Dokument ma'lumotlari

Narxi 60000UZS
Hajmi 367.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

33 Sotish

Fitrat asarlarida sharq mumtoz adabiyoti namoyandalari talqini

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN BITIRUV MАLАKАVIY ISHI MAVZU: “FITRAT ASARLARIDA SHARQ MUMTOZ ADABIYOTI NAMOYANDALARI TALQINI” BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 1 MUNDARIJA 1. Kirish …………………………………………………………………….. 3 I. B OB . Fitrat “ Xayyomshunos ” …………………………………………. 8 I.1. Umar Xayyom qarashlari Fitrat talqinida .………………………… 8 I.2. Umar Xayyom asarlari poetikasi …………………………………. 13 II. BOB. Fitrat “Bedilshunos” …………………………………………….. 23 II.1. “ B e dil ” qissa si ni ng yaratilishi va ahamiyati ……………………..... 23 II.2. “ Bedil ” qissa sida obrazlar olami ………………………………….. 27 2. Xulosa …………………………………………………………………..... 47 3. Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………… 49 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi. “Bizning o‘z oldimizga qo‘ygan maqsadimiz yurtimizda yashab ijod etgan ulug‘ zotlarning hayot yo‘li va qoldirgan merosini to‘liq tasvirlash emas, balki ularning eng buyuk namoyandalari timsolida ma’rifat, ilm-u fan, madaniyat, din kabi sohalarning barchasini o‘zida uyg‘unlashtirgan xalqimizning ma’naviy olami naqadar boy va rang-barang ekanini isbotlab berishdan iboratdir. Bunday noyob va bebaho boylikni har tomonlama chuqur o‘rganish, uning ma’no- mazmunini farzandlarimizga yetkazish masalasi barchamiz, birinchi galda, ziyolilarimiz, butun jamoatchiligimiz uchun ham qarz, ham farz bo‘lishi shart, deb hisoblayman. Nega deganda, o‘zimiz – bugun shu yurtda yashayotgan vatanparvar insonlar bu vazifani o‘z zimmamizga olmasak, chetdan kelib hech kim bu ishni qilib bermaydi” 1 Darhaqiqat, Birinchi Prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, ona vatanimizda yashab ijod etgan buyuk bobokalonlarimizning bebaho merosini o‘zimiz o‘rganishimiz, kelajak avlodga munosib tarzda yetkazib bermog‘imiz lozim. O‘zbek xalqi ma’naviy dunyosining shakllanishiga g‘oyat kuchli va samarali ta’sir ko‘rsatgan shaxslardan biri – bu Fitratdir. Biz uning ijodiy merosining boyligi, badiiy dahosi zamon va makon chegaralarini bilmasligi haqida doimo faxrlanib so‘z yuritamiz. Fitrat xalqimizning ongi va tafakkuri, adabiyoti, ilm-fan, madaniyati tarixida o’z faoliyati bilan butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyandasi, millatimizning g‘ururi, shon-u sharafini dunyoga tarannum qilgan o‘lmas so‘z san’atkoridir. Inson qalbining quvonch-u qayg‘usini, ezgulik va hayot mazmunini Fitrat kabi teran ifoda etgan shoir jahon adabiyoti tarixida kamdan kam topiladi. Ona tiliga muhabbat, uning beqiyos boyligi va buyukligini anglash tuyg‘usi ham bizning ong-u shuurimiz, yuragimizga Fitrat asarlari bilan ham kirib keladi. 1 Karimov.i.A. Yuksak ma’naviyat -yengilmas kuch..-T.:Ma’naviyat,2008. -B.21 3 Abdurauf Fitratning adabiyotshunoslikka oid qarashlari adabiyot tarixida yashab, ijod etgan shoirlar ijodiyotiga bag’ishlangan ilmiy maqolalarida, ularning manbalari va matniy tadqiqiga bag‘ishlangan ilmiy risola, majmualarida o‘z aksini topgan. Aslida Fitratning har bir yo‘nalishdagi ilmiy ishlari alohida tadqiqot uchun material bo‘la oladi. Fitratning taxrir va tahlil uslubi alohida o’rganilishni taqozo etadi. Olimning matnshunoslik va manbashunoslikdagi xizmatlari beqiyos, ularni bir butunlikda taqdim qilish adabiyotshunosligimiz oldidagi asosiy vazifalardan biridir. Biz ushbu ishimizda Fitrat asarlarida Sharq mumtoz adabiyoti namoyondalari talqinini ko'rib chiqamiz. Unda biz Fitratning o'zbek adabiyoti yirik namoyandalarini ilk bor o'rganib, “Bedil“ (1923), „Navoiyning forsiy shoirligi va uning forsiy devoni to g risida“, „Qutadg u bilig“ (1925), „Ahmad Yasaviy“ (1927), „Yassaviy maktabiʻ ʻ ʻ shoirlari to g risida tekshirishlar“, „Hibbat ul-Haqoyiq“, „O zbek shoiri Turdi“ ʻ ʻ ʻ (1928), „XVI asrdan so ngra o zbek adabiyotiga umumiy bir qarash“, „Muhammad ʻ ʻ Solih“, „ Fors shoiri Umar Xayyom “ (1929), „Mashrab“, „Farxodu Shirin“ dostoni to g risida" (1930) kabi katta ilmiy qimmatga ega risola va maqolalari misolida ʻ ʻ ko’rib chiqdik. Fitrat bu tadqiqotlari bilan o zbek adabiyotshunoslik maktabiga ʻ poydevor qo ydi. ʻ Fitratning adabiy merosi boy va rang-barang. U yozuvchi sifatida badiiy ijodning barcha turlarida qalam tebratibgina qolmay, o‘zbek adabiyotining yangi tur va janrlar bilan boyishi, she’r tuzilishining isloh etilishi, realizmning teranlashishi, davr, jamiyat va xalq hayoti bilan bog‘liq muhim ijtimoiy muammolarning o‘zbek adabiyotida badiiy talqin etilishiga ulkan hissa qo‘shdi. Shu sababli ham biz ushbu ishimizda Fitratning “Bedil” va “Fors shoiri Umar Xayyom” risolalarida sharq mumtoz adabiyoti namoyondalari talqini masalasini alohida o’rgandik. Abdurauf Fitrat “Sharq siyosati”, “Munozara” kabi o‘sha davr voqeligi haqqoniy yoritilgan, boshdan-oxir jadidchilik g‘oyalari asosida ijod etilgan publitsistik maqola va qissalarida Sharq va G‘arb madaniyati o‘rtasidagi munosabatlar tahliliga alohida e'tibor beradi. Biroq ushbu asarlar ayni shu mavzu yuzasidan o‘rganilgan emas. Adib “Chin sevish”, “Hind ixtilolchilari” singari 4 dramatik asarlarida ham bu masalaning mohiyatini o‘ziga xos tarzda badiiy talqin etadi. Bu borada Fitrat masalaning asl ildizlariga e'tibor qaratganini alohida ta'kidlash kerak. Bugungi globallashuv va sivilizatsiyalar integratsiyasi kuchaygan bir davrda jadid mutafakkirlari, jumladan Abdurauf Fitratning Sharq va G‘arb madaniyati talqiniga bag‘ishlangan asarlarini o‘rganish, ularga milliy va umuminsoniy qadriyatlar nuqtai nazaridan baho berish, bu asarlardagi hayotbaxsh g‘oyalarni o‘sib kelayotgan yosh avlod ongiga singdirish alohida ahamiyat kasb etadi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Jadidchilik va jadid adabiyotini o‘rganish bo‘yicha yirik asarlar yaratgan olim, filologiya fanlari doktori, professor Begali Qosimovning “Maslakdoshlar”, “Milliy uyg‘onish: ma'rifat, jasorat, fidoyilik” 2 kabi tadqiqotlarida va olim rahbarligidagi mualliflar guruhi tomonidan yaratilgan “Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti” darsligida 3 Fitratning ilmiy biografiyasi, ijodiy- ilmiy merosi, asarlarining jadid adabiyotida tutgan o‘rni kabi muhim masalalar tadqiq qilingan. Fitrat biografiyasi va ijodiy faoliyatiga oid juda ko‘p yangi ma'lumotlar aniqlanib, tahlil etilgan. Hamidulla Boltaboevning “Fitrat va jadidchilik” monografiyasida 4 buyuk adibning jadidchilik harakatidagi faol ishtiroki, madaniy-ma'rifiy va matbuot sohasida olib borgan ishlari o‘rganilgan. Uzoq Jo‘raqulovning “Fitratning tadqiqotchilik mahorati”, “Hududsiz jilva”, “Nazariy poetika masalalari” 5 singari kitoblarida Fitratning adabiy-tanqidiy maqolalari tahlilga tortilgan, uning ushbu yo‘nalishdagi ishlari sohaning keyingi rivoji uchun ham asos vazifasini bajargani isbot etilgan. Professorlar Naim Karimov 6 , Ilhom G‘aniev 7 ilmiy asarlarida ham Fitratning o’zbek jadid adabiyoti rivojida tutgan o‘rni, dramalari poetikasi va adabiy merosining boshqa qirralarini o‘rganishga alohida e'tibor berilgan. 2 Қосимов Б. Маслакдошлар. - Т.: “Шарқ”, 1994; Ўша муаллиф. Миллий уйғониш: жасорат, маърифат, фидойилик. – Т.: “Маънавият”, 2002. 3 Қосимов Б., ЮсXов Ш., Долимов У. ва б. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти. . – Т.: “Маънавият”, 2004. 4 Болтабоев Ҳ. Фитрат ва жадидчилик. Т.: Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2007. 5 Жўрақулов У. Фитратнинг тадқиқотчилик маҳорати. -Т.: “Университет”, 2000; Ўша муаллиф. Ҳудудсиз жилва. - Т.: “Фан”, 2006; Ўша асар . Назарий поэтика масалалари. - Т.: Ғафур Ғулом номидаги НМИУ, 2015. 6 Каримов Н. ХХ аср адабиёти манзаралари. - Т.: “Ўзбекистон”, 2008; ўша муаллиф. Т .: “ Мумтоз сўз ”, 2013. 7 5 Bit iruv ishining ilmiy - t аdqiqot ishlаri rejаlаri bilаn bog‘liqligi . Tаdqiqot mаvzusi Mirzo Ulug‘bek nomidаgi O‘zbekiston Milliy universiteti ilmiy ishlаr rejаsigа muvofiq bo‘lib, O‘zbek аdаbiyotshunosligi kаfedrаsidа bаjаrilаyotgаn ilmiy tаdqiqotlаr rejаsigа kiritilgаn. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Jadid adabiyotining yirik namoyandasi Abdurauf Fitrat asarlarida Sharq mumtoz adabiyoti namoyandalari talqinining yoritilishi masalasini qiyosiy jihatdan o‘rganish bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadidir. Ishning vazifalari quyidagilardan iborat: – ijodkor adabiy-publitsistik merosi misolida Sharq madaniyatining ildizlariga doir qarashlarni o‘rganish; – Fitrat asarlaridagi Sharq mumtoz adabiyoti namoyandalariga doir fikrlarni qiyosiy tahil etish; – “Bedil” asarini mavzu yuzasidan o‘rganib, adib qarashlarining ahamiyatini yoritish; – shoir qarashlarida yosh avlodni milliy ma'rifat ruhida tarbiyalashda tutgan o‘rnini aniqlash. – “Fors shoiri Umar Xayyom” risolasini badiiy tahlil qilish; –Umar Xayyom haqida Fitratning qarashlarini ko‘rib chiqish. Bit iruv ishining oby ek t i v а predmet i. Fitratning “Bedil” qissasi hamda “Fors shoiri Umar Xayyom” risolasi tadqiqot obyektidir. Fitratning “Bedil” qissasi, “Fors shoiri Umar Xayyom” risolasi, “Bedil” qissasida obrazlar olami, asarning yaratilish tarixi, Umar Xayyom poetikasi bitiruv malakaviy ishining predmetini tashkil etadi. 6 Tаdqiqotning ilmiy yаngiligi. Shu vaqtgacha o‘rganilgan tadqiqotlarda Fitrat ijdodida Sharq mumtoz adabiyoti namoyandalari talqini maxsus o‘rganilmagan edi. “Fors shoiri Umar Xayyom” risolasi, “Bedil” qissasi orqali Umar Xayyom va Bedil ijodi tahlili mahsus o‘rganilganligi va ularning adabiy portretlari Fitrat tamonidan qay tarzda chizilganligini tadqiq etish ishning yangiligidir. Bitiruv ishining tuzilishi vа hаjmi. Bitiruv mаlаkаviy ishi kirish, to‘rt fаslni o‘z ichigа olgаn ikki аsosiy bob, xulosа vа foydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro‘yxаtidаn iborаt. 7 I. B OB . Fitrat “X ayyomshunos ” I.1. Xayyom qarashlari Fitrat talqinida Fitrat alohida shoirlar ijodi haqida ham bir qancha maqolalar, risolalar e’lon qilgan. “Fors shoiri Umar X ayyom”, “Bedil”, “Mashrab”, “Yassaviy kim edi?” kabi ishlarini shu lar qatoriga kiritish mumkin. Ana shunday adabiy portretlardan biri “Fors shoiri Umar X ayyom” risolasidir. O‘zining boyligi bilan tanilgan, tekshirilgan fors adabiyotining bizning adabiyotga har tomondan judayam ko‘p ta’sir qilgani ma’l u m. Biz ushbu ishni yoritishda Abdurauf Fitrat “Tanlangan asarlar” V jild ilmiy risolasidan, Najmiddin Komilov “Tafakkur karvonlari” hamda “Umar Xayyom Nishopuriy-Sharqning buyuk mutafakkiri” xalqaro ilmiy anjuman materiallaridan foydalandik. Unga ko‘ra Fitratning “Tanlangan asarlar” V jild ilmiy risolasida “Fors shoiri Umar Xayyom” asarining yaratilish tarixi haqida quyidagilar aytib o‘tilgan: “Ushbu kitob 1929-yilda O‘zdavnashrning Samarqand bo‘limida nashr etilgan. Asar “Bir-ikki so‘z” deb nomlangan kirish maqolachasi bilan ochiladi. Unda aytilishicha, Fitrat dastlab Umar Xayyom haqida kichik bir maqola yozadi va uni “Qizil qalam” majmuasida e’lon qiladi. Unda Xayyomning tarjimai holini mukammallashtirishga urinilgan. Bunda Fitrat G‘arb olimlari tayangan manbalarni asos qilib olgan. Fitratning yozishicha, maqola terishga berilgandan so‘ng uning qo’liga bir kitobcha tushib qoladi. Bu Xorazmda arab tilida Imom Zahiriddin Abdul Hasan al-Bayhaqiy tomonidan yozilgan “Tatimmatu-us - savvon ul - hikma” kitobchasidir. Kitob Xayyom zamonida yozilgani bilan qimmatli edi. Kitobcha qo‘liga tushgach, Fitrat maqolada Xayyom haqida aytgan ayrim fikrlarini o‘zgartirish maqsadida nashriyotga boradi. Ma’lum bo‘lishicha, bu 119 betli kitobcha Abu Salim Muhammad ibn Bahrom al-Sajziyning “Savon ul-hikma” asarini to‘ldirish uchun yozilgan. Bu kitobdagi ma’lumotlar G‘arb Xayyomshunosligidagi ayrim fikrlarni “churutishi” ni yaxshi his qilgan olim, dastlabki maqolani qaytarib olish uchun “qizil 8 qalam” uyushmasiga borgan. Baxtga qarshi maqola matbaada terib qo‘yilgani uchun uni qaytarib olishning iloji bo‘lmaydi. Shuning uchun ham Fitrat maqolani qayta ishlab yangi bir risola holiga keltirgan. Shunday qilib, olimning 1929-yilda e’lon qilingan “Fors shoiri Umar Xayyom” risolasi yaratildi. Bu asarning yozilishidan maqsad, birinchidan, xayyomshunoslikni noto‘g‘ri tasavvurlardan saqlab qolish hamda o‘zining ayrim noto‘g‘ri talqinlarga “sherik” bo‘lib qolmasligini ta`minlash, ikkinchidan, ilm ahlini yangi topilgan manbadan xabardor etishdan iborat” 8 . Umar Xayyom haqida ma’lumot bergan filologiya fanlari doktori, professor Hamidulla Boltaboyevning “Abdurauf Fitrat Umar Xayyom tadqiqotchisi” nomli maqolasida ko’rsatilgan Umar Xayyomning hayoti va ijodi, ushbu risola qanday qismdan iborat ekanligi haqidagi quyidagi tasnifni ko‘rib chiqamiz: “Fors shoiri Umar Xayyom” risolasi quyidagi qismlardan tashkil topgan: 1. Fors adabiyotiga umumiy bir qarash. 2. Umar Xayyomning hayoti. 3. Xayyomning asarlari. 4. Xayyomning maslagi va xulosa qismlaridan iborat. Hakim Abul Fath Umar ibni Ibrohim Xayyom ismi bilan mash‘hur bo‘lgan bu Eron shoiri yolg‘iz Sharqda emas, Ovropa va Amerikada ham buyuk xurmat bilan tanilgan hakim, faylasuf bir san ’ atkordir. Arabcha asarlarda ko‘proq Umar al- Xayyomiy unvoni bilan tanilganlari bu zotning mufassal tarjimayi holi haqida yozilgan biror narsa eski manbalar orasida yo‘q. Shunday bo‘lsa ham, Ovro‘pa olimlarining doimiy axtarish bilan Xayyom haqida har manbadan ikki – uch jumla topib olish natijasida uning haqida asosiy ma’lumotlar to‘plangan sanaladi. Mash‘hur Shamsiddin Somiybek o‘zining “Qomus ul-a’lom” ida Umar Xayyom haqida “Shayx ibni Muhammad” degan bo‘lsa ham mo‘tabar ma’hazlarning hammasi. Uning shayx- mutasavvif bo‘lg‘ani haqida tubanda so‘z bo‘lgan 9 . Xayyom so‘zi “arabcha” bo‘lib, haymachi, chodirchi demakdir. Bundan 8 Fitrat.Tanlangan asarlar .:B-.142. 9 . 9 Umarning yoki otasining chodirchilik kasbida bo‘lganini onglash mumkin. Zotan, taxallusni o‘zining yo, otasining kasbidan olgan shoirlar fors adabiyoti dunyosida oz bo‘lmagan. Lekin, arabcha yozilgan bazi ma’hazlarda ham o‘zi yozgan “Jabr va muqobila” kitobining muqaddimasida uning laqabi “Xayyom” emas, “Xayyomiy” shaklida yozilgan, bundan “Xayyom” so‘zining Umar uchun kasb oti emas oti(familaya) bo‘lish ehtimoli ham yo‘q emas. Xayyomni nishopurli ekani mashhurdir. Zikriyoyi Qazvininiyning “Osor ul- bilod va axbor ul-ibod” otli asarining “Nishopur” moddasida “Yansi - billayha minal hukamoiy “Umar al-Xayyom...” deyilgani kabi Shamsiddin Shahrizoriyning “Nusxat ul-arvox” ismli kitobida ham “Umar al-Xayyom Nishopuriy alosol val-milod” (Umar Xayyomning asarlari ham tug‘ilishi nishopurda), deyilgan. Davlatshoh Samarqandiy o‘zining mashhur tazkirasida nishopurli shoir Shaxfuriy-ashhariy tarjimayi holini yozganda “Va nisbat Shahfur ba hakim Umar Xayyom merasad” ( Shohfurning nasabi Umar Xayyomga boradir), deydir. Bundan Umardan so‘ngra ham uning sulolasini Nishopurda qolgani onglashiladir. Shunday bo‘lsa ham, Xayyomning, albatta, Nishopurda tug‘ulgani to‘g‘risida olimlar orasida ittifoq yo‘qdir. Uning Marv shahrida yaqin Lo‘kar shaxrida tug‘ulg‘anin da`vo qilg‘anlar ham bor. 10 . 1925 yilda Berlinda bosilgan “Ruboiyoti hakim Umar Xayyom” kitobining muqaddimasida Xoyyomning tarjimayi holini yozgan doktor Fridrix Rozan shu so‘nggi fikrni yoqlaydir. F. Rozanning tadqiqotiga ko‘ra, “Tuxfatu-sh-shomiya” ismli bir hay’at kitobida(Qudbiddin Abulsano Mahmud ibni Mas’ud – Sheroziy tomonidan hijriy 684 da yozilgan) shunday bir ibora bor ekan: “Ijtamaa fi hizratiy al-Hakim al- Lo‘kariy”(Sulton Malikshoh Saljuqiyning huzurida bir jamoa hakimlar, faylasuflar yig‘indilar. Umar Xayyom hakim-Lo‘kariy shulardan edi). Lo‘kar shahri esa Marvga yaqin bo‘lg‘an. Shuning uchun Umar Xayyomning Nishopurda emas, Marvda yaqin Lo‘karda tug‘ilgani da`vo qilinadilar. Doktor Fridrix Rozan yuqoridag‘i fikrlarni yozgandan keyin sahifa osti(ga) bir no‘t chiqarib, shunday deydi: “Tuxfatu-sh- shomiya” kitobidan uch nusxa bor. Shulardan bittasida “Umar al-Xayyom va hakim 10 O`sha kitob.:-B.143. 10 al-Lo‘kariy” yozilg‘an. Lekin, burungi ma`hazlarda “Hakim Lo‘koriy” ismli bir kishiga uchramaganimiz uchun maskur nusxadagining yanglish tushinganini gumon qilamiz. Ammo Fitratning tekshirishlari doktor F. Rozanning yanglishganini va uning xato deb o‘ylaganini “Tuxfatu-sh-shomiya” nusxasining to‘g‘rilig‘ini ko‘rsatadi. Fitrat tomonimdan yaqinda topilgan “Tatimat us-savoi al-hikma” kitobida faylasuf Abul Abbos al-Lo‘kariy unvonli bir olimning tarjimayi holi bor. Bu odam Faylasuf Bahmanyor ibni Marzonning shogirdi bo‘lgan. Bahmanyor esa mashhur Abu Ali Sinoning shogirdi bo‘lib, hijriy 458 da, ustozidan 30 yil so‘ngra o‘lgan. Fitrat qo‘lidagi mahazning bayoniga ko‘ra, Abul Abbosiy Lo‘kariy zamonning eng mashxur faylasuflaridan bo‘lgan . Xurosanda hikmat va falsafaning tarqalishiga ko‘p xizmat qilgan. Hikmat va falsafaga oid ko‘p asarlar yozg‘an. Bu faylasuf qarilikda ko‘p bo‘lgan. Bunga ko‘ra, hakim Lo‘kariy shudir. Shuning uchun “Tuhfat-sh- shomiya” dagi arabcha iborada “Va minhul Umaril-Xayyom va-l-hakim al-Lo‘kariy” shaklida tasxih qilib, Xayyomning Nishopurda Tug‘ulganiga to‘xtashimiz lozim deb hisobladik. Umar Xayyomning Nishopurda tug‘ulgani Zikriyo Qazviniy, Shamsiddin Sharhzoriy, davlatshoh Samarqandiy va boshqa olimlarning tazkiralarida zikr qilingan. Umar Xayyom haqida ma`lumot bergan filalogiya fanlar doktori, professor Hamidulla Boltaboyevning “Abdurauf Fitrat Umar Xayyom tadqiqtochisi” nomli maqolasida Umar Xayyom haqida quyidagilarni ko‘rib chiqamiz: “manbalar uni tuxli xil tavsiflar bilan tafsiya etadilar. Masalan,”Tuxfatu-sh-shomiya” muallifi Xayyomni bir hay’at olimi, Nizomiy Aruziy bir munajjim, Shayx Najmiddin roziy esa, “Mirdod-l-ibod” kitobida bir dahriy faylasuf deb ko‘rsatgan. Davlatshox Samarqandiy ham “bir hakim va munajjimlik sifati” bilan tilga olib, uning shoirligidan gapirmagan. “Nuxsat-l-arvoh” kitobida saljuqiy hukumdorlaridan Sulton Sanjar bolalikda kasal bo‘lgan va Umar Xayyon tabobati bilan shifo topgani aytilgan. Mana shunday kasbdagi “Umar Xayomlar”ga nisbatan uning bevosita shug‘ullangan ilmlari haqida aniqlik kiritish vazifasi ham Fitratning zimmasiga tushgan: “Olimning aniqlashicha, “Umar Xayyom yolg‘iz xay`atshunos (astranom) bo‘lib qolmagan, u 11 tabib ham bo‘lgan… tabiblikka oid turli risolalar ta’lif qilgan. Bundan tashqari Umar Xayyom “lug‘atda, fiqhda, tarifda katta mahorat egasi bo‘lgan” 11 . F ilalogiya fanlari doktori, professori Shoislom Shomuhammedovning “Umar Xayyom” maqolasida shunda ma‘lumot keltirilgan: “Rivoyatlarga qaraganda, Saljuqiylarning ulug‘ vaziri Nizomumulk unga Nishopur hokimligini taklif etadi. Ammo Xayyom bunga “Men odamlar ustida hukmronlik qilmayman”.–degan javob beradi 12 . Biz esa ikkala olimning ham qarashlari to‘g‘ri ekanligini ko‘rib chiqdik. Umar Xayyomni dunyoga mashhur qilgan uning ruboiylaridir. Umar Xayyom shoir bo’lmaganligini ko’p olimlar e’tirof etib o‘tgan, lekin hayot haqida ba’zi mulohazalarini 4 qatorlik she’r qilib qog’ozga tushirib qo’yavergan. XVIII asrga qadar uning ruboiylari haqida tadqiqotlar olib borilmagan. U haqda dastlab Oksford universiteti professori Tomas Gayd, undan so’ng Fon Gomer Birgestel va Meme Nikoloslar tadqiqot olib borishgan. 1859 yili ingliz shoiri va tarjimoni Edvard Fitzjerald Umar Xayyomning 70ta ruboiysini tarjima qilib e’lon qilgandan so’ng, bu she’rlar juda mashxur bo’lib ketgan va ingliz tilidan jaxonning boshqa tillariga ham tarjima qilingan. Xayyom ruboiylarining soni turli ma’lumotlarda 11 tadan 1200 tagacha ekanligi aytiladi. Xayyomga nisbat beriladigan ruboiylarni u yozganligiga ham turli shubhalar mavjud. Ayniqsa, zamondoshlari “katta ilm egasi, mutaffakir, taqvodor zot edi” deb ulug’lagan shoirning mayxo’rlik, yengil hayot, aysh-ishrat, kufr, dahriylik mavzularidagi ruboiylari ishonchsizdir. Bunday ruboiylar Islomga qarshi ba’zi toifalar tomonidan ataylab to’qib chiqarilgan, degan ma’lumotlar bor. Hatto Londonda saqlanayotgan Umar Xayyom ruboiyoti qo’lyozmasi ham soxta ekanligi aniqlangan. Umar Xayyom ruboiylari kirib bormagan o’zbek xonadoni bo’lmasa kerak. Uning falsafiy mazmuni teran va badiiy jihatdan pishiq ruboiylari atoqli mutarjim Sh. Shomuhamedov tarjimasida bir necha marta nashr etilgan. Keyinchalik J. Kamol shoir ruboiylaridan bir qanchasini o’z aruziy vazni bilan o’zbek tiliga o’girdi. 11 Umar Xayyom Nshopuriy- Sharqning buyuk mutaffakiri.Texron-Toshkent 2004.: B.17 12 Osha kitob.:B.17. 12 Avval tafakkurda tug’ilib, keyin qalb qo’riga yo’g’rilgan Umar Xayyom ruboiylari, bir so’z bilan aytganda, Olam va Odam haqida. Shoir dunyo evrilishlariga donishmandona bosiqlik, taassuf aralash loqaydlik bilan qaraydi: dunyoni o’zgartirish, qo’lingdan kelmas ekan, uni deb qayg’urish behuda. Uning uchun tug’ilish va o’lim, yaxshilik va yomonlik, halol va harom — bir xil: hammasi o’z tabiiy qonuniyatiga asoslanadi. Dunyoviy falsafa vakili sifatida Xayyom dunyoni aql elagida elaydi — Olam va Odam muammosini umumfalsafa mezoni bilan o’lchaydi. Shu ma’noda, Xayyom ijodida biz odamdan ham, olamdan ham ustun turadigan — dunyoni qamrab oladigan shafqatsiz falsafaga duch kelamiz. Lekin farang faylasufi Laroshfuko: “Falsafa o’tmish va kelajak kulfatlari ustidan tantana qiladi, lekin bugunning qayg’usi falsafa ustidan tantana qiladi”,–degani kabi Umar Xayyom ruboiylari ham buyuk mutafakkirning falsafiy mezonlariga bo’ysunmagan, ularni yorib chiqqan zalvorli fikrlar po’rtanasi, beorom qalbiga sig’magan otashin tuyg’ular silsilasidir. Umar Xayyom hayotining oxirgi yillar, ayniqsa, og‘ir bo‘lgan. U Nishopurga qaytib kelib, faqirlikda umur kechirgan bo‘lsa-da, ilmiy ishlarini davom ettirgan va atrofiga shogirdlar yig‘ib bir guruh olimlar yetishtirgan. Agar shunday bo’lmaganda, Xayyomning isyonkor she’riyati ham dunyoga kelmas edi. Buyuk olim, astronom Umar Xayyom 1123 yilda Nishopurda vafot etadi. 13 I.2. Umar Xayyom ruboiylar poetikasi Fitrat talqinida Umar Xayyom haqida o‘ylar ekanmiz , ko‘z o‘ngimizga ikki buyuk siymo gavdalanadi. Biri o‘rta asrning buyuk riyoziyotchi, faylasuf va munajjim olimi, ikkinchisi esa XIX-XX asrlardan boshlab jaxon sheriyatida Umar Xayyom o‘z asrlarida ham ilmiy-falsafiy kitoblarida bo‘lganidek olam sirlari, hayot haqiqatini izlaydi, bu boradigi fikr-u o‘ylarini ajoyib she’riy obrazlarga o’rab, mo‘jizakor tartiblarda ifodalab beradi. XIX-XX asr adabiyotida yevropada ham osiyoda ham Umar Xayyom ijodiga qiziqish bir qancha kuchaydi. Umar Xayyom o‘zining she’riy asarlari-ruboiyoti bilan butun olamni zabt etadi. U o‘z ruboiylarida ham ilmiy-falsafiy kitoblarida bo‘lganidek, olam sirlari, hayot haqiqatini izlaydi, bu boradagi fikr- o‘ylarini ajayib she’riy obrazlariga o‘rab, mo‘jizakor to‘rtliklarda ifodalab beradi. Biz buni filalogiya fanlar doktori, professor Hamidulla Boltaboyevning “Abdurauf Fitrat Umar Xayyom tadqiqtchisi” nomli maqolasida hamda Shoislom Shomuhammedovning “Umar Xayyom” maqolasida ko‘rib chiqamiz. Chunonch ingliz sharqshunos proffessor I.J.Braun yozadi: “Butun Angliyada va Amerikada nomi tarqalgan fors shoirlari orasida Xayyomchalik shuhrat qozongan va qadrlangan daho yo‘q, u hammadan baland martabani egalladi. U shoirgina emas, zo‘r munajjim, matematik sifatida taqdirlanmoqda. Buning hammasi Fitzjarald kabi shoir- mutarjimga ro‘baro‘ kelgani tufaylidir” 13 . Najmddin Komilovning “Tafakkur karvonlari” kitobida quyidagilar aytib o‘tilgan: “Aksariyat tadqiqotchilarning guvohlik berishicha Umar Xayyomning bizgacha yetib kelgan ruboiylari 300 tadan oshmaydi.Agar buni jamlasak 1200 misra atrofida she’r hosil bo‘ladi. Bitta o‘rtacha dostonning hajmiga teng. Biroq ana shu kichik,mo‘jaz to‘rtliklar shoirning nomini olamga yoydi, ular badiiyat xazinasiga noyob gavhar bo‘lib qo‘shildi” 14 .Biz shulardan ko‘rishimiz mumkinkiy Xayyomning ruboiylar miqdori haqida haligacha aniq bir qarash yo‘q. Xayyomning tarjimayi holi haqidagi ma’lumotning undan-bundan ko‘blab 13 O`sha kitob.:B.56 14 Najmiddin Komilov.Tafakkur karvonlari.-T.:”Ma’naviyat”,-1999.-B.160. 14 olinganini ko‘rduk. Bu sharoit orasida uning asarlarining mukammal jadvalini tartib qilmoq, albatta, mumkin emas. So'ngi kunlarda Berlinda "hoviyoiy" matbasida bosilg'an "Ruboiyoti hakimi Umar Xayyom"ning muqaddimasida uning asarlari haqida quyidagi jadval taqdim etilgan: 1. Ruboiylar. 2. Risolai jabr va muqobala. 3. Risola fi sharhi mo ashqal min mudodirot kitob ilidas. 4. Zichi Malikshohiy. 5. Tabiiyot haqida qisqacha bir risola. 6. Vujud falsafasi haqida forscha kitob. 7. Qavn va taqvim haqida bir risola. 8. Kumush bilan oltindan yasalg'an bir narsada qancha kumush, qancha oltin borlig'ini anglamoq haqida arabcha bir risola. 9. Shaharlar va mamlakatlardag'i obi-havo o'zgarishi(ning) sharoiti haqida bir risola. 10. Arabcha she'rlar. 11. “Ravzat ul-qulub” majmuasining bir qismi. Buning ham Umar Xayyom asarlari haqida mukammal bir jadval bo'lmaganini, undan-bundan olinib tartib etilgani ko‘rinib turadi. Xayyomning bizga hanuz ma’lum bo‘lmagan yana bir qancha asari borligi shubhasizdir. Har holda shu to‘la bo‘lmagan jadval ham uning ko‘b sohada ishlagan chuqur bir olim ekaniga shubha qoldirmaydir. Bu asarlar orasida Najmiddin Komilov ning “Tafakkur karvonlari” kitibida quyidagilarni ko‘rib chiqishimiz mumkin: “Umar Xayyomning bu kungi jahon shuhratiga sabab bo‘lgani uning ruboiylaridir. A.Arberri qo‘lga kiritgan manbalarini ilgarigi mavjud qo‘lyozmalar bilan solishtirib, Xayyom qalamiga mansub ruboiylar birma-bir aniqlab chiqadi, shunda ham u o‘z ishidan qanoatlanmasdan, “ruboiylarining bundan ham qadimiyroq nusxasi topilsa, yana ko‘p muhim masalalayrni hal qilish mumkin”, degan fikrni bildiradi. Uning atishicha, juda ko‘p nodir yodgorliklar qatori Xayyom ruboiylarining bir qismi mog‘ul istilosi olovida 15 yonib, nobud bo‘lgan. Buning ustiga, “ongli var-varizm” va islom fanatizmi ham bunga ko‘maklashgan. Xayyom ruboiylarining tavhidni aql bilan idrok etishga chorlovchi teran mazmunini anglashdan ojiz rasmiy din vakillari uning qarashlariga shubha bilan qarardilar. Xayyom fikrini yashirmas, uning makr va riyoga, jaholat va hamoqatga va ular orqasidagi turadigan manfaatparastlikka isyon beparda, ochiq- oydin edi. Oqibatda uni daxriylikda, “shakkoklik”da ayblaydigan bo‘ldilar. “Shunday bir sharoitda Xayyom she’riyatining batamom yo‘qolib ketmay, bir qismi bo‘lsa ham bizgacha yetib kelganiga shukur qilish kerak” 15 (A.Arberri,21.b). Xayyom o'zining ruboiylari bilan Ovro'pada, Amerikada juda katta shuhrat olgan, ulug‘ hurmat ko‘rgan bir sharq shoiridir. Ovropada, Amerikada uni tekshirib kitoblar yozilgan, ruboiylari tarjima qilingan, bu tarjimalarining eng yaxshisi, hatto o‘z go‘zalligi bilan Ovropa, Amerikada Xayyomning shuhratiga sabab bo‘lgan. Sharqda tosh bosmada bosilgan ba’zi "Umar Xayyom" nushalarida mingdan ortiq ruboiy bor. Holbuki, bularning hammasini Umar Xayyom ruboiylari deb qabul qilish mumkin bo'lmaydi. Umar Xayyomning ruboiylari uning asrdoshlari tomonidan esga ham olinmagani holda, bizning davrimizga kelib jahonning o‘nlab tillariga tarjima qilindi va olamshumul shaxrat keltirdi. Hozirgi paytda Umar Xayyomning ruboiylari soni haqida ham har xil fikirlar mavjud, Umar Xayyomga nisbat berilgan ruboiylar soni mingtaga yetib qolgani holda eronlil tadqiqotchi Zakoul-Мulk Muhammad Аli Furutiy ulardan faqat 48 tasi Umar Xayyomga tegishli hisoblaydi, qolganlarini keyinchalik qo'shilgan deb ta'kidlaydi.Biz Eronda chop etilgan аnа shu 48 ruboiyning 30 tilga tarjima qilingan nusxasini tadqiqotimiz manbayi sifatida tanlab оldik. Мa'lumki, Umar Xayyom ruboiylarining аsosiy mavzularidan biri “may” timsolidir. Umar Xayyom аsarlarining talqin qilishdagi asosiy baxs-munozaralar ham аynan ana shu “may”ning ma'nosini qanday tushunishdadir. Ba'zilar bu “may” tushunchasi ramziy ma'noga ega, desa boshqalar bu tabiiy may, deb ta'kidlashadi. Ammo shunisi borki, hech bir tadqiqotchi o'z fikrini matnga bog'lab isbotlashga urinib ko'rmagan. Bu holat “may”ning ma’nosi ming yil oldin qanday jumboq bo'lsa hozirgacha ham shundayligicha qolishiga sabab bo'lib qolmoqda.Biz buni akademik 15 O`sha kitob.:B.181. 16 Alibek Rustamovning “Hakim Umar Xayyom ijodining ta’limiy ahamiyati” maqolasida va boshqa olimlarning fikrlarini ko‘rib chiqamiz.Bu tadqiqotda “may”ning ma'nolar tarkibini aniqlash uchun hali hech bir tadqiqotchi tomonidan qo'llanilmagan usuldan foydalanildi. Bu usulning mohiyati shundaki, Umar Xayyom ruboiylaridagi barcha “may” so'zi ishlatilgan birikmalar aniqlandi va uni matnga bog'liq holda har tomonlama tahlil va ma’nolari tasnif qilindi. Unga ko‘ra akademik Alibek Rustamovning “Hakim Umar Xayyom ijodining ta’limiy ahamiyati” maqolasida quyidagilarni ko‘ramiz: “Birinchisi , may o'zining asliy o'rni bo'lmish xum ichidan o'zganing ta'sirisiz o'zidan o'zi qaynab, o'zini ko'rsatishga harakat qilganidan, oshiqlar ko'nglidagi yashirin ishq ham g'alayon qilib zuhur etishga intiladi. Ikkinchisi, may o'z zoti haddida muayyan bir shakilga ega emas, qaysi idishga tushsa, shu idishning ichki shaklini oladi. Huddi shuningdek, ishq aslan mutlaq bo'lib uning zuxuri muhabbat ahlining qobiliyati va iste'dodiga yarasha sodir bo'ladi. Oshiqlar orasidagi tafovut ishqning zotiy xususiyatiga emas, ularning ko'ngul idishiga bog'liqdir. Uchinchisi, mayning ham, ishqning ham siroyati yalpi jarayondan iboratdir. May kishining hamma a'zosiga ta'sir qilganidek, ishq ham oshiqning qon-u joniga kirib uning butun vujudini egallab oladi. To'rtinchisi, may o'zining ichkuchisini, ishq sevguchini mardu saxiy qilib qo'yadi. Ammo may masti pulni ayamasa ishq masti joni jahonini, bor-yo'g'ini baxshida qiladi. Beshinchisi, may ham, ishq ham kishini qo'rqmas va botir qilib qo'yadi. Lekin may botirligi oqibatni ko'ruvchi aqilning mag'lub bo'lishidan bo'lsa, ishq shijoati haqiqat nurining g'olibligidandir. Birinchisi shaxsni falokat-u halokatga olib boradi, ikkinchisi abadiy hayot-u saodatga boshqaradi. Oltinchisi, may ham, ishq ham kishi boshidan kibr-u havoni uchiradi va niyozu tavozuga tushiradi. Biroq ichkilikning oqibati horligu razolatdur, pok ishq natijasi izzatu sharofatdir. 17 Yettinchisi, may ham, ishq ham sirni fosh qiladi. Asrlar davomida ayon bo'lgan haqiqatu ma'rifat sirlarini ishq yuzaga chiqargan. Sakkizinchisi, may ham, ishq ham kishini behush qiladi. Ammo may behushligi nodonlik va g'aflatning eng tuban darajasidir, ishq behushligi esa sezgirlik va ogohlikning eng oliy martabasidir. To'qqizinchisi, mayparast mayni ichgan sari yana ko'proq ichkisi keladi, ishqparast ham ishq dardiga mubtalo bo'lgan sari yana ortiqroq berila boradi. Lekin ichkuchi borgan sari odamiylik qiyofasini yo'qota boradi, sevguchining esa insoniy fazilatlari orta boradi. O'ninchisi, may ham, ishq ham nomusu xayo pardasini ko'taradi. Biroq, ichgan o'zidan o'zgani haqorat qilib, halqqa ozor berishdan uyalmaydi, sevgan esa o'zgalar uchun o'zini xoru zor qilishdan or qilmaydi.Umar Xayyom o'zining bir ruboiysida shunday deydi: Qur'on kem mehin kalom xonand onro Gah-goh na bar davom xonand onro. Bar gerd-e piyole oyati:st muqim K-anlar hama jo mudom xonand onro. Ya'ni: Buyuk kalom deganlari qur'onni doim emas, goh-goh o'qiydilar. Piyola tegrasida bir oyat borki, uni mudom o'qiydilar. “Mudom” so'zining doim ichiladigan may degan ma'nosi ham bor. Bu so'z bu ruboiyda istiora tarzida haqiqiy ishqni bildiradi. Bu ishq olamu odamning paydo bo'lishiga sabab bo'lgan va u butun mavjudotni o'z qamroviga olgan” 16 . Endi filalogiya fanlar doktori, professor Hamidulla Boltaboyevning “Abdurauf Fitrat Umar Xayyom tadqiqtchisi” nomli maqolasida Fitrat qarashlarini ko‘rib chiqamiz. Ikkinchi qo‘lyozmani A. Arberri topib, bu ro‘boiylarning nasriy tajrimasi bilan 1949 yilda bosib chiqargan qo‘lyozma 1259 yilga tegishli bo‘lib, unda 172 ruboiy bor. Bu ikki qo‘lyozmaga yana boshqa manbalardan 39 ruboiy qo‘shilib, M.N.Osmonovning nasriy ruscha tajrimasi bilan birga bosilgan. Fitrat miqdoriy izlanishlarga qisqagina to‘xtalib, “Umar Xayyomga 16 O`sha kitob.:B.17. 18 nisbatan berilgan ruboiylarning hammasini ko‘rib chiqqan kishilar u haqida turli qarorlar beradilar” deyish bilan asosiy e’tiborni Umar Xayyomga nisbatan berilgan ruboiylarga emas, balki mana shu ruboiylar talqinidan kelib chiqadigan noto‘g‘ri baholashga qaratgan. Uning aniqlashicha, bunda xato talqinlar asosan uch ko‘rinishli bo‘lib, “Sharob, may majlislarini, ichkilikni maqtab bu qadar ruboiylar yozganini ko‘rganlar, uning oddiy bir sarxush (piyonista) deb qaror chiqardilar” Bunday talqin shoir ruboiylariga yuzaki qarash va uning ilmiy faoliyatidan behabarlik oqibatidirki, sho‘ro olimlari A.A. Bolotnikov, M.I. Zand va boshqalar haqiqatdan shoirning nafaqat mayparast ekanini tasdiqlashda shoshilganlar, xatto, Umar Xayyom hayotiga bag‘ishlangan Y.Ilyosovning qissasi ham “Sarmast munajjim" rukni bilan boshlangan. Fittat bunga javoban; “Xayyom saroy tabibi bo‘lgan, zamoninig olimi, hay’atshunosi, faylasufi, riyoziysi bo‘lgan taqvimni eng to‘g‘ri isloh qilgan, ilmiy hay’atda juda katta nufuz va faoliyat bilan ishtirok etgan. Hukmdorlarning ish soatlarini belgilovchi munajjimi sanalgan. Bunday bir odamning doimiy mastlim (piyonistalik) bilan mashg‘ul bo‘lib qolishi haqiqatdan albatta uzoqdir”, degan fikrlarini keltirib otadi.‘ Biroq olimning may-sharob bilan oshno bo‘lgani va uning benazir kuychisiga aylanganini qanday tushinish kerak? Bu savolga esa Umar Xayyom o‘rab turgan saroy muhitining tahlili orqali javob berilgan: “Saljuqiy saroyida munajjim, tabib ham nadim sifatlari bilan turgan Xayyomning shul hususiy bazmlarda, may-ma`shuqa kechalarida hech qolmasdan ishtirok qilganiga shubhamiz yo‘q. Va Xayyom ruboiylaridan ko‘pining shul kechalarda aytilganini qabul qilishga hech mone` yo‘q... Umar Xayyomning she`ri saroydagi xizmatlarning tashviqot qismini (ya`ni, qasidachilik) emas, kayf-safo kechalarini, may-ma`shuq majlislarini idora qilishni o‘z ustiga olgan. Va shu yo‘lda fors adabiyotida unutilmas, o‘lmas badialar yaratgan... Xayyom saroydagi bazm kechalarida ichgan. Doimiy sarxush, piyanista bo‘lmagan”. Ikkinchi bir toifa olimlar Xayyomni mutasavvif bilib, uning she`rlaridagi “may”, “bazm”, “qadah” so‘zlarini tasavvuf nuqtai nazaridan izlamoqchi bo‘lganlar. Bunday taxminchilar Ovrupa ham, Sharq olimlari orasida ham uchraydi. Fitratning nazarida, “Xayyomni so‘fiy gumon qilib, Uning mayini “hudoning ishqi” deb izoh qilishi esa, birinchi fikrdan ham uzoqroq, yanglishroqdir. 19 Xayyomning ruboiylari orasida shundaylari borkiy, tasavvuf asoslarini ular bilan kelishtirishning imkoni yo‘q. Xayyom hayot yo‘lidan habar bergan manbalar ham uning tasavvufdan yiroq ekanligini ko‘rsatgan .Masalan, Najmiddin Roziy “Mirsod- ul-ibod” kitobida Xayyomni daxriy, tabiiy, falsafaning moddiyunchilaridan ekanini yozadiki, mutasavvuv kishi daxriy bo‘lishi mumkin emas. Xatto, “Tatimatu-s-savon al-hikma”da Umar Xayyomning Imom G‘azzoliy bilan uchrashuvidan gapirilganda Xayyoming so‘fiy emasligiga ishora bor. Bu haqda Jamoliddin Abulhasan Kiftiy shunday izoh beradi: Ba’zi so‘fiylar ba’zi she’rlarning tashqi tomoniga qarab, uni o‘zlaridan sanaydilar, she’rlarini majlislarga kirgazadilar. Lekin u she`rlarning ichki tomonidan islom shariati uchun zaharli ilonlardir” 17 .-deb aytib o‘tgan. Bu tahlil natijasida “may”ning quyidagi nomlari aniqlandi: “may”-may, “sharob”- sharob, “boda”-boda. “abeangur”-uzum suvi, “doxlare raz”-tok qizi, “kimyo”-kimyo. Bu nomlar (kimyodan tashqari) hozirgacha ham mast qiluvchi ichimlik deb tushuniladi. Faqat “kimyo” so'zi birinchi marta Umar Xayyom ruboiysida “may” ma'nosida qo'llanilgan. Мау xur kez del qellet-o kasrat beberad Va andishe-ye hafad-o do mellat bebarad Parhiz makon z kimiyayi ke az u Yek jor'e xori hezar ellat bebarad. Tarjimasi: May ichgil kamu ko'p g'amin taratar, Yetmish ikki millat o'yin taratar Parxez tutma bu kimyodan o'zni kim, Bir qultumi ming illatni birda taratar. Bundan ko‘rishimiz mumkinkiy Umar Xayyomga nisbat(an) berilgan ruboiylarning hammasini ko'rib chiqqan kishilar uning haqida turli qarorlar beradilar. Sharob, may, majlislarini, ichkilikni maxtab bu qadar ruboiylar yozg'anini ko'rganlar uning bir sarhush (piyanista) deb qaror chiqaradilar. 17 O`sha kitob.:B.56. 20 Xayyomning uchinchi hil muhlislari borki, uni o'zining muhitidan yashaga-ni jamiyatning har turli ta’sirlaridan yuqori turgan bir dohiy deb biladilar. Uni milodiy XI asrdagi Sharq jamiyatlarining kishisi emas, XX asrdagi Ovropa jamiyatlarining odami kabi qabul qiladilar. Bizning fikrimizcha, Xayyom haqida berilgan shu uch turli qimmatda ham bir turli ifrot - tafrit borlig'i aniqdir. Umar Xayyomning may zikri qilingan ruboiylariga kelsak, ularning ko‘pi unga nisbatan berilgan o‘zgalarning ruboiysidir. Xayyomniki deb mingga yaqin ruboiy nashr etilgan ammo Xayyomshunos tadqiqotchilar aniqlagan, Xayyomga mansub ruboiylarning soni 178 tadir. I Bob bo‘yichа xulosаlаr 1. Fitrat “Fors shoiri Umar Xayyom” risolasida Umar Xayyomning hayoti va ijodini muhim, yangi manbalar, xususan, Xorazmda arab tilida Imom Zahiriddin Abdul Hasan al-Bayhaqiy tomonidan yozilgan “Tatimmatu-us - savvon ul - hikma” asosida ochib berishga muvaffaq bo’lgani ko’rildi; 2. “Fors shoiri Umar Xayyom” risolasi orqali Fitrat o’zbek xayyomshnosligini boshlab bergan adabiyotshunos ekanligi aniqlandi; 3. Mazkur risolada Umar Xayyom ruboiylari misolida ruboiy janrining kelib chiqishi va xususiyatlari kabi mumtoz poetikaning nazariy masalalariga ham javob berilgani kuzatildi; 4. Umar Xayyom ruboiylari mazmuni, ularda qo’llangan obrazlar tabiati tarixiy poetika nuqtai nazaridan tahlilga tortilib, baholangani, shuningdek, Sharqda u falakiyot va riyoziyotshunos, tabobat ilmlaridan xabardor olim sifatida tanilib, G’arbda esa asosan shoir sifatida tan olinib, kashf etilgani ko’rildi; 5. Fitrat fors adabiyotida Umar Xayyomning ruboiy janrining yirik namoyandasi ekanligini asoslab berish barobarida, turkiy adabiyotda ayni shu janrni shaklan va mazmunan Zahiriddin Mhammad Bobur boyitib, yetuk namunalarini yaratgani xulosasiga kelindi; 21 6. Shuningdek, Xayyomshunoslik Fitrat boshlab bergan jadid adabyotshunosligidan so’ng sho’ro va istiqlol davrida qayta baholanib, SH.Shomuhamedov, N.Komilov va boshqa qator olimlar ishlarida davom ettirilgani qiyosiy tadqiq etildi. 22 II. BOB. Fitrat “Bedilshunos” II.1 “Bedil” qissasining yaratilishi va ahamiyati Fitratning ko’plab asarlari qatori uning “Bedil” asari ham o’rganiladigan muhim material sifatida namoyon bo’ladi. “Bedil” asarining asosiy qahramonlari ikki yo’nalish-ikki xil fikr vakillari o’rtasidagi tahliliy jarayon bilan bog’liq. Asarga bu nom berilishining sababi shundaki, muallifning badiiy konsepsiyasi Bedil she’rlari va uning qarashlari orqali ifoda etiladi. Bunda asosiy obraz sifatida Qutlug’ gavdalanadi. Garchi asar ekspozitsiyasida Qutlug’ G’arb ta’limi asosida shakllangan yigit sifatida gavdalansada, asosiy qismda uning dunyoqarashi shakllanishida Sharqning, xususan, Bedil ijodining o’rni alohida ko’rsatiladi. Qutlug’da ilm olishdagi boshlang’ich davr va yoki o’z makonidagi vaziyatlar hamda qarashlar bilan konflikt ko’zga tashlanadi. Asarning asosiy mavzusi Bedil qarashlari bo’lgani holda uning o’z zamoni va shaxsiyatiga yondashuv Qutlug’ ta’sirlangan ilmiy muhit ham ko’zga tashlanadi. Fitrat ijodining bir jihati u o’zi haqida ko’p ma’lumot qoldirmagan. Tahlillar shuni ko’rsatadiki asarga ba’zi tahlilchilar asar qahramoni Qutlug’ga Fitratning avtobiografik obrazi sifatida qaraydilar. Ikkinchidan, asarda Bedil falsafasi takammul deb ta’riflanadi. Takammul bu Charlz Darvinning nazariyasi bo’lib bu evolyutsion qarash demakdir. Bu nazariyaga ko’ra inson maymundan tarqalgan ekani ta’kidlanadi. Fitrat Bedilni islom ta’limotiga ko’ra ta’kidlanadigan Odam Ato va Momo Havvo haqidagi aqidaga ishonmasligini aytadi, lekin bu yondashuv ajratib olinib tahlil qilingan ma’lumot. Bedil o’zining “Yaralmish” ruboiysida quyidagilarni yozadi: Sabo to‘zg‘itgudek bir kaft tuproq Qo‘shilgach qon ila, odam yaralmish. 18 Agar Bedil takammul g’oyasi vakili bo’lganda inson yaralgan va tuproqdan vujudga kelganini qayd etmagan bo’lardi. Faqat bugina emas, Bedil yana bir asarida: Kibr-u hasad bermas kishiga orom, Odamni mensimmay quvildi shayton,-deydi. 18 Мирзо Абдулқодир Бедил (1644-1721) - www.ziyouz.uz 23 Albatta, bu misralar Bedilning bu jihatdan islom e’tiqodidan chiqmaganini ko’rsatadi. Chunki, islomda shaytonning Dargohi ilohiydan quvilishi odam yaratilganidan keyin unga sajda qilishdan bosh tortgani uchun sodir bo’lgan, deb e’tibor qilinadi. Mana shu o’rinda asar yozilgan vaqtni aytishning ayni payti. Asar Nazir To’raqulov so’zboshisi bilan 1923-yilda Moskvada, Millat ishlari komissarligi qoshidagi, “Sharq” nashriyoti tomonidan arab tilida “Darvish” imzosi bilan bosmadan chiqadi. Ana endi asarning talqiniga ta’sir etgan omillarga to’xtalsak. Bu asar Fitratning Bedil haqidagi birinchi asari emas. U 1910-yillarda Bedil ijodi ustida ishladi. 1920-yillarda ham Bedilga bag’ishlab “Tong” jurnalida “Mirzo Bedil” nomli maqola chop ettirdi. “Bedil” asarini yozish ustida esa Moskvada yurgan kezlari kirishdi. Bunga uning Moskvada tanishgan asarlari turtki bo’ldi. Bu esa o’z-o’zidan asarga o’sha vaqtda sotsiolizm yuragi hisoblangan Moskvadagi targ’ibotlar, insonni mehnatga bo’lgan maylini yanada ko’tarish uchun bo’layotgan urinishlar muhrini qo’ygani va hatto Fitrat ham bu qarashdan nisbatan ta’sirlanganligini bildiradi. Uchinchidan, jamiyatning shakllanishi borasidagi xulosalarda mehnatkash xalqning ezilgani, uning ustidan hamisha quvvat bilan ekspluatatorlik qilingani qayd etadi. U buning sababchisi sifatida Bedil qalamga olgan fasod-podsholikni ko’rsatadi. Bu o’sha davrdagi sovet tuzumi mafkurasiga xizmat qiladigan yondashuv edi. Bilamizki, sovet tuzumi o’zining g’alabasini shunday tuzumga barham berish bilan qo’lga kiritgan edi. Tarix jadidlarni dastlabki yillarda sovet hukumatiga oz bo’lsada, umid bilan qaralganligini bayon qiladi. Fitrat ham shunday yondashdi, biroq natija uning o’ziga qarshi qurol bo’lib xizmat qildi. To’rtinchidan, Sharqning dunyoviy masalalarda ortda qolishini xalqning beparvoligi, buni anglab yetmasligi, unga bu narsalarni tushuntirishi kerak bo’lgan hukumat ham g’aflatda ekanligini ta’kidlab, Sharq xalqlarini o’rinli tanqid qiladi. Bu hol Yevropa davlatlari o’rtasida imperializm maydoni sifatida Sharqni nazarda tutayotganligi baholanadi. Yevropada ko’p bor urushlar bo’lib o’tganligining sababi ham aynan shu mulklarni taqsimlash uchun ekanligini nazarda tutadi. Bunda afkori umumiyaning e’tibor markazi ilm-fandan 24 uzoqlashgani siyosiy ong xalqaro munosabatlarni ilg’aydigan darajada emasligi ko’zda tutilgan edi. Bu holatni Bedildagi “tish osti (y)iringi yaralaydir” 19 iborasi bilan sharhlaydi. Beshinchidan, inqilobni ruslar tomonidan amalga oshirilgan ko’rinishi unga juda ma’qul kelgani masalani hal qilish usuli sifatida baholanadi. Bu ham yangi shakllanayotgan davlatga g’oyaviy xayrixohlik edi. Tarixdan ma’lumki tuzumlar evalyutsion va revalyutsion yo’l bilan isloh qilinadi, Fitrat revalyutsion qarash tarafdori bo’lganligi esa tarixdan ma’lum. Lekin bu uning birdaniga kelgan qarori emas. U xalqni kuzatdi, islohot yo’llarini tahFlil qilib shu fikrni qabul qildi. Asosiy yo’l sifatida ta’limni tanlaydi. Ta’lim – tarbiya masalasi islom dinining ham asosini tashkil etadi. Oltinchidan, Bedilning fikrlaridan dindor rahnamolar: shayxlar, domlalarga qarata aytilgan fikrlarni baholash. Bu tasavvuf vakillari bilan ba’zida dindan o’z nafsi yo’lida foydalanganlarning o’rtasida uchrab turadigan holatdir. Chunonchi, islom ko’z bo’yamachilikni qoralaydi. Munofiqlikni og’ir illat va katta gunoh hisoblaydi. Tasavvuf vakilligini da’vo qilib yo’ldan adashgan insonlar ham albatta yo’q emas. Bedil ana shularga nursiz qarata murojat qila deydi: “Sen shayxning etagini kirsiz ko’rib Xoja Ahmad Yassaviyning bizgacha yetib kelgan asari “Devoni hikmat” bo‘lib, unda ham shu kabi ma’nolar mavjud. 20 Ular asarda ustida kul (ya’ni oq), ichida ko’mir saqlaganga mengzaladi. Tasavvuf vakillariga xos xususiyat esa gunoh emas xatto shubhali narsalarni ham tark qilishdir. Albatta, Bedil ham mutasavvuf bo’lgani holda har zamonda bo’lishi mumkin bo’lgan kurmaklarga shunday keskin munosabatda bo’lishi tayin. Fitratning yondashuvidan emas juz’iy emas umumiy xulosa chiqarib olmaslik zarur. U riyokor nafsiga ergashganlarni qoralagi holda, dinida sobit turganlarni ham o’ziga do’st deb bildi (masalan, Munavvarqori Abdurashidxonov). Yettinchidan, Bedilga ko‘ra, havosi buzilganbu qorong‘u zindonni buzib tashqariga, ochiq havoga chiqishimiz kerakligini, butun tabiiy kuchlarni o‘zimizga 19 Abdurauf Fitrat. Tanlangan asarlar 5-jild. T, 2010. 19b 20 Bahromjon o‘g‘li O. A. Ahmad Yassaviyning “Devoni hikmat” asarida axloqiy tamoyillarning namoyon bo ‘lishi //Ustozlar uchun. – 2023. – Т. 45. – №. 6. – С. 11-16. 25 tapindirguvchi “hazrati inson” ekanligimizni bilib, unga ko‘ra harakat qilishimiz lozimligini aytib o‘tgan. Unga kim bo‘lsa bo‘lsin, o‘z zamonidagi insonlik jamiyatining qurilishidan rizo bo‘lmagan insonlarning ko‘pchiligini “saodat”dan uzoq ko‘rgan hamda shuning uchun qayg‘urgan bir faylasufdir. Bedil jahannam, jannat fikrlarini pardasi orqasida turib, el noni bilan qorinlarini to‘ydurib turgan shayxlar, zohidlarga uchraydir. Ularga-da jon acchig‘i bilan xujum qiladi. Shayxni etagini kirsiz ko‘rib, nursiz iymoniga aldanma! Bu jonlar qiyguvchi qilich yolg‘on tonga o‘xshaydir. Bunga ishonib yo‘lga chiqqanlarni halok qiladir. Tili misvikiyning tiliga o‘xshab ho‘l bo‘lsada bulg‘oqdir. Yurishi qo‘l tayog‘ining yurishi kabi quruqdir. Sirtida kul, yuragida esa ko‘mir saqlagan olovga o‘xshatadi. Yana shunday el ustuda yashaganlar, elni talab qorin to‘ydirganlar qatorida podshohlarni ko‘radi. O‘zlariga ahmoq bo‘la turib elning butun ishlarini qo‘lga olganlarini bir turli onglayolmaydir. Podshohlarning boshodagi “jig‘alarini”, tojli kulohlarini fonusga o‘xshatadi. Ularning boshlaridagi aqlni “fonus ichra o‘chib qolgan chiroq” deydi. Podshohlarning quyruqlari bo‘lgan beklar, buyuk mo‘rilarni ko‘radi. Zolimlar, yilonlar, chayonlar deb so‘kadi. Bu qahramon faylasuf bularning hammasini qatorlab yozgandan so‘ngra qarshisida xalqni ko‘radi. Xalq... mana shuncha tartibsizliklar, zulmlar, aldanishlar, baxtsizliklar qarshisida bir harakat qilmasdan, yan berib, tavakkal qilib, chorasizlik bilan yotgan xalq... Bedil bularga qaraydida, “ho‘kiz bilan eshshak bir oz xabarlik bo‘lmoq bilan inson bo‘lmasalar- da, inson bor oz xabarsizlik bilan eshshak bo‘ladir”, deydi. Sakkizinchida, Bedilga ko‘ra “xayot bir dengiz, biz uning tolg‘alarimiz. Tolg‘aning tabiatidan harakatni chiqarib bo‘lmaydi. Xayot bor ekan, bizning-da harakatsiz, tavakkal etib o‘tirishimiz mumkin emasdir”. Bedilga ko‘ra, inson jannatdan yerga tushmadi. U bukungu holiga kirmasdan burun hayvonlar qatorida xuddi shular kabi yurguvchi bir hayvon, maymun edi. Deb edil takidlab ketgan. II.2 “ Bedil ” qissasida obrazlar olami 26 Fitratning “Bedil’ risilasida obrazlar olami keng ko‘lamlidir. Biz oldin “obraz” tushunchasiga to‘xtalib o‘taylik. Obraz, badiiy obraz-voqelikni faqat san’atga xos usulda o‘zlashtiradigan xarakterlovchi estetik kategoriya. Estetika, san’atshunoslik va adabiyotshunoslik fanlaridagi o‘zak tushunchalaridan birini anglatuvchi terminga rus tilidagi ko‘p ma’noii “ obraz” so'zining “biror nimaning ongdagi aksi” (keyingi o'rinlarda “biror nimaning tasviri”) ma’nosi asos bo'lib xizmat qilgan. Termin sifatida “obraz” falsafa va psixologiyada ham faol qo‘llanib, bunda voqelikning, undagi narsa-hodisaning inson ongidagi aksi tushuniladi. Adabiyotshunoslikda “badiiy obraz” atamasi keng va tor ma’nolarda ishlatiladi. Keng ma’noda “badiiy obraz” deganda borliqning san’atkor ko‘zi biian ko'rilgan va ijodiy qayta ishlangan har qanday aksi (jonivorlar, narsa-buyumlar, hodisalar, tabiat obrazlari) nazarda tutilsa, tor ma’noda badiiy asardagi inson obrazi tushuniladi. Borliqni badiiy idrok etishni maqsad qilgan badiiy adabiyotning markazida inson obrazi turadi. Negaki, borliqning o'zida inson shu xil mavqeni egallaydi. Shunday ekan, badiiy adabiyotning borliqni idrok etishida inson obrazining asosiy vosita bolishi ham tabiiy va qonuniydir. Mazkur fikrni obrazlar tizimidagi darajalanish aniq-ravshan ko'rinadigan katta epik asarlar misolida tushunish va tushuntirish qulayroq. Sababi, epik asarlarda boshqa (tabiat, narsa-buyumlar, jonivorlar, hodisalar va h.k.) obrazlarning hammasi inson obrazini yorqin tasvirlash, atroflicha ochib berish maqsadiga xizmat qilayotgani yaqqol ko'zga tashlanadi. Badiiy adabiyotda inson obrazini tolaqonli yaratish, uni o'quvchi ko‘z oldida konkret jonlantirish uchun xizmat qiladigan qator vositalar mavjud. Bularga muallif xarakteristikasi, portret, badiiy psixologizm, personaj nutqi kabi badiiy unsurlar kiradi. Obrazga bevosita yozuvchi tomonidan berilgan ta’rif “muallif xarakteristikasi” 21 deb yuritiladi. Endi Fitratning “Bedil” risolasida obrazlar olamiga alohida to‘xtalaylik. 21 D.Quronov.Adabiyotshunoslikka kirish.:T “Navoiy universiteti” 2018.B.66. 27Bedil Fitrat “Bedil” risolasida bosh qahromonlardan biri qilib Qurlug‘ni oladi. Asarda muallif xarakteristikasida obrazning fe’l atvoriga xos sxususiyatlar umumiy tarzda 28Inson o`zi bo`lgani kabi ko`rsatsin,yo ko`rsatgani kabi bo`lsin Qutlug` Qutlug`ni eski maktabdoshi. Hamid Ovro`pada o`qigan ovro`pacha kiyingan,sharqdan ko`ra ovro`pani ustun ko`radigan obraz Qurbon Qutlug`ning eski maktab o`rtog`i bo`lib,bugunlarda Buxorada yangi maktab o`qiyuvchilari. Sharif va Egamberdi Salla-chopon kiyib yuradigan, 'Afkori umumiyda" ishlaydigan obraz. Rustam bayon qilinadi.Masalan, “Maskovda maktabning so‘ng sinf imtixonlarini yuqori darajada bitirib, ta’til paytini Buxorada o‘tkarmak uchun qaytgan bu yigit Qutlug‘ deganimiz bu yigit: Buxora madrasalarida o‘qigan paytlarida ham sheriklarida ko‘rilmagan bir erk, bir ozodlik ko‘rsatib yurar edi” Ko‘ryapmizki,birinchidan, Qutlug’ haqiqiy o‘z fikriga ega bo‘lgan Ovro‘pacha ta’lim olgan Rustam uning usti boshi haqida gapirganda ham bunday kiyimlarni maskovda borib kiyaverishini hozir esa salla chopon kiyishini takidlaganda ham Qutlug‘ ajayib tarzda javob beradi: -Siz “…” janoblariga ayting: elning ixlosini o‘zlaridan qaytarmoq istamasalar, unga foyda yetkazmoq yo’llarini topsinlar. Elni o‘zlaringizga ishontirmoq uchun unga salla-chopon emas, foyda ko‘rsatingiz. Siz ham elni salla-chopon bilan aldab tutamiz desangiz, eski hukumat odamlari bilan orangizda ayrma qolmaydir. Deb javob berishi orqali yozuvchu Qutkug‘ orqali o‘zini gavdalantirgan. Muallif xarakteristikasida umumiy tarzda zikr qilingan xususiyat asar davomida Qutlug‘ obraz xatti-harakatlari, gap so‘zlari orqali konkretlashtiriladi. Yoki bo‘lmasa “Ko‘chalar jimjit. Kimsa yo‘q. Xufton Nomozini o‘qib, uylariga kirgan “mo‘min” bandalarining hammalari uxlagan, ora-sira buy o‘lchilarning oyoq tovushlariga qarshu g‘urullab it tovushlarindan boshqa hech bir hodisaga uchramagan bu ikki o‘rtoq bir-birlariga gapirmasdan erksischa yurar edilar” 22 - Fitrat ushbu jumla orqali tabiat obrazini yatgan. -Tanbur adabiy, ishqiy bir ro‘mon o‘qir ekan kabi og‘ir bir muqaddimaga kirishdi. Uning titrak tovushi yolg‘iz havoni emas, singilarni-da, yuraklarni-da, titratib oyning sof, tiniq nuriga aralshib yo‘qolar edi, cholning o‘ynoqi barmoqlari tanburning avj pardalariga yaqinlashgach, ro‘monning fojiali yonuq bo‘limi boshlandi. Tanbur o‘zini butunlay yo‘qotdi. Qaynadi ingradi, talpindi yalindi. Ondan so‘ng yuqori pardalarga chiqdi-da, o‘z-o‘zini biroz ovutdi, so‘ngra to‘xtab qoldi. 23 – narsa obrazi yaratilgan. Fitratning “Bedil” risolasida fitrat inson obrazi orqali asar mohiyatini ochib 22 O`sha kitob.-B.8. 23 O`sha kitob.-B.9. 29 beradi. “Bedil” asarining asosiy qahramonlari ikki yo’nalish-ikki xil fikr vakillari o’rtasidagi tahliliy jarayon bilan bog’liq. Asarga bu nom berilishining sababi undagi asasiy munozara Bedil shaxsiyati va uning asari ustida borayotgani uchundir. Asar qahramonlari Qutlug‘dan o‘zga hech kim bedil ruboiylarini tushunmaydi uning misralarini o‘qib “voy-voy”lari, “ofarinlari” Bedilning so‘zlari uchun aytiladi halos. Uning tub fikrlarini esa hech tushunmaydi yo tushinishni istamaydi.Qutlug‘ esa Bedilning har bir qarashlarini tushuntirishga harakat qiladi. Ammo Qutlug‘ning so‘zlariga Qurbon qarshi fikr aytadi. -Bedilning kitobi katta bir dengizdir. Har kim o‘z idishiga yarasha bundan suv ko‘tardi. 24 Biz uning so‘zlarini to‘g‘irlab o‘qiymiz. Eshitguvchillarni har biri anglaganidan kayflanadi. Har kimning nima anglaganini so‘rab o‘tirmoq biz uchun og‘irdir degan javob qaytaradi Qurbon. Ammo majlisda o‘tirganlar Qurbonni emas Qutlug‘ning fikrini maqullab bedilning qarashlarini uning baytlaridagi tub ma’no nima ekanligini qanday obrazlar yaratganini tushuntirishini so‘raydi. Bedil ko‘b, muhim teran masalarini tushungan, tugunlarini yechmak istagan mutafffakkir bir adibdir. Uning so‘zlarida biz uchun unumli ko‘p fikrlar bor. Biroq Bedil bu fikrlarni so‘zlaganda so‘z o‘yinlariga beriladi. Juda ingichka munosabatlar topib majozlar, istioralar, jinoslar yasaydi. Asarda Bedil har bir baytidagi jumlalarida insonlarni nimagadir chorlaydi misol uchun: Inkori g‘ayr bosh, tasdiq in ast. Vo karb bad il dalili tavfiq in ast. Tabiati xalq az haqam bodil qarb Tarki taqlid gir tahdiq in ast. Ushbu baytda Bedil taqlidga, yani insonlarning har masalada o‘zlaridan yuqoriroqqa ergashib borganlariga qarshidir. Shunga hujum etmak istaydir. Aytadirkiy: Yolg‘izgina o‘z yo‘linga qayt. Boshqa hech narsani qabul etma. Hammasidan ton. Sening uchun tasdiq-da shul, taqiqda shuldir. Odamlarga ergasha 24 O`sha kitob.-B.11. 30 ergasha haqiqatdan uzoqlashding. Endi boshqalarga ergashmakni qo‘y, haqiqat shuldir. ”Insonlarning tabiatlariga ergashib qolgan bir-birlariga ergashmak haqiqat yo‘lining qaroqchisidir. Rasm-odatlarga bo‘ysinmoq esa tilaklarning to‘sig‘idir”. Bedil sharqning eng buyuk shoiri, ulug‘ faylasufidir. Bedil ko‘p muhim, teran masalalarni tushinib, tugunlarini yechish istagan mutaffakkir bir adibdir. Bedil insonni ko'b ko'taradir, ko'b yuqorilarga chiqaradi. Shaytonning Odamga topinmagani uchun mal'un bo'lgani to'g'risida bir hikoyat bor: hammamiz bilamiz Bedilga ko'ra, bu hikoyat insonning martabasini ko'rsatmak uchun bir ramz, bir kinoyadir. Buning tub ma'nosi shudirki: hazrati insonga topinmagan kimsa, kim bo'lsada, mal'undir: She'r: Hushe ki ramuzfaxmi chandu chun ast, Donad, k-iblis az chi rax mat'un ast? Ya'ne, on kas, ki hazrati insonro Masjud tasavvur nakunad, mal'un ast? Bedil kitobing ko'b yerida insonning o'z kuchini onglamayin tubanliklarda qolganini so'ylab qayg‘uradi. Insonlar o‘z fikrida ish yuritolmasligini o‘ylab qayg‘uradi. Bu bayt ham shu ma'nodadir. Hok shud fitrat bo pasti, lek mijgon barnadosht, V-arna az mo to ba bomi osmon yak zina bud. Bedilning bu so'zi, undan oldinroq yana Hindustonda o'tgan Fayziyning "Ma'rifati nafs" otli qasidasidagi shu baytni esga keltiradir: Bunyoni tust musta'di naqshi uluvvu sifl Hoh osmonu hoh zamin shav, muhayyariy. Bedilning ham Fayziyning "Ma'rifati nafs" qasidasiga o'hshatib yozgan bir qasidasida: Muhtari sad uruju nuzulast himmatat 31 To sar zi olami chi haqiqat barovari, - deganlarkim, fikrimcha, Fayziyning yuqoridag'i so'zini Fayziydan kuchsizroq qilib aytgan bo'ladi. Bedilga ko'ra inson mana shunday ulug' bir kuch ekanini bilmagani uchun ojizlikka tan beradir. Ojiz qolgach, butun balolar uning boshiga yog'ishi tabiydir. "Tish har zamon ost iringni yaralaydir". Bedil hozirgi maqolasida uch muhim nuqtani olib so‘ylaydir ular quyudagilar: Insonni o'z kuchidan habarsiz saqlag'an, uni tabiiy taraqqiyotlarinda tuta qolg'an sabablarning bittasi taqliddir. Shuning uchun Bedil boya o'quganimiz maqolasinda ikkinchi nuqta qilib taqlidni olgandir. Bedil taqlidning yovidir. O'z vijdonindan boshqasiga ishonmaydir. U "Tushunish bozorini axtarmish, toshi vijdondan og'ir kelaturgan bir tarozi topa olmamishdir": Ba chor suy taammul nayoftam Bedil, Tarazu ki garontar buvad zi dili sangash. "Rasm, odatlariga bo'yinsunib, taqlid bilan yashamoq o'lumdir. Chindan yashamoq istaganlar uchun bu sexrli, qorong'u zindonni buzib qutulmoq lozimdir": Zindagi dar bandu qaydi rasmu odammurdan ast, Dast dasti tust, bishkan in tilismi torro. Bedilning ko'ngli, vijdoni qaysi yoqni ko'rsatsa, ul shul tarafga qarab yo'l, manzil demasdan yuraveradir, chunki uni shu yoqqa olib borg'uvchi "shavq"dir. Taqlidchilar kabi boshqalardan kiralab olingan eshshagi yo'qdir: Ba har taraf kashadam dil, yakest jodavu manzil, Savori markabi shavqam, hari kiroya naboram. "Ko'ngul, vijdon kitobidan onglaganing fikrlar, bir nuqtagina ham bo'lsa, ko'z qorasi kabi to'fonlar, toshqinlar bilan siylanmaydir. Tashqaridan taqlid bilan to'plaganing fikrlar, kitoblar, daftarlar to'la bo'lsa ham, ko'zung ochilgach, kipriklar kabi tarqalib ketadir", deydi: On chi az nusxayi dil faxm kuni, agar hama nuqtaest 32 Chun mardumak to'fonish az jo name barad. Va har chi az horij jam' namoi, har chand daftar. Hast, dar chashm kushudane chun mija barham meho'rad. Taqlidchilarni insonlarning tabiatida buncha berkitib birlashtirgan sabab - Bedilga ko'ra, dindir. Shuning uchun o'quganimiz maqolasinda uchinchi nuqta qilib dinni olgan, unga ham tegib o'tgan. Yolg'uz bunda emas, Bedil yozuvlarining ko'b yerida bu "fikr"ga uchramak mumkindir. "Haq", "botil" so'zlarini eshita - eshita quloqlarim kar bo'ldi. Sinsin bu cholg'ular, men ko'nglumdan bir narsa eshitmak istayman" deb qichqiradir: Kar shudam, to chand sho'ri haqqu botil bishnavam, Bishkanad in sozxo to chize az dil bishnavam. "Minglarcha Ka'ba bilan unda o'qulg'usi duolarni o'z ko'ngli tegrasinda aylangan kishiga qurbon" qilib - da yuboradir: Hazor Ka'bavu labbayk mahvu shavqparaste Ki girdi dil chu nafs yak - du bor gardadu nolod. "Toshdan yasalg'an Ka'ba bilan butxonani bir - biriga urmoq, ushatmoq, bu ikki toshning urilishindan haqiqat uchquni chiqarmoq" istaydir: Go': Ka'bavu dayr bar sari ham shikanand Az jangi du sang otasham matlub ast. "Haqiqatni Ka'ba bilan butxonadan izlab, unga - bunga yugurib yurganlarni har yoqdan tosh bilan urilmoqda bo'lgan devonalarga o'hshatadir: Gohe ba Ka'ba madavamu gah ba suyi dayr, Devonaam zi har tarafam sang mezanand. "Bedil kabi vijdon puchmoqlarini kezib "tavof" qilg'uchi kishilar Ka'ba bilan butxonani o'z yo'llarini to'sib turgan toshlar" deb biladir: Sanga rahi hud shumorad Ka'bavu buthonaro, Har ki chun Bedil tavofi go'sham dilho kunad. Unga ko'ra, "Ka'basi - da, buthonasi -da haqiqat uylari emas, yo'lchilar qayerda 33 yo'ldin adashgan bo'lsalar, shunda bir manzil yasab" ketganlar: Ka'bavu buthona naqshi markazi tahqiq nest, Har kujo gum gasht rah sarmanzile orostand. "Ka'ba bilan butxonaning tomoshasi meni jamiyat orasindan qochtirib, cho'llarga ovora qildi. Chunki bunlarning qismog'i (tazyiqi) bilan mening joyimning (jamiyat orasining) havosi buzulgan edi" deb zorlanadir: Sayri dayru Ka'ba juz ovoragi hoyam nahost, Shud havogir az fishori in makonho joyi man. Bedilning bu so'zi ham qiziqdir: Nayrangi Ka'bavu dayr mahmilkashi davas chand 3-on jo ki maskani ust u ham habar naborad, "Tangriga erishmak uchun Ka'ba, buthona o'yunlariga berilib qachongacha har tomonga yuguramiz. Joyining qayerda ekanini uning o'zi ham bilmaydi!" demak istaydir. Qutlug'ning siri kutilmagan buncha ochuq, uzun so'zlari hammani shoshirtirgan edi. Mulla Qurbonning ko'zlari olaygan, o'zini zo'r bilan tutadir. Sharif bilan Egamberdi qayonga borishini sezdirmay yo'lning o'rtasinda turg'an odashg'anlar kabi tong'ib turalar. Halimboy bilan Rustam Qutlug'ning so'zini kesmak uchun yo'l ohtaralar. Qutlug'ning bu so'zlarini quvonib tinglab turgan yolg'izg'ina Hamid edi. Xar gul, ki didam, obilai xun chakidan ast, Yo rab, chi xar dan dili gulshan shukastaand? Deb ham qayg'udadir, xan bu xolning sabablarini izlaydir. “Yoqlik chegarasigacha butun borliq dunyosining alam, qayg'u tomonidan o'ralib olinganini” ko'radir-da,shunda turib birgina faryod eshitmaganlarga “Quloqsizlar!” deb qichqiradir: Xujumi dard pichidast, xasti to odam, Bedil, Tu xam gar go'sh dari nolaye xoxi shunid in jo. Bedil dunyoning bu holiga qayg'urgani kabi sabablarini- da oxtaradir. Taqlidchilik, rasm, odatchilik, din taassublariga uchraydir. Bunlarg'a yuqorida ko'rganimiz kabi xujumlar qiladir. Xalqning ishga emas, xayolga berilganini, oxirat, 34 jannat, jaxannam hayollariga botib, xaqiqatdan uzoq tushganlarini ko'radir. Bunlarga- da kop xukum qiladir: “Ko'b uzoqlarni o'ylab o'zimdan yiroqqa tushdim, oxirat fikrindan qaytib,bir ozda o'zimni tushunayin emdi”,- deydir. Magar az fikri iqbo boz garbam to ba xud oyam Ku az hud saxt bur aftodaam az durbinixo. Bedilg'a ko'ra, “tiriklik, hayot ikkinchi yo'la qaytmaydi. Bu uchqunnung ko'rinishi bir dafagina bo'ladir”: Zindag'i maxrumi takror astu bas, In shararro jilva yak barastu bas. Bu jamiyatning nari tomonida mavhumotdan boshqa . Mirza Bedil, har bir kishi ma lum hunarni, ma lum kasbni o’rgansin, deb talabʼ ʼ qildi, ishyoqmaslar va faqirlarni tekinxo’rlar deb tanqid qildi. U o’zining “Chor unsur” degan kitobida bunday deb yozdi: “To fazlu hunar oinapardoz nashud, 3-iqbol dare ba run kas boz nashud” 25 Ma nosi: “Hunar egallanmaguncha, kishi yuziga iqbol eshigi ochilmadi”. Bedil ʼ ko’p sayohat qildi, Hindiston asl hayotining xilma xil tomonlarini ko’zdan kechirdi. O’z davrining olimlari, shoirlari va rassomlari bilan yaqin aloqada bo’ldi. Masalan, ko’p yillar davomida do’st bo’lgan hind rassomi Itup Chatr to’g’risida xotira yozgan. Bularning hammasi Mirza Bedil qarashlarida sufizmdan, mistitsizmdan panteizmga —"vaxdati-mavjud”ga o’tish evolyusiyasida muhim rol o’ynadi. Mirza Bedil xalqni jabrlovchilarga, zolimlarga nafrat bilan qaradi, mustabid hukmdorlarni qoraladi. Muhammad A zamshohning o’z sha niga 9bag’ishlab maqtovli she rlar yozib berish ʼ ʼ ʼ to’g’risidagi taklifini rad qildi. Bedil bunday yozgan edi. “Bedil, moro xarzadaroi shon nest, Mazdi miru sitoishi sulton nest. 3-in dast kalome, ki zi mo meshunavi, 25 Бедил. Куллиёт. «Чор унсур». Литогр. нашр., Бомбей, 1299 й. X., 101-бет. 35 G’ayr va isxori xizmati yoron nest” 26 . Ma nosi: “Bedil, bemaza gapirishlik mening sha nimdan emas. Men sultonlarniʼ ʼ maqtamayman, shahzodalar sharafiga madh aytmayman. Mennng she rlarimda ʼ birovning madhiga aytilgan misralar bo’lsa, do’stlar va maslakdoshlarim sha niga ʼ aytilgandir”. Mirza Bedil o’z nazariy ishlarini davom ettira borib, hind, arab, fors, O’rta osiyo xalqlari adabiyoti, san ati, falsafasining katta boyliklarini o’rgandi; o’z ʼ davrining madaniyatli kishisi bo’lib yetishdi. U Jomiy, Sa diy, Attor, Hofiz, ʼ Navoiyga kabi va boshqa shoir-olimlarning asarlarini ehtiros va qunt bilan o’rgandi. Sa diyning oliyjanob fikrlari hamda uning o’tkirligi Bedilga o’z ta sirini ʼ ʼ o’tkazganligini alohida ko’rsatib o’tish kerak. Sa diyning ta siri bilan u o’ziga ʼ ʼ “Bedil” (ya ni. “dilsiz”) degan taxallus qo’ydi, haqiqatda esa Mirzo Abdulqodir ʼ ajoyib qalb egasi, aqlli, ziyrak fikrli kishi edi. Abdulqodirning “Bedil” taxallusi: ” o’z qalbini sevgan, ko’nglini o’z ishiga (fanga, adabiyotga) bergan” degan ma noni ʼ bildiradi deb o’ylaymiz. Bedil falsafa tarixini o’rgandi. Ma lumki, hind, arab, Eron va ʼ O’rta Osiyo madaniyatining rivojlanishiga faqat Pifagor, Aflotun, Aristotel (Arastu), Gippokrat, neoplatonchilar ta limotlarigina emas, qadimgi zamon materialistik ʼ falsafasi, xususan Demokrit va Epikur qarashlari ham ta sir ko’rsatdi. Mirza Bedil ʼ Aristotelni yuksak darajada hurmat qilgan. O’zining “Irfon” nomli kitobida Aflotunni bir-ikki so’z bilangina eslagan xolos, ammo shu dostonning bir necha sahifasini Aristotelga hamda uning qarashlarini tahlil qilishga bag’ishladi. Sharqning barcha mashhur mutafakkirlari kabi Bedil xam Aristotelni “donolikning birinchi muallimi”, “butun inson tabiatining mukammallanish namunasi” 27 deb atadi. Bedil Aristotel nomi bilan adolatni haqqoniyatni, bilim va ma rifatni, o’z vataniga nisbatan halol va sofdil ʼ bo’lishlikni kuylaydi. Shundan keyin Bedil Aristotelning fizikasi, borlik, materiya, shakl haqida to’xtab, Aristotel muvaffaq bo’lgan bilimlar bilan chegaralanib qolmoq yaramaydi, deb ta kidlaydi. Borliq va inson muammolari Mirza Bedil ijodida asosiy ʼ o’rin tutdi. Lekin bu masalalar uning ko’p sonli asarlarida turlicha ifoda qilinadi. 26 Бедил. Куллиёт. Суз боши. 27 I.M.Muminov. Mirzo Bedilning falsafiy qarashlari – Toshkent, 1958 36 Bedilning ijodiy faoliyati 1670-yilda boshlandi va XVIII asrning 20-yillari boshigacha, ya ni 50 yildan oshiq davom etdi. Ana shu yarim asr davomida uningʼ qarashlari murakkab evolyusiya yo’lini o’tdi. Buni iqror etgan mutafakkirning o’zi quyidagicha yozadi: “She ram, ki ba sad zabon furud omadaast, ʼ Dar chandin vaqtu on furud omadaast. Tavrot nabud, to biguyam ki xama Yakbora zi osmon furud omadaast” 28 . Ma nosi: “Yuz xil tilda, ya ni mazmunda aytgan mening she rlarim turli ʼ ʼ ʼ vaqtlarda aytilgandir. Mening she rlarim tavrot emaski, ularni birdan osmondan ʼ tushgan desam”. Shu fikrni Bedil yana suyidagi satrlarda ifoda kildi: “Bedil, dar nusxai ramuzi ash or, ʼ Aybam nakuni ba nuktahoi bekor, Hush dor, ki dar nazmi vujudi inson Chun noxunu must uzvi balans bisyor” 29 . Ma nosi: “Bedil, mening she rlarimdagi bekorchi gaplar uchun meni ayblama! ʼ ʼ Inson tani nazmida tirnoq va junlarga o’xshash behis unsurlar borligini esda tut”. Bedilga ko‘ra, xayot dengizining tomchilari bo‘lgan insonlardan har biri inju kabi sof, qarasiz edi. Har kimning ko‘zi o‘z ulushi bilan to‘ygan edi. Oralaridaozlik- ko‘plik janjallar yo‘q edi. Ishdan ojiz qolganlarning ham qo‘llari quruq qaytmas edi. Xushachinoni kishti bekori Mekashidan zahvati xori... Har qadar sa’i notovon gardir, Hirs g‘olib shudu hasad bolib. Ishsizlik xirmonidan boshoq terib yurganlar, yani yalqovlikdan, dangasalikdan talanib yashaganlar, albatda xo‘rlik chekadir. Bular tirishmakdan kechgan, 28 Бедил. Куллиёт. Рубоиёт... 29 Бедил Куллиёт. Суз боши. 37 dangasalangan sayin hirslari ortib, hasadlari o‘sa borar edi. Bunday shaxslar o‘ziga o‘xshagan bo‘sh so‘zliklar bir sar-sari uyushdilar. Bu qo‘shchilar tilaklariga erishib, xayotini tekin qilib turadilar. Qachongacha bizning qayg‘ularimiz, yuraklarimizda tugunlanib qolar. Bundan so‘ngra borliq hayot xirmoniga ofat olib chiqamiz. Bularning tinchliklarini buzamiz. Foydalarini biz bilan ulashsalar, unimlaridan bizning ham ulishimizni bersalar, bizdan qutuladi. Shunday qilib qo‘shchining bir yil ter to‘kib to‘plagan hosillarini bir daqiqalik harakatlari bilan soliq deb ola boshladilar. Shu bilan soliq yig‘uvchi uyushmalar paydo bo‘ldi. Mirzo Bedil hayotning mazmun-mohiyatini inson manfaatlari uchun xizmat qilish va o’zidan yodgorlik qoldirish belgilaydi, degan g’oyani ilgari suradi. Mutafakkirning tahkidlashicha, bu dunyo go’zallik va ezgulik namunalariga to’la. Shuning uchun ham unga befarqlik yotdir. Bedil insonning hayotini doimiy harakatda, izlanishda, o’qish-o’rganish va ilm-hunarni egallashda, deb biladi. Inson hayotining mahnosini axloqiy go’zallikda ko’radi. Axloqan go’zal insongina o’zidan yaxshi nom qoldirib, mazmunli hayotga musharraf bo’la oladi. Shu o’rinda tahkidlash joizki, bugungi kunda “ommaviy madaniyat” degan niqob ostida axloqiy buzuqlik va zo’ravonlik, individualizm, egotsenirizm g’oyalarini tarqatish, kerak bo’lsa, shuning hisobidan boylik orttirish, boshqa xalqlarning necha ming yillik an’ana va qadriyatlari, turmush tarzining ma’naviy negizlariga bepisandlik, ularni qo’porishga qaratilgan xatarli tahdidlar odamni tashvishga solmay qo’ymaydi. Ularga qarshi kurashishda ajdodlarimizning boy ma’naviy merosi, axloqiy go’zallik haqidagi qarashlari muhim omildir. Prezidentimiz o’zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida bu masalaga alohida to’xtalganligi ham fikrimizning dalilidir. Unda tahkidlanishicha, hozirgi vaqtda ahloqsizlikni madaniyat deb bilish va aksincha, asl ma’naviy qadriyatlarni mensimasdan, eskilik sarqiti deb qarash bilan bog’liq holatlar bugungi taraqqiyotga, inson hayoti, oila muqaddasligi va yoshlar tarbiyasiga katta xavf solmoqda va ko’pchilik butun jahonda bamisoli balo-qazodek tarqalib borayotgan bunday xurujlarga qarshi kurashish naqadar muhim ekanligini anglab olmoqda. Bu haqda fikr yuritganda, bizning ulug’ ajdodlarimiz o’z davrida komil 38 inson haqida butun bir axloqiy mezonlar majmuini, zamonaviy tilda aytganda, sharqona axloq kodeksini ishlab chiqqanliklarini eslash o’rinli. Ota-bobolarimizning ongu tafakkurida asrlar, ming yillar davomida shakllanib, sayqal topgan nomus, uyat va andisha, sharmu hayo, ibo va iffat kabi yuksak axloqiy tuyg’u va tushunchalar bu kodeksning asosiy mahno-mazmunini tashkil etadi. Bedil falsafasida ham, mutafakkir idealidagi insonlarning axloqiy go’zallligi ham yuqorida qayd etilgan fazilatlar muhim o’rin tutadi. Mirzo Bedil inson hayotining mahnosini axloqiy go’zallikda deb bilar ekan, o’zining hayotini ham shu asosda qurishga intilgan. Bu o’rinda mutafakkir-shoirning quyidagi bayti diqqatga sazovordir: Bedil, o’zni qancha tanlab ko’rmadim, Lek kamol afsuni damin urmadim. Yuz shukurki, odob iqboli kulib, Hech kimdan ortiqman, deya yurmadim1. Faylasuf o’z qarashlarini shehriy misralarda ifodalab, barcha kishilarni go’zal xulqqa oshno bo’lishga chaqiradi. Bunda asosan kamtarlik, oliyjanoblik, himmat va g’ayrat kabi axloqiy fazilatlarni madh etishni o’zining maqsadi, deb biladi: Osmon bo’lsang yerga egilmoq yaxshi, Tuproq bo’lsang ko’kka intilmoq yaxshi. Notavon, bechora bo’lmagil zinhor, G’ayratda, himmatda bo’l porloq, yaxshi. Bedil taxlimotidagi hayo, uyat, andisha kabi axloqiy qadriyatlarni taxhlil etganimizda, ularni O’rta Osiyo mutafakkirlari ijodi bilan hamohangligini ko’ramiz. Masalan, Yusuf Xos Xojibda ushbu tushunchalar haqida shunday deyiladi: “Ikki olamda ham odamga kerakli narsa yaxshi fehl va xushxulqdir. Ikkinchidan sharm- hayo, andisha, uchinchidan rostlik-to’g’rilik ham zarur narsadir. Mana shu fazilatlar tufayli odam baxt topadi. Uyat, andisha kishini yaramas ishlardan tiyadi, hayosizlik odam uchun o’xshashi yo’q illatdir. To’g’rilik, hayo va xushfehllik jam bo’lsa olam- olam sevinch demakdir”. Bu kabi fikrlar Alisher Navoiyning axloqiy qarashlarida ham mavjud. Masalan, “Vafosizda hayo yo’q; hayosizda vafo yo’q. Agar kimda bu 39 ikki sifat bo’lmasa - unda imon ham yo’q” . Bedil bu g’oyalarni davom ettirar ekan, uyat, hayo kabi axloqiy tushunchalarning inson hayotidagi ahamiyatini ochib beradi. Bu tushunchalarning mohiyatini inson ongiga yetib borishi uchun ularni xolisona tasvirlashga harakat qiladi: Yo’lbars ila sherni yengan mard kishi, Bo’yin egib tursa, bu hayo ishi. SHarqda mardlik bu faqatgina jangda qahramonlik ko’rsatish, o’zini xavf-xatarga solish emas, balki oriyatli, hayoli bo’lish bilan belgilanishi Bedil satrlarida ham o’z aksini topgan. Kimniki rahbari bo’libdi hayo, Uni mahv etolmas ofat va balo... Fitratingdan judo bo’lmasin hayo Oyoq ostingga boq, bo’lma beparvo... Bo’lmasa sharmu hayodan ter, tarovatsiz husn, SHabnami yo’q toza guldin yaxshidir qog’oz gul4. Yuqoridagi baytlardan ko’rinib turibdiki, hayo, uyat insonning bezagi. Inson o’zining axloqiy fazilati orqali haqiqiy o’zligini anglaydi. Hayoli insonda tarovat va go’zallik mavjuddir. Bedil hayo bilan mardlikni uyg’unlikda ko’radi. U quyidagi rubboiysida shunday deydi: Hayo tuxmin qo’ldan bersa gar odam, G’ayrat binosining qaddi bo’lur xam. Soqoldan lof ursa ishonma unga, Nomus qo’ldan ketgach, qolmas mardlik ham1. Hayoli kishi diyonatli, oriyatli, samimiylikni o’zida mujassamlashtirgan bo’lishini Bedil atroflicha ifodalab bergan. Inson hayosiz bo’lsa, u qadr-qimmatini yo’qotgan, nafs balosiga duchor bo’lgan inson qiyofasidagi maxluqdir. Or-nomusni ardoqlash, unga amal qilish zaruratini anglagan Mirzo Bedil hayo axloqiy tushunchasi orqali sharqona axloqiy go’zallikni yana bir pog’ona yuqoriga ko’taradi. Shoir axloqiy qadriyatlar haqida fikr bildirganida, mardlik, sharmu-hayo, odob, fidoyilik bobida o’rnak bo’luvchi insonlarni qadrlaydi. Bedilning zamondoshi bo’lgan Zebunniso ushbu sifatni o’zida jo etgan holda quyidagi baytni yozadi: Layli zotidan esam-da, dilda Majnuncha havo, Tog’u-tosh kezgum kelur, lekin yo’lim to’sgay hayo. Ayniqsa, bugungi milliy qadriyatlarimizga e’tibor kuchaygan bir vaqtda, yoshlarimiz ongiga hayo tushunchasini chuqurroq singdirish nihoyatda muhimdir, chunki mutafakkirlar takidlab o’tishganidek, hayo qo’ldan ketsa mardlik ham, ezgulik ham, 40 insoniy hayot go’zalligi ham yo’qoladi. Axloqiy go’zallikning muhim qirralaridan biri, hayo ekanligi Bedil taxlimotida o’zining yorqin ifodasini topgan. Bedil go’zal axloqqa erishishning yo’l-yo’riqlarini ko’rsatish bilan bir qatorda, umuman go’zal axloqning o’zi nima? - degan savolga ham javob beradi. Mutafakkir ilgari surgan g’oyaga ko’ra, har kim engiltaklik qilib yomon hislatlarni oshkor etsa, u xoh bilimdon bo’lsin, xoh nodon bo’lsin xalq nafratiga duchor bo’ladi. Olamni zabt etuvchi yaxshi va ezgu narsa axloq go’zalligi sanalib, buni barcha mahqul ko’rishi tahkidlanadi: Olamni zabt etar go’zallik bilsang, Axloqiy husndir, shuni de har on. Bedil ilgari surgan axloqiy qadriyatlar orasida “ karam ” tushunchasi muhim o’rin egallagan. “Karam” axloqiy tushunchasi mutafakkir tomonidan inson kamolotida, uning mukammallikka erishishda ustuvor qadriyatlardan biri sifatida talqin etiladi. Mutafakkir “karam” tushunchasi haqida fikr bildirganda, o’zidan oldin yashab o’tgan allomalarning qarashlariga tayanib, ularni yangi mazmun bilan boyitadi. Masalan, mutafakkirlarning asarlarida ilgari surilgan “karam” tushunchasi, Bedil taxlimotida yanada rivojlantirilganligini ko’rishimiz mumkin. Jumladan, Alisher Navoiy “Mahbub ul-qulub” asarida karam tushunchasiga to’xtalib, shunday degan edi: “Karam - bir jafokashning og’ir yukini ko’tarmoq va o’sha yukning mashaqqatidan uni qutqarmoqdir. Karam - birovning tikanli mashaqqat yukini ko’tarmoq va tikan sanchilishidan guldek ochilmoq va shu qilgan ishi haqida og’iz ochmaslik. Hech minnat qilmaslik, aslo yuziga solmaslikdir. Karam va muruvvat - ota - onadirlar”2. Mirzo Bedil esa, yaxshilik karamdan iborat, deb hisoblaydi. Ul zot o’z fikrini davom ettirib, shunday deydi: Karam dasturxoni yoyilgan nafas, Baxillik dilingdan yiroq bo’lsa bas. Mutafakkir ezgulik, saxiylik, ulug’vorlik, yaratish, obodonlashtirish, dehqonchilik kabi barcha hislatlarni “karam” tushunchasi orqali ifodalaydi. Bedil ilgari surgan “karam” tasavvuf ahli tavsifida ham “ulkanlik”, “buzrugvorlik”, “mardlik”, “yaxshilik” mahnosida ishlatiladi: Borliq o’zgarishi derlar o’limni, Yo’qolmasligimiz asosi Karam. Bedilning yuqorida keltirilgan fikridan shunday xulosa chiqarish mumkinki, insonning o’tkinchi umrini abadiylikka aylantiradigan vosita karamdir. Bedil ilgari surgan axloqiy qadriyatlar orasida mehnatsevarlik ham o’ziga xos tarzda talqin etilgan. Uningcha, Allohni rozi 41 qilmoqchi bo’lgan inson xalq farovonligi yo’lida mehnat qilishi va zahmat chekishi zarur. Mirzo Bedil kishilarning qadr-qimmati va afzalligini mehnatda, deb biladi. Xalqqa xizmat ayla uni o’yla doimo, Bu tomosha olamida o’zingga qo’yma bino. Bedil hunarsiz, biror-bir mehnat bilan shug’ullanmaydigan kishilarni qattiq qoralagan. O’zining “Irfon” asarida ul zot “Ish qilmasdan mukofot izlash uyatsizlikdir. Ey, tadbir ishi izlashga, istashga eringanlar. Bekordan bekor xohlash uyatdir. Dangasalikni tavakkul deb atab, xom tasavvur qilibsan” - deydi. SHoirning takidlashicha, mehnat qilish, muayyan kasb-hunar bilan mashg’ul bo’lish insonni kamolot sari yetaklaydi, uni baxtli-saodatli qiladi. Bedil dehqonchilik, hunarmandchilik va ilmning rivojlanishi xalq turmushini yaxshilashini, davlatning mustahkamlashini mahlum darajada anglab yetgan. Bedil inson qadr-qimmati, axloqiy go’zalligi molu-dunyo bilan emas, balki mehnat, ilm-hunar bilan belgilanadi, degan fikrda qathiy turadi. “Hunar egallamaguncha kishi yuziga iqbol eshigi ochilmaydi”. Uningcha, mehnat bilan band bo’lmagan odam marvaridsiz chig’anoqdek befoydadir. Bedilning tahkidlashicha, ipak yoki oddiy matodan tikilgan ust-bosh odamning xulq-atvori, haqiqiy qiyofasini belgilashda asosiy omil bo’la olmaydi, balki insonning axloqiy qiyofasi mehnatda, savobli ishlarida bilinadi. Mutafakkir mehnat to’g’risida gapirib quyidagi fikrni aytadi: Joma xoh atlas, xoh palos, Shaxs botil nameshavad zi libos. Mahniash ravshanu taqaddusi rang, Az siyohi xat nadorad nang. Ma’nosi : libos xoh atlasdan, xoh polos matodan bo’lsin, bari-bir kishi kiyimda yashirina olmaydi. Rangda mahno sof, ravshan bo’lganidek, inson o’z xatti-harakatida ko’rinadi. Xat qoraligi bilan yomon ish emas, aksincha, xat inson uchun juda muhim va favqulodda foydalidir. Faylasuf-shoir ilm-hunar egallashda har bir inson axloqiy mezonlarni, jumladan insof, kamolotga intilishni o’ziga rahbar qilib olishi kerak, degan g’oyani quyidagi misra orqali ifoda etadi: Zabt etayin desang sen ilmu hunar, Insof, kamolni et o’zingga rahbar. Faylasuf insonning ilmli, hunarli bo’lishida va kamolot sari intilishida, albatta, ustozlar ko’magi zarurligini takidlaydi. Ustozning zarurligiga dalil ko’pdir, ustozga 42 ergashmasdan ishining mehnati samara bermaydi. Zero, ustozga, ota-ona hamda kattalarga hurmat, xalqimizning azaliy axloqiy qadriyatlaridan sanaladi. Bedil shehriyatida bu yana bir bor o’z isbotini topgan. Ma’naviy merosimiz, axloqiy qadriyatlarimiz tiklanayotgan bir paytda ushbu ustoz-shogirdlik odobi muhim o’rin tutadi. Bedil o’zining axloqiy qarashlarida sabr-qanoat tushunchasiga alohida e’tibor qaratadi. U sabrqanoatga taalluqli ibratli hikmatlarni o’z asarlarida ko’plab tilga oladi. Bedil sabr axloqiy tushunchasining ahamiyati haqida “Irfon” asarida shunday deydi: “Sabr qilding, dam ham olding, havodan nafas tortding. Sabr va tirishish dengiz va gavhar singari har ikkisi ham kerakdir». Sabr-qanoat, bardosh SHarq xalqlarining qadimiy muqaddas fazilatlaridan biridir. Shoir sabrtoqat haqida yuqoridagi fikri bilan cheklanib qolmasdan, bir ruboiysida quyidagilarni yozadi: Surgalmoq bo’larkan qay ishga yo’ldosh, Tartibga solajak sabr ila bardosh. Bino qurish fikri gul ochar ekan, Mehmor qalbin bosar avvalgi zil tosh. Darhaqiqat, dunyoda katta ishlarni amalga oshirish, orzu-maqsadga, baxt-saodatga erishish uchun insonga sabr, bardosh kerak. Mehmor ham biron muhtasham binoni qurish fikrida bo’lsa, avvalo u o’z ko’nglida sabr toshini tuyishi, faylasuf tomonidan chiroyli badiiy iboralar bilan ifodalangan. Axloqiy tamoyillardan bo’lgan “sabr”ning ahamiyatini tushunib yetish bugungi kunda yana ham dolzarbdir. Chunki baxtli kelajak qurishda, demokratik jamiyat barpo etishda, islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishda yurtimizning har bir fuqarosidan sabrli bo’lish talab etiladi. Barchamizga mahlumki, inson o’zligini anglagani, nasl-nasabini chuqurroq bilgani sari yuragida Vatanga muhabbat tuyg’usi ildiz otib ulg’aya boradi. Bu ildiz qancha teran bo’lsa, tug’ilib o’sgan yurtga muhabbat ham shu qadar yuksak bo’ladi. Tarix haqiqati shuni ko’rsatadiki, tomirida milliy g’urur, Vatan ishqi jo’sh urgan odamgina buyuk ishlarga qodir bo’ladi. Bunday olijanob tuyg’u Bedil axloqiy qarashlarida ham keng o’rin olgan. Darhaqiqat, vatanparvarlik tuyg’usi yurtning ravnaqi va buyuk kelajagiga asos bo’ladi. Bedil vatan deganda bir parcha tuproqni tushunadi. Bu tuproq onaning 43 mehriga qiyoslanadi. SHu bilan birga ikki dunyoning mag’zi ham shu tuproq, deb qaraladi. Tuproqqa mehr qo’yish aslida bu vatanga mehr-muhabbatli bo’lish ramzidir. Vatan nihoyatda keng tushuncha. Ona zamin, yashayotgan makonimiz, tug’ilib o’sgan tuproq - bularning barchasi vatandir. Faqat shu makon, tug’ilib-o’sgan tuproqgina senga mehr beradi, azoblardan xalos etadi, deb tahriflaydi Mirzo Bedil. Bedil falsafasida vatanni sevish insoniy burch sifatida qaraladi. U insonni har qanday vaziyatda ham vatanni sevishga, u bilan hamnafas bo’lishga chaqiradi. Vatan boshiga og’ir kunlar kelganda jonining huzurini o’ylab, vatanni tark etuvchilarni nihoyatda qoralaydi. Ularga bo’lgan nafratini yashirmaydi, vataniga xiyonat qilganlarni go’yo yonib o’chgan chiroqqa o’xshatib shunday deydi: Kimki g’animat deb vatandan ko’char, Boshqaga ham ko’ngil qo’yolmay o’tar. Uchqun toshdan ajrab chiqqanidan so’ng, Qancha ardoqlama, bari bir o’char1. Vatanni sevish azal-azaldan chin insoniy fazilatlardan biri hisoblangan. “Vatan ravnaqi” bugungi milliy mafkuramizning asosiy g’oyalaridan biridir. SHu fazilatning namunasi bo’lgan vatan qahramonlari yurtimizda ko’plab to’iladi. Masalan, vatanimiz o’tmishida qahramonlik ko’rsatgan To’maris, Shiroq, Spitamen, Najmiddin Kubro, Temur Malik, Jaloliddin Manguberdi, pahlavon Mahmud, Mahmud Tarobiy, Amir Temur, Madali Eshon va boshqalar ajnabiy bosqinchilarga qarshi ozodlik uchun kurash olib borib, vatan’arvarlik namunalarini ko’rsatdilar. SHayx Najmiddin Kubroning mo’g’ul bosqinchilariga qarshi kurashda “Yo hayot, yo mamot!”,”Yo Vatan, yo sharafli o’lim!” deb dushmanga qarshi kurashga chorlagan hayqirig’i vatandoshlarimiz qalbida o’chmas iz qoldirgan. Vatandoshimiz Jaloliddin Manguberdining qahramonligiga Chingizxonning o’zi tan berib: “Otadan dunyoda hali bunday o’g’il tug’ilmagan, u sahroda sher kabi g’olib jangchi, daryoda nahang kabi botir”, - deya hayratga tushib aytgan ga’lari tarixiy manbalardan mahlum. XX asr o’rtalarida vatan mustaqilligi uchun qurbon bo’lgan Ch`o’lpon, Fitrat, Qodiriy kabi ulug’ vatandoshlarimiz ham o’zlarida vatan’arvarlik tuyg’usini jo etib, to bugunga qadar xalqimiz qalbida abadiy yashamoqdalar. O’zbekiston prezidenti Islom Karimov “O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li” risolasida taraqqiyotimizning ijtimoiy-ma’naviy sohasidagi shart-sharoitlari haqida fikr bildirar 44 ekan, vatan’arvarlikka alohida to’xtalib, “Mustaqil o’zbek davlati – xalqimizning tarixiy yutug’idir. O’z davlati bilan faxrlanish va fuqarolarning vatan’arvarligi jahondagi ko’pgina mamlakatlarning ilg’or marralariga chiqib olishida yordam bergan. Mamlakatimiz tu’rog’ida yashab turgan va o’zini vatan’arvar deb hisoblagan har bir kishi uning yaxlitligi va birligini asrab-avaylashi shart”, - deb tahkidlaydi. Demak, vatan’arvarlik fazilati doimo millatimiz yuragidan, iymon-ehtiqodidan keng o’rin olgan muqaddas xislatdir. Mirzo Bedil axloqiy fazilatlarni kuylash bilan birga, insondagi nuqsonlar, kamchiliklar hamda tuban illatlarni qoralaydi, ularni bartaraf etish yo’llarini izlaydi. Insondagi nuqsonlarni yo’qotish chora-tadbirlarini ijtimoiy hayotdan, kishilarning o’zaro munosabati, xatti-harakati va xulqidan qidiradi. Bedilning “Irfon” nomli asarida kishilarni saxovat, bir marta beriluvchi umrdan o’zi va boshqalar manfaatlari yo’lida unumli foydalanish, o’zini arzimagan narsalar uchun o’tga-suvga urib, aziz umrni barbod qilmaslik, ilm olish kabi yaxshi insoniy xislatlarga chaqiriq yangraydi. Hatto, Bedil insonni befarosatlik, dag’allik singari ayrim xususiyatlardan ham xoli ko’rishni istaydi. “Bedil” qissasi yakunlanishida aholining bunchalik qiynalishiga , buncha zulmning, buncha insofsizlikning bosh sababi “mazdur” (mehnatkash) qo‘shning yumshoqligi kuchsizligidir. Ammo bir kun bir o‘zgarish bo‘lishini bu buzuq tashkilotning tutash shu shaklda qolmasligini so‘ylaydir “Tutash holimiz mana shunday qorong‘ulik ekan deb qayg‘urma, sen yashagan bu olamda inqilob to‘kilib turadir”- deydir. Abas ba fikru kumoshi sabot joma madar, Ba olame ki tui, inqilob mebofand. Bir kun emas-bir kun bo‘ladigan inqilobning mazlumlar foydasiga bo‘lishini habar beradi. II bob bo‘yichа xulosаlаr 1. Fitratning “Bedil” qissasi sharq mumtoz adobiyotining atoqli namoyondasi bo‘lmish Bedilning she’rlari mazmuni asosida adabiy portreti chizilgani aniqlandi 45 2. “Bedil” qissasida Bedil to‘laqonli obraz sifatida namoyon bo‘lmasa-da, uning qarashlaridan kelib chiqib, Fitrat o‘zining ma’rifatchilik g‘oyalarini ifodalashga uringan. 3. Fitrat jadidchilik bilan bog‘liq qarashlarini Sharq taffakuri bilan oziqlangan holda joriy etish mumkinligini asoslaydi. Bu Bedil ijodini tahlil uchun tanlab olganidan ham ko‘rinadi. 4. Qissada muallif nafaqat ma`rifatchilik g‘oyalarini yoritadi, ayni choqda, Bedil she’rlarini g‘oyaviy, mazmuniy tahlil etishda mohir adbiyotshunos sifatida ham gavdalanadi. Xulosa Yurtboshimiz Shаvkаt Mirziyoyev “Dunyo shiddаt bilаn oʻzgаrib, bаrqаrorlik vа xаlqlаrning mustаhkаm rivojlаnishigа rаxnа solаdigаn turli yаngi tаhdid vа xаvflаr pаydo boʻlаyotgаn bugungi kundа mаʼnаviyаt vа mаʼrifаtgа, аxloqiy tаrbiyа, yoshlаrning bilim olish, kаmolgа yetishgа intilishigа eʼtibor qаrаtish hаr qаchongidаn hаm muhimdir. Аynаn tаʼlim 46 vа mаʼrifаt bаshаriyаt fаrovonligining аsosiy omillаridаn hisoblаnаdi, insonlаrni ezgulikkа dаʼvаt etаdi, sаxovаtli, sаbr-qаnoаtli boʻlishgа undаydi. Bu oʻzgаrishlаrni hаmmаdаn hаm koʻproq his etаdigаn kim – yoshlаr. Mаyli, yoshlаr oʻz dаvrining tаlаblаri bilаn uygʻun boʻlsin. Lekin аyni pаytdа oʻzligini hаm unutmаsin. Biz kimmiz, qаndаy ulugʻ zotlаrning аvlodimiz, degаn dаʼvаt ulаrning qаlbidа doimo аks-sаdo berib, oʻzligigа sodiq qolishgа undаb tursin 30 . – deydi o‘z nutqidа. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak Abdurauf Fitrat ijodi va faoliyat yaqin tariximizning eng porloq saxifalaridan birini tashkil qiladi. Uning zamonida adabiyotani jamiyatga xizmat qildirish bilan shug‘ullanmagan ijodkorni topish qiyin bo‘lsada, so‘z va ish birligini hech kim u olib chiqqan maqomga ko‘tara olgan emas. Biz ushbu ishimizda uning asarlarida Sharq mumtoz adabiyoti namoyondalari talqinini ko‘rib chiqdib, shoirning “Bedil’ hamda ‘Fors shoiri Umar Xayyom” risolalarini ko‘rib chiqib tahlil qildik. Tahlil davomida “Bedil” asari Abdurauf Fitrat ijodidagi muhim kritik qarashlarni ochib beradi. Undagi syujetlar insonni o’ylashga fikrlarni aql tarozisiga qo’yishga chorlaydi. Asardagi ba’zi elementlar o’sha davr tuzumiga moyil bo’lsada, bu Fitratning jamiyat oldidagi xizmatlaridan ko’z yumishga asos bo’lolmaydi. Fitrat tomonidan berilgan yondashuvlar bugungi kunda ham o’z aktivligini yo’qotgani yo’q. Fitratning ilmiy merosi uning tarixiy faktlarni yoritishga bo’lgan urunish va intilishlari har doimgidan ko’ra bugungi aralash axborotlar va “sariq matbuot” davrida chinni yolg’ondan, oqni qoradan ajratib olishga xizmat qiladi. Olim o’z tahlillarini o’quvchiga shunday singdiradiki, undan keskinlik va qat’iylik insonni o’z pozitsiyasini aniqlash uchun savollar berishga majbur qiladi. Ushbu qissada Bedil insonning dastlab hayvondan kelib chiqqanini aynan dalillab keltirib o‘tadi. Fitrat asarlarini tahlil qilish falsafadagi asosiy maqsadlardan bo’lmish tanqidiy nuqtayi nazarni shakllantirishda o’z hissasini qo’sha oladi. Bugungi ta’lim jarayoniga aynan Fitrat asarlaridagi 30 Мирзиёев Ш. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. Т.: “Ўзбекистон”, 2017. – Б.27 47 tanqidiy tafakkurni senzurasiz taqdim etish demokratik jamiyatni insonlar tafakkurining rivojlanashi uchun ko’prik vazifasida xizmat qiladi. Bundan tashqari uning “Fors shoiri Umar Xayyom” risolada ham ko‘rishimiz mumkinki Umar Xayyom kim bo‘lgan o‘zi? Uning ruboiylaring tub ma’nisida nimalar yotadi? degan savollarga javob berishga harakat qildik. Birinchi va ikkinchi bob yuzasidan quyidagi xulosaga kelishimiz mumkin: 1. Fitrat “Fors shoiri Umar Xayyom” risolasida Umar Xayyomning hayoti va ijodini muhim, yangi manbalar, xususan, Xorazmda arab tilida Imom Zahiriddin Abdul Hasan al-Bayhaqiy tomonidan yozilgan “Tatimmatu-us - savvon ul - hikma” asosida ochib berishga muvaffaq bo’lgani ko’rildi; 2. “Fors shoiri Umar Xayyom” risolasi orqali Fitrat o’zbek xayyomshnosligini boshlab bergan adabiyotshunos ekanligi aniqlandi; 3. Mazkur risolada Umar Xayyom ruboiylari misolida ruboiy janrining kelib chiqishi va xususiyatlari kabi mumtoz poetikaning nazariy masalalariga ham javob berilgani kuzatildi; 4. Fitratning “Bedil” qissasi sharq mumtoz adobiyotining atoqli namoyondasi bo‘lmish Bedilningshe’rlari mazmuni asosida adabiy portreti chizilgani aniqlandi 5. “Bedil” qissasida Bedil to‘laqonli obraz sifatida namoyon bo‘lmasa-da, uning qarashlaridan kelib chiqib, Fitrat o‘zining ma’rifatchilik g‘oyalarini ifodalashga uringan. 6. Fitrat jadidchilik bilan bog‘liq qarashlarini Sharq taffakuri bilan oziqlangan holda joriy etish mumkinligini asoslaydi. Bu Bedil ijodini tahlil uchun tanlab olganidan ham ko‘rinadi. 48 FOYDАLАNILGАN АDАBIYOTLАR RO‘YXАTI I. O‘zbekiston Respublikаsi Prezidentining fаrmonlаri vа qаrorlаri, Vаzirlаr Mаhkаmаsining qаrorlаri 1. Мирзиёев Ш. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. Т.: “Ўзбекистон”, 2017. – 592 б 2. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.:Маънавият, 2008. – 108 б II. Аlohidа nаshrlаr, monogrаfiyаlаr, dаrsliklаr 4. Orzibekov R. O‘zbek аdаbiyoti tаrixi. – T.: O‘zbekiston yozuvchilаr uyushmаsi Аdаbiyot jаmg‘аrmаsi nаshriyoti, 2006. – 271 b . 5. “Umar Xayyom Nishopuriy – Sharqning buyuk mutafakkuri” xalqaro ilmiy anjumat materiallari. Tehron – Toshkent 2004. 4. Quronov D. Аdаbiyot nаzаriyаsi аsoslаri. – Toshkent: “Nаvoiy universiteti”, 2018. – 242 b. 5. Болтабоев Ҳ. Фитрат ва жадидчилик. Т.: Миллий кутубхона нашриёти. 2007. 6. Гаспринский И. Ҳаёт ва мамот масаласи (Таржимон, тўпловчи, нашрга тайёрловчилар: Б.Қосимов, З.Абдирашидов). - Т.: “Маънавият”, 2006. 7. Долимов У. Миллий уйғониш педагогикаси. - Т.: “Noshir”, 2012. 8. Дўстқораев Б. Ўзбекистон журналистикаси тарихи. Т.: Ғафур Ғулом номидаги НМИУ, 2009. 9. Жабборов Н. Маърифат надир. Т.: “Маънавият”, 2010. 10. Каримов Н. ХХ аср адабиёти манзаралари. - Т.: “Шарқ”, 2009. 11. Каримов Ғ. Ўзбек адабиёти тарихи. Учинчи китоб. - Т.: “Ўқитувчи”, 1966. 12. Ризаев Ш. Жадид драмаси. - Т.: “Шарқ”, 1997. 13. Фитрат. Танланган асарлар. Беш жилдлик. I-V жилдлар. - Т. “Маънавият”, 2001-2010. 13. Шарафиддинов О. Ижодни англаш бахти.Тошкент, “Шарқ” НМАК, 2004. 14. Шарафиддинов О. Довондаги ўйлар. Тошкент, “Маънавият” нашриёти, 49 2004. 15. Ўзбек адабиёти тарихи. Беш жилдлик. V жилд, Тошкент, “Фан” нашриёти, 1980. 16. Ўзбек миллий уйғониш адабиётига материаллар. (Нашрга тайёрловчилар: Б.Қосимов, У.Долимов, Н.Жабборов). Тошкент, “Университет” нашриёти, 2004. 17. Qosimov B. O’zbek adabiyoti va adabiy aloqalari tarixi. Tohskent, “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2008. 18. Қосимов Б. Излай-излай топганим. - Т.: Адабиёт ва санъат, 1983; шу муаллиф. Миллий уйғониш: жасорат, маърифат, фидойилик. – Т.: “Маънавият”, 2002. 19. Қосимов Б. Маслакдошлар. - Т.: “Шарқ”, 1994. 20. Қосимов Б. Миллий уйғониш: жасорат, маърифат, фидойилик. Тошкент, “Маънавият” нашриёти, 2002. 21. Қосимов Б., ЮсXов Ш., Долимов У., Аҳмедов С., Ризаев Ш. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти. Олий ўқув юртлари филология факультетлари учун дарслик. Тошкент, “Маънавият” нашриёти, 2004. 22. Қосимов Б. Уйғонган миллат маърифати. – Т.: “Маънавият”, 2011. 23. Ғаниев И. Фитрат драмалари поэтикаси. - Т.: “Фан”, 2005. 50

                                             Fitrat asarlarida sharq mumtoz adabiyoti namoyandalari talqini

  1. Kirish…………………………………………………………………….. 3
  2. BOB. Fitrat “Xayyomshunos”…………………………………………. 8
    1. Umar Xayyom qarashlari Fitrat talqinida.………………………… 8
    2. Umar Xayyom asarlari poetikasi …………………………………. 13
  3. BOB. Fitrat “Bedilshunos”…………………………………………….. 23
    1. “Bedil” qissasining yaratilishi va ahamiyati……………………..... 23
    2. “Bedil” qissasida obrazlar olami ………………………………….. 27
  4. Xulosa…………………………………………………………………..... 47
  5. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………… 49
Sotib olish