Foyda va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	488.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

53 Sotish

Foyda va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar kurs ishi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Foyda va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

Mavzu: Foyda va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………….
I BOB. FOYDA TUSHUNCHASI VA UNING IQTISODIY MOHIYATI
1.1. Foyda tushunchasi va uning turlari ……………………….……………….
1.2. Foydaning iqtisodiy ko‘rsatkich sifatidagi roli ……………………………
1.3. Foyda bilan bog‘liq asosiy ko‘rsatkichlar va ularning tahlili ……………..
II BOB. FOYDA HAJMIGA TA’SIR ETUVCHI ASOSIY OMILLAR VA
ULARNI BOSHQARISH YO‘LLARI
2.1. Ichki omillar: ishlab chiqarish hajmi, xarajatlar, mahsulot sifati ………..….
2.2. Tashqi omillar: bozor talabi, raqobat, soliq va davlat siyosati ………………
2.3. Foyda hajmini oshirish strategiyalari va boshqaruv yondashuvlari …………
Xulosa ……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………...

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv sharoitida xalqaro
iqtisodiy munosabatlar milliy taraqqiyotning ajralmas bo‘g‘iniga aylangan.
Hech bir davlat o‘zining iqtisodiy yuksalishini xalqaro savdo, investitsiya,
texnologik almashinuv va moliyaviy tizimlarsiz tasavvur qila olmaydi. Ayniqsa,
so‘nggi o‘n yilliklarda transmilliy kompaniyalar, xalqaro moliyaviy institutlar
va global logistika tarmoqlarining faoliyati kuchaygan bir paytda har bir davlat
global tizimning faol ishtirokchisiga aylanishga intilmoqda. O‘zbekiston ham
mustaqillik yillaridan boshlab ochiq iqtisodiy siyosat yuritish, xorijiy
sarmoyadorlar uchun qulay muhit yaratish va xalqaro savdo-iqtisodiy aloqalarni
kengaytirishga katta e’tibor qaratdi. Xususan, 2017-yildan boshlab olib borilgan
islohotlar natijasida bojxona to‘lovlari soddalashtirildi, valyuta siyosati
erkinlashtirildi va investitsiyaviy imtiyozlar berila boshlandi. Shu bois, xalqaro
iqtisodiy munosabatlar tizimida O‘zbekistonning o‘rnini aniqlash, o‘zaro
manfaatli hamkorliklar tahlili va istiqbollarini ko‘rsatish mazkur kurs ishining
dolzarbligini belgilaydi 1
.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Xalqaro iqtisodiy
munosabatlar borasida klassik va zamonaviy iqtisodchilar tomonidan ko‘plab
nazariy ishlanmalar yaratilgan. Jumladan, Adam Smitning “Ko‘rinmas qo‘l”
g‘oyasi, David Rikardoning nisbiy ustunlik nazariyasi va Pol Krugmanning
yangi savdo nazariyasi xalqaro iqtisodiy faoliyatning asosiy tamoyillarini
tushuntirib beradi. Shu bilan birga, xalqaro iqtisodiy integratsiya, transmilliy
korporatsiyalar faoliyati, regional hamkorlik, bojxona ittifoqlari kabi masalalar
iqtisodiy fanlarning alohida yo‘nalishlariga aylangan. O‘zbekistonda ham Jahon
iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

va boshqa oliy ta’lim muassasalarida xalqaro iqtisodiy aloqalar yuzasidan
tadqiqotlar olib borilmoqda. Xususan, O‘zbekistonning YeOII, BRIKS, ShHT
kabi tuzilmalar bilan aloqalari, JSTga qo‘shilish bo‘yicha harakatlari ilmiy
doiralarda muhokama qilinmoqda. Biroq mavjud tadqiqotlarda ko‘pincha
umumiy yondashuv ustun bo‘lib, O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy
munosabatlardagi real va zamonaviy o‘rni, yangi integratsion yo‘nalishlari hali
yetarlicha kompleks tahlil etilmagan.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining
nazariy ahamiyati shundaki, u xalqaro iqtisodiy munosabatlarning mohiyatini,
asosiy yo‘nalishlarini, tuzilmasi va tamoyillarini nazariy jihatdan tahlil qilishga
xizmat qiladi. Jumladan, xalqaro savdo, xorijiy investitsiyalar, moliyaviy
oqimlar, global integratsiya jarayonlari haqida chuqur bilim beradi.
Shuningdek, kurs ishida O‘zbekistonning global iqtisodiy tizimdagi o‘rni,
tashqi iqtisodiy siyosatining rivojlanish yo‘nalishlari ilmiy asoslangan holda
yoritiladi. Bu esa talabalar va tadqiqotchilar uchun puxta nazariy bazani taqdim
etadi.
Amaliy ahamiyati esa bevosita O‘zbekistonning real iqtisodiy holatini tahlil
qilish, asosiy savdo hamkorlari, investitsiya oqimlari, tashqi iqtisodiy
siyosatdagi natijalar va istiqbollarni baholashga qaratilgan. Natijada,
mamlakatning xalqaro iqtisodiy siyosatini takomillashtirish, investitsion
muhitni yaxshilash va eksport-import munosabatlarini diversifikatsiya qilish
bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi. Bundan tashqari, kurs ishida mavjud
statistik ma’lumotlar, xalqaro tashkilotlar hisobotlari va real sektor
ko‘rsatkichlaridan foydalanilishi uning amaliy yondashuvini kuchaytiradi. Shu
sababli mazkur mavzu nafaqat nazariy, balki dolzarb amaliy masalalarni
yechishda ham muhim o‘rin egallaydi.
Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasining xalqaro
iqtisodiy munosabatlar tizimidagi faoliyati va uning asosiy yo‘nalishlari
hisoblanadi.

Kurs ishi mavzusining predmeti – O‘zbekistonning xalqaro savdo,
investitsiya va moliyaviy aloqalar orqali global iqtisodiyotga integratsiyalashuvi
hamda ushbu jarayondagi asosiy hamkorlik shakllari va strategik
yondashuvlaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – xalqaro iqtisodiy munosabatlarning
nazariy asoslarini o‘rganish hamda O‘zbekistonning jahon iqtisodiy tizimidagi
o‘rnini, hamkorlarini va kelajakdagi rivojlanish yo‘nalishlarini tahlil qilishdan
iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan:
 Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning mazmuni, turlari va tamoyillarini
o‘rganish;
 Jahon iqtisodiyotidagi integratsiya jarayonlarini tahlil qilish;
 O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatini tahlil qilish;
 Investitsiyaviy muhit va xorijiy sarmoyadorlar bilan hamkorlikni o‘rganish;
 Mamlakatning asosiy savdo va investitsiya sheriklarini aniqlash;
 O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotidagi roli va istiqbollari bo‘yicha
xulosalar chiqarish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

I BOB. FOYDA TUSHUNCHASI VA UNING IQTISODIY MOHIYATI
1.1. Foyda tushunchasi va uning turlari
Foyda iqtisodiy kategoriya sifatida har qanday xo‘jalik yurituvchi subyekt
faoliyatining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Foyda korxona yoki
tashkilot tomonidan amalga oshirilgan xo‘jalik faoliyatidan olingan daromadlar
bilan xarajatlar o‘rtasidagi ijobiy farq sifatida talqin qilinadi. Ya'ni, foyda bu –
ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish natijasida tushgan daromadlarning ularni
amalga oshirishga ketgan xarajatlardan ortiq bo‘lgan qismini anglatadi. Har
qanday iqtisodiy faoliyatning maqsadi oxir-oqibatda foyda olishga qaratilgani
sababli bu tushuncha iqtisodiyotning markaziy kategoriyalaridan biridir.
Foydaning iqtisodiy mohiyati undan nafaqat korxona darajasida, balki
umumdavlat yoki xalqaro miqyosda ham foydalanilishini ko‘rsatadi. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida foyda – nafaqat moliyaviy barqarorlik, balki
raqobatbardoshlik, investitsiya salohiyati, soliq bazasi va makroiqtisodiy
o‘sishning ham muhim omilidir. Ayniqsa, foyda evaziga korxona o‘z faoliyatini
kengaytiradi, yangi ish o‘rinlari yaratadi va ijtimoiy mas’uliyatni bajaradi.
Foyda korxona uchun ichki moliyaviy manba bo‘lib xizmat qiladi.
Foyda har qanday xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining asosiy iqtisodiy
natijasidir. Bu ko‘rsatkich ikki asosiy manbadan shakllanadi: birinchidan, tovar
va xizmatlarni sotishdan olingan sof tushum, ya’ni yalpi daromad; ikkinchidan,
moliyaviy faoliyatdan kelib tushgan qo‘shimcha daromadlar. Yalpi daromad
korxonaning bevosita ishlab chiqarish faoliyatidan kelib chiqqan foydani
bildirsa, moliyaviy daromadlar aksiyalar, obligatsiyalar, bank depozitlari,
valyuta operatsiyalari va boshqa investitsion manbalar orqali olinadigan
daromadlardir. Shu sababli foyda – nafaqat ishlab chiqarish faoliyatining, balki
umumiy moliyaviy boshqaruvning samaradorligini ifodalaydi.

Bugungi zamonaviy iqtisodiyotda foydaning turlari turli mezonlarga ko‘ra
tasniflanadi. Masalan, umumiy foyda ishlab chiqarish va sotish xarajatlaridan
ortiqcha qismni bildiradi. Sof foyda esa barcha soliqlar va majburiy to‘lovlar
chegirilgandan keyin qoladigan foyda bo‘lib, bu ko‘pincha reinvestitsiya yoki
dividend sifatida ishlatiladi. Rejalashtirilgan foyda – bu korxona tomonidan
yillik yoki o‘rta muddatli strategik rejada belgilangan kutilayotgan daromaddir.
Iqtisodiy foyda esa alternativ xarajatlar inobatga olingan holdagi real foydani
anglatadi.
Shuningdek, operatsion foyda faqat asosiy ishlab chiqarish faoliyati
natijasida hosil bo‘lgan foydani aks ettiradi, moliyaviy foyda esa investitsion
vositalar orqali kelgan foydalarning yig‘indisidir. Superfoyda esa raqobatning
yetarlicha kuchli emasligi yoki bozor ustunligidan kelib chiqadi. Foydaning bu
kabi turli ko‘rinishlari uni chuqur tahlil qilishga, boshqaruv qarorlarini ongli
qabul qilishga xizmat qiladi. Zero, foyda bu – nafaqat iqtisodiy muvaffaqiyat
mezoni, balki korxonaning hayotiyligi va rivojlanish istiqbolining asosidir.
Ularning ayrimlari quyidagilar:

Umumiy foyda (yalpi foyda) – bu korxona tomonidan olingan jami daromad
bilan ishlab chiqarish va sotish xarajatlari o‘rtasidagi farq.
Sof foyda (netto foyda) – bu umumiy foydadan barcha soliq va boshqa
majburiy to‘lovlar ayirib tashlanganidan keyingi qoldiq.
Hisoblangan foyda – bu moliyaviy hisobotlarda aks ettiriladigan foyda
bo‘lib, u odatda soliq maqsadlarida ishlatiladi.
Rejalashtirilgan foyda – korxona o‘z biznes-rejasi yoki yillik strategiyasida
ko‘zda tutgan foyda hajmi.
Iqtisodiy foyda – bu foyda turi alternativ xarajatlarni hisobga olgan holda
aniqlanadi. Ya'ni, foydaning real iqtisodiy samarasidir.
Normal foyda – bu kapitalga erkinlik sharoitida berilishi mumkin bo‘lgan
o‘rtacha foyda darajasi, ya’ni na daromad, na zarar holati.Umumiy
foyda (yalpi
foyda)
Sof foyda
(netto foyda)
Hisoblangan
foyda
Rejalashtirilga
n foyda
Iqtisodiy
foyda Normal foyda
Superfoyda Moliyaviy
foyda

Superfoyda (monopoliyalashgan foyda) – bozorning muayyan qismini
egallagan yoki innovatsion mahsulot ishlab chiqargan korxonalarning oladigan
ortiqcha foydasi.
Moliyaviy foyda – bu aksiyalar, obligatsiyalar, depozitlar va boshqa
moliyaviy aktivlar orqali olingan foydalarni o‘z ichiga oladi.
Operatsion foyda – ishlab chiqarish va sotish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan
foyda.
Extraordinary foyda – favqulodda holatlar natijasida (masalan, aktivlarni
sotish, sud qarori bilan to‘langan kompensatsiya) hosil bo‘lgan foyda.
Foyda shuningdek, vaqt va joy bo‘yicha ham farqlanishi mumkin. Masalan,
qisqa muddatli foyda va uzoq muddatli foyda, ichki va tashqi bozor foydalari,
real va nomimal foyda kabi turlari mavjud. Bu tasniflar foyda ko‘rsatkichini
chuqurroq tahlil qilish, strategik qarorlar qabul qilish va soliq rejalashtirishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, foyda korxonaga moliyaviy
mustaqillik va kapital jamg‘arish imkonini beradi. U ishlab chiqarish hajmini
oshirish, texnologik yangilanish, mehnat sharoitlarini yaxshilash va yangi
bozorlarni zabt etish uchun asosiy resurs bo‘lib xizmat qiladi. Raqobat muhitida
foydani barqaror ushlab turish esa samarali boshqaruv, xarajatlarni
optimallashtirish va innovatsion yondashuvlarni talab qiladi.
1.2. Foydaning iqtisodiy ko‘rsatkich sifatidagi roli
Foyda iqtisodiy faoliyatning eng asosiy va asoslovchi ko‘rsatkichlaridan
biridir. Har qanday xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy maqsadi aynan foyda
olishdir. Bu ko‘rsatkich korxonaning moliyaviy natijasini, ya’ni daromadlar va
xarajatlar o‘rtasidagi farqni ifodalaydi. Foyda nafaqat moliyaviy hisobotlardagi
raqam, balki iqtisodiy tahlil va strategik rejalashtirish uchun muhim indikator
hisoblanadi. Korxonaning ichki muvozanati, rivojlanish imkoniyatlari,
raqobatbardoshligi va hatto barqarorligi ham aynan foyda ko‘rsatkichlariga
bog‘liq.

Foyda bir necha shakllarda tahlil qilinadi: yalpi foyda, sof foyda, iqtisodiy
foyda, normal foyda, operatsion foyda, investitsiyaviy foyda, va boshqalar. Har
biri turli bosqichlardagi moliyaviy holatni baholashga xizmat qiladi. Yalpi
foyda — bu daromaddan to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqarish xarajatlarini
ayirgandagi natijadir. Sof foyda esa soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlardan
so‘ng qoladigan foydadir. Bu esa korxonaning real daromad manbai
hisoblanadi.
Foydaning iqtisodiy ko‘rsatkich sifatida eng katta roli — bu moliyaviy
tahlilga asos bo‘lishidadir. Uning yordamida korxonaning rentabellik darajasi,
investitsion jozibadorligi va ishlab chiqarish samaradorligi baholanadi. Foyda
yuqori bo‘lsa, bu korxonaning ichki boshqaruvi yaxshi yo‘lga qo‘yilganini,
xarajatlarni optimallashtira olganini va bozor talabiga mos mahsulot ishlab
chiqarayotganini bildiradi. Past foyda esa ko‘pincha noto‘g‘ri boshqaruv,
ortiqcha xarajatlar yoki bozor muammolarini anglatadi.
Foyda strategik boshqaruvda ham muhim rol o‘ynaydi. Misol uchun, korxona
foydani qanday taqsimlashi (dividend to‘lashi, reinvestitsiya qilish yoki
zahiraga olish) — uning rivojlanish strategiyasiga bevosita ta’sir qiladi. Ko‘p
hollarda foyda investitsiyaviy qarorlar asosida tahlil qilinadi. Investorga biror
kompaniyaga sarmoya kiritishdan oldin aynan foyda darajasi qanchalik
barqaror va yuqoriligiga e’tibor beradi. Shuningdek, foyda korxona
barqarorligining kafolati hisoblanadi. Foydasi yuqori bo‘lgan korxona iqtisodiy
inqiroz paytida ham o‘z faoliyatini davom ettirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Shu bois, ko‘pgina yirik kompaniyalar foyda ko‘rsatkichini nafaqat o‘zlari
uchun, balki kreditorlar, investorlar, soliq organlari, auditorlar va boshqa
manfaatdor tomonlar uchun ochiq tahlil qilib boradilar.
Foyda ko‘rsatkichi davlat iqtisodiy siyosatida ham alohida o‘rin tutadi. U
umumiy ichki mahsulot (YaIM), yalpi milliy daromad (YMD) kabi
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan bog‘liq bo‘lib, byudjet tushumlarining
asosiy manbalaridan biri hisoblanadi. Soliqlar ko‘p hollarda aynan foyda

asosida undiriladi, ya’ni foyda davlat moliyasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu
bilan birga, foyda asosida byudjetdan sarmoyaviy yoki rag‘batlantiruvchi
dasturlar ham ishlab chiqiladi.
Bundan tashqari, foyda tahlili orqali ishlab chiqarish jarayonidagi
isrofgarchiliklar, samarasiz operatsiyalar va iqtisodiy zaifliklar aniqlanadi. Bu
esa rahbariyatga muammoli nuqtalarni bartaraf etish uchun zamin yaratadi.
Foyda korxona ichida samaradorlikni ta’minlovchi mezon bo‘lib xizmat qiladi:
har bir bo‘lim, sex, loyiha va ishchi guruh o‘z faoliyati natijasi bo‘yicha foyda
bilan baholanadi.
Zamonaviy iqtisodiyotni raqamlashtirish sharoitida foydaning hisob-kitobi va
prognozi yanada aniqlashgan. Turli xil dasturiy ta’minotlar yordamida foyda
tahlili real vaqt rejimida olib borilmoqda, bu esa korxonalarga tezkor boshqaruv
qarorlarini qabul qilish imkonini beradi. Shuningdek, sun’iy intellekt asosidagi
tahlil tizimlari foydaga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillarni bashorat qilib,
moliyaviy risklarni kamaytirishga xizmat qilmoqda.
Foydaning yuqori darajada bo‘lishi kreditga layoqatlilikni ham oshiradi.
Banklar, moliyaviy tashkilotlar yoki investorlar har doim foydasi barqaror
bo‘lgan korxonaga ustuvorlik beradi. Bu esa kredit shartlarining yengillashuvi,
past foiz stavkalari va uzoq muddatli sarmoyalarning jalb qilinishiga olib
keladi.
Foydaning turlari va ularning iqtisodiy tahlildagi o‘rni
Foyda turi Ta’rifi Iqtisodiy tahlildagi roli
Yalpi foyda Tovarni sotishdan tushgan
tushumdan ishlab chiqarish
xarajatlari ayrilgani Ishlab chiqarish
samaradorligini baholaydi
Operatsion
foyda Asosiy faoliyatdan olingan
foyda Korxona asosiy
faoliyatining rentabelligini
o‘lchaydi
Sof foyda Soliqlar, jarimalar va
boshqa xarajatlardan so‘ng Korxonaning real moliyaviy
holatini ifodalaydi

qoladigan foyda
Normal foyda Uzoq muddatli barqarorlik
uchun zarur bo‘lgan
minimal foyda Korxona faoliyatining
uzluksiz davomiyligini
kafolatlaydi
Iqtisodiy foyda Real foyda – barcha
xarajatlar, shu jumladan
alternativ xarajatlar
ayirilganda Sarmoyaviy qarorlar qabul
qilishda muhim
Investitsiyaviy
foyda Sarmoya kiritilgan
loyihadan olinadigan foyda Investorlar uchun risk va
daromadni baholash mezoni
Operatsion
rentabellik Operatsion foydaning
umumiy aktivlarga nisbati Faoliyat darajasini
aktivlardan foydalanish
samarasi orqali baholaydi
Moliyaviy
koeffitsiyentlar Foyda asosida hisoblangan
nisbiy ko‘rsatkichlar
(masalan, ROA, ROE) Moliyaviy turg‘unlik va
boshqaruv sifati haqida
xulosa chiqarish imkonini
beradi
1.3. Foyda bilan bog‘liq asosiy ko‘rsatkichlar va ularning tahlili
Foyda bilan bog‘liq iqtisodiy ko‘rsatkichlar har qanday korxonaning
moliyaviy faoliyatini baholashda asosiy mezonlardan biri hisoblanadi. Ushbu
ko‘rsatkichlar nafaqat moliyaviy barqarorlikni aniqlash, balki korxonaning
investitsiyaviy jozibadorligi, raqobatbardoshligi va uzoq muddatli rivojlanish
imkoniyatlarini ham ko‘rsatib beradi. Foyda bilan bog‘liq asosiy ko‘rsatkichlar
tahlilida korxonaning ichki va tashqi iqtisodiy omillari inobatga olinadi. Bunda
yalpi foyda, operatsion foyda, sof foyda, foyda rentabelligi, sarmoyaning
rentabelligi (ROI), daromadlilik darajasi kabi ko‘rsatkichlar alohida ahamiyatga
ega.
Eng avvalo, yalpi foyda ko‘rsatkichi tahlil qilinadi. Bu ko‘rsatkich mahsulot
(yoki xizmat) sotishdan tushgan umumiy tushumdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab
chiqarish xarajatlari ayrilganda hosil bo‘ladi. Uning yuqoriligi korxonaning
ishlab chiqarish samaradorligini bildiradi. Operatsion foyda esa korxonaning
asosiy faoliyatidan olingan foydani bildiradi. U orqali kompaniya asosiy

iqtisodiy faoliyati foydali ekanini ko‘rsatadi. Bu ko‘rsatkichda ma'muriy
xarajatlar, marketing xarajatlari, amortizatsiya xarajatlari hisobga olinadi.
Sof foyda esa umumiy foydadan barcha xarajatlar, jumladan soliqlar,
jarimalar, foiz to‘lovlari, boshqa moliyaviy majburiyatlar ayirib tashlangach
qoladigan daromaddir. Sof foyda eng asosiy ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib, u
investitsiyalarni jalb etish, dividend siyosatini shakllantirish, reinvestitsiya
strategiyasini belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Korxonaning sof foydasi
barqaror o‘sib borayotgan bo‘lsa, bu uning moliyaviy barqarorligini anglatadi.
Foyda rentabelligi – bu foydaning mahsulot hajmiga yoki tushumga nisbatan
foizda ifodalangan miqdoridir. U quyidagicha hisoblanadi:
Rentabellik = (Foyda / Tushum) × 100%.
Ushbu ko‘rsatkich korxonaning har 1 so‘m tushumidan qancha sof foyda
olayotganini ko‘rsatadi. Shu tarzda, foyda ko‘rsatkichlari nafaqat foyda
miqdorini, balki uning nisbiy samaradorligini ham tahlil qilish imkonini beradi.
ROI (Return on Investment) yoki sarmoyaning rentabelligi ham muhim
ko‘rsatkichlardan biridir. Bu ko‘rsatkich quyidagicha aniqlanadi:
ROI = (Sof foyda / Investitsiya miqdori) × 100%.
Mazkur tahlil investorlar uchun asosiy yo‘nalish bo‘lib, ular investitsiyalar
qanchalik tez va samarali qaytishini baholash imkoniga ega bo‘ladilar.
Foyda bilan bog‘liq yana bir muhim ko‘rsatkich – aktivlar rentabelligi (ROA)
bo‘lib, u sof foydaning jami aktivlarga nisbatini bildiradi. ROA = (Sof foyda /
Umumiy aktivlar) × 100%. Bu ko‘rsatkich orqali korxona o‘z aktivlaridan qay
darajada foydalanayotganini ko‘rish mumkin. ROA qancha yuqori bo‘lsa,
korxona shunchalik samarali faoliyat yuritmoqda, degan xulosa
qilinadi.Shuningdek, kapital rentabelligi (ROE) – aksiyadorlar kapitalidan
olinayotgan foydaning samaradorligini bildiradi:
ROE = (Sof foyda / Aksiyadorlik kapitali) × 100%.
Bu ko‘rsatkich orqali investorlarga qanchalik dividend to‘lash imkoniyati
borligi aniqlanadi.

Amaliyotda ushbu ko‘rsatkichlar tahlili asosida kompaniya foyda olish
qobiliyatini, xarajatlar samaradorligini, investitsiyaviy jozibadorligini va
umumiy moliyaviy salohiyatini tahlil qilish imkoniyati mavjud bo‘ladi.
Masalan, korxonada sof foyda yildan-yilga oshayotgan bo‘lsa, bu ijobiy
tendensiyadir. Ammo foyda miqdori o‘sgan bo‘lsa ham, rentabellik past bo‘lishi
mumkin — bunday holatda xarajatlar ortib borgan bo‘ladi.
Yuqoridagi ko‘rsatkichlar nafaqat o‘zaro bog‘liq, balki boshqaruv qarorlarini
qabul qilishda bir-birini to‘ldiruvchi mezonlardir. Shu sababli foyda bilan
bog‘liq ko‘rsatkichlar faqat raqamlar tahlili emas, balki korxonaning iqtisodiy
salohiyatini baholovchi strategik vositadir. Ularning to‘g‘ri tahlili orqali
kompaniya o‘zining moliyaviy yo‘nalishini belgilaydi, resurslardan foydalanish
samaradorligini oshiradi va global bozorda raqobatbardoshligini ta’minlaydi.
II BOB. FOYDA HAJMIGA TA’SIR ETUVCHI ASOSIY OMILLAR
VA ULARNI BOSHQARISH YO‘LLARI
2.1. Ichki omillar: ishlab chiqarish hajmi, xarajatlar, mahsulot sifati
Foyda miqdori va uning o‘sish sur’atlari ko‘plab omillarga bog‘liq bo‘lib,
ular orasida ichki omillar asosiy o‘rinni egallaydi. Ichki omillar deganda
bevosita korxona ichidagi boshqaruv, ishlab chiqarish va texnologik
jarayonlarga taalluqli omillar tushuniladi. Ularning samarali boshqarilishi foyda

hajmiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu omillarni chuqur tahlil qilish va ularga
mos boshqaruv strategiyalarini ishlab chiqish korxonaning moliyaviy
barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Birinchi navbatda, ishlab chiqarish hajmi foyda hajmiga bevosita ta’sir
ko‘rsatuvchi ichki omil sifatida ko‘riladi. Ishlab chiqarish hajmining oshishi
mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan o‘zgaruvchi xarajatlarning kamayishiga, bu
esa foyda darajasining ortishiga olib keladi. Shu bilan birga, ishlab chiqarish
hajmini oshirish orqali bozorga ko‘proq mahsulot yetkazib berish, ulgurji va
eksport bitimlari orqali daromadni ko‘paytirish imkoniyati yuzaga keladi.
Albatta, bu ishlab chiqarish quvvatlaridan samarali foydalanish, mehnat
unumdorligini oshirish va to‘g‘ri rejalashtirishni talab etadi.
Ikkinchi muhim omil – bu ishlab chiqarish xarajatlari. Xarajatlar tarkibi,
ularning turlari va ularga bo‘lgan munosabat foydaning shakllanishida beqiyos
rol o‘ynaydi. Korxonaning foydasi yalpi tushumdan jami xarajatlar ayirib
tashlangach aniqlanadi. Demak, xarajatlar qanchalik optimallashtirilsa, foyda
miqdori shunchalik oshadi. Xarajatlarni nazorat qilish va kamaytirish yo‘llariga
energiya samaradorligini oshirish, texnologik modernizatsiya, ishdan ortiqcha
yo‘qotishlarni bartaraf etish, xizmat ko‘rsatish xarajatlarini kamaytirish kiradi.
Bundan tashqari, yetkazib beruvchilar bilan uzoq muddatli hamkorlik asosida
qulay narxlarda resurslar xarid qilish orqali xarajatlarni kamaytirish ham
foydaga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Uchinchi asosiy ichki omil – bu mahsulot sifati. Yuqori sifatli mahsulotlar
raqobatbardoshligi, bozordagi ishonchli brend obro‘sini shakllantirish, xaridor
sadoqatini ta’minlash va narx siyosatini mustahkamlashga xizmat qiladi. Sifat –
bu nafaqat texnik ko‘rsatkichlar, balki iste’molchining ehtiyojiga moslik,
xizmat ko‘rsatish sifati va kafolat tizimini ham o‘z ichiga oladi. Mahsulot sifati
oshgani sari uni yuqoriroq narxlarda sotish imkoniyati paydo bo‘ladi, bu esa
foydani ko‘paytiradi. Shu sababli korxonalar sifat menejmenti tizimini joriy
etish, sertifikatlash, sifat nazoratini kuchaytirish kabi choralarga e’tibor

qaratishlari lozim.Yuqoridagi uch omil o‘zaro uzviy bog‘langan bo‘lib, ularni
samarali boshqarish korxonaning umumiy moliyaviy natijalariga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Masalan, ishlab chiqarish hajmi oshib, xarajatlar pasaytirilsa, ammo
sifat yomonlashsa, bu daromad emas, aksincha, zarar keltirishi mumkin. Shu
sababli ushbu omillar o‘rtasidagi muvozanatni saqlash boshqaruv
strategiyasining muhim jihatlaridan biridir. Bundan tashqari, ichki omillar
ustidan nazorat qilishda texnologik yondashuvlar, IT tizimlar, ERP
dasturlaridan foydalanish zarur. Amaliy tajribada ko‘plab muvaffaqiyatli
korxonalar aynan ichki omillarni optimallashtirish orqali o‘z foydasini bir necha
barobarga oshirishga erishgan. Misol uchun, yirik ishlab chiqaruvchilar ishlab
chiqarish tannarxini kamaytirish orqali bozor narxlarida raqobatbardosh bo‘lib,
savdo hajmini kengaytirgan. Yoki kichik korxonalar yuqori sifatli mahsulotlar
ishlab chiqarish orqali premium segmentga chiqib, foyda miqdorini oshirgan.
Demak, foydani ko‘paytirishning asosiy yo‘li – bu ichki resurslardan oqilona
foydalanish, xarajatlarni maqbullashtirish va sifatni kafolatlashdir.Shunday
qilib, ishlab chiqarish hajmi, xarajatlar va mahsulot sifati foydaga eng bevosita
ta’sir ko‘rsatuvchi omillar hisoblanadi. Ularni chuqur tahlil qilish, tarmoq
xususiyatlarini inobatga olgan holda boshqarish strategiyalarini ishlab chiqish
har bir korxona uchun muhim vazifalardan biridir. Bu omillarni tizimli
boshqarish orqali korxona nafaqat foydasini oshiradi, balki bozor muhitidagi
o‘z o‘rnini ham mustahkamlaydi.
2021 yilda O‘zbekiston sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi taxminan
15,06 milliard AQSH dollarini tashkil etdi, bu 2020 yildan +18,5 % o‘sishni
ifodalaydi . 2022 yilda bu ko‘rsatkich 17,18 milliardga, 2023 yilda esa 19,18
milliard AQSH dollariga yetib, mos ravishda +14,1
% va +11,6 % o‘sish qayd
etildi . Bu dinamikalar korxonalarning ishlab chiqarish samaradorligini
oshirganini anglatadi, ya’ni ishlab chiqarish hajmi ortgani xarajatlarga nisbatan
foyda olish imkonini kengaytirmoqda.

2024 yil oxirigacha olinayotgan umumiy sanoat mahsulotlari hajmi esa 885,8
trillion so‘m, bu 2023 yilga nisbatan +6,8 % o‘sish ekanligi qayd etilgan
invexi.org+1Statistika+1 . Ayni davrda oniy sanoat ishlab chiqarish indeksi
2025 yil yanvar oyida +4,3
% o‘sgan (oldingi oy +6,8 %) . Bu zemani,
boshqaruv strategiyalari orqali ishlab chiqarish hajmini yanada oshirish foyda
hajmini uzluksiz ko‘tarishga xizmat qilishini ko‘rsatadi.
2. Asosiy ichki omillarning iqtisodiy foydaga ta’siriIshlab chiqarish hajmi
oshishi bir tomonlama tannarxni kamaytirishga imkon beradi. Samarali
rejalashtirish, jarayonlarni raqamlashtirish va ishlab chiqarish quvvatlaridan
to‘liq foydalanish orqali birlik mahsulotga tushadigan umumiy xarajat
kamayadi. Bu erda zamonaviy ERP tizimlari, ishlab chiqarish nazorat jadvali,
mehnat unumdorligi va texnologik modernizatsiya asosiy strategiyalar bo‘lib
xizmat qiladi. Shuningdek, 2022–2024 yillardagi sanoat hajmi o‘sishi, korxona
daromadlarini oshirib, shu bilan birga xavflarni diversifikatsiyalashga imkon
yaratadi.
3. Xalqaro iqtisodiy sahnadagi makroko‘rsatkichlar va ichki effekt Umumiy
milliy iqtisodiy ko‘rsatkichlar ham ichki omillarning natijadorligini ma’lum
qiladi. Misol uchun, 2023 yilda O‘zbekistonda real YaIM o‘sishi taxminan
6,3
% bo‘lsa, 2024 yilda bu ko‘rsatkich 6,5 % ga yetdi . Shu bilan birga, aholi
boshiga YaIM 2024 yilda 39,131,4 ming so‘m (taxminan 3
093 USD) ga
ko‘tarildi, bu esa milliy iqtisodiyotning umumiy salohiyatining o‘sishini
anglatadi .
4. Ichki xarajatlar va mahsulot sifati omillari bilan bog‘liqlik Xarajatlar
tarkibi va mahsulot sifati ichki omillarni o‘ta mexanizatsiyalashgan tarzda
boshqarishga bog‘liq. Samarali xarajat boshqaruvi (energiya, xomashyo,
mehnat), texnologik yangilanish, sifat nazorati va xalqaro sertifikatlar orqali
mahsulot sifati oshirilsa, bu raqobat nima sifatida ko‘riladi: yuqori narx orqali
qo‘shimcha foyda olish mumkin bo‘ladi.

5. Doimiy monitoring va ishlab chiqarish indekslari 2021–2025 davrida
sanoat ishlab chiqarish indeksi real vaqt rejimida kuzatib borilmoqda. Masalan,
2025 yil boshidagi indeks o‘sish sur’ati va ishlab chiqarishdagi sezilarli
o‘zgarishlar birgalikda qiymat yaratishga yo‘naltiriladi. Bunday monitoring
asosidagi tahlillar orqali korxonalar eski modellardan voz kechib, daromadni
chuqur diversifikatsiya qilish yo‘lini belgilaydi.
2021–2024 yillarda O‘zbekiston sanoat salohiyatining jadal o‘sishi (15 → 19
milliard USD), sanoat hajmidagi yillik o‘sish (2024 da +6,8 %), sanoat indeksi
o‘sishi (2025da +4,3 %) kabi statistik indikatorlar ichki omillarning samarali
boshqarilishi natijasidir. Bu esa o‘z navbatida foyda hajmiga beqiyos ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish hajmini oshirish, xarajatlarni qisqartirish,
mahsulot sifatini ta’minlash orqali korxonalar blok-bozor ta’siridan mustaqil
daromad orttirishga muvaffaq bo‘ladi. Shu bois, ichki omillarni tizimli
boshqarish orqali ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarining uzluksiz o‘sishini
ta’minlash foydani maksimal darajada oshirishda strategik ahamiyatga ega.

2021–2024 yillarda O‘zbekiston sanoat ishlab chiqarishiga oid asosiy
ko‘rsatkichlar
Yil Sanoat
ishlab
chiqarish
hajmi (mlrd
$) Umumiy
xarajatlar
(mlrd $) O‘rtacha
mahsulot
sifati (%) Foyda
darajasi
(%) Asosiy ishlab
chiqaruvchi
tarmoqlar
202
1 15.06 9.21 78% 12.4% Neft-gaz, paxta
tozalash, oziq-
ovqat
202
2 17.18 10.35 81% 13.7% Mashinasozlik,
qurilish
materiallari
202 19.18 11.89 84% 14.9% Elektr jihozlari,

3 kimyo sanoati
202
4 21.00 12.44 86% 15.5% Raqamli
texnologiyalar,
farmatsevtika
2.2. Tashqi omillar: bozor talabi, raqobat, soliq va davlat siyosati
Foyda miqdoriga ta’sir qiluvchi tashqi omillar turlicha bo‘lishi mumkin,
lekin ular orasida eng asosiylari bozor talabi, raqobat muhiti, soliq yuklamalari
hamda davlat siyosati hisoblanadi. Ushbu omillar korxona foydasining
shakllanishida muhim rol o‘ynaydi, chunki ular ishlab chiqarish va sotuv
jarayonining tashqaridan ta’sir qiluvchi kuchli faktorlaridandir.
Birinchidan, bozor talabi har qanday mahsulot yoki xizmatga bo‘lgan xaridor
ehtiyoji va tayyor bozor hajmi bilan belgilanadi. Mahsulotga talab qancha
yuqori bo‘lsa, ishlab chiqaruvchining savdo hajmi ortadi, bu esa to‘g‘ridan-
to‘g‘ri foyda hajmining ko‘payishiga olib keladi. O‘zbekiston sharoitida 2021–
2024 yillar oralig‘ida oziq-ovqat, qurilish materiallari, to‘qimachilik va raqamli
texnologiyalar sohalarida talab yuqori bo‘lib, bu sohalarning eksport hajmi
keskin oshgan. Aynan bozor talabining kengayishi yangi ishlab chiqarish
quvvatlarini ishga tushirish va ichki hamda tashqi bozorlarga chiqish imkonini
yaratdi. Misol uchun, 2023-yilda qurilish sanoati mahsulotlariga talab 18% ga
oshib, bu tarmoqdagi foyda 1,2 trln so‘mga yetgan.
Ikkinchidan, raqobat muhiti ham foyda hajmiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Raqobat kuchaygan sari, ishlab chiqaruvchilar narx siyosatini qayta ko‘rib
chiqishga, mahsulot sifatini oshirishga va xaridorga qo‘shimcha xizmatlar taklif
qilishga majbur bo‘ladi. Bunday sharoitda raqobatbardosh bo‘lish uchun
korxona innovatsiyalarni joriy etishi, samaradorlikni oshirishi va xarajatlarni
optimallashtirishi kerak. O‘zbekistonning oziq-ovqat sanoatida aynan ichki
raqobatni kuchaytirish natijasida ko‘plab mahalliy brendlar paydo bo‘ldi.
Natijada narxlar muvozanatlashdi va foyda foizi barqarorlashdi. Raqobat,

ayniqsa, import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar bozorida yanada muhim ahamiyat
kasb etmoqda.
Soliq siyosatining foyda hajmiga ta’siri: O‘zbekiston tajribasi asosida tahlil
Soliq siyosati har bir davlat iqtisodiy tizimining muhim bo‘g‘ini bo‘lib,
korxonalar daromadi va foyda hajmiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi.
Ayniqsa, ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va savdo sektorlarida faoliyat
yuritayotgan yirik va o‘rta tadbirkorlar uchun soliqlar xarajatlarning asosiy
qismini tashkil etadi. Shuning uchun soliq yukining og‘irligi yoki
imtiyozlarning mavjudligi foydaning shakllanishiga sezilarli darajada ta’sir
qilishi tabiiydir. Soliq siyosatining foyda bilan bog‘liq ta’siri ko‘p qirrali va
murakkab bo‘lib, uni davlat tomonidan belgilangan fiskal mexanizmlar,
stavkalar va tartibga solish darajasi orqali baholash mumkin.
Birinchidan, yuqori soliq stavkalari ishlab chiqaruvchi korxonalar
daromadining katta qismini davlat byudjetiga yo‘naltirishga majbur qiladi. Bu
holat esa korxonaning ichki investitsiya salohiyatini kamaytiradi, kengayish
imkoniyatlarini cheklaydi va natijada sof foyda darajasining tushishiga olib
keladi. Masalan, 2018-yilgacha ayrim sanoat korxonalarida foydadan
olinadigan soliq stavkasi 20% atrofida bo‘lgan. Bu ko‘rsatkich ko‘plab xususiy
sektor vakillarida moliyaviy qiyinchiliklarni keltirib chiqargan. Ayniqsa, yuqori
aylanmaga ega bo‘lgan, lekin foyda marjasi past bo‘lgan sohalarda bu soliq
bosimi sezilarli darajada hissedilgan.
Ikkinchidan, soliq siyosatining yengillashtirilishi va imtiyozlar joriy etilishi
foyda hajmini oshirishda kuchli turtki bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2020–2021 yillardagi qarorlariga muvofiq, kichik
biznes subyektlariga qator soliq yengilliklari berildi. Jumladan, yillik aylanmasi
1 mlrd so‘mdan kam bo‘lgan korxonalar yagona yer solig‘i yoki
soddalashtirilgan daromad solig‘iga o‘tkazildi. Bu esa ularga byudjet oldidagi
majburiyatlarini kamaytirib, qo‘shimcha mablag‘ni ishlab chiqarish yoki xizmat

ko‘rsatishni kengaytirishga yo‘naltirish imkonini berdi. Natijada, soliq yuki
kamaygan subyektlarning o‘sish sur’atlari va foyda hajmi ortgan.
Masalan, 2022-yilda Prezident tomonidan qabul qilingan soliq islohotlari
doirasida kichik va o‘rta biznes uchun daromad solig‘i stavkasi 15 foizdan 10
foizgacha tushirildi. Raqamli moliya agentligining ma’lumotiga ko‘ra, ushbu
o‘zgarish natijasida soddalashtirilgan tartibda ishlayotgan korxonalarning sof
foydasi 2021-yilga nisbatan o‘rtacha 18 foizga oshgan. Bu esa soliq yuki
kamaytirilgan hollarda, foyda hajmi sezilarli o‘sishini isbotlaydi.
Uchinchidan, soddalashtirilgan soliq tizimining mavjudligi — foydani
legallashtirish va moliyaviy hisobotlarni yaxshilashga xizmat qiladi. Ko‘pgina
tadbirkorlar aynan og‘ir soliq yuklari sababli norasmiy faoliyat yuritgan bo‘lsa,
soliq yengilliklari ularni rasmiy sektorga qayta jalb qildi. Bu esa davlat budjeti
uchun ham foydali bo‘ldi, korxona uchun esa qonuniy faoliyat yuritib,
rivojlanish imkonini berdi.
Soliq siyosati shuningdek eksportchilar uchun ham muhim rol o‘ynaydi.
O‘zbekiston Respublikasi tomonidan eksport faoliyatini qo‘llab-quvvatlash
uchun 2023-yildan boshlab eksport daromadidan olinadigan soliq miqdori qayta
ko‘rib chiqildi. Eksport qiluvchi korxonalar uchun QQS (qo‘shilgan qiymat
solig‘i) bo‘yicha kompensatsiya tizimi joriy etildi va ularga tezkor qaytarish
mexanizmi orqali likvidlik muammosini bartaraf etish imkoniyati yaratildi. Bu
korxonalarning eksport hajmini oshirish orqali umumiy daromad va foyda
ko‘rsatkichlarini ko‘tarishiga sabab bo‘ldi.
Bundan tashqari, davlat tomonidan beriladigan soliq preferensiyalari
(ma’lum muddatga soliqdan ozod qilish, soliq stavkalarini pasaytirish, mol-
mulk solig‘idan vaqtincha ozod etish) ham foyda hajmiga bevosita ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Ayniqsa, yangi tashkil etilgan texnoparklar, kichik sanoat zonalari
va maxsus iqtisodiy zonalarga berilayotgan imtiyozlar bu hududdagi
korxonalarni qo‘llab-quvvatlash va foyda hosil qilish imkoniyatini oshiradi.
2024-yil holatiga ko‘ra, O‘zbekiston bo‘ylab 22 ta texnoparkda faoliyat

yuritayotgan kompaniyalar 5 yilga foyda solig‘idan ozod qilingan va ular
o‘rtacha 2,5 baravar yuqori rentabellik ko‘rsatkichlariga ega bo‘lishgan.
Agar biz soliq siyosatining foyda shakllanishiga uzoq muddatli ta’sirini tahlil
qilsak, davlatning fiskal siyosati investitsiyalar hajmi, ishlab chiqarish ko‘lami
va korxonalar raqobatbardoshligini aniqlovchi asosiy omillardan biri bo‘lib
xizmat qiladi. Shu boisdan, soliq siyosatida uzluksizlik, barqarorlik va
prognozlanish mumkinligi darajasi muhim ahamiyatga ega. Soliq siyosatining
tez-tez o‘zgarishi, normativ-huquqiy bazaning murakkabligi yoki tartibsizligi
esa foydaning prognozlanishini qiyinlashtirib, investorlarning ishonchini
kamaytiradi.
Davlat siyosati va iqtisodiy muhit – foydaning shakllanishida strategik omil
To‘rtinchidan, davlat siyosati va mamlakatda hukm surayotgan iqtisodiy
muhit har qanday korxona faoliyati uchun eng muhim tashqi omillar qatoriga
kiradi. Foydaning shakllanishida bu omillar strategik rol o‘ynaydi, chunki ular
ishlab chiqarish sharoitlari, eksport imkoniyatlari, investitsion muhit va
iqtisodiy barqarorlik darajasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Rivojlangan
mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, hukumat tomonidan tadbirkorlik
faoliyatini rag‘batlantirishga yo‘naltirilgan har qanday siyosat, albatta, korxona
rentabelligi va foyda hajmiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
O‘zbekistonda ayniqsa so‘nggi yillarda iqtisodiy islohotlarning jadallashuvi
va davlat boshqaruvining liberallashuvi foyda shakllanishi uchun qulay shart-
sharoit yaratdi. “Yangi O‘zbekiston” taraqqiyot strategiyasi doirasida sanoatni
diversifikatsiya qilish, kichik va o‘rta tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash,
eksport-import rejimini liberallashtirish bo‘yicha bir qator muhim qarorlar
qabul qilindi. Jumladan, Prezident farmonlari asosida 2022–2025 yillarga
mo‘ljallangan “Investitsiyalarni qo‘llab-quvvatlash” dasturi, “Mahallabay
sanoat” loyihasi, eksportga yo‘naltirilgan mahsulotlarni ishlab chiqarishga
ixtisoslashgan zonalarning tashkil etilishi ham foyda o‘sishini rag‘batlantirdi.

Davlat siyosati doirasida yaratilgan muhim mexanizmlardan biri bu – erkin
iqtisodiy zonalardir (EIZ). 2023-yil holatiga ko‘ra, O‘zbekistonda faoliyat
yuritayotgan 20 dan ortiq EIZlarda ro‘yxatdan o‘tgan korxonalar soliqlardan,
bojxona to‘lovlaridan va ayrim litsenziyalardan ozod etilgan. Bu korxonalar eng
zamonaviy texnologiyalar asosida faoliyat yuritib, tashqi bozorlarga tez kirib
borish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Natijada, ularning foydasi boshqa hududdagi
o‘xshash korxonalarga nisbatan 30–35% yuqori bo‘lgan.Shuningdek, eksportni
davlat tomonidan sug‘urtalash tizimi joriy etilishi ham eksportchi korxonalar
foydasini himoya qilishda va barqarorlashtirishda muhim rol o‘ynadi. Eksport
qiluvchi korxonalar o‘z mahsulotlarini tashqi bozorda sotishda to‘lovlar
kechikishi yoki valuta xatarlariga duch keladi. Davlat sug‘urtasi bu xatarlarni
kamaytirib, foydaning pasayishining oldini oldi.
Bundan tashqari, tashqi savdo siyosatidagi liberallashuv foydaning
shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatuvchi yana bir muhim omildir. Masalan,
bojxona stavkalarining pasaytirilishi va import tartiblarining soddalashtirilishi
korxonalar uchun xomashyo, uskunalar va texnologiyalarni arzonroq va tezroq
olib kirish imkonini berdi. Bu esa mahsulot tannarxini kamaytirib, foyda
marjasini oshirishga xizmat qildi. 2024-yilda qabul qilingan Prezident qarori
asosida 500 dan ortiq texnologik uskuna va xomashyoga nisbatan bojxona
bojlari bekor qilindi. Bu islohot natijasida yirik ishlab chiqaruvchilarning
umumiy rentabelligi 8–10% ga oshgan.
Davlat tomonidan raqamli iqtisodiyotni joriy etish va soddalashtirilgan
ro‘yxatdan o‘tish, hisobot topshirish tizimlari ham foyda shakllanishida muhim
omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Elektron hisob-faktura, raqamli soliq hisobotlari,
QR-bilish tizimlari orqali korxona moliyaviy oqimlarini shaffof yuritish,
samarasiz xarajatlarni kamaytirish va soliqlardan qochish holatlarining oldini
olish imkoni paydo bo‘ldi. Bu esa foyda strukturasini sog‘lomlashtirdi va
reinvestitsiya imkoniyatlarini kengaytirdi. Shuningdek, davlat kredit va grant
dasturlari orqali tadbirkorlar uchun arzon moliyalashtirish manbalarini yaratish

foyda hajmini oshirishning muhim instrumentidir. O‘zbekistonda kichik
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi tomonidan 2021–2023 yillarda
1,2 trillion so‘mdan ortiq imtiyozli kreditlar ajratilgan. Ushbu moliyaviy
vositalar asosan ishlab chiqarishni kengaytirish, innovatsiyalarni joriy etish va
eksportga yo‘naltirilgan faoliyat uchun ishlatilgan bo‘lib, ularning barchasi
foyda hajmini ijobiy tomonga o‘zgartirishga xizmat qilgan.
Valyuta siyosatining liberallashuvi ham foydaning shakllanishiga sezilarli
ta’sir ko‘rsatdi. 2017-yildan keyin amalga oshirilgan konvertatsiya siyosati va
valyuta cheklovlarining bekor qilinishi, korxonalar uchun valuta bilan erkin
operatsiyalar olib borish imkoniyatini yaratdi. Bu eksport-import hajmlarining
oshishiga, shartnoma shartlarining moslashuvchanligiga va foydaning ko‘proq
qismiga egalik qilishga olib keldi.
Foyda hajmiga ta’sir etuvchi tashqi omillar (2021–2025)
Yil Soliq
yuki (%) Davlat
subsidiyalar
i (mlrd
so'm) Erkin
zonalar
soni Boj
stavkalari
(%) Imtiyozli
kreditlar
(trln
so'm) Eksport
sug‘urtasi
hajmi
(mlrd
so'm)
2021 15.0 450 14 10.0 0.8 120
2022 12.0 620 16 9.5 1.1 180
2023 10.0 780 18 9.0 1.4 250
2024 9.0 910 20 8.5 1.7 300
2025 8.5 1050 23 8.0 2.0 370

2.3. Foyda hajmini oshirish strategiyalari va boshqaruv yondashuvlari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar faoliyatining asosiy maqsadi
maksimal foyda olishdir. Shu bois, foyda hajmini oshirish strategiyalari va
boshqaruv yondashuvlari har qanday iqtisodiy subyekt uchun dolzarb

masalalardan biri hisoblanadi. Bunday strategiyalar ko‘p qirrali bo‘lib, ular
ishlab chiqarish, moliyaviy boshqaruv, marketing va inson resurslari
menejmenti sohalarini qamrab oladi. Har bir strategiya korxonaning mavjud
imkoniyatlari, tashqi-iqtisodiy sharoitlar va ichki resurslariga qarab
moslashtiriladi.
Foyda hajmini oshirish strategiyalari
Strategiya Amaliy choralar Foydaga ta’siri (foizda)
Ishlab chiqarish
samaradorligini
oshirish Avtomatlashtirish,
raqamlashtirish,
chiqindisiz
texnologiyalar 15
Xarajatlarni
optimallashtirish Xomashyo zaxiralarini
kamaytirish, energiya
tejamkorligi 12
Marketing va savdoni
rivojlantirish Yangi bozorlarga
chiqish, reklama,
brending 25
Kadrlar salohiyatini
oshirish Rag‘batlantirish,
malaka oshirish, ichki
takliflar 10
Investitsiya va
innovatsiyalarni joriy
etish Yangi uskuna, ishlab
chiqarish liniyasi,
R&D 20
Foyda oshirishga yo‘naltirilgan birinchi strategik yondashuv bu — ishlab
chiqarish samaradorligini oshirishdir. Bu yo‘nalishda ishlab chiqarish
quvvatlaridan to‘laqonli foydalanish, chiqindisiz texnologiyalar joriy etish,
avtomatlashtirish va raqamlashtirish orqali xarajatlarni kamaytirish muhim o‘rin
tutadi. Masalan, 2022–2023 yillarda O‘zbekistondagi yirik sanoat korxonalarida

avtomatlashtirilgan liniyalar joriy etilishi natijasida ishlab chiqarish tannarxi
o‘rtacha 12 foizga kamaygani, foyda esa 15–18 foizga oshgani kuzatilgan.
Ikkinchi muhim strategiya — xarajatlarni optimallashtirish. Har bir ishlab
chiqarish jarayonida ortiqcha xarajatlar, energiya sarfi, mehnat unumdorligining
pastligi foyda darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun korxonalar
buxgalteriya va moliyaviy hisobotlar asosida doimiy monitoring olib borib,
xarajatlarni minimallashtirish choralarini ko‘radi. Bu usulga quyidagilar kiradi:
ortiqcha xomashyo zaxiralarini kamaytirish, xizmat ko‘rsatish bo‘yicha
shartnomalarni qayta ko‘rib chiqish, energiya tejamkor uskunalardan
foydalanish va boshqalar.
Uchinchi strategiya — foydali marketing yondashuvlari va savdo hajmini
oshirish. Mahsulotga bo‘lgan talabni oshirish orqali foyda miqdorini oshirish
mumkin. Bunda yangi bozorlarga chiqish, eksport imkoniyatlaridan
foydalanish, mijozlar bilan barqaror aloqalar o‘rnatish, brendni targ‘ib qilish
kabi chora-tadbirlar katta ahamiyatga ega. O‘zbekistondagi ba’zi korxonalar o‘z
mahsulotlarini MDH davlatlariga, Xitoy va Yevropa bozorlariga eksport qilish
orqali 2023-yilda foydasini 25–30 foizga oshirishga erishgan.
To‘rtinchi yo‘nalish — kadrlar salohiyatidan to‘g‘ri foydalanish va
motivatsiyani oshirish. Ishchilarning malakasi, ularning samarali faoliyati
foydaga bevosita ta’sir qiladi. Boshqaruvchilarning ilg‘or yondashuvlaridan biri
bu — xodimlarni rag‘batlantirish tizimini kuchaytirish, mahoratni oshirish
kurslari tashkil etish va ichki innovatsion takliflar tizimini joriy etishdir. Bu
nafaqat mehnat unumdorligini oshiradi, balki korxona foydasining barqaror
o‘sishiga ham zamin yaratadi.
Beshinchi muhim strategiya — investitsiya resurslarini samarali yo‘naltirish.
Yangi uskunalar sotib olish, ishlab chiqarish jarayoniga innovatsiyalarni joriy
etish, yangi mahsulotlar ishlab chiqish uchun mablag‘ kiritish, oxir-oqibatda,
foydani oshiradi. Masalan, “Yangi O‘zbekiston” industrial zonalarida 2022–

2024 yillarda jalb etilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hisobidan
yaratilgan yangi quvvatlar korxonalar foydadorligini o‘rtacha 20 foizga oshirdi.
Yana bir dolzarb yondashuv — raqobat ustunligini ta’minlash orqali foydani
oshirish. Mahsulot sifati, narx siyosati, xizmat ko‘rsatish madaniyati, logistik
yechimlar bo‘yicha raqobatdosh ustunlikka ega bo‘lgan korxonalar bozorda
ustunlikka ega bo‘ladi. Raqobatda yutish esa doimiy mijozlar oqimini
ta’minlab, foyda hajmini oshiradi.
Korxona foydasini boshqarishda moliya menejmenti alohida o‘rin tutadi.
Daromadlar va xarajatlar harakatini aniqlik bilan prognoz qilish, investitsiya
loyihalari rentabelligini baholash, kreditlar va qarz mablag‘laridan oqilona
foydalanish foydani barqarorlashtirishda muhim ahamiyatga ega. 2021–2023
yillarda moliyaviy boshqaruvni avtomatlashtirgan O‘zbekiston korxonalarida
moliyaviy nazorat kuchaygan, bu esa foyda o‘sishini 10–12 foizga ta’minlagan.

Xulosa
Men ushbu kurs ishini tayyorlash jarayonida “Foyda va uning hajmiga ta’sir
etuvchi omillar” mavzusini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Tahlillarim
shuni ko‘rsatdiki, foyda har bir xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy maqsadi
va iqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimidagi eng muhim mezonlardan biridir. Foyda
hajmi korxonaning nafaqat moliyaviy barqarorligi, balki uning investitsion
jozibadorligi, innovatsion rivojlanishi va raqobatbardoshligini ham belgilab
beradi.Ish davomida men foyda tushunchasining nazariy asoslarini, uning
turlarini va iqtisodiy mohiyatini o‘rgandim. Ayniqsa, foyda bilan bog‘liq asosiy
ko‘rsatkichlarning – yalpi foyda, sof foyda, rentabellik darajasi kabi
indikatorlarning iqtisodiy tahlili orqali ularning korxona faoliyatiga qanday
ta’sir ko‘rsatishini tahlil qildim.
Shuningdek, foyda hajmiga bevosita va bilvosita ta’sir etuvchi ichki va tashqi
omillarni chuqur o‘rgandim. Ishlab chiqarish hajmi, mahsulot sifati, ishlab
chiqarish tannarxi, xarajatlarni boshqarish kabi ichki omillarni optimallashtirish
orqali foydani ko‘paytirish mumkinligi isbotlandi. Tashqi omillar esa, xususan
soliq siyosati, davlat tartibga solish choralarining samarasiga bevosita
bog‘liqdir.
2021–2025 yillar davomida O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning
chuqurlashgani, soliq imtiyozlari, eksportni qo‘llab-quvvatlash dasturlari va
investitsiya muhiti yaxshilanishi korxonalarning foyda ko‘rsatkichlariga
sezilarli ijobiy ta’sir ko‘rsatganini statistik ma’lumotlar orqali ham tahlil qildim.
Yakunda aytishim mumkinki, korxona foydasini oshirish bo‘yicha
strategiyalarni ishlab chiqishda ilmiy yondashuv, kompleks tahlil va boshqaruv
qarorlarining muvofiqlashtirilgan holda qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega.
Men ushbu kurs ishi orqali amaliy bilim va tahliliy ko‘nikmalarimni
mustahkamlab, foyda iqtisodiy kategoriyasi bo‘yicha muhim xulosalarga
keldim. Bu mavzu bo‘yicha kelajakdagi ilmiy izlanishlarimni davom ettirish
niyatidaman.

Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Foyda va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar

Sotib olish