• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 488.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 16 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Foyda va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar kurs ishi

11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. asosida undiriladi, ya’ni foyda davlat moliyasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, foyda asosida byudjetdan sarmoyaviy yoki rag‘batlantiruvchi dasturlar ham ishlab chiqiladi. Bundan tashqari, foyda tahlili orqali ishlab chiqarish jarayonidagi isrofgarchiliklar, samarasiz operatsiyalar va iqtisodiy zaifliklar aniqlanadi. Bu esa rahbariyatga muammoli nuqtalarni bartaraf etish uchun zamin yaratadi. Foyda korxona ichida samaradorlikni ta’minlovchi mezon bo‘lib xizmat qiladi: har bir bo‘lim, sex, loyiha va ishchi guruh o‘z faoliyati natijasi bo‘yicha foyda bilan baholanadi. Zamonaviy iqtisodiyotni raqamlashtirish sharoitida foydaning hisob-kitobi va prognozi yanada aniqlashgan. Turli xil dasturiy ta’minotlar yordamida foyda tahlili real vaqt rejimida olib borilmoqda, bu esa korxonalarga tezkor boshqaruv qarorlarini qabul qilish imkonini beradi. Shuningdek, sun’iy intellekt asosidagi tahlil tizimlari foydaga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillarni bashorat qilib, moliyaviy risklarni kamaytirishga xizmat qilmoqda. Foydaning yuqori darajada bo‘lishi kreditga layoqatlilikni ham oshiradi. Banklar, moliyaviy tashkilotlar yoki investorlar har doim foydasi barqaror bo‘lgan korxonaga ustuvorlik beradi. Bu esa kredit shartlarining yengillashuvi, past foiz stavkalari va uzoq muddatli sarmoyalarning jalb qilinishiga olib keladi. Foydaning turlari va ularning iqtisodiy tahlildagi o‘rni Foyda turi Ta’rifi Iqtisodiy tahlildagi roli Yalpi foyda Tovarni sotishdan tushgan tushumdan ishlab chiqarish xarajatlari ayrilgani Ishlab chiqarish samaradorligini baholaydi Operatsion foyda Asosiy faoliyatdan olingan foyda Korxona asosiy faoliyatining rentabelligini o‘lchaydi Sof foyda Soliqlar, jarimalar va boshqa xarajatlardan so‘ng Korxonaning real moliyaviy holatini ifodalaydi iqtisodiy faoliyati foydali ekanini ko‘rsatadi. Bu ko‘rsatkichda ma'muriy xarajatlar, marketing xarajatlari, amortizatsiya xarajatlari hisobga olinadi. Sof foyda esa umumiy foydadan barcha xarajatlar, jumladan soliqlar, jarimalar, foiz to‘lovlari, boshqa moliyaviy majburiyatlar ayirib tashlangach qoladigan daromaddir. Sof foyda eng asosiy ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib, u investitsiyalarni jalb etish, dividend siyosatini shakllantirish, reinvestitsiya strategiyasini belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Korxonaning sof foydasi barqaror o‘sib borayotgan bo‘lsa, bu uning moliyaviy barqarorligini anglatadi. Foyda rentabelligi – bu foydaning mahsulot hajmiga yoki tushumga nisbatan foizda ifodalangan miqdoridir. U quyidagicha hisoblanadi: Rentabellik = (Foyda / Tushum) × 100%. Ushbu ko‘rsatkich korxonaning har 1 so‘m tushumidan qancha sof foyda olayotganini ko‘rsatadi. Shu tarzda, foyda ko‘rsatkichlari nafaqat foyda miqdorini, balki uning nisbiy samaradorligini ham tahlil qilish imkonini beradi. ROI (Return on Investment) yoki sarmoyaning rentabelligi ham muhim ko‘rsatkichlardan biridir. Bu ko‘rsatkich quyidagicha aniqlanadi: ROI = (Sof foyda / Investitsiya miqdori) × 100%. Mazkur tahlil investorlar uchun asosiy yo‘nalish bo‘lib, ular investitsiyalar qanchalik tez va samarali qaytishini baholash imkoniga ega bo‘ladilar. Foyda bilan bog‘liq yana bir muhim ko‘rsatkich – aktivlar rentabelligi (ROA) bo‘lib, u sof foydaning jami aktivlarga nisbatini bildiradi. ROA = (Sof foyda / Umumiy aktivlar) × 100%. Bu ko‘rsatkich orqali korxona o‘z aktivlaridan qay darajada foydalanayotganini ko‘rish mumkin. ROA qancha yuqori bo‘lsa, korxona shunchalik samarali faoliyat yuritmoqda, degan xulosa qilinadi.Shuningdek, kapital rentabelligi (ROE) – aksiyadorlar kapitalidan olinayotgan foydaning samaradorligini bildiradi: ROE = (Sof foyda / Aksiyadorlik kapitali) × 100%. Bu ko‘rsatkich orqali investorlarga qanchalik dividend to‘lash imkoniyati borligi aniqlanadi. masalalardan biri hisoblanadi. Bunday strategiyalar ko‘p qirrali bo‘lib, ular ishlab chiqarish, moliyaviy boshqaruv, marketing va inson resurslari menejmenti sohalarini qamrab oladi. Har bir strategiya korxonaning mavjud imkoniyatlari, tashqi-iqtisodiy sharoitlar va ichki resurslariga qarab moslashtiriladi. Foyda hajmini oshirish strategiyalari Strategiya Amaliy choralar Foydaga ta’siri (foizda) Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish Avtomatlashtirish, raqamlashtirish, chiqindisiz texnologiyalar 15 Xarajatlarni optimallashtirish Xomashyo zaxiralarini kamaytirish, energiya tejamkorligi 12 Marketing va savdoni rivojlantirish Yangi bozorlarga chiqish, reklama, brending 25 Kadrlar salohiyatini oshirish Rag‘batlantirish, malaka oshirish, ichki takliflar 10 Investitsiya va innovatsiyalarni joriy etish Yangi uskuna, ishlab chiqarish liniyasi, R&D 20 Foyda oshirishga yo‘naltirilgan birinchi strategik yondashuv bu — ishlab chiqarish samaradorligini oshirishdir. Bu yo‘nalishda ishlab chiqarish quvvatlaridan to‘laqonli foydalanish, chiqindisiz texnologiyalar joriy etish, avtomatlashtirish va raqamlashtirish orqali xarajatlarni kamaytirish muhim o‘rin tutadi. Masalan, 2022–2023 yillarda O‘zbekistondagi yirik sanoat korxonalarida Davlat siyosati doirasida yaratilgan muhim mexanizmlardan biri bu – erkin iqtisodiy zonalardir (EIZ). 2023-yil holatiga ko‘ra, O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan 20 dan ortiq EIZlarda ro‘yxatdan o‘tgan korxonalar soliqlardan, bojxona to‘lovlaridan va ayrim litsenziyalardan ozod etilgan. Bu korxonalar eng zamonaviy texnologiyalar asosida faoliyat yuritib, tashqi bozorlarga tez kirib borish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Natijada, ularning foydasi boshqa hududdagi o‘xshash korxonalarga nisbatan 30–35% yuqori bo‘lgan.Shuningdek, eksportni davlat tomonidan sug‘urtalash tizimi joriy etilishi ham eksportchi korxonalar foydasini himoya qilishda va barqarorlashtirishda muhim rol o‘ynadi. Eksport qiluvchi korxonalar o‘z mahsulotlarini tashqi bozorda sotishda to‘lovlar kechikishi yoki valuta xatarlariga duch keladi. Davlat sug‘urtasi bu xatarlarni kamaytirib, foydaning pasayishining oldini oldi. Bundan tashqari, tashqi savdo siyosatidagi liberallashuv foydaning shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatuvchi yana bir muhim omildir. Masalan, bojxona stavkalarining pasaytirilishi va import tartiblarining soddalashtirilishi korxonalar uchun xomashyo, uskunalar va texnologiyalarni arzonroq va tezroq olib kirish imkonini berdi. Bu esa mahsulot tannarxini kamaytirib, foyda marjasini oshirishga xizmat qildi. 2024-yilda qabul qilingan Prezident qarori asosida 500 dan ortiq texnologik uskuna va xomashyoga nisbatan bojxona bojlari bekor qilindi. Bu islohot natijasida yirik ishlab chiqaruvchilarning umumiy rentabelligi 8–10% ga oshgan. Davlat tomonidan raqamli iqtisodiyotni joriy etish va soddalashtirilgan ro‘yxatdan o‘tish, hisobot topshirish tizimlari ham foyda shakllanishida muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Elektron hisob-faktura, raqamli soliq hisobotlari, QR-bilish tizimlari orqali korxona moliyaviy oqimlarini shaffof yuritish, samarasiz xarajatlarni kamaytirish va soliqlardan qochish holatlarining oldini olish imkoni paydo bo‘ldi. Bu esa foyda strukturasini sog‘lomlashtirdi va reinvestitsiya imkoniyatlarini kengaytirdi. Shuningdek, davlat kredit va grant dasturlari orqali tadbirkorlar uchun arzon moliyalashtirish manbalarini yaratish foyda hajmini oshirishning muhim instrumentidir. O‘zbekistonda kichik tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi tomonidan 2021–2023 yillarda 1,2 trillion so‘mdan ortiq imtiyozli kreditlar ajratilgan. Ushbu moliyaviy vositalar asosan ishlab chiqarishni kengaytirish, innovatsiyalarni joriy etish va eksportga yo‘naltirilgan faoliyat uchun ishlatilgan bo‘lib, ularning barchasi foyda hajmini ijobiy tomonga o‘zgartirishga xizmat qilgan. Valyuta siyosatining liberallashuvi ham foydaning shakllanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. 2017-yildan keyin amalga oshirilgan konvertatsiya siyosati va valyuta cheklovlarining bekor qilinishi, korxonalar uchun valuta bilan erkin operatsiyalar olib borish imkoniyatini yaratdi. Bu eksport-import hajmlarining oshishiga, shartnoma shartlarining moslashuvchanligiga va foydaning ko‘proq qismiga egalik qilishga olib keldi. Foyda hajmiga ta’sir etuvchi tashqi omillar (2021–2025) Yil Soliq yuki (%) Davlat subsidiyalar i (mlrd so'm) Erkin zonalar soni Boj stavkalari (%) Imtiyozli kreditlar (trln so'm) Eksport sug‘urtasi hajmi (mlrd so'm) 2021 15.0 450 14 10.0 0.8 120 2022 12.0 620 16 9.5 1.1 180 2023 10.0 780 18 9.0 1.4 250 2024 9.0 910 20 8.5 1.7 300 2025 8.5 1050 23 8.0 2.0 370 Umumiy foyda (yalpi foyda) – bu korxona tomonidan olingan jami daromad bilan ishlab chiqarish va sotish xarajatlari o‘rtasidagi farq. Sof foyda (netto foyda) – bu umumiy foydadan barcha soliq va boshqa majburiy to‘lovlar ayirib tashlanganidan keyingi qoldiq. Hisoblangan foyda – bu moliyaviy hisobotlarda aks ettiriladigan foyda bo‘lib, u odatda soliq maqsadlarida ishlatiladi. Rejalashtirilgan foyda – korxona o‘z biznes-rejasi yoki yillik strategiyasida ko‘zda tutgan foyda hajmi. Iqtisodiy foyda – bu foyda turi alternativ xarajatlarni hisobga olgan holda aniqlanadi. Ya'ni, foydaning real iqtisodiy samarasidir. Normal foyda – bu kapitalga erkinlik sharoitida berilishi mumkin bo‘lgan o‘rtacha foyda darajasi, ya’ni na daromad, na zarar holati.Umumiy foyda (yalpi foyda) Sof foyda (netto foyda) Hisoblangan foyda Rejalashtirilga n foyda Iqtisodiy foyda Normal foyda Superfoyda Moliyaviy foyda I BOB. FOYDA TUSHUNCHASI VA UNING IQTISODIY MOHIYATI 1.1. Foyda tushunchasi va uning turlari Foyda iqtisodiy kategoriya sifatida har qanday xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Foyda korxona yoki tashkilot tomonidan amalga oshirilgan xo‘jalik faoliyatidan olingan daromadlar bilan xarajatlar o‘rtasidagi ijobiy farq sifatida talqin qilinadi. Ya'ni, foyda bu – ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish natijasida tushgan daromadlarning ularni amalga oshirishga ketgan xarajatlardan ortiq bo‘lgan qismini anglatadi. Har qanday iqtisodiy faoliyatning maqsadi oxir-oqibatda foyda olishga qaratilgani sababli bu tushuncha iqtisodiyotning markaziy kategoriyalaridan biridir. Foydaning iqtisodiy mohiyati undan nafaqat korxona darajasida, balki umumdavlat yoki xalqaro miqyosda ham foydalanilishini ko‘rsatadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida foyda – nafaqat moliyaviy barqarorlik, balki raqobatbardoshlik, investitsiya salohiyati, soliq bazasi va makroiqtisodiy o‘sishning ham muhim omilidir. Ayniqsa, foyda evaziga korxona o‘z faoliyatini kengaytiradi, yangi ish o‘rinlari yaratadi va ijtimoiy mas’uliyatni bajaradi. Foyda korxona uchun ichki moliyaviy manba bo‘lib xizmat qiladi. Foyda har qanday xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining asosiy iqtisodiy natijasidir. Bu ko‘rsatkich ikki asosiy manbadan shakllanadi: birinchidan, tovar va xizmatlarni sotishdan olingan sof tushum, ya’ni yalpi daromad; ikkinchidan, moliyaviy faoliyatdan kelib tushgan qo‘shimcha daromadlar. Yalpi daromad korxonaning bevosita ishlab chiqarish faoliyatidan kelib chiqqan foydani bildirsa, moliyaviy daromadlar aksiyalar, obligatsiyalar, bank depozitlari, valyuta operatsiyalari va boshqa investitsion manbalar orqali olinadigan daromadlardir. Shu sababli foyda – nafaqat ishlab chiqarish faoliyatining, balki umumiy moliyaviy boshqaruvning samaradorligini ifodalaydi. ko‘rsatishni kengaytirishga yo‘naltirish imkonini berdi. Natijada, soliq yuki kamaygan subyektlarning o‘sish sur’atlari va foyda hajmi ortgan. Masalan, 2022-yilda Prezident tomonidan qabul qilingan soliq islohotlari doirasida kichik va o‘rta biznes uchun daromad solig‘i stavkasi 15 foizdan 10 foizgacha tushirildi. Raqamli moliya agentligining ma’lumotiga ko‘ra, ushbu o‘zgarish natijasida soddalashtirilgan tartibda ishlayotgan korxonalarning sof foydasi 2021-yilga nisbatan o‘rtacha 18 foizga oshgan. Bu esa soliq yuki kamaytirilgan hollarda, foyda hajmi sezilarli o‘sishini isbotlaydi. Uchinchidan, soddalashtirilgan soliq tizimining mavjudligi — foydani legallashtirish va moliyaviy hisobotlarni yaxshilashga xizmat qiladi. Ko‘pgina tadbirkorlar aynan og‘ir soliq yuklari sababli norasmiy faoliyat yuritgan bo‘lsa, soliq yengilliklari ularni rasmiy sektorga qayta jalb qildi. Bu esa davlat budjeti uchun ham foydali bo‘ldi, korxona uchun esa qonuniy faoliyat yuritib, rivojlanish imkonini berdi. Soliq siyosati shuningdek eksportchilar uchun ham muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasi tomonidan eksport faoliyatini qo‘llab-quvvatlash uchun 2023-yildan boshlab eksport daromadidan olinadigan soliq miqdori qayta ko‘rib chiqildi. Eksport qiluvchi korxonalar uchun QQS (qo‘shilgan qiymat solig‘i) bo‘yicha kompensatsiya tizimi joriy etildi va ularga tezkor qaytarish mexanizmi orqali likvidlik muammosini bartaraf etish imkoniyati yaratildi. Bu korxonalarning eksport hajmini oshirish orqali umumiy daromad va foyda ko‘rsatkichlarini ko‘tarishiga sabab bo‘ldi. Bundan tashqari, davlat tomonidan beriladigan soliq preferensiyalari (ma’lum muddatga soliqdan ozod qilish, soliq stavkalarini pasaytirish, mol- mulk solig‘idan vaqtincha ozod etish) ham foyda hajmiga bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, yangi tashkil etilgan texnoparklar, kichik sanoat zonalari va maxsus iqtisodiy zonalarga berilayotgan imtiyozlar bu hududdagi korxonalarni qo‘llab-quvvatlash va foyda hosil qilish imkoniyatini oshiradi. 2024-yil holatiga ko‘ra, O‘zbekiston bo‘ylab 22 ta texnoparkda faoliyat qoladigan foyda Normal foyda Uzoq muddatli barqarorlik uchun zarur bo‘lgan minimal foyda Korxona faoliyatining uzluksiz davomiyligini kafolatlaydi Iqtisodiy foyda Real foyda – barcha xarajatlar, shu jumladan alternativ xarajatlar ayirilganda Sarmoyaviy qarorlar qabul qilishda muhim Investitsiyaviy foyda Sarmoya kiritilgan loyihadan olinadigan foyda Investorlar uchun risk va daromadni baholash mezoni Operatsion rentabellik Operatsion foydaning umumiy aktivlarga nisbati Faoliyat darajasini aktivlardan foydalanish samarasi orqali baholaydi Moliyaviy koeffitsiyentlar Foyda asosida hisoblangan nisbiy ko‘rsatkichlar (masalan, ROA, ROE) Moliyaviy turg‘unlik va boshqaruv sifati haqida xulosa chiqarish imkonini beradi 1.3. Foyda bilan bog‘liq asosiy ko‘rsatkichlar va ularning tahlili Foyda bilan bog‘liq iqtisodiy ko‘rsatkichlar har qanday korxonaning moliyaviy faoliyatini baholashda asosiy mezonlardan biri hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatkichlar nafaqat moliyaviy barqarorlikni aniqlash, balki korxonaning investitsiyaviy jozibadorligi, raqobatbardoshligi va uzoq muddatli rivojlanish imkoniyatlarini ham ko‘rsatib beradi. Foyda bilan bog‘liq asosiy ko‘rsatkichlar tahlilida korxonaning ichki va tashqi iqtisodiy omillari inobatga olinadi. Bunda yalpi foyda, operatsion foyda, sof foyda, foyda rentabelligi, sarmoyaning rentabelligi (ROI), daromadlilik darajasi kabi ko‘rsatkichlar alohida ahamiyatga ega. Eng avvalo, yalpi foyda ko‘rsatkichi tahlil qilinadi. Bu ko‘rsatkich mahsulot (yoki xizmat) sotishdan tushgan umumiy tushumdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqarish xarajatlari ayrilganda hosil bo‘ladi. Uning yuqoriligi korxonaning ishlab chiqarish samaradorligini bildiradi. Operatsion foyda esa korxonaning asosiy faoliyatidan olingan foydani bildiradi. U orqali kompaniya asosiy Amaliyotda ushbu ko‘rsatkichlar tahlili asosida kompaniya foyda olish qobiliyatini, xarajatlar samaradorligini, investitsiyaviy jozibadorligini va umumiy moliyaviy salohiyatini tahlil qilish imkoniyati mavjud bo‘ladi. Masalan, korxonada sof foyda yildan-yilga oshayotgan bo‘lsa, bu ijobiy tendensiyadir. Ammo foyda miqdori o‘sgan bo‘lsa ham, rentabellik past bo‘lishi mumkin — bunday holatda xarajatlar ortib borgan bo‘ladi. Yuqoridagi ko‘rsatkichlar nafaqat o‘zaro bog‘liq, balki boshqaruv qarorlarini qabul qilishda bir-birini to‘ldiruvchi mezonlardir. Shu sababli foyda bilan bog‘liq ko‘rsatkichlar faqat raqamlar tahlili emas, balki korxonaning iqtisodiy salohiyatini baholovchi strategik vositadir. Ularning to‘g‘ri tahlili orqali kompaniya o‘zining moliyaviy yo‘nalishini belgilaydi, resurslardan foydalanish samaradorligini oshiradi va global bozorda raqobatbardoshligini ta’minlaydi. II BOB. FOYDA HAJMIGA TA’SIR ETUVCHI ASOSIY OMILLAR VA ULARNI BOSHQARISH YO‘LLARI 2.1. Ichki omillar: ishlab chiqarish hajmi, xarajatlar, mahsulot sifati Foyda miqdori va uning o‘sish sur’atlari ko‘plab omillarga bog‘liq bo‘lib, ular orasida ichki omillar asosiy o‘rinni egallaydi. Ichki omillar deganda bevosita korxona ichidagi boshqaruv, ishlab chiqarish va texnologik jarayonlarga taalluqli omillar tushuniladi. Ularning samarali boshqarilishi foyda 5. Doimiy monitoring va ishlab chiqarish indekslari 2021–2025 davrida sanoat ishlab chiqarish indeksi real vaqt rejimida kuzatib borilmoqda. Masalan, 2025 yil boshidagi indeks o‘sish sur’ati va ishlab chiqarishdagi sezilarli o‘zgarishlar birgalikda qiymat yaratishga yo‘naltiriladi. Bunday monitoring asosidagi tahlillar orqali korxonalar eski modellardan voz kechib, daromadni chuqur diversifikatsiya qilish yo‘lini belgilaydi. 2021–2024 yillarda O‘zbekiston sanoat salohiyatining jadal o‘sishi (15 → 19 milliard USD), sanoat hajmidagi yillik o‘sish (2024 da +6,8 %), sanoat indeksi o‘sishi (2025da +4,3 %) kabi statistik indikatorlar ichki omillarning samarali boshqarilishi natijasidir. Bu esa o‘z navbatida foyda hajmiga beqiyos ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish hajmini oshirish, xarajatlarni qisqartirish, mahsulot sifatini ta’minlash orqali korxonalar blok-bozor ta’siridan mustaqil daromad orttirishga muvaffaq bo‘ladi. Shu bois, ichki omillarni tizimli boshqarish orqali ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarining uzluksiz o‘sishini ta’minlash foydani maksimal darajada oshirishda strategik ahamiyatga ega. va boshqa oliy ta’lim muassasalarida xalqaro iqtisodiy aloqalar yuzasidan tadqiqotlar olib borilmoqda. Xususan, O‘zbekistonning YeOII, BRIKS, ShHT kabi tuzilmalar bilan aloqalari, JSTga qo‘shilish bo‘yicha harakatlari ilmiy doiralarda muhokama qilinmoqda. Biroq mavjud tadqiqotlarda ko‘pincha umumiy yondashuv ustun bo‘lib, O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi real va zamonaviy o‘rni, yangi integratsion yo‘nalishlari hali yetarlicha kompleks tahlil etilmagan. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u xalqaro iqtisodiy munosabatlarning mohiyatini, asosiy yo‘nalishlarini, tuzilmasi va tamoyillarini nazariy jihatdan tahlil qilishga xizmat qiladi. Jumladan, xalqaro savdo, xorijiy investitsiyalar, moliyaviy oqimlar, global integratsiya jarayonlari haqida chuqur bilim beradi. Shuningdek, kurs ishida O‘zbekistonning global iqtisodiy tizimdagi o‘rni, tashqi iqtisodiy siyosatining rivojlanish yo‘nalishlari ilmiy asoslangan holda yoritiladi. Bu esa talabalar va tadqiqotchilar uchun puxta nazariy bazani taqdim etadi. Amaliy ahamiyati esa bevosita O‘zbekistonning real iqtisodiy holatini tahlil qilish, asosiy savdo hamkorlari, investitsiya oqimlari, tashqi iqtisodiy siyosatdagi natijalar va istiqbollarni baholashga qaratilgan. Natijada, mamlakatning xalqaro iqtisodiy siyosatini takomillashtirish, investitsion muhitni yaxshilash va eksport-import munosabatlarini diversifikatsiya qilish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi. Bundan tashqari, kurs ishida mavjud statistik ma’lumotlar, xalqaro tashkilotlar hisobotlari va real sektor ko‘rsatkichlaridan foydalanilishi uning amaliy yondashuvini kuchaytiradi. Shu sababli mazkur mavzu nafaqat nazariy, balki dolzarb amaliy masalalarni yechishda ham muhim o‘rin egallaydi. Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasining xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimidagi faoliyati va uning asosiy yo‘nalishlari hisoblanadi. Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv sharoitida xalqaro iqtisodiy munosabatlar milliy taraqqiyotning ajralmas bo‘g‘iniga aylangan. Hech bir davlat o‘zining iqtisodiy yuksalishini xalqaro savdo, investitsiya, texnologik almashinuv va moliyaviy tizimlarsiz tasavvur qila olmaydi. Ayniqsa, so‘nggi o‘n yilliklarda transmilliy kompaniyalar, xalqaro moliyaviy institutlar va global logistika tarmoqlarining faoliyati kuchaygan bir paytda har bir davlat global tizimning faol ishtirokchisiga aylanishga intilmoqda. O‘zbekiston ham mustaqillik yillaridan boshlab ochiq iqtisodiy siyosat yuritish, xorijiy sarmoyadorlar uchun qulay muhit yaratish va xalqaro savdo-iqtisodiy aloqalarni kengaytirishga katta e’tibor qaratdi. Xususan, 2017-yildan boshlab olib borilgan islohotlar natijasida bojxona to‘lovlari soddalashtirildi, valyuta siyosati erkinlashtirildi va investitsiyaviy imtiyozlar berila boshlandi. Shu bois, xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida O‘zbekistonning o‘rnini aniqlash, o‘zaro manfaatli hamkorliklar tahlili va istiqbollarini ko‘rsatish mazkur kurs ishining dolzarbligini belgilaydi 1 . Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Xalqaro iqtisodiy munosabatlar borasida klassik va zamonaviy iqtisodchilar tomonidan ko‘plab nazariy ishlanmalar yaratilgan. Jumladan, Adam Smitning “Ko‘rinmas qo‘l” g‘oyasi, David Rikardoning nisbiy ustunlik nazariyasi va Pol Krugmanning yangi savdo nazariyasi xalqaro iqtisodiy faoliyatning asosiy tamoyillarini tushuntirib beradi. Shu bilan birga, xalqaro iqtisodiy integratsiya, transmilliy korporatsiyalar faoliyati, regional hamkorlik, bojxona ittifoqlari kabi masalalar iqtisodiy fanlarning alohida yo‘nalishlariga aylangan. O‘zbekistonda ham Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023- yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz Superfoyda (monopoliyalashgan foyda) – bozorning muayyan qismini egallagan yoki innovatsion mahsulot ishlab chiqargan korxonalarning oladigan ortiqcha foydasi. Moliyaviy foyda – bu aksiyalar, obligatsiyalar, depozitlar va boshqa moliyaviy aktivlar orqali olingan foydalarni o‘z ichiga oladi. Operatsion foyda – ishlab chiqarish va sotish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan foyda. Extraordinary foyda – favqulodda holatlar natijasida (masalan, aktivlarni sotish, sud qarori bilan to‘langan kompensatsiya) hosil bo‘lgan foyda. Foyda shuningdek, vaqt va joy bo‘yicha ham farqlanishi mumkin. Masalan, qisqa muddatli foyda va uzoq muddatli foyda, ichki va tashqi bozor foydalari, real va nomimal foyda kabi turlari mavjud. Bu tasniflar foyda ko‘rsatkichini chuqurroq tahlil qilish, strategik qarorlar qabul qilish va soliq rejalashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, foyda korxonaga moliyaviy mustaqillik va kapital jamg‘arish imkonini beradi. U ishlab chiqarish hajmini oshirish, texnologik yangilanish, mehnat sharoitlarini yaxshilash va yangi bozorlarni zabt etish uchun asosiy resurs bo‘lib xizmat qiladi. Raqobat muhitida foydani barqaror ushlab turish esa samarali boshqaruv, xarajatlarni optimallashtirish va innovatsion yondashuvlarni talab qiladi. 1.2. Foydaning iqtisodiy ko‘rsatkich sifatidagi roli Foyda iqtisodiy faoliyatning eng asosiy va asoslovchi ko‘rsatkichlaridan biridir. Har qanday xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy maqsadi aynan foyda olishdir. Bu ko‘rsatkich korxonaning moliyaviy natijasini, ya’ni daromadlar va xarajatlar o‘rtasidagi farqni ifodalaydi. Foyda nafaqat moliyaviy hisobotlardagi raqam, balki iqtisodiy tahlil va strategik rejalashtirish uchun muhim indikator hisoblanadi. Korxonaning ichki muvozanati, rivojlanish imkoniyatlari, raqobatbardoshligi va hatto barqarorligi ham aynan foyda ko‘rsatkichlariga bog‘liq. avtomatlashtirilgan liniyalar joriy etilishi natijasida ishlab chiqarish tannarxi o‘rtacha 12 foizga kamaygani, foyda esa 15–18 foizga oshgani kuzatilgan. Ikkinchi muhim strategiya — xarajatlarni optimallashtirish. Har bir ishlab chiqarish jarayonida ortiqcha xarajatlar, energiya sarfi, mehnat unumdorligining pastligi foyda darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun korxonalar buxgalteriya va moliyaviy hisobotlar asosida doimiy monitoring olib borib, xarajatlarni minimallashtirish choralarini ko‘radi. Bu usulga quyidagilar kiradi: ortiqcha xomashyo zaxiralarini kamaytirish, xizmat ko‘rsatish bo‘yicha shartnomalarni qayta ko‘rib chiqish, energiya tejamkor uskunalardan foydalanish va boshqalar. Uchinchi strategiya — foydali marketing yondashuvlari va savdo hajmini oshirish. Mahsulotga bo‘lgan talabni oshirish orqali foyda miqdorini oshirish mumkin. Bunda yangi bozorlarga chiqish, eksport imkoniyatlaridan foydalanish, mijozlar bilan barqaror aloqalar o‘rnatish, brendni targ‘ib qilish kabi chora-tadbirlar katta ahamiyatga ega. O‘zbekistondagi ba’zi korxonalar o‘z mahsulotlarini MDH davlatlariga, Xitoy va Yevropa bozorlariga eksport qilish orqali 2023-yilda foydasini 25–30 foizga oshirishga erishgan. To‘rtinchi yo‘nalish — kadrlar salohiyatidan to‘g‘ri foydalanish va motivatsiyani oshirish. Ishchilarning malakasi, ularning samarali faoliyati foydaga bevosita ta’sir qiladi. Boshqaruvchilarning ilg‘or yondashuvlaridan biri bu — xodimlarni rag‘batlantirish tizimini kuchaytirish, mahoratni oshirish kurslari tashkil etish va ichki innovatsion takliflar tizimini joriy etishdir. Bu nafaqat mehnat unumdorligini oshiradi, balki korxona foydasining barqaror o‘sishiga ham zamin yaratadi. Beshinchi muhim strategiya — investitsiya resurslarini samarali yo‘naltirish. Yangi uskunalar sotib olish, ishlab chiqarish jarayoniga innovatsiyalarni joriy etish, yangi mahsulotlar ishlab chiqish uchun mablag‘ kiritish, oxir-oqibatda, foydani oshiradi. Masalan, “Yangi O‘zbekiston” industrial zonalarida 2022– Kurs ishi mavzusining predmeti – O‘zbekistonning xalqaro savdo, investitsiya va moliyaviy aloqalar orqali global iqtisodiyotga integratsiyalashuvi hamda ushbu jarayondagi asosiy hamkorlik shakllari va strategik yondashuvlaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – xalqaro iqtisodiy munosabatlarning nazariy asoslarini o‘rganish hamda O‘zbekistonning jahon iqtisodiy tizimidagi o‘rnini, hamkorlarini va kelajakdagi rivojlanish yo‘nalishlarini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan:  Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning mazmuni, turlari va tamoyillarini o‘rganish;  Jahon iqtisodiyotidagi integratsiya jarayonlarini tahlil qilish;  O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatini tahlil qilish;  Investitsiyaviy muhit va xorijiy sarmoyadorlar bilan hamkorlikni o‘rganish;  Mamlakatning asosiy savdo va investitsiya sheriklarini aniqlash;  O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotidagi roli va istiqbollari bo‘yicha xulosalar chiqarish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 2024 yillarda jalb etilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hisobidan yaratilgan yangi quvvatlar korxonalar foydadorligini o‘rtacha 20 foizga oshirdi. Yana bir dolzarb yondashuv — raqobat ustunligini ta’minlash orqali foydani oshirish. Mahsulot sifati, narx siyosati, xizmat ko‘rsatish madaniyati, logistik yechimlar bo‘yicha raqobatdosh ustunlikka ega bo‘lgan korxonalar bozorda ustunlikka ega bo‘ladi. Raqobatda yutish esa doimiy mijozlar oqimini ta’minlab, foyda hajmini oshiradi. Korxona foydasini boshqarishda moliya menejmenti alohida o‘rin tutadi. Daromadlar va xarajatlar harakatini aniqlik bilan prognoz qilish, investitsiya loyihalari rentabelligini baholash, kreditlar va qarz mablag‘laridan oqilona foydalanish foydani barqarorlashtirishda muhim ahamiyatga ega. 2021–2023 yillarda moliyaviy boshqaruvni avtomatlashtirgan O‘zbekiston korxonalarida moliyaviy nazorat kuchaygan, bu esa foyda o‘sishini 10–12 foizga ta’minlagan. qaratishlari lozim.Yuqoridagi uch omil o‘zaro uzviy bog‘langan bo‘lib, ularni samarali boshqarish korxonaning umumiy moliyaviy natijalariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, ishlab chiqarish hajmi oshib, xarajatlar pasaytirilsa, ammo sifat yomonlashsa, bu daromad emas, aksincha, zarar keltirishi mumkin. Shu sababli ushbu omillar o‘rtasidagi muvozanatni saqlash boshqaruv strategiyasining muhim jihatlaridan biridir. Bundan tashqari, ichki omillar ustidan nazorat qilishda texnologik yondashuvlar, IT tizimlar, ERP dasturlaridan foydalanish zarur. Amaliy tajribada ko‘plab muvaffaqiyatli korxonalar aynan ichki omillarni optimallashtirish orqali o‘z foydasini bir necha barobarga oshirishga erishgan. Misol uchun, yirik ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarish tannarxini kamaytirish orqali bozor narxlarida raqobatbardosh bo‘lib, savdo hajmini kengaytirgan. Yoki kichik korxonalar yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish orqali premium segmentga chiqib, foyda miqdorini oshirgan. Demak, foydani ko‘paytirishning asosiy yo‘li – bu ichki resurslardan oqilona foydalanish, xarajatlarni maqbullashtirish va sifatni kafolatlashdir.Shunday qilib, ishlab chiqarish hajmi, xarajatlar va mahsulot sifati foydaga eng bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi omillar hisoblanadi. Ularni chuqur tahlil qilish, tarmoq xususiyatlarini inobatga olgan holda boshqarish strategiyalarini ishlab chiqish har bir korxona uchun muhim vazifalardan biridir. Bu omillarni tizimli boshqarish orqali korxona nafaqat foydasini oshiradi, balki bozor muhitidagi o‘z o‘rnini ham mustahkamlaydi. 2021 yilda O‘zbekiston sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi taxminan 15,06 milliard AQSH dollarini tashkil etdi, bu 2020 yildan +18,5 % o‘sishni ifodalaydi . 2022 yilda bu ko‘rsatkich 17,18 milliardga, 2023 yilda esa 19,18 milliard AQSH dollariga yetib, mos ravishda +14,1 % va +11,6 % o‘sish qayd etildi . Bu dinamikalar korxonalarning ishlab chiqarish samaradorligini oshirganini anglatadi, ya’ni ishlab chiqarish hajmi ortgani xarajatlarga nisbatan foyda olish imkonini kengaytirmoqda. Xulosa Men ushbu kurs ishini tayyorlash jarayonida “Foyda va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar” mavzusini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Tahlillarim shuni ko‘rsatdiki, foyda har bir xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy maqsadi va iqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimidagi eng muhim mezonlardan biridir. Foyda hajmi korxonaning nafaqat moliyaviy barqarorligi, balki uning investitsion jozibadorligi, innovatsion rivojlanishi va raqobatbardoshligini ham belgilab beradi.Ish davomida men foyda tushunchasining nazariy asoslarini, uning turlarini va iqtisodiy mohiyatini o‘rgandim. Ayniqsa, foyda bilan bog‘liq asosiy ko‘rsatkichlarning – yalpi foyda, sof foyda, rentabellik darajasi kabi indikatorlarning iqtisodiy tahlili orqali ularning korxona faoliyatiga qanday ta’sir ko‘rsatishini tahlil qildim. Shuningdek, foyda hajmiga bevosita va bilvosita ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillarni chuqur o‘rgandim. Ishlab chiqarish hajmi, mahsulot sifati, ishlab chiqarish tannarxi, xarajatlarni boshqarish kabi ichki omillarni optimallashtirish orqali foydani ko‘paytirish mumkinligi isbotlandi. Tashqi omillar esa, xususan soliq siyosati, davlat tartibga solish choralarining samarasiga bevosita bog‘liqdir. 2021–2025 yillar davomida O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning chuqurlashgani, soliq imtiyozlari, eksportni qo‘llab-quvvatlash dasturlari va investitsiya muhiti yaxshilanishi korxonalarning foyda ko‘rsatkichlariga sezilarli ijobiy ta’sir ko‘rsatganini statistik ma’lumotlar orqali ham tahlil qildim. Yakunda aytishim mumkinki, korxona foydasini oshirish bo‘yicha strategiyalarni ishlab chiqishda ilmiy yondashuv, kompleks tahlil va boshqaruv qarorlarining muvofiqlashtirilgan holda qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega. Men ushbu kurs ishi orqali amaliy bilim va tahliliy ko‘nikmalarimni mustahkamlab, foyda iqtisodiy kategoriyasi bo‘yicha muhim xulosalarga keldim. Bu mavzu bo‘yicha kelajakdagi ilmiy izlanishlarimni davom ettirish niyatidaman. 2024 yil oxirigacha olinayotgan umumiy sanoat mahsulotlari hajmi esa 885,8 trillion so‘m, bu 2023 yilga nisbatan +6,8 % o‘sish ekanligi qayd etilgan invexi.org+1Statistika+1 . Ayni davrda oniy sanoat ishlab chiqarish indeksi 2025 yil yanvar oyida +4,3 % o‘sgan (oldingi oy +6,8 %) . Bu zemani, boshqaruv strategiyalari orqali ishlab chiqarish hajmini yanada oshirish foyda hajmini uzluksiz ko‘tarishga xizmat qilishini ko‘rsatadi. 2. Asosiy ichki omillarning iqtisodiy foydaga ta’siriIshlab chiqarish hajmi oshishi bir tomonlama tannarxni kamaytirishga imkon beradi. Samarali rejalashtirish, jarayonlarni raqamlashtirish va ishlab chiqarish quvvatlaridan to‘liq foydalanish orqali birlik mahsulotga tushadigan umumiy xarajat kamayadi. Bu erda zamonaviy ERP tizimlari, ishlab chiqarish nazorat jadvali, mehnat unumdorligi va texnologik modernizatsiya asosiy strategiyalar bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, 2022–2024 yillardagi sanoat hajmi o‘sishi, korxona daromadlarini oshirib, shu bilan birga xavflarni diversifikatsiyalashga imkon yaratadi. 3. Xalqaro iqtisodiy sahnadagi makroko‘rsatkichlar va ichki effekt Umumiy milliy iqtisodiy ko‘rsatkichlar ham ichki omillarning natijadorligini ma’lum qiladi. Misol uchun, 2023 yilda O‘zbekistonda real YaIM o‘sishi taxminan 6,3 % bo‘lsa, 2024 yilda bu ko‘rsatkich 6,5 % ga yetdi . Shu bilan birga, aholi boshiga YaIM 2024 yilda 39,131,4 ming so‘m (taxminan 3 093 USD) ga ko‘tarildi, bu esa milliy iqtisodiyotning umumiy salohiyatining o‘sishini anglatadi . 4. Ichki xarajatlar va mahsulot sifati omillari bilan bog‘liqlik Xarajatlar tarkibi va mahsulot sifati ichki omillarni o‘ta mexanizatsiyalashgan tarzda boshqarishga bog‘liq. Samarali xarajat boshqaruvi (energiya, xomashyo, mehnat), texnologik yangilanish, sifat nazorati va xalqaro sertifikatlar orqali mahsulot sifati oshirilsa, bu raqobat nima sifatida ko‘riladi: yuqori narx orqali qo‘shimcha foyda olish mumkin bo‘ladi. Bugungi zamonaviy iqtisodiyotda foydaning turlari turli mezonlarga ko‘ra tasniflanadi. Masalan, umumiy foyda ishlab chiqarish va sotish xarajatlaridan ortiqcha qismni bildiradi. Sof foyda esa barcha soliqlar va majburiy to‘lovlar chegirilgandan keyin qoladigan foyda bo‘lib, bu ko‘pincha reinvestitsiya yoki dividend sifatida ishlatiladi. Rejalashtirilgan foyda – bu korxona tomonidan yillik yoki o‘rta muddatli strategik rejada belgilangan kutilayotgan daromaddir. Iqtisodiy foyda esa alternativ xarajatlar inobatga olingan holdagi real foydani anglatadi. Shuningdek, operatsion foyda faqat asosiy ishlab chiqarish faoliyati natijasida hosil bo‘lgan foydani aks ettiradi, moliyaviy foyda esa investitsion vositalar orqali kelgan foydalarning yig‘indisidir. Superfoyda esa raqobatning yetarlicha kuchli emasligi yoki bozor ustunligidan kelib chiqadi. Foydaning bu kabi turli ko‘rinishlari uni chuqur tahlil qilishga, boshqaruv qarorlarini ongli qabul qilishga xizmat qiladi. Zero, foyda bu – nafaqat iqtisodiy muvaffaqiyat mezoni, balki korxonaning hayotiyligi va rivojlanish istiqbolining asosidir. Ularning ayrimlari quyidagilar: ayniqsa, import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar bozorida yanada muhim ahamiyat kasb etmoqda. Soliq siyosatining foyda hajmiga ta’siri: O‘zbekiston tajribasi asosida tahlil Soliq siyosati har bir davlat iqtisodiy tizimining muhim bo‘g‘ini bo‘lib, korxonalar daromadi va foyda hajmiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va savdo sektorlarida faoliyat yuritayotgan yirik va o‘rta tadbirkorlar uchun soliqlar xarajatlarning asosiy qismini tashkil etadi. Shuning uchun soliq yukining og‘irligi yoki imtiyozlarning mavjudligi foydaning shakllanishiga sezilarli darajada ta’sir qilishi tabiiydir. Soliq siyosatining foyda bilan bog‘liq ta’siri ko‘p qirrali va murakkab bo‘lib, uni davlat tomonidan belgilangan fiskal mexanizmlar, stavkalar va tartibga solish darajasi orqali baholash mumkin. Birinchidan, yuqori soliq stavkalari ishlab chiqaruvchi korxonalar daromadining katta qismini davlat byudjetiga yo‘naltirishga majbur qiladi. Bu holat esa korxonaning ichki investitsiya salohiyatini kamaytiradi, kengayish imkoniyatlarini cheklaydi va natijada sof foyda darajasining tushishiga olib keladi. Masalan, 2018-yilgacha ayrim sanoat korxonalarida foydadan olinadigan soliq stavkasi 20% atrofida bo‘lgan. Bu ko‘rsatkich ko‘plab xususiy sektor vakillarida moliyaviy qiyinchiliklarni keltirib chiqargan. Ayniqsa, yuqori aylanmaga ega bo‘lgan, lekin foyda marjasi past bo‘lgan sohalarda bu soliq bosimi sezilarli darajada hissedilgan. Ikkinchidan, soliq siyosatining yengillashtirilishi va imtiyozlar joriy etilishi foyda hajmini oshirishda kuchli turtki bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020–2021 yillardagi qarorlariga muvofiq, kichik biznes subyektlariga qator soliq yengilliklari berildi. Jumladan, yillik aylanmasi 1 mlrd so‘mdan kam bo‘lgan korxonalar yagona yer solig‘i yoki soddalashtirilgan daromad solig‘iga o‘tkazildi. Bu esa ularga byudjet oldidagi majburiyatlarini kamaytirib, qo‘shimcha mablag‘ni ishlab chiqarish yoki xizmat Foyda bir necha shakllarda tahlil qilinadi: yalpi foyda, sof foyda, iqtisodiy foyda, normal foyda, operatsion foyda, investitsiyaviy foyda, va boshqalar. Har biri turli bosqichlardagi moliyaviy holatni baholashga xizmat qiladi. Yalpi foyda — bu daromaddan to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqarish xarajatlarini ayirgandagi natijadir. Sof foyda esa soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlardan so‘ng qoladigan foydadir. Bu esa korxonaning real daromad manbai hisoblanadi. Foydaning iqtisodiy ko‘rsatkich sifatida eng katta roli — bu moliyaviy tahlilga asos bo‘lishidadir. Uning yordamida korxonaning rentabellik darajasi, investitsion jozibadorligi va ishlab chiqarish samaradorligi baholanadi. Foyda yuqori bo‘lsa, bu korxonaning ichki boshqaruvi yaxshi yo‘lga qo‘yilganini, xarajatlarni optimallashtira olganini va bozor talabiga mos mahsulot ishlab chiqarayotganini bildiradi. Past foyda esa ko‘pincha noto‘g‘ri boshqaruv, ortiqcha xarajatlar yoki bozor muammolarini anglatadi. Foyda strategik boshqaruvda ham muhim rol o‘ynaydi. Misol uchun, korxona foydani qanday taqsimlashi (dividend to‘lashi, reinvestitsiya qilish yoki zahiraga olish) — uning rivojlanish strategiyasiga bevosita ta’sir qiladi. Ko‘p hollarda foyda investitsiyaviy qarorlar asosida tahlil qilinadi. Investorga biror kompaniyaga sarmoya kiritishdan oldin aynan foyda darajasi qanchalik barqaror va yuqoriligiga e’tibor beradi. Shuningdek, foyda korxona barqarorligining kafolati hisoblanadi. Foydasi yuqori bo‘lgan korxona iqtisodiy inqiroz paytida ham o‘z faoliyatini davom ettirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shu bois, ko‘pgina yirik kompaniyalar foyda ko‘rsatkichini nafaqat o‘zlari uchun, balki kreditorlar, investorlar, soliq organlari, auditorlar va boshqa manfaatdor tomonlar uchun ochiq tahlil qilib boradilar. Foyda ko‘rsatkichi davlat iqtisodiy siyosatida ham alohida o‘rin tutadi. U umumiy ichki mahsulot (YaIM), yalpi milliy daromad (YMD) kabi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan bog‘liq bo‘lib, byudjet tushumlarining asosiy manbalaridan biri hisoblanadi. Soliqlar ko‘p hollarda aynan foyda 2021–2024 yillarda O‘zbekiston sanoat ishlab chiqarishiga oid asosiy ko‘rsatkichlar Yil Sanoat ishlab chiqarish hajmi (mlrd $) Umumiy xarajatlar (mlrd $) O‘rtacha mahsulot sifati (%) Foyda darajasi (%) Asosiy ishlab chiqaruvchi tarmoqlar 202 1 15.06 9.21 78% 12.4% Neft-gaz, paxta tozalash, oziq- ovqat 202 2 17.18 10.35 81% 13.7% Mashinasozlik, qurilish materiallari 202 19.18 11.89 84% 14.9% Elektr jihozlari, O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Foyda va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 3 kimyo sanoati 202 4 21.00 12.44 86% 15.5% Raqamli texnologiyalar, farmatsevtika 2.2. Tashqi omillar: bozor talabi, raqobat, soliq va davlat siyosati Foyda miqdoriga ta’sir qiluvchi tashqi omillar turlicha bo‘lishi mumkin, lekin ular orasida eng asosiylari bozor talabi, raqobat muhiti, soliq yuklamalari hamda davlat siyosati hisoblanadi. Ushbu omillar korxona foydasining shakllanishida muhim rol o‘ynaydi, chunki ular ishlab chiqarish va sotuv jarayonining tashqaridan ta’sir qiluvchi kuchli faktorlaridandir. Birinchidan, bozor talabi har qanday mahsulot yoki xizmatga bo‘lgan xaridor ehtiyoji va tayyor bozor hajmi bilan belgilanadi. Mahsulotga talab qancha yuqori bo‘lsa, ishlab chiqaruvchining savdo hajmi ortadi, bu esa to‘g‘ridan- to‘g‘ri foyda hajmining ko‘payishiga olib keladi. O‘zbekiston sharoitida 2021– 2024 yillar oralig‘ida oziq-ovqat, qurilish materiallari, to‘qimachilik va raqamli texnologiyalar sohalarida talab yuqori bo‘lib, bu sohalarning eksport hajmi keskin oshgan. Aynan bozor talabining kengayishi yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirish va ichki hamda tashqi bozorlarga chiqish imkonini yaratdi. Misol uchun, 2023-yilda qurilish sanoati mahsulotlariga talab 18% ga oshib, bu tarmoqdagi foyda 1,2 trln so‘mga yetgan. Ikkinchidan, raqobat muhiti ham foyda hajmiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Raqobat kuchaygan sari, ishlab chiqaruvchilar narx siyosatini qayta ko‘rib chiqishga, mahsulot sifatini oshirishga va xaridorga qo‘shimcha xizmatlar taklif qilishga majbur bo‘ladi. Bunday sharoitda raqobatbardosh bo‘lish uchun korxona innovatsiyalarni joriy etishi, samaradorlikni oshirishi va xarajatlarni optimallashtirishi kerak. O‘zbekistonning oziq-ovqat sanoatida aynan ichki raqobatni kuchaytirish natijasida ko‘plab mahalliy brendlar paydo bo‘ldi. Natijada narxlar muvozanatlashdi va foyda foizi barqarorlashdi. Raqobat, yuritayotgan kompaniyalar 5 yilga foyda solig‘idan ozod qilingan va ular o‘rtacha 2,5 baravar yuqori rentabellik ko‘rsatkichlariga ega bo‘lishgan. Agar biz soliq siyosatining foyda shakllanishiga uzoq muddatli ta’sirini tahlil qilsak, davlatning fiskal siyosati investitsiyalar hajmi, ishlab chiqarish ko‘lami va korxonalar raqobatbardoshligini aniqlovchi asosiy omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Shu boisdan, soliq siyosatida uzluksizlik, barqarorlik va prognozlanish mumkinligi darajasi muhim ahamiyatga ega. Soliq siyosatining tez-tez o‘zgarishi, normativ-huquqiy bazaning murakkabligi yoki tartibsizligi esa foydaning prognozlanishini qiyinlashtirib, investorlarning ishonchini kamaytiradi. Davlat siyosati va iqtisodiy muhit – foydaning shakllanishida strategik omil To‘rtinchidan, davlat siyosati va mamlakatda hukm surayotgan iqtisodiy muhit har qanday korxona faoliyati uchun eng muhim tashqi omillar qatoriga kiradi. Foydaning shakllanishida bu omillar strategik rol o‘ynaydi, chunki ular ishlab chiqarish sharoitlari, eksport imkoniyatlari, investitsion muhit va iqtisodiy barqarorlik darajasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, hukumat tomonidan tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantirishga yo‘naltirilgan har qanday siyosat, albatta, korxona rentabelligi va foyda hajmiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekistonda ayniqsa so‘nggi yillarda iqtisodiy islohotlarning jadallashuvi va davlat boshqaruvining liberallashuvi foyda shakllanishi uchun qulay shart- sharoit yaratdi. “Yangi O‘zbekiston” taraqqiyot strategiyasi doirasida sanoatni diversifikatsiya qilish, kichik va o‘rta tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, eksport-import rejimini liberallashtirish bo‘yicha bir qator muhim qarorlar qabul qilindi. Jumladan, Prezident farmonlari asosida 2022–2025 yillarga mo‘ljallangan “Investitsiyalarni qo‘llab-quvvatlash” dasturi, “Mahallabay sanoat” loyihasi, eksportga yo‘naltirilgan mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan zonalarning tashkil etilishi ham foyda o‘sishini rag‘batlantirdi. hajmiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu omillarni chuqur tahlil qilish va ularga mos boshqaruv strategiyalarini ishlab chiqish korxonaning moliyaviy barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Birinchi navbatda, ishlab chiqarish hajmi foyda hajmiga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi ichki omil sifatida ko‘riladi. Ishlab chiqarish hajmining oshishi mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan o‘zgaruvchi xarajatlarning kamayishiga, bu esa foyda darajasining ortishiga olib keladi. Shu bilan birga, ishlab chiqarish hajmini oshirish orqali bozorga ko‘proq mahsulot yetkazib berish, ulgurji va eksport bitimlari orqali daromadni ko‘paytirish imkoniyati yuzaga keladi. Albatta, bu ishlab chiqarish quvvatlaridan samarali foydalanish, mehnat unumdorligini oshirish va to‘g‘ri rejalashtirishni talab etadi. Ikkinchi muhim omil – bu ishlab chiqarish xarajatlari. Xarajatlar tarkibi, ularning turlari va ularga bo‘lgan munosabat foydaning shakllanishida beqiyos rol o‘ynaydi. Korxonaning foydasi yalpi tushumdan jami xarajatlar ayirib tashlangach aniqlanadi. Demak, xarajatlar qanchalik optimallashtirilsa, foyda miqdori shunchalik oshadi. Xarajatlarni nazorat qilish va kamaytirish yo‘llariga energiya samaradorligini oshirish, texnologik modernizatsiya, ishdan ortiqcha yo‘qotishlarni bartaraf etish, xizmat ko‘rsatish xarajatlarini kamaytirish kiradi. Bundan tashqari, yetkazib beruvchilar bilan uzoq muddatli hamkorlik asosida qulay narxlarda resurslar xarid qilish orqali xarajatlarni kamaytirish ham foydaga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Uchinchi asosiy ichki omil – bu mahsulot sifati. Yuqori sifatli mahsulotlar raqobatbardoshligi, bozordagi ishonchli brend obro‘sini shakllantirish, xaridor sadoqatini ta’minlash va narx siyosatini mustahkamlashga xizmat qiladi. Sifat – bu nafaqat texnik ko‘rsatkichlar, balki iste’molchining ehtiyojiga moslik, xizmat ko‘rsatish sifati va kafolat tizimini ham o‘z ichiga oladi. Mahsulot sifati oshgani sari uni yuqoriroq narxlarda sotish imkoniyati paydo bo‘ladi, bu esa foydani ko‘paytiradi. Shu sababli korxonalar sifat menejmenti tizimini joriy etish, sertifikatlash, sifat nazoratini kuchaytirish kabi choralarga e’tibor Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. Mavzu: Foyda va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………………. I BOB. FOYDA TUSHUNCHASI VA UNING IQTISODIY MOHIYATI 1.1. Foyda tushunchasi va uning turlari ……………………….………………. 1.2. Foydaning iqtisodiy ko‘rsatkich sifatidagi roli …………………………… 1.3. Foyda bilan bog‘liq asosiy ko‘rsatkichlar va ularning tahlili …………….. II BOB. FOYDA HAJMIGA TA’SIR ETUVCHI ASOSIY OMILLAR VA ULARNI BOSHQARISH YO‘LLARI 2.1. Ichki omillar: ishlab chiqarish hajmi, xarajatlar, mahsulot sifati ………..…. 2.2. Tashqi omillar: bozor talabi, raqobat, soliq va davlat siyosati ……………… 2.3. Foyda hajmini oshirish strategiyalari va boshqaruv yondashuvlari ………… Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………... 2.3. Foyda hajmini oshirish strategiyalari va boshqaruv yondashuvlari Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar faoliyatining asosiy maqsadi maksimal foyda olishdir. Shu bois, foyda hajmini oshirish strategiyalari va boshqaruv yondashuvlari har qanday iqtisodiy subyekt uchun dolzarb

Foyda va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar

Купить