskal nazariyaning asosini tashkil qiladi. Unga ko‘ra, davlatning fiskal vositalar orqali 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023- yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 26O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan fiskal siyosat tizimli va tashkiliy jihatdan izchil takomillashib bormoqda. Davlat moliyasi, soliq ma’murchiligi va byudjet jarayonlarini zamonaviy talablar asosida tashkil etish orqali fiskal boshqaruvning samaradorligi oshirilmoqda. Ushbu bo‘limda mamlakatimizda amalda qo‘llanilayotgan fiskal siyosatning tashkiliy mexanizmlari, ularning vazifalari va bugungi kundagi samarali ishlash ko‘rsatkichlari tahlil qilinadi. Fiskal siyosatning asosiy tashkiliy mexanizmlari quyidagilardan iborat: Soliq tizimi, Byudjet siyosatini amalga oshiruvchi tashkilotlar, Davlat moliyaviy nazorati, Soliq ma’murchiligi tizimi, Avtomatlashtirilgan monitoring va tahlil platformalari, Ochiq byudjet loyihasi, hamda Davlat qarzi boshqaruvi mexanizmlari. Har bir tizim fiskal boshqaruvda o‘ziga xos rol o‘ynaydi. Avvalo, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi fiskal siyosatning bosh koordinatoridir. Bu tashkilot orqali davlat byudjeti tuziladi, soliq siyosati taklif etiladi, byudjet intizomi nazorat qilinadi. Hozirgi kunda Moliya vazirligi faoliyatida raqamlashtirish, ochiqlik, samaradorlik va jamoatchilik ishtirokini ta’minlash asosiy prinsiplar sifatida qaralmoqda. Soliq siyosatini amalga oshirishda esa Davlat soliq qo‘mitasi muhim rol o‘ynaydi. Tashkilot soliq to‘lovchilar bilan ishlash, nazorat qilish, soliq qonunchiligiga rioya etilishini ta’minlash, shuningdek, soliq tushumlarini maksimal darajada yig‘ish uchun mas’uldir. So‘nggi yillarda soliq ma’murchiligi soddalashtirildi: Soliq to‘lovchilarning shaxsiy kabineti, E-NDS, E-solik, onlayn kassa kabi xizmatlar joriy etildi. Bu esa korrupsiyani kamaytirib, soliq tushumlarini oshirdi. Tashkiliy mexanizmlardan yana biri bu – Byudjetlararo munosabatlar tizimi. O‘zbekistonda 2019-yildan boshlab mahalliy byudjetlarning mustaqilligi oshirildi. Har bir viloyat, tuman yoki shahar o‘zining byudjet daromadlarini to‘plashi va xarajatlarni rejalashtirishi mumkin bo‘lgan tizim yaratildi. Bu 13barqarorlikni saqlashga xizmat qiladi.Bundan tashqari, fiskal siyosatni amalga oshirish uslubiga ko‘ra ham tasniflash mumkin. Bu jihatdan faol (diskretsion) va passiv (avtomatik) fiskal siyosat turlari ajratiladi. Faol fiskal siyosatda hukumat vaziyatdan kelib chiqib, maqsadli qarorlar qabul qiladi. Masalan, pandemiya davrida ishsizlar sonining oshib ketishiga javoban nafaqa miqdori ko‘paytiriladi yoki soliqlarda imtiyozlar beriladi. Passiv fiskal siyosatda esa iqtisodiy sharoitlarga javoban avtomatik stabilizatorlar – ya’ni soliq tizimi va ijtimoiy to‘lovlar orqali o‘z-o‘zidan moslashuv yuz beradi. Masalan, aholi daromadlari pasaysa, soliq tushumi avtomatik ravishda kamayadi va aksincha. Fiskal siyosatning asosiy maqsadlari bir nechta muhim yo‘nalishlarga qaratilgan. Ulardan biri – iqtisodiy o‘sishni ta’minlash. Davlat fiskal vositalari orqali iqtisodiy faollikni rag‘batlantirib, ishlab chiqarish hajmini kengaytiradi va yangi ish o‘rinlari yaratadi. Ikkinchi muhim maqsad – inflyatsiyani jilovlash. Byudjet xarajatlarini nazorat qilish, soliq stavkalarini tartibga solish orqali pul massasining oshib ketishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Yana bir asosiy maqsad – to‘liq bandlikka erishish. Ishsizlar sonining kamaytirilishi davlat uchun ustuvor vazifa bo‘lib, bu yo‘lda byudjet investitsiyalari orqali yangi loyihalarni moliyalashtirish muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, fiskal siyosat yordamida ijtimoiy tenglik va adolat tamoyillari ham ta’minlanadi. Progressiv soliq tizimi, ijtimoiy nafaqa va subsidiyalar orqali davlat aholining turli qatlamlarini qo‘llab-quvvatlaydi. Fiskal siyosatning yana bir strategik maqsadi – makroiqtisodiy barqarorlikni saqlash. Ya’ni, davlat soliq tushumlari bilan xarajatlar o‘rtasidagi muvozanatni nazorat qiladi, byudjet defitsitining oshib ketmasligini ta’minlaydi, davlat qarzini boshqaradi. Bu orqali iqtisodiyotda ishonch muhitini mustahkamlash va uzoq muddatli rivojlanishga erishish mumkin bo‘ladi. Xalqaro amaliyotda fiskal siyosatning turlari davlatlarning rivojlanish bosqichlari va ularning makroiqtisodiy ustuvorliklariga qarab farqlanadi. Rivojlangan davlatlarda fiskal siyosat ko‘proq iqtisodiy barqarorlik va qarz 22Fiskal siyosat barqarorlikni saqlashda avtomatik stabilizatorlar vositasida ham ishlaydi. Ya’ni, daromad solig‘i stavkalari progressiv shaklda belgilangan bo‘lsa, daromad kamayganda soliq yuki ham avtomatik ravishda kamayadi. Shu bilan birga, ishsizlik nafaqalari yoki ijtimoiy to‘lovlar orqali aholi daromadining minimal darajada ushlab turilishi ta’minlanadi. Bu esa ichki talabning keskin pasayib ketishining oldini oladi. Fiskal siyosatning iqtisodiy barqarorlikka ta’sirini baholashda davlat byudjetining defitsit darajasi muhim indikator hisoblanadi. Agar davlat xarajatlari daromadlardan doimiy ravishda oshsa, bu moliyaviy barqarorlikka xavf tug‘diradi. Shu bois, O‘zbekistonda defitsit YaIMning 3 foizidan oshmasligi maqsad qilinmoqda. Bu borada 2023-yilda byudjet defitsiti YaIMning 2,4 foizini tashkil etgani fiskal intizom va tartibli xarajat siyosatining dalilidir. Yana bir muhim jihat – fiskal siyosat orqali tashqi iqtisodiy barqarorlik ham qo‘llab-quvvatlanadi. Soliq va bojxona siyosati eksport-import hajmiga ta’sir o‘tkazib, milliy valyutaning barqarorligini saqlashga xizmat qiladi. Masalan, eksport qiluvchilarga soliq yengilliklari berilishi eksport salohiyatini oshiradi, bu esa tashqi savdo balansini muvozanatda ushlab turadi. Fiskal siyosat har qanday davlat uchun iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim vosita hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi so‘nggi besh yil davomida fiskal boshqaruv tizimini tubdan isloh qilish orqali makroiqtisodiy barqarorlikka erishish yo‘lida izchil choralar ko‘rmoqda. Bu boradagi asosiy indikatorlar soliq tushumlari, byudjet defitsiti, davlat xarajatlarining ijtimoiy yo‘naltirilganligi, davlat qarzining boshqarilishi va umumiy talabni qo‘llab- quvvatlash samaradorligi bilan o‘lchanadi. 2020-yil pandemiya yili bo‘lgan bo‘lishiga qaramay, O‘zbekiston byudjet daromadlari 120,2 trillion so‘mni tashkil qildi. Bu ko‘rsatkichga asosan soliqlardan tushgan tushumlar sabab bo‘ldi – YaIMga nisbatan soliqlar hajmi 20,4 foiz atrofida qayd etildi. Biroq pandemiya sharoitida iqtisodiy pasayish 20II BOB. FISKAL SIYOSATNING AMALIYOTDA QO‘LLANILISHI VA TASHKILIY VOSITALARI 2.1. Fiskal siyosatning iqtisodiy barqarorlikka ta’sir Fiskal siyosat davlatning iqtisodiy jarayonlarni boshqarishdagi eng muhim vositalaridan biri hisoblanadi. Ayniqsa, u iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda markaziy o‘rin tutadi. Davlat o‘zining soliq va byudjet mexanizmlari orqali umumiy talab va taklifni tartibga soladi, inflyatsiyani jilovlaydi, bandlikni oshiradi va iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlaydi. Iqtisodiy barqarorlik esa, o‘z navbatida, investitsiya muhiti, aholi farovonligi, ijtimoiy xavfsizlik va tashqi iqtisodiy faoliyatda izchillikni ta’minlashda muhim omil hisoblanadi. Makroiqtisodiy barqarorlikni saqlashda fiskal siyosat ikki asosiy yo‘nalishda ishlaydi: birinchidan, talabga ta’sir ko‘rsatish orqali iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi yoki cheklaydi; ikkinchidan, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash orqali davlat moliyasining mustahkamligini saqlaydi. Talabga ta’sir qilish fiskal vositalar orqali amalga oshiriladi: ya’ni soliq stavkalarining o‘zgarishi, byudjet

Fiskal siyosat, uning mohiyati va tashkiliy vositalari

Купить