Дата регистрации 10 Май 2023
5700 ПродажFransuz va O’zbek tillarida motivatsiya va uning turlari
![sharoiti bilan uzviy bog'liqdir. So'zning metaforik ichki shakli va leksik birliklar
motivlashuvining qiyosiy tahlili natijalari va, shuningdek, motivlashuv
chog'ishtirma tahlilining lingvomadaniy aspekti natijalari bu fikrni tasdiqlaydi.
Motivlashganlikning morfo-semantik tipi
Motivlashganlikning bunday tipi morfologik va semantik tiplar o'rtasidagi oraliq
holatni egallaydi. So'z birikmasi motivlashganlikning morfo-semantik tipini
ifodalashning asosiy vositasi bo'lib hisoblanadi, chunki uning asosiy so'zi leksik-
semantik variant bilan ifoda qilingan bo'lib, unda ifoda qilingan motivlashgan
belgini yuzaga chiqaruvchi asosiy vositasi aniqlovchi bo'lib hisoblanadi. Misol
uchun, coq-de-jardin (gultojixo'roz), chause-taupe (bangidevona), langue-de-
serpent (ilon tili), qo'ytikan (faqatgina qo'ylar oziqlanadigan tikan turi bo'lib, juda
achchiq hisoblanadi), fr. pied-de-veau “izga o'xshash bargli o'simlik”,
(pied – oyoq, veau – buzoq), sutqon (zaharli suti bo'lgan o'simlik, sutlamaning bir
turi) [122; 89–b].
Fransuz tilida bu tipga quyidagi misollarni keltiramiz: parr. engoulevent
(tentakqush), demoiselle (tojdor kaptar), kasse-noix (yong'oqxo'r), petit-duk
(kichik gertsog), snatuant (qiyqiruvchi mushuk), o'sim. belle-de-nuit (tungi
malika), mille-feuille (ming barg), boufflon-blank (oq ko'pik), oeil-de-vache (sigir
ko'z), dent-de-lion (arslon tishi). O'zbek tilida motivlashuvning morfo-semantik
tipini ifodalovchi o'simliklarning juda ko'p nomlari mavjud: bo'ztikan, bo'rigul,
ilonbosh, ituzum, quyonjun, yettibo'g'in, bo'rikalla, yersovun, yerchoy, dalachoy,
yerbag'ir, donasho'r, dag'alboshoq, devortagio't, zarquloq, juyakpoya, ittikan,
ko'zagul, kampirchopon, oqburchoq. O'zbek tilida motivlashuvning morfo-
semantik turi boshqa turlarga qaraganda ko'p uchraydi. O'zbek tilida quyidagi
parranda nomlari morfo-semantik motivlashuv turiga mansub: cho'ptovuq,
qichitqon, qizilqush, qironqora, kokildor to'ti, shamshirdum kolibri, shahar
qaldirg'ochi, ovchiqush, qora chittak va boshqalar.
Mazkur tadqiqotda misol tariqasida keltirilgan parrandashunoslik va
37](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_37.png?v=3)
![Motivlashganlikning fonetik turi
Motivlanganlikning mazkur turi qushlar tovushlari va ular nomlarining bir-
biridan nomlanish usuli bilan ajralib turuvchi hamda motivlashganlikning mutlaq
va nisbiy ko'rinishlarini qamrab oluvchi taqlidiy va tasviriy turini motivlashtiradi.
Agarda taqlidiy nomlar bevosita qushlar tovushini aks ettirsa, uni inson tili
tovushlari bilan tasvirlaydi
(misol uchun, parr. fr.: chou c as, pipit, c ourlis, c ou c ou, lulu, c aille o'sim. fr.
coquelicot ); o'zb.: kakku, dudu, chug'urchuq, o'simliklardan qo'ng'iroqgul (gulini
silkitsa, chiroyli ovoz chiqaradi), paq-paq, u holda tovushni tasvirlovchi nomlar
bevosita qushlar qichqirig'ini beradi, ma'lum so'zlar mazmuni, tovush tasvirini
beruvchi so'zlar mazmuni orqali namoyon qiladi (misol uchun, parr. fr. bru/ant,
jas/eur, siffl/eur, balbus/ar ;) o'zb.: qarg'a (patlari tim qora yoki qora bilan kulrang
aralash ko'chmanchi qush), jik-jik, karqur, chumchuq ). Le bruant jaune est un
oiseau élancé, doté d’une longue queue [160]. Qarg'a qarg'aning ko'zini
cho'qimas .
Modomiki, fonetik turdagi motivlashganlik ifoda vositasi bo'lib fonema
hisoblanar ekan, motivlashganlikning mazkur tipiga faqat taqlidiy nomlar-
onomatoplarni kiritish mumkin.
Turli tillardagi taqlidiy nomlarning mutanosibligi katta munozarani tug'diradi,
shunga muvofiq, bunday so'zlar “mazmun bilan tovushning tabiiy, yagona mumkin
bo'lgan aloqalari elementlariga” bog'liq bo'ladi va natijada mavjud bo'lgan
insoniyat vakillari uchun umumiy bo'ladi. Boshqacha so'z bilan aytganda, shunday
taassurot paydo bo'ladiki, taqlid uchun manba ob'ektiv va yagona ekan, u holda
aynan bir xildagi qushning taqlidiy nomi turli tillarda bir xil jaranglashi kerak.
Bu o'rinda, V.G. Gakning shunday fikrini keltirib o'tish asosli, deb hisoblaymiz:
“Tovushlar olamini turli halq o'z tili fonemasi tizimiga muvofiq tarzda bo'ladi,
shunga o'xshab ob'ektiv dunyo har bir til ishlab chiqqan so'z-tushuncha tizimiga
muvofiq tarzda bo'linadi. Shu tariqa, onomatoplarda ham motivlashuv ma'lum
darajada mutlaq, tabiiy hisoblanmaydi, balki ijtimoiy shartlashgan, ma'lum
33](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_33.png?v=3)
![anglatib, nominatsiyadan oldin paydo bo'ladi. Har bir predmetga nom berishda
oldin motivatsiya, keyin nominatsiya ishtirok etadi. Chunki motivatsiya
predmetlarga nom berilayotganda ularning nominatsion belgisini ifodalaydi, belgi
bo'lgandagina predmet va vositalarga nom beriladi. Fransuz xalqida shunday
ismlar borki, ular gul nomlaridan olingan. Ular o'sha gullarday chiroyli bo'lsin yoki
sevilib yursin ma'nosida ham bunday ismlarni qo'yishadi. Masalan, frantsuzlarda
Violette guli o'z sevgisiga sadoqat timsoli hisoblanadi. Kuzatishlarimiz natijasida
frantsuzlarda ushbu gullarning nomini ularning ismlarida uchratdi: Violette,
Bleuet, Julienne, Jasmine . Il était une fois une petit abeille de prenom Bleuet, qui
était mal vue par ses actives soeurs pour son insuffisante deligence [1 58 ]. Julienne
est aussi une personne capable de contrétiser, d’organiser et de mettre en pratique
ses intéret [1 63 ]. Bunday ismlar o'zbek tilida ham uchraydi. Bular: Nilufar, Nargiz,
Lola va boshqalar. Navro'zda tug'ilgan bolalar omadli va xosiyatli sanalib,
yigitlarga “Navro'z”, qizaloqlarga Navro'zoy, Bahoroy, Gulbahor, Lola ismlari
berilgan [ 147]. Lola otlig' bir qizning chevarligi to'g'risida so'z bo'ldi [95; 21–b].
Masalan, ba'zi bir insonlarning farzandlari nobud bo'lganda, keyingi farzandlari
ismini Tursun yoki Tursunoy deb ism qo'yishadi. Bu so'zning motivatsion belgisi:
keyingi bolamiz o'lmasin, yashasin deb shunday nom berishadi. Tursun (o'zb.) –
nobud bo'lmasin, sog'-salomat o'ssin, omon qolsin, yashab ketsin deb shu ismni
qo'yishadi. Ortiq (o'zb.) – badanida biror ortiqcha a'zo bilan tug'ilgan bolalarning
ismini shunday atashadi [99; 14–b]. O'ng qoshi ustidagi kichkina ortiq xam quruq
qolmadi, qop-qora xol bo'lib, tiniq yuzda mana men deb o'z rassomini quvontirdi
[100; 171–b].
Ko'pgina tillarda ba'zi so'zlarning hosil bo'lishida taqlid qilish belgisi asos bo'lib
xizmat qiladi. Masalan, chumchuq, chug'urchuq, chakak so'zlari qushlarning
“ chuq-chuq ” ovozi asosida hosil bo'lgan [6; 111–b]. Motivatsiyaning fonetik turiga
kiruvchi kakku, dudu, lulu, pit-pit, karkur, chug'urchuq kabi qushlarning nomi ham
tovushga taqlid belgisi asosida berilgan. Boyatdan beri tol shohida
chug'urlashayotgan chumchuqlar gur etib dasturxonga yopirildi [102; 439 –b].
15](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_15.png?v=3)
![(“kumush xalta” va boshqalar), o'zb. parr: meshkobqush, go'ngqarg'a,
sassiqpopishak, o'siml: semizo't, chirmoviq, bangidevona, kartoshkagul,
karnaygul. So'zning nisbiy motivlanganligi leksik birliklarning munosabati yoki
o'zaro nisbati yordamida aniqlanadi. Nisbiy motivlanganlik tipi so'zlarning leksik-
semantik variantlarini tavsiflaydi: Freux – “mijg'ov, qildan qiyiq qidiradigan
inson”, Oiseau –cloche “hamma narsadan xabardor inson”. Aigle – “hamma
narsaga humkron bo'ladigan, savlatli inson haqida, colibri – “serg'ayrat,
harakatchan inson haqida”, eshak – “o'jar, qaysar, beso'naqay inson haqida”,
eshak – “uy hayvoni”, qizilishton – “chaqimchi inson”, qizilishton – “qush”,
boyo'g'li – “gavdasi tik, ko'zlari katta-katta inson”, boyo'g'li – “yapaloqqushlar
oilasiga mansub qush”, ayiq – “gavdasi beso'naqay, yurishlari qo'pol odamga
nisbatan qo'llanadi”[123; 56–b], ayiq – “o'rmonda yashovchi hayvon”,
qo'ng'iroqgul – “sochlari jingalak, qo'ng'iroqdek shaklga ega chiroyli qizlar”,
qo'ng'iroqgul – “qo'ng'iroq shaklini eslatuvchi o'simlik”.
L es colibris sont le symbole de la paix de l’amour et du bonheur, considérés
comme sagrés a cause du leur incroyable énergie. L’aigle est le symbole de
nombreux organisme et nation. Symbole de puissance et majest, il a également
représenté de nombreux empires [ 151 ] . Ko'zbo'yamachi tulki bo'ladi, xalq ichida
kulgi bo'ladi [96].
2. Mutlaq motivlanganlik hayvonlar va qushlar ovozlari hamda qichqiriqlarining
inson tomonidan idrok etilishi natijasi: g'a-g'a-g'a – g'ozlar ovozi, qiy-qiy-qiy –
xo'roz qichqirig'i, miyov-miyov – mushukning miyovlashi, vov-vov – itning
vovullashi; shovqinlarning inson tomonidan idrok etilishi natijasida turli ovozlarga
taqlid qilish natijasida sodir bo'ladi: bax, bux, bom-bom, taraq-turuq va h.k.
Fransuz tilida ham so'zning mutlaq motivlanganlik turi ko'p uchraydi: canard
(o’rdak) – cancaner, caqueter, nasiller (qaqillamoq, g’aq–g’aq qilmoq);
grenouiller (baqa) – coasser (vaqillamoq); grue (turna) – claqueter, craquer,
glapir, glatir, trumpeter (qurqurlamoq, qichqirmoq); hirondelle (qaldirg’och) –
gazouiller, trisser (chug’urlamoq, vijirlamoq). Grue groupe echassier don’t une
28](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_28.png?v=3)
![timsoliylik kabi ifodalash vositasi bo'lib hisoblanadi. Masalan, soude (“soda”),
ferule (“chizg'ich”), massette (“shaqildoq”), cardinal (“kardinal”), veuve (“beva”),
echasse (“yog'och”), o'zb: iblis, yilqichi, tasqara ; o'siml. o'zb tegmanozik, oygul,
o'qotar.
So'z ichki shaklining leksikallashuvi deganda so'z ichki shaklining idiomatik
xususiyat kasb etishini tushunish lozim. Fransuz tilida ham leksikallashuv
jarayoniga bir qancha misollar keltirishimiz mumkin: Martinet – qush bo'lib
hisoblanadi, ammo bu qush nima uchun bunday nomlangani haligacha noma'lum.
Yoki bo'lmasam, fransuzlarda mercurial o'simligi mavjud, morfema – mercure
hisoblanadi, ya'ni Merkuriy sayyorasi, lekin bu o'simlik nima sababdan aynan
bunday nomlangani noma'lum.
2.2. Fransuz va o'zbek tillarida motivlashgan so'zlar tasnifi va
turlari
Motivatsiya nazariyasining asosiy tushunchalarini hisobga olgan holda, turli
mezonlar yoki asoslarga tayanib, motivlashgan so'zlarning quyidagi tasnifini
keltiramiz. Fransuz va o'zbek tillarida motivlashgan so'zlar bo'yicha olib borilgan
tadqiqotlar so'zlarning motivlanish tarkibiga ko'ra nisbiy motivlangan va mutlaq
motivlangan so'zlarga bo'lib o'rganish imkoniyatini
beradi.
1. Nisbiy motivlanganlik lisoniy maqomga ega bo'ladi va tilda so'zlashuvchilar
tomonidan leksik birliklarning motivlashuv munosabatlarini anglash orqali
belgilanadi. Motivlashganlikning bunday turi bilan bevosita ifodalangan tarzda real
voqelik hodisalari tufayli yuzaga keladi, shuningdek, tilning boshqa so'zlari
mazmuni orqaligina ravshan bo'ladi. Qiyoslanuvchi tillar leksik tizimlarida
aksariyat so'zlar motivlashganlikning bunday turi bo'lib ta'riflanadi: fr. parr.
locust/elle (locuste-chigirtka), bec/asse (bec – tumchuq) bécasse oiseau échassier
migrateur aux pattes courtes, bec long, mince et flexible [130; 116 б] , spatule
(spatule –bel, kurakcha), ўсим. bleu/et (bleu – havorang), corbeille-d’argent
27](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_27.png?v=3)
![Motivlashuvning semantik tipi
Motivlashuvning semantik tipi, birinchidan, so'zning leksik-semantik
variantiga xos bo'ladi, ikkinchidan, semantik motivlashgan so'zlarda ularning
leksik-semantik variantlaridan birining ma'nosi boshqasiga juda yaqin darajada
yaqin bo'ladi.
So'zlarning semantik motivlashganligini anglash jarayoni qandaydir bir belgi
bo'yicha o'xshashlik asosida (misol uchun: coucou – “qush”, va coucou – “erta
bahorda o'sib chiqadigan o'simlik turi”. Jik-jik – “qush”, va jik- jik – “o'simlik ”)
bir so'zning mazmuni lisoniy semantik assotsiativ jihatdan bir-biriga yaqin
ma'nodan iborat bo'ladi.
Fransuz va o'zbek tillarida paydo bo'lgan motivlashuvning semantik tipini
ifodalash uchun qushlar va o'simliklarning nomlari asosida yuzaga kelgan
motivlashuv hodisasini quyidagi misollarda kuzatamiz: fr. bergeronnette
(jiblajibon), balbusard (baliqxo'r), bruant (dehqonchumchuq), moqueur
(“mazaxchi”), lokustelle (“chigirtka”), barbu (“soqolli”), fregate (“fregat”),
chevalier (“ritsar`”) parr. o'zb. karqur, musicha, ko'rgalak, qizilishton, xoldor,
soqolli, sassiqpopishak (olachipor patli, yelpig'ichsimon tojli, qayirma tumshuqli
hasharotxo'r qush) [122; 106–b], jannatqush, burgut, chittak, ajralmas qush; o'siml.
o'zb: beshbarmoq, eshakmiya, beklaro'ti, yersovun, bog'ibag'ir, jambil, jag'-jag',
zafaron, juzg'un, ismaloq, yerbag'ir, mingmeva, olabo'ta, sudralma; fr. impatiente
(tegmanozik), gui (qipiqbarg), gentiance (gazako't) kornette (suv yig'ar), coucou
(kakku), bugle (uzunchoq meva), compagnon (yo'ldosh), massette (shaqildoq).
Ikromjon bu baquvvat qanotlarda burgut parvozi bilan olis, nurdek tiniq beg'ubor
ufqlarga ucha oladi [102; 440–b].
Fransuz va o'zbek tillarida mazkur ko'chma ma'noga ega nomlarni taqqoslab,
shuni ta'kidlashimiz mumkinki, turli semantik transpozitsiyalar va ko'chma
ma'nolar tahlili til sohiblarining moddiy va ma'naviy madaniyati, tilda
so'zlashuvchilarning dunyoni his qilishi, so'zlar ma'nolarining o'zgarishi va
ko'chma ma'nolarning yuzaga kelishi halq turmushining moddiy va ma'naviy
36](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_36.png?v=3)
![Kurs ishining metodlari: Kurs ishini ilmiy nazariy ishlab chiqishda
yurtboshimiz nutqlaridan, N.A. Baskakov, A. S. Sodiqov, A. A. Abduazizov
kitoblari, O.I.Blinova, V.V.Vinogradov, F.Sossyur ilmiy-nazariy qarashlari,
O’zbek tilining izohli lug’atidagi sohaga doir so’zlar, o’zbek tli
leksikologiyasiga doir ilmiy izlanish va fikrlaridan foydalandik.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi: mazkur kurs ishi kirish qismi, ikki bob,
xulosa va foydanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
I bob. Motivologiyaning nazariy muammolari
1.1. Motivologiyaning tilshunoslikda tutgan o'rni
Motivatsiya fenomeni keng qamrovli tushuncha bo'lib, psixologiya, iqtisodiyot,
falsafa sohasida ham foydalanilgan. Ushbu atama antik davrdayoq mavjud bo'lib,
“mimologizm”, “kritilizm” deb ishlatilgan. Motivatsiya tushunchasi fransuz tilida
“1970 yil Jerard Jenett tomonidan qo'llanilgan. Keyinchalik esa Ermojen
motivatsiya so'zini nominatsiya, nominalizm deb fanga kiritgan. F. de Sossyur esa
motivatsiya nazariyasi haqida bir qancha fikrlar bildirgan, hamda uning sinxron va
diaxron tomonlarini o'rgangan” [140]. Motivatsiya – lotincha “motiv” so'zidan
olingan bo'lib, “harakatni uyg'otmoq, ruhiy-fiziologik rejaning dinamik jarayoni,
inson harakatini boshqarish, maqsad sari yetaklovchi vosita, tashkillashtirish,
faollik va bardoshlilik kabi ma'nolarini anglatadi” [139]. “Motivologiya” termini
o'zbek tilshunosligiga yaqinda kirib kelgan, shu sababli bu sohaga oid hali biror-bir
ish qilinmagan.
O'zbekistonda motivatsiya fenomeni psixologiya, iqtisodiyot, falsafa fanlari
doirasida o'rganilgan bo'lishiga qaramasdan motivologiyaga bag'ishlangan
dissertatsion ishlar mavjud emas. Faqatgina, “Tilshunoslik terminlarining izohli
lug'ati”da motivlanuvchi so'z – asoslanuvchi so'z, motivlovchi so'z – asoslovchi
so'z deya izoh berilgan [129; 67 –b]. Fikrimizcha, bu tushunchalarga qisqacha izoh
berib o'tish lozim, ya'ni motivlanuvchi so'z – motivlangan so'zning (yoki so'z ichki
shaklining) motivlovchi belgini aks ettiradigan leksik motivlanganlik ifodalangan
5](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_5.png?v=3)
![Ba'zan shevada faollashadigan so'zlarning motivatsion munosabatlari nominatsiya
tizimining turli jihatlariga ta'sir ko'rsatadi. Masalan, leksik motivatsiya
munosabatlari asl nominatsiya asosini uzoq vaqt mobaynida tasdiqlash, quvvatlash
bilan bir qatorda, uning ko'rinishini o'zgartirishi ham mumkin. Masalan, nozbo'y
(rayhon) so'zida genetik jihatdan asl nominatsiya
gulning asosi tashqi ko'rinishi bilan bog'liq bo'lgan o'ziga xos belgisiga ko'ra
Buxoro, Samarqand lahjalarida leksik motivatsiya munosabatlari bilan
quvvatlanadi: Gulzorda to'rt tup avadon anor, uzumning o'zidan: husayni,
shibirg'oni, behishti, qora janjal, toifi, gullardan: qizil gul, xitoy guli, yapon
safarosi, georgina, gladiolus, nozbo'y va boshqalar bor [112].
Xush islik yashilliklardan bolingu (bodringning bir turi), zanjabil, qizil qalanfur
(qalanful), shibit, rayhon (nozbo'y), bodiyon, rum bodiyoni, zira, padararo'sak va
boshqalar o'sadi [152]. Ayni shu lahjalarda nozbo'y (rayhon) leksik motivatsiyasi
ham aktuallashgan (xushbo'y hid tarqatuvchi gul) bo'lib, u mazkur so'zda
nominatsiya asosi qayta anglab yetilishiga olib keladi: gulning hidiga ko'ra
nominatsiya.
Kungaboqar – “mevasi sariq, to'pgulli, odatda moy olish uchun ekiladigan yirik
bargli o'simlik”. Bu ot asli kuny baqyog' fe'l birikmasining –a(r) sifatdosh
qo'shimchasini olgan shakli bo'lib, bir so'zga birlashgan; bu o'simlik o'z mevasini
quyosh tomonga burib turishiga qarab shunday nomlangan. Nominatsiya
o'simlikning tashqi ko'rinishiga ko'ra ifodalangan, ya'ni shakli quyoshga o'xshagani
uchun shunday nomlangan. Fransuzlarda bu o'simlik tournesol deb nomlanadi.
Matn turli nominatsiya prinsiplarini va hatto turli nominatsiya usullarini amalga
oshirishi mumkin bo'lgan ayni bir motivatsion aloqani aks ettirishi mumkin.
Masalan, yashash joyiga ko'ra nominatsiya sho'rajriq – ko'pincha sho'r yerlarda
o'sadigan, boshoqlilarga mansub ko'p yillik o'simlik. Sho'ra o'simligi ham yashash
joyiga ko'ra nominatsiya belgisini ifodalaydi. Ariqning narigi yonida kakra,
supurgi, sho'ra ... yana allaqanday yovvoyi o'simliklar g'ovlab yotar . [94; 523–b].
Piyozgul – o'simlik, lolagullilar oilasiga mansub uzun poyali, piyoz ildizli
20](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_20.png?v=3)
![fur – tour dans les lieux maritimes, qu’on fait confire au vinaigre pour le manger
en falade [ 92; 14–р ] .
So'zlar motivatsion munosabatlarining faollashuvi jarayonida nominatsiya asosi
ko'p marta takrorlanishi natijasida so'zlovchi jamoaning leksik ongidan mustahkam
o'rin oladi. Masalan, gentiane - plante vivace des montagnes, la gentiane séduit
par la couleur bleue de ses délicates fleurs en entonnoir. Connue pour ses vertus
digestives depuis des siècles, la gentiane jaune [1 32 ].
Tasqara o'lkamizda uchraydigan qushlarning eng yirigi . Tanasining uzunligi 1,5
metrga, qanotlarini yoyganda kengligi 3metrgacha yetadi, og'irligi 6-12 kg,
tasqara hayvonlarning murdasi bilan oziqlanadi, u juda kuchli va badbashara
qush [19; 15–b]. Ko'rib turganimizdek, tasqara qushini nominatsiyalashni amalga
oshirishda qushning badbasharaligi va uning murdalar bilan oziqlanishidan
foydalanilgan. Bu belgilar ayrim hollarda nomda aks etmaydigan leksik shaklga
solinsa (fr. o'siml. paturin, bardanne; tikan, qo'ypechak, sunbul), boshqa hollarda
nomda o'z aksini topadigan leksik shaklga solinadi (boyo'g'li, loyxo'rak)
Matnga va unda aks ettirilgan nominatsiya birliklarining motivatsion
munosabatlariga tayanish nominatsiya usulini til sohiblari nuqtai nazaridan yanada
ob'ektiv aniqlash imkonini beradi. Masalan, quyidagi matnlarda to'g'ridan-to'g'ri
nominatsiya usuli aks etadi: oeillet – plante annuelle, bisannuelle ou vivace,
l'oeillet se décline en 300 espèces aux formes et aux couleurs variées [ 1 32 ]. Oeillet
– shakli ko'z shakliga o'xshagani uchun o'simlik aynan shunday nomlangan. Ammo
o'zbek tilida bu gul chinnigul deb nomlangan.
Otquloq – otning qulog'iga o'xshash katta-katta va uzun bargli ko'p yillik yovvoyi
o'simlik [125;165–b]. Ushbu o'simlikning motivatsion belgisi shakli aynan otning
qulog'iga o'xshash bo'lganligi sababli shunday nomlangan. Qoraboyni uyga
opkelib, ayvonga yotqizdik. Yarasiga bargizub qo'yib, otquloq bosdik [ 125, 165–
b]. Ba'zi botqoqlik yoki kislotali muhitga ega bo'lgan tuproqda o'suvchi o'simliklar
kaltsiy tuzlarini «yoqtirmaydi» va ular kaltsefoblar deb ataladi. Torf moxlari,
otquloq, kashtan, choy kabilar kal`tsefob turlar hisoblanadi [36; 19–b].
19](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_19.png?v=3)
![shakli va motivatsion bog'langan so'zlar, motivatsion juftliklar eng muhimdir. Ichki
shakl so'z komponenti hisoblanadi. Binobarin, uning funktsional roli so'zdan
tashqarida tushunilishi mumkin emas.
So'zning ichki shakli motivologiyada asosiy ilmiy tushunchalardan biri bo'lib, unga
A.Hojiev quyidagicha ta'rif berganlar: “So'zning ichki shakli – so'zning nega aynan
shunday ma'no ifodalashini izohlash imkoniyatini beradigan morfologik tarkibi.
Masalan, qishloq (qishlash tushunchasi bilan aloqador), kungaboqar (quyoshga
boqib turish tushunchasi bilan aloqador)”. [129; 97-b].
Bizning fikrimizcha, so'z ichki shakli – motivatsiya termini bilan chambarchas
bog'liq bo'lib, leksik birliklarning aynan qanday ma'no ifodalanishini izohlovchi
so'zning morfologik tarkibidir. Masalan, moqueur roux (ahmoq, yaramas
tushunchasi bilan aloqador), tournesol (quyoshga boqib turish tushunchasi bilan
aloqador), oie des neiges (qushning xuddi qordek oppoqligiga ishora), qironqora
(yirtqich qushlar turkumining qarchig'aysimonlar oilasiga mansub, burgutdan
kichikroq o'limtikxo'r yirtqich qush tushunchasi bilan aloqador [127; 318–b]),
shunqor (lochinsinmonlar oilasiga mansub kuchli yirtqich qush, juda tez harakat
qiladi, ushbu so'zda harakat tushunchasiga aloqador).
Tilshunos A.A. Potebnyaning e'tirofiga ko'ra, so'zning ichki shaklini butun leksik
birlik bilan emas, balki faqat so'z strukturasining o'zak qismi bilan nisbatlagan.
Ko'pgina tilshunoslar so'z ichki shakli xususida o'zlarining fikrlarini bildirganlar.
Tilshunos V.V. Vinogradov boshqa olimlarning fikrlarini tahlil qilib, so'z ichki
shakliga quyidagicha ta'rif bergan: “So'z ichki shakli – so'zlar ma'nolarining
motivlanganligi ularning tuzilishini tushunish bilan, til tizimining leksik
elementlari o'rtasidagi semantik munosabatlarni anglashdir” [22; 17–s]. Demak,
ko'z ichki shakli motivatsiya tushunchasi bilan chambarchas bog'liq bo'lib, doim
bir-birovini to'ldirib boradi.
O .S. Axmanova esa leksik birliklarning ichki shakli haqida fikr yuritib,
“talaffuzning mazkur ma'no bilan yoki stilistik konnotatsiyalar bilan aloqasini
ifodalovchi morfonologik xususiyatidir”, – degan xulosaga keladi [115; 92–s]. So'z
23](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_23.png?v=3)
![qumlik dashtlarni va ishlatilgan yerlarni yoqtirmaydilar. Mana shuning uchun ular
qorabovurlar. Ularning ranglari o'tkir qora [19; 8–b]
Nominatsiya va motivatsiya jarayonida ishtirok etuvchi “nominatsion triada” –
nominatsiya asosi, nominatsiya yo'li va nominatsiya vositalari so'zning ichki
shaklida o'z ifodasini topadi. Masalan, liseron “chirmoviqqa o'xshash o'simlik,
pechakgul” so'zining ichki shaklida quyidagilar o'z aksini topgan: a)
ifodalanayotgan o'simlikning vazifasiga ko'ra, bevosita nominatsiya usuli,
nominatsiyani amalga oshirishda quyidagi vositalar mavjud: motivlovchi baza “lis”
so'ziga –eron segmenti qo'shilgan. Dér de lis et du siffixe dimunitif – eron [1 31;
657–р ] . б) Liseron – leksik motivatsiya. Chirmashib o'sadigan o'simlik.Liseron –
plante vobile, fréquente dans les haies ou elle épanouit ses fleurs a corolle en
entonnoire , souvent blanche [130; 628–р] .
Sovunak – (yovvoyi o'simlik) so'zining ichki shaklida quyidagilar o'z aksini
topgan: a) nominatsiya printsipi – ifodalanayotgan narsaning bajarayotgan
vazifasiga ko'ra, bevosita nominatsiya usuli, nominatsiyani amalga oshirishda
qo'llanilgan vositalar: motivlovchi baza “sovun” so'zi va o'simliklar nomini
shaklga soluvchi segment – ak qo'shimchasi, shuningdek, b) so'zning motivatsion
munosabatlari: leksik motivatsiya munosabati – sovunak – sovun kabi
ko'pirtiradigan o'simlik, strukturaviy motivatsiya munosabatlari – barglari
ingichka, ikki yaproqli o'simlik.
So'zlar motivatsion munosabatlarining aktuallashuvi jarayonida turli nominatsiya
printsiplari doimiy ravishda qayd etiladi. Masalan, narsalarning o'ziga xos
belgisiga ko'ra nominatsiyalashni amalga oshirish printsipi: o'siml. fr. laitue,
laitéron, carline, queue de-renard, linaire, dentaire; o'zb. zarpechak, gultojixo'roz,
tangao't, suvqovoq, suttikon; vazifasiga ko'ra nominatsiyalashni amalga oshirish
printsipi: saponaire, pulmonaire, vulneraire, medicinier. Qozonyuvgich,
mehrigiyoh; joyga ko'ra nominatsiyalashni amalga oshirish printsipi: sabline,
perce- pierre, perce- neige, perce-muraille. Qumo't, dalachoy, qumtariq, suv
qaroqchi, suv qalampir. Perce-pierre nom d’une herbe qui croit entre les pierres,
18](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_18.png?v=3)
![Fransuz tilida so'zning bir qator kategorial ma'nolari – yig'ma ma'no (le garden,
amitie ), mavhumlik ma'nosi (fidelement, amour, sodiqlik, sevgi), belgining
kategorial ma'nosi ( d’arbre fruitier, mevali daraxt), harakatning kategorial
ma'nosi ( criailler, siffler, grogner, baqirmoq, urushmoq) mavjud bo'lib, bular
so'zning ichki shakli tilning grammatik tizimi bilan aloqani namoyon etadi.
Motivologiyada so'zning ichki shakli motivatsion shakl va motivatsion ma'noga
bo'linadi. Bu haqda tilshunos O.I. Blinova “motivatsion shakl – bu so'z tovushli
qobig'ining so'zning motivlanganligi bilan belgilangan ma'noli segmentlari;
motivatsion ma'no – so'z motivlangan shaklining ma'nosi yoki ma'nosining
sintezidir”, deya ta'rif beradi[12 ; 56–s].
Motivatsion shakl bir segmentli, fr. tilida ( lis – liliya), (archa); ikki segmentli fr.
tilida ( brun- elle – malla rang gulli o'simlik), ( baliq/chi, majnun/tol ); uch segmentli
fr. tilida ( belle–de-nuit – tunda ochiladigan gul) ( loy/xo'r/ak ), bo'lishi mumkin va
h.k.
Motivatsion ma'no ham motivatsion shakl singari, motivlangan so'zning o'ziga xos
jihatini tashkil etadi.
Motivlangan so'z motivlanmagan so'zga qaraganda murakkabroq semantik
tuzilishga ega bo'ladi. Masalan, oiseau-mouche - tumshug'ining uzunligi 6 sm
bo'lib, ko'proq gul nektarlari bilan va chivinlar bilan oziqlanadigan qush. Qushning
nomlanishida aynan uning chivinlarni yeyishi asos bo'lgan.
So'z ichki shaklining variantliligi muammosi ko'pgina tilshunoslarning ilmiy
ishlarida o'z aksini topgan, ularda variantlilik deganda “so'zning motivlashuv
shakli va motivlashuv mazmuni hisobiga polimotivatsiya oqibatida ichki shakl turi
o'zgarishi” tushuniladi. Tilda uchraydigan leksik birliklarning motivatsion ma'no
va motivlashuv shakli ham bir variantli ifoda qilingan bo'lsa, so'z ichki shakli
variantsiz hisoblanadi. Variantsiz ichki shaklga ega o'zbek tilidagi qushlar va
o'simliklar nomlaridan misollar keltiramiz: Kokildor chittak – motivatsion ma'no:
boshining tepasida kokili bor qush; qizil bo'yinli bulbul – motivatsion ma'no:
bo'ynining osti qizil rangli qush; nayburun – motivatsion ma'no: tumshug'idagi
25](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_25.png?v=3)
![1.2. Tilshunoslikda motivatsiya va nominatsiya tushunchalari talqini
“Nominatsiya” tushunchasi va termini tildagi ma'nodor birliklarning hosil bo'lishi
va qanday atash haqidagi tilshunoslik nazariyasi va metodlari bilan bog'liq.
Nominatsiya oddiygina biror narsani ko'rsatish yoki bilish, atash jarayoni emas,
balki biryo'la tushunish, bilish va kommunikatsiyada qo'llash jarayonlaridir. Shu
tufayli nom qo'yishning strukturasi kishining ongida his etilgan material –
borliqning tilda to'g'ri formada ifoda etilgan shaklini aks ettiradi.
Nominatsiya nom qo'yishning har xil vositalari va bu jarayonning tildan tashqari
xususiyatlarini o'rganuvchi tilshunoslikning bo'limidir [6; 109[65; 6–b] b].
Masalan, shunqor lochinlarning yirigidir. Uning o'rtacha vazni ikki
kilogrammcha, qanotlarining ko'lami ham o'zga turdagi lochinlardan farq qiladi.
O'ljasini mahorat va epchillik bilan olgani sababli qush aynan shunqor deya nom
olgan [ 65; 14–b]. Mazkur qushning nom olishi uning hatti-harakati asosida paydo
bo'lgan.
K.V.Sotnikova nominatsiya tushunchasiga quyidagicha ta'rif beradi: “Nominatsiya
bu nominativ funktsiya bilan tavsiflanuvchi, ya'ni nolisoniy voqea va hodisalarni
nomlash, ularni bir-biridan ajratish hamda ular haqidagi tegishli tushunchalarni til
birliklari – so'zlar, so'z birikmalari, frazeologizmlar va gaplar ko'rinishida
shakllantirish uchun xizmat qiluvchi til birliklaridir”[70; 162-163 –s].
Fikrimizcha, nominatsiya – predmet yoki hodisaga nom qo'yish emas, balki o'sha
predmet, hodisani anglash, tushunish, uni his qilish, bilish jarayonidir. Inson biror-
bir predmetga nom berishdan oldin u haqda tasavvurga, tushunchaga va
ma'lumotga ega bo'ladi, ana shu tushuncha va ma'lumotlarni jamlab, biror-bir
predmetga nom qo'yadi.
Jarayon sifatidagi nominatsiya o'ta murakkab, serqirra hodisa bo'lib, u mazkur
jarayonning boshi va oxiri bilan bog'liq bo'lgan hamma narsani (nomlash
asoslaridan tortib uni tilda ifodalashga qadar) o'z ichiga oladi. Nominatsiya asosi,
11](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_11.png?v=3)
![ichki shakli motivatsion ma'no va motivatsion shakl bilan chambarchas
bog'liqligini inobatga olib, motivlashgan so'z va motivlashgan belgini
ifodalaydigan tushuncha ekanligini e'tirof etgan holda so'z ichki shakli so'zning
leksik va strukturaviy motivlanganligini ifodalashini nazarda tutib, tilshunos A.I.
Fedorov “so'z ichki shaklini hosil qiluvchi so'z ma'nosining hosila so'zdagi
predmetni nomlashda asos sifatida olingan belgi haqida tasavvur hosil qilish
imkonini beruvchi elementi sifatida tavsiflash mumkin”, – degan fikrni bildiradi
[79; 8–b]. So'z ichki shaklining mazkur talqini, nazarimizda to'g'riga o'xshab
ko'rinadi. Darhaqiqat, rouge-queue – qushning nomi bo'lib, mazkur leksik
birlikning ichki shakliga qarab qushning dumi qizil bo'lgani uchun shu nomni
olgani haqida tasavvurga ega bo'lamiz, oiseau-lyre – ushbu motivlashgan so'zning
ichki shakliga ko'ra, qushning dumi lira musiqa asbobiga o'xshaganligi ma'lum
bo'ladi, bahoroy so'zining ichki shakliga qarab mazkur gul erta bahorda unib
chiqishidan, tustovuq so'zining ichki shakliga qarab – bu qushning patlari turli
ranglarda tovlanishidan darak topamiz, karnaygul so'zining ichki shakli esa mazkur
gulning shakli karnayga o'xshaganligiga ishora qiladi, kokildor chittak so'zining
ichki shakliga qarab – bu qushning boshida kokili borligidan darak beradi,
tentakqush so'zining ichki shakli bu qushlar kunduzi uxlab, tunda ovga chiqishadi,
ularning xatti-harakatlari ham qo'polroq bo'lganiga ishora qiladi. So'zning ichki
shaklida inson tafakkurining assotsiativligi, u dunyoni obrazlar yordamida idrok
etishi o'z ifodasini topadi: Campanule – bu o'simlik qo'ng'iroqgul bo'lib, tanasiga
tegib ketsangiz mayin qo'ng'iroq ovozi eshitiladi, shakli ham qo'ng'iroqchaga
o'xshaydi; carline – bu o'simlik tikanakgul hisoblanib, tanasi mayda tikan bilan
qoplangan. С hardon – haut sur tige, commun dans les fossés et les lieux incultes
utilisée autrefois dans l’industrie textile et appelée aux couramment chardon a
foulon [1 30; 196–р ]. Nayburun so'zining ichki shakli esa mazkur qushning
qanotlari uzun va o'tkir, oyoqlari esa kalta, barmoqlari orasida suzg'ich pardalari
bo'ladi, tumshug'idagi burun teshiklarining kalta naychalar ichiga o'rnashganligini
ifoda etadi.
24](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_24.png?v=3)
![Polimotivatsiyada leksik yoki strukturaviy motivlovchi birliklarning faqatgina
bittasi ishtirok etishi mumkin. Masalan, frantsuz tilida quyidagi misollarni
keltirishimiz mumkin: muget (marvaridgul), ortie (gazanda), alouette (to'rgay),
heron (qo'ton) ; o'zbek tilida polimativatsiyani quyidagi so'zlar bilan ifodalaymiz:
sachratqi, sho'ra, qichitqi, qizqush, qorabuzov va boshqalar. М uguet plantes des
sous-bois de l’hémisphere nord tempéré a petit fleurs blanches d’une odeur et
agréables, qui fleurit en mai [130; 469 –р ]. Sachratqi havorang gulli ko'p yillik
begona o't (xalq tabobatida foydalaniladi). Quyosh shu'lasi yalt etib tegishi bilan,
sachratqi o'z tojbarglarini yozadi, havoni bulut qoplasa, gullarini yumib oladi [125;
499 –b] .
Alouette, gentile alouette
Alouette, je te plumerai [ 140 ] .
3. Bir yo'nalishli motivatsiya , odatda leksik motivatsiya munosabatlarini
tavsiflaydi: fr. tilida: oeil (ko'z) oeillet (ko'z shakliga o'xshaydigan o'simlik),
dent (tish)
dentair e (tishni tozalashda ishlatadigan o'simlik) sho'r sho'ra (sho'r
yerlarda o'sadigan o'simlik); turli yo'nalishli motivatsiya strukturaviy motivatsiya
munosabatlariga xos: tourne-pierre
colvert, baliqchi dengizchi, olma anor.
Ayni bir so'zning majoziy bog'lanishni aks ettiruvchi leksik-semantik variantlarida
motivatsiya har doim bir yo'nalishli bo'ladi: ortie – “o'simlik”
ortie – “yomon,
bir-biroviga xusumati bor insonlar haqida”, to'nka – “daraxt o'zagi”
to'nka –
“aqli past, axmoq odam haqida”, itburun – (hidi o'tkir qizil, sariq mevali o'simlik)
itburun – (iskovich inson haqida), abricot – “meva”, abricot shu mevadan
tayyorlangan mahsulot, chinor – “daraxt”
chinor – “chinordan yasalgan
buyumlar”, gilos – “daraxt”
gilos – “shu mevadan tayyorlangan konserva
mahsulotlari”. O'trindi tuproq evaziga bu chinorlar tez o'sib, uning serbar
yaproqlari oftobda yaltirab turadi [103; 9–b].
4. Matnli motivatsiya qaysi nutq sohasida amalga oshirilayotganiga qarab
farqlanadi: matn tilning muloqot vositasi sifatida tabiiy namoyon bo'lishi
natijasidir.
31](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_31.png?v=3)
![Nominatsiya asoslari, nominatsiyani hosil qilish yo'llari va nominatsiya vositalari
motivlangan birliklar hosil bo'lishiga olib keladi. Ayni bir tildagi nominatsiya
asoslari va belgilari ko'p o'xshashlik bilan tavsiflanadi. Namozshomgul – quyosh
botgandan so'ng kechqurun ochiladigan gul. (Guli kechqurun ochilib, ertalab
yopiladigan ko'p yillik va bir yillik o'tsimon o'simlik va uning oq, sariq yoki qizil
guli. Oftob qayta boshlar, ko'lanka maydon, yana bosh ko'tarar namozshomgullar.
Sekin moviylashar qizargan osmon, oko'rinar kumushrang yo'llar [125; 15–b]).
Fransuz tilida bu gul belle de- nuit deb nomlanib, bu o'simlik ham faqat quyosh
botgandan so'ng, kechqurun ochiladi. Nuit – kechqurun ma`nosini ifodalaydi.
Fransuz va o'zbek tillarida o'simliklar quyidagi nominatsion belgi asosida ifoda
qilinadi: bular rangga ko'ra ( bluet, brunella, oq gul ), shaklga (fr tilida epiaire,
sagittaire, oeillet, pas-d’ane, nid-d'oiseau, pied-de-veau, dentaire, crete de-coq,
queu de-liévre; gultojixo'roz, qush ini, arslonquyruq, baliq ko'z ), strukturasiga (fr.
tilida passe-velour, laque; baxmalgul, kartoshkagul ), ta'mga, hidga (fr. tilida
alliaire, soude, salicorne; atirgul, piyozgul ) yashash joyiga (fr. tilida sabline,
perce-bosse, perce-neige; qumo't, sho'ra ) nominatsiya xossalariga ko'ra (o'sish,
gullash vaqtiga, o'sish joyiga oid (fr. tilida paquerette - pasxa bayrami arafasida
ochiladi, belle de- nuit – kechqurun ochiladi; bahoroy, sentyabrgul ) nominatsiya,
vazifasiga ko'ra (funktsiyasi, roliga ko'ra) nominatsiya va h.k. Qushlarni ham
yashash joyi (fr. tilida ombrette- soyada yashaydi; jarqaldirg'och, go'ngqarg'a,
shahar qaldirg'ochi ), oziqlanishi (fr. tilida gobe- mouche, linotte, chardonnéret,
huirier, guinard, guepier;loyxo'rak, baliqchi ), rangi (frantsuz tilida vérdier, gorge-
bleu, rouge-gorge, colvert, moineau, nonnette, blanche-queue, qizilishton; oq
bag'ir, qora bag'ir, ola qarg'a ), tashqi ko'rinishiga ko'ra (frantsuz tilida grosbec,
bec-croisé, becasse, huppe, echasse, spatuele, bec en-ciseau, oiseau-serpent,
oiseau-courlis, barbu; meshkobqush, tuyaqush, boltayutar) nominatsiya
xossalariga, vazifasiga ajratish mumkin.
Shunday qilib, so'z yasovchi nominatsiya jarayonida narsalar va hodisalarni
nomlash asoslari, usullari va vositalarining birikuvlaridan foydalanish,
13](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_13.png?v=3)
![leksikografik, ontologik, funksional tahlillar o'tkazildi, bu jarayonlar tilshunos
olimlar tomonidan o'rganildi va tartibga solindi.
Tilshunos N.D. Golev motivatsiya, motivologiya borasida ilmiy izlanishlar olib
borgan [29, 30, 31], motivologiya uzoq muddatli dastur, doimiy rivojlanib, boyib
borayotgan bo'limlardan biridir, deya ta'rif beradi.
Har bir tilning leksikasi motivologiyaning tadqiqot ob'ekti bo'lib hisoblanadi.
Uning predmeti esa so'zlar motivatsiyasining leksik-semantik xususiyatidir.
Motivologiya hodisaning mohiyatini leksik birliklarning motivlangan va
motivlanmagan so'zlarni qamrab oluvchi motivatsion munosabatlar tashkil etadi.
Motivatsiya hodisasining mazmuni va strukturasi quyidagilardan iborat:
1) motivatsion munosabatlarga kirishuvchi motivatsion juft leksik birliklar
to'plami; (masalan, blanche-queu, rouge-queu, oqqush, qoraqush so'zlarini misol
qilish mumkin. Oqtov shahri yaqinida qishlovchi oqqushlar bilan birga dengizda
o'rdak-g'ozlar, baliqchi chag'alay qushlar ham so'zib yuradi [65; 6–b] ).
2) to'liq motivlangan va yarim motivlangan so'zlar yig'indisi. To'liq motivlangan
leksik birliklar ham leksik, ham strukturaviy jihatdan bir-biri bilan bog'liq bo'ladi.
Yarim motivlashgan leksik birliklar esa yoki strukturaviy yoki leksik jihatdan
motivlashgan bo'ladi. Masalan, ortie, limoselle, kaklik, bedana, do'lana;
3) so'zlar motivatsiyasi hodisasini boyituvchi manbalar, ya'ni lug'atlar va shevaga
xos bo'lgan so'zlar, ya'ni sostaud (fort), richard (gros), abdira (sandiq), ag'az
(qavariq), choygardon (cho'mich) [7; 13–b], kunchak (burchak), jo'rob (supurgi),
satil (chelak) kabi so'zlar;
4 ) motivatsiya hodisasining boshqa leksik hodisalar bilan aloqasi. Bularga sinonim
(ardemment / epurdument [52; 183–p], udum / taomil / urf / an'ana,), antonim (vie /
mort, avoir raison / avoir tort [52; 195– p], qumsiz / qumli, uzoq / yaqin, toza /
kir,), paronim (abzal / afzal, amr / amir) so'zlarni kiritishimiz mumkin. Ushbu
leksik hodisalar motivlashgan so'zlarning yanada boyishiga sabab bo'ladi.
7](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_7.png?v=3)
![On entend le coucou
Du haut de son grand chene
Il répond au hibou [ 154 ].
Oq laylakning tumshug'i va oyoqlari qizil, pati oq, qanot patlari qora bo'ladi.
Laylaklar yalangliklarda, tog'larda va aholi punktlariga yaqin yerlarda yashaydi
[120; 99–b].
Nominatsiya asosi so'z qayd etadigan nominatsion usullarda o'zining aniq ifodasini
topadi. Leksik tafakkur ko'rsatmalari ba'zan nominatsion usullarning ayrim bir
turlarida namoyon bo'ladi. Masalan: a) predmet – harakatga ko'ra modeli:
Enseingnement c’est une plaсe qui à enseigner les professeurs. Ko'rpalarim
yumshoq bo'lishi uchun paxtalarni savalagichda savaladim. Ovqatim shirin
chiqsin deb, go'shtni qiymalagichda qiymaladim; b) shaxs – harakatga ko'ra
modeli: Danceuse danse bien. Les couturiers couturent beaucoup d’habits. Har bir
kasb zamirida yuksak mashaqqat va e'tibor mujassam. To'quvchi bor mehri bilan
to'qiydi, tikuvchi bor san'ati bilan tikadi, o'qituvchi bolalarni mehr bilan o'qitadi;v)
predmet – rangga ko'ra modeli: Echasse noire – cet élégant échassier vit aujourd’
hui confine dans une petite région du centre de l’île du Sud, en Nouvelle – Zelande
[130; 20–р]. Qizilishton daraxtlarning po'stlog'i ostidan va tanasidan hasharotlar
va ularning qurtlarini terib yeydi. Eski daraxtlar bo'lmagan joyda ular ham
uchramaydi. Dum osti patlari tiniq qizil rangda bo'lgani uchun u qush qizilishton
deb atalgan.[128; 48–b]
V) predmet, harakat – vaqtga ko'ra modeli: La fleure belle – de nuit dont les
fleures ne s’ouvrent que la nuit [ 130; 128–б]. Sentyabrgul o'simligi kuz oylarining
boshida, ya'ni sentyabrda ochilgani uchun shu nomni olgan.Insonlar ongida,
tafakkurida nominatsiya usuli (bevosita yoki bilvosita nominatsiya usuli) ham o'z
aksini topadi: Gobe - mouche c’est un oiseau qui a mangé de la mouche. Pecher –
arbre originaire d’Asie orientale , cultive dans les régions temperées, dont les
fruits est la pêche [130; 758–b]. Qorabovurlar tuproqli dashtlarda yashaydilar. Ular
17](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_17.png?v=3)
![dekorativ o'simlik va uning karnaysimon yirik gul. Bevosita nominats iya usuli,
tashqi ko'rinishga ko'ra nominatsiyani printsipini ifodalaydi. Atirgul – tanasi
tikanli, guli xushbo'y o'simlik va uning guli [121; 61–b]. O'simlik xushbo'y bo'lib,
kosmetologiyada atir olishda ishlatiladi, o'zidan xushbo'y ifor taratadi; bevosita
nominatsiya usulini aks ettiradi. Tamanno ikki tup atirgul, Erkinoy bitta
qirqog'ayni, Turg'un bitta siren bilan buldenej, boshqalar
shoyigul, qashqargul, qo'qongul, kartoshkagul, husniyusuf ko'chatlari olib kelishdi
[126; 442–b].
Nominatsiya asosi leksik remotivatsiya jarayoni bilan bog'liq bo'lib, ma'lum
motivlovchi belgilarni umumlashtirish asosida vujudga keladi. Masalan,
gultojixuro's tarzida o'zgartirilgan gultojixo'roz so'zida motivlovchi belgi xo'roz
toji ajralib chiqqan, kartishkagul tarzida o'zgartirilgan kartoshkagul so'zida esa
mazkur gulning xossalaridan birini aks ettiruvchi kartoshka motivlovchi belgisi
ajralib chiqqan. Kartoshkagul – ildizida ko'chat qilishda ishlatiladigan
kartoshkasimon qubbachalar hosil bo'ladigan, yer usti qismida yaproqchalari to'p
bo'lib o'sadigan gul ma'nosini anglatadi. Buxoro shevasida “zaldori” tarzida
o'zgartirilgan zardoli so'zida mevaning rangi bilan bog'liq bo'lgan motivlovchi
belgi ajralib chiqqan va h.k. Motivlovchi belgilarning bunday ajralib chiqishi
formal o'zgarishlarga yo'liqmagan remotivatsiyalangan so'zlarda sodir bo'ladi.
Masalan, qarg'a so'zida qar-qar degan ovoz chiqarish bilan motivatsion
munosabatlar o'rnatilishi negizida qar-qar chiqaradigan shovqinni ifodalash bilan
bog'liq bo'lgan motivlovchi belgi ajralib chiqqan ( Ahmadali anhorga
yaqinlashayotganida, osmonda ini buzilgan arilardek to'zib uchayotgan
qarg'alarga ko'zi tushdi [123; 430–b]), sabline qumli joylarda o'sadigan o'simlik
bo'lib motivlovchi belgi sable – qum
so'zi ajralib chiqqan; shunga o'xshash motivlovchi belgilar ko'p uchraydi. Kakku
qushi doimo ku-ku degan ovoz chiqargan. Bu so'zda motivlovchi belgi ku-ku
so'zidan olingan. Kakku – kattaligi kaptardek keladigan, ustki tarafi kulrang va
oqimtir dog'lar bilan qoplangan qush. Kakkuning ovozini etitish oson. Agar siz ku-
21](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_21.png?v=3)
![ku ovozini eshitsangiz, kakku qushining uchib kelganini bilasiz [164]. Paquerette –
frantsuzlarning Pasxa bayrami arafasida ochiladigan gul turi, motivlovchi belgi
Pasxa so'zi. Pâquerette – qui n'a jamais effeuillé une pâquerette en répétant la
ritournelle: "je t'aime, un peu, beaucoup...". Cette petite fleur des prés appartient à
la famille des Astéracée [ 132 ]. Sur le devant se trouve un petit jardin avec des
fleures et une palissadeverte; non loin de la, sur le bord du fossé, au milieu de
l’herbe épaisse, fleurissante une petite pâquerette [ 148 ] . Zarpechak – boshqa
o'simlik tanasiga chirmashib, ularning hisobiga yashaydigan bargsiz, ingichka
sariq o'simlik. Motivlovchi belgi aynan o'simlikning sariq rangda ekanligini
ifodalaydi.
Nominatsiya jarayonida strukturaviy motivatsion birliklar ishtirok etadi va ularning
formant qismlari aynan bir xil bo'lgan nominativ birliklarda takrorlanib turadi.
Masalan, bleuet, oeillet ces sont des fleures. J’eus la surprise de constater qu’il se
trouvait la… un magnifique bleuet [149] . Bu yerda har xil o'rmonlar: archazorlar,
qarag'ayzorlar, qayrag'ochzorlar bor. Oq terak. Tog' teragi. Ko'k terak. Bog'ning
quyi tomonida bir chiziqda saf tortgan baland, adl teraklar [98; 180b].
Demak, motivatsiya va nominatsiya o'zaro bir-biri bilan chambarchas aloqada
bo'lib, ular bir-birini to'ldirib, boyitib boradi. Frantsuz va o'zbek tillarida
uchraydigan parranda va o'simliklarning nomlanish jarayonida, mazkur leksik
birliklarning ko'p qismida motivatsiya ishtirok etadi. Chunki predmetning,
jonzotlarning, insonlarning nomlanishida qandaydir belgi asosida nom beriladi.
Ko'pgina qushlar va o'simliklarni nomlashda ham belgi, ya'ni motivatsiya turtki
bo'ladi. Motivatsiya mavjud bo'lsagina, predmet va boshqa narsalarga nom
qo'yiladi.
II BOB. Fransuz va o'zbek tillarida motivlashuvning turlari
2.1. Fransuz va o'zbek tillarida so'zning ichki shakli va so'zlar
motivlashuvining tiplari
Til birliklarini tadqiq etishning funksional jihati til haqidagi fanning eng muhim
jihatlardan biri hisoblanadi. Motivologiyada funktsional jihatdan so'zning ichki
22](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_22.png?v=3)
![sohaga oid juda ko'p tushunchalarni ilmiy asoslangan terminlar bilan nomlash
zarurati tug'ildi, jumladan, neomotivatsiya, demotivatsiya, remotivatsiya,
motivlovchi belgi tushunchalari jalb qilindi. Shuningdek, motiv, motivator, leksik
(motivlangan so'zning o'zak qismida ifoda qilinadi: gulbeor, qaychigul, zog'cha,
baliqchi ) va strukturaviy motivatsiya (motivlashgan leksik birliklarning segment
qismida aks etadi: arixo'r, bananxo'r, hasharotxo'r ), neomotivat, demotivat,
motivatsion shakl ( chasse / punaise ) motivatsion ma'no ( chasse-punaise. chasser –
ovlamoq, punaise – taxtakana, kandala, ya'ni hashoratlarni yo'qotishga qarshi
ishlatiladigan o'simlik, motivatsion shakl – qo'ng'iroq / gul, motivatsion ma'no –
qo'ng'iroqgul – gulining shakli qo'ng'iroqnikiga o'xshaydi, guliga tekkanda mayin
qo'ng'iroqchaning tovushiga o'xshash ovoz chiqaradi) kabi terminlar asosida
motivologiyaning terminologik apparatini yaratish boshlandi.
Motivologik lug'atni yaratish borasidagi ilk tajriba “Slovar` terminov
motivatsii” lug'atining paydo bo'lishi bilan bog'liq. Mazkur lug'at motivologiya
ilmiy-terminologik apparatining o'sha davrdagi holatini aks ettiradi. Undan keyin
esa“Slovar terminov motivologii” 2005 yilda nashr etildi [18; 13–46 –b]. Ushbu
lug'atda motivologiyaning bir necha yillar mobaynida yuzaga kelgan atamalar
tizimi ifodalangan. Lug'at ikki yuztaga yaqin asosiy va qo'shimcha terminologik
birliklar (so'zlar va so'z birikmalari) ni o'z ichiga oladi.
Xulosa qilib aytganda, motivologiya – turli tillarda so'z motivlashuvi
hodisasining o'ziga xosligi va umumiyligini namoyon qiladi va muayyan til
motivlashuvining spetsifikasini aniqlaydi. Motivologiya leksikologiya,
onomasiologiya, semasiologiya, etimologiya kabi tilshunoslik bo'limlari bilan
chambarchas bog'liq. Motivologiyaning rivojlanish va atamalar tizimining
shakllanish jarayoni davom etmoqda.
10](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_10.png?v=3)
![espece, gris cendré traverse la France pour hiverner en Afrique [130; 520–р] , g'oz
– g'ag'illamoq, chug'urchuq – chug'urlamoq va boshqalar.
Motivlash vositasiga qarab motivlanganlikning quyidagi tiplari farqlanadi: mutlaq
motivlanganlik tipiga mansub so'zlarga xos bo'lgan fonetik yoki tovushli
motivlanganlik: kakku, dudu, qarg'a ; frantsuz tilida quyidagi so'zlar misol bo'la
oladi: coucou, lulu, pitpit nisbiy motivlanganlik tipiga mansub so'zlarga xos
bo'lgan morfologik tip: fr. tilida: brunelle, bleuet, linaire, dentеlaire (o’simlik);
roitelet, bec-en- ciseaux (qush); shakarak, bug'doyiq, randak, po'fanak (o’simlik);
балиқчи, зоғча (qush) ; va semantik tip: fr tilida: compagnon, coucou, bugle,
massette (o’simlik) moqueur, barbu, fregat, locustelle (qush); iblis, dehqonqush,
toychoqqush,temirtumshuq, musicha (qush); mehrigiyoh, qoncho'p, itog'iz,
zangpoya (o'simlik). Morfo-semantik motivlanganlik: fr. tilida: belle-de-nuit,
langue-de-serpant, oeil-de-vache, dent-de-lion (o’simlik) petit-duc(qush);
tugmachagul, momiqmeva, minggul, shirinmiya, quyonquloq, quyonsuyak,
qorabaroq, gulband (o'simlik); boltayutar, meshkobqush, nayzatumshuq, sariq
tojli turna, nayburun (qush).
So'zning motivlanganligi darajasiga qarab to'liq va qisman motivlanganlik
farqlanadi. Ham leksik, ham strukturaviy motivlanganlik bilan tavsiflanadigan
so'zlar to'liq motivlanganlik turini ifoda etadi ( verd/ier, roitel/et, tourne-pierre,
rousserolle – qushlar nomi) ( gul/be/or, loy/xo'r/ak, gul/toj/i/xo'roz ). So'zning
leksik-semantik variantlarida motivlanganlik to'liq hisoblanadi, chunki ularning
ifodalanishi hamda mazmuni to'liq motivlangan bo'ladi. Qisman motivlanganlikni
aks ettiruvchi leksik birliklar yoki leksik, yoxud strukturaviy motivlanganlikni
ifodalaydi ( coucou, lulu, dudu –qushlar nomi) (archazor, qayinzor, maysazor,
guldor, tukdor, xoldor, paxtakor, ziroatkor). Le coucou sur son arbre, reprit:
Coucou, coucou coucou [1 09 ;14–р].
So'zning motivlanganligi uni boshqa so'zlar bilan nisbatlash orqali aniqlanadi.
Binobarin, leksik birliklarning, ya'ni so'zlarning motivlanganligini aniqlash
imkonini beruvchi munosabatlar motivatsion munosabatlar deb ataladi.
29](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_29.png?v=3)
![Kuzatishlarimiz natijasida shu narsa aniq bo'ldiki, har bir parranda va o'simlik
nomlarining paydo bo'lishi ma'lum bir belgiga bog'liq. Echelette, rouge –gorge
(tomog'ining osti qizil bo'lganligi uchun shunday nomlangan), blanche – queue
(dumining rangi oq bo'lganligi uchun shu nomni olgan). Qoshiqtumshuq,
nayzaburun, liradum, tojdor kaptar kabi qushlarning nomlanishida motivatsion
belgi mujassam. Pufakmeva, po'rsildoq, qorabaroq, tukdor, silliqmeva, suvpiyoz,
sutpechak, suvyong'oq, temirdaraxt kabi o'simliklarning nomlanishida ham
motivatsion belgi turtki bo'lgan. Bunday o'simlik va qushlar frantsuz tilida ham
mavjud. Masalan, fulmar, alouette, freux, rougequeue kabi qush nomlari.
Qushlar va o'simliklarni ularning shakl, harakat, faollik, rang, xususiyat belgilarini
bilgan holda nom berishgan. Cardinal rouge – le corps est rouge, du bout de la
queue jusqu’au bout du bec. Une bande noire fait le tour du bec et des yeux
jusqu’a la gorge. [90; 52–р]. Ushbu qushning rangi qizil bo'lganligi sababli
c ardinal rouge deb nomlangan. Masalan, qiziltomoq qushining nomi uning
tomog'ining ostida qizil rangi bo'lganligi sababli shunday nomlangan.
Qaychitumshuq qushining nomi tumshug'ining shakli qaychiga o'xshagani tufayli
shunday nom berilgan. Frantsuzlarda pipit qushi tovushga taqlid belgisi asosida
nomlangan. Nominatsiya va motivatsiya bir-biriga uzviy bog'langan va ular doim
bir-birini to'ldirib boradi. Belon et Olina disent que c’est la plus petite de toutes
alouettes, mais c’est parce qu’ils ne connaissaient pas l’alouette pipit , dont nous
parlerons dans la suite [1 07 ; 67 –р ] .
Fransuzlarda soukou ham qush nomi, ham o'simlik nomi hisoblanadi. coucou qushi
o'zbek tilida kakku qushi bilan bir xil bo'lib, coucou deb ovoz chiqarishi uchun
aynan shunday nom olgan. Coucou o'simligi esa yozdan darak beruvchi, yozning
eng birinchi guli hisoblanadi. Motivlovchi belgilarni, nominatsiya printsiplarini
anglash faktlariga ko'p sonli matnlarda duch kelish mumkin: сoucou – plante à
fleure jaunes fleurissantes au printempes (nom commun a la primevère officinale
et la nargisse des bois) [130; 270–р ].
Dans la foret lointaine
16](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_16.png?v=3)
![etimologiya bilan chambarchas bog'liq, chunki so'zning kelib chiqishini aniqlash
jarayonida nafaqat onomasiologik va so'z yasash vositalari, balki leksik
birliklarning motivatsion munosabatlari, bunda sodir bo'luvchi jarayonlar haqidagi
ma'lumotlar juda muhim hisoblanadi. Masalan, lolaqizg'aldoq – bu ot “bahorda
ochiladigan qizil, sariq, targ'il rangli gul” ma'nosini anglatadigan tojikcha lola oti
bilan o'zbekcha qizg'aldoq otidan tuzilgan bo'lib, “bahorda ochiladigan lolasimon
yovvoyi o't” ma'nosini anglatadi [118; 28–b]. Loviya – bu ot lo'biyo shaklida
keltirilgan, o'zbek tiliga u/o' tovushlarini o tovushiga, b tovushini v tovushiga, o (a)
tovushiga almashtirib olingan; “oq rangdagi cho'ziqroq doni mosh doniga o'xshab
birin-ketin qobiqqa ulanib o'ralgan o'simlik” ma'nosini anglatadi [118; 28–b].
Motivologiya semasiologiya singari tilning leksik-semantik hodisalarini ifoda
etadi, ya'ni sinonimiya, antonimiya, konnotativ so'zning struktur-semantik
munosabatlarini tahlil qiladi. Ayniqsa, nutqimizda motivologiyaga oid sinonimiya
va antonimiya hodisalari qo'p uchraydi. Fransuz tilida quyidagi so'zlarni misol
qilishimiz mumkin: mansuetude / indulgence, entier / integrale, dire / declarer,
abolire / suprimer, cultivateure / agriculteure, morte / triste, joli / belle, laitue /
laiteron, ortie / carline, coq de jardin / populage. Masalan, o'zbek tilida leksik
motivatsiya munosabatlari sinonimlarning quyidagi juftlari va guruhlarini
bog'laydi: ishsizlik / bekorchilik, oq / oppoq, cheksiz / tuganmas, bezovta / notinch,
yaqin / yaqinda; o'lik / jonsiz, puch / behuda, chiroyli / go'zal, toza / orasta, aft /
bashara / yuz / chehra / oraz, badbashara / xunuk, qichitqi / gazanda, sutcho'p /
suttikon, baxmalgul / gultojixo'roz, bangidevona / mingdevona, tog'rayhon / jambil
va boshqalar.
Motivologiya nazariyasiga oid terminlarni yaratish bo'yicha ilmiy ishlar
A.I.Moiseevning so'zlar motivatsiyasiga oid maqolasining nashr etilishi bilan
boshlangan [57; 121-136 –s]. Ushbu davrda motivatsiya nazariyasining
shakllanishi bilan bir vaqtda onomasiologiya, leksikologiya, umumiy
tilshunoslikka oid tadqiqotlar ta'siri ostida motivologiyaga oid terminologiyani
yaratishga kirishilgan. Motivologiyaning terminologik apparatini yaratish uchun bu
9](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_9.png?v=3)
![gullik o'simlik). Tournesol (kungaboqar) – plante annuelle de grande taille, grosse
inflorescence jaune jaune qui se tourne vers le soleil.
Fr.tili morfo-semantik motivlashganlik tiplari – o'zb.tili. morfologik
motivlashganlik tiplari: petit-duc – sinchalak (kichkina gertsog), martin–pecheur –
baliqchi(martin–baliqchi), o'siml. belle-de-nuit – namozshomgul (tungi malika),
dent–de–lion (sher tish) – po'fanak, fume/terre (“er tutuni”) – shotara, caille-lait
(tikanli o'simlik bo'lib, o'simlikdan sutga o'xshagan shira keladi) – chaqamiq,
perce-neige (qorni yorib chiqadigan ilk bahor guli) – boychechak.
Fr.tili. semantik motivlashganlik tiplari – o'zb.tili morfologik motivlashganlik
tiplari: troglodyte (trogloditlar kabi toshlar va daraxtlar teshigida yashovchi qush)
– ko'rgalak, demoiselle ( bosh qismida malikalarning tojiga o'xshagan kokili bor
qush) – tojdor, barbu (soqollik kishi kabi boshining pastki qismida uzun patli qush)
– soqolli, coucou (kakku kabi yozning boshini boshlab beruvchi o'simlik) –
navro'zoy (navro'zgul), compagnon (ekinlarning doimiy yo'ldoshi bo'lgan o'simlik)
– mastak (begona o't).
Motivlashganlik tipi bo'yicha nisbatlarning boshqa turlari kam uchraydi. Ulardan
bir nechtasini keltirib o'tamiz : Fr.tili. morfo-semantik motivlashganlik tiplari –
o'zb.tili morfo-semantik motivlashganlik tiplari: d'alouette (so'fito'rg'ay panjasiga
o'xshash bargli o'simlik) – qarg'atuyoq, pas-d'ane (eshak iziga o'xshash bargli
o'simlik) – eshakmiya, queue-de-reneard (tulki dumiga o'xshash gullik o'simlik) –
tulkiquyruq;
Fr.tili. morfologik motivlashganlik tiplari – o'zb.tili. morfo-semantik
motivlashganlik tiplari: laitue (sutga o'xshagan shirasi meditsinada behushlantirish
uchun ishlatiladi) – sutcho'p; cornette (o'simlik barglari orasida ertalabki shudring
suvlarini yig'adi) – suvyig'ar. La Melampyre Champs, autrement appellee bl é de
vache, rougeole, queue de renard, queue de loup, rougette, herbe rouge, rouge –
herbe, c ornette, mahon, qui est annuelle, souvent tr è s rameuse, rougeatre, haute
d'un pied, ses feuilles sont sessies.[89; 51–b]
40](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_40.png?v=3)
![nomlariga oid motivlashgan so'zlarning orasidagi farq 66.7%ni tashkil qildi.
Ammo o'zbek tilida morfo- semantik motivlashgan so'zlar har ikkala guruhda ham
frantsuz tiliga qaraganda ancha ko'proq. O'zbek tilida parranda nomlari orasida
morfo-semantik motivlashgan so'zlar frantsuz tiliga qaraganda 54,5% ko'p.
Shu tariqa, to'rtta motivlashganlik tiplari mavjudligi fransuz va o'zbek tillarining
umumiy xususiyati bo'lib hisoblanadi. Fransuz va o'zbek tillari parrandashunoslik
va o'simlikshunoslik leksikasi motivlashganlik tiplarini tahlil qila turib,
solishtirishning ko'p uchraydigan turlarini ajratib ko'rsatamiz:
Fr.tili. mutlaq motivlashganlik tiplari – o'zb.tili nisbiy motivlashganlik tiplari:
coquelikot – gultojixo'roz, carline – tikanakgul, coucou –kakku, dudu – dudu.
Fr.tili. morfologik motivlashganlik tiplari – o'zb.tili. morfologik motivlashganlik
tiplari: ortie – qichitqi (qo'l o'simlik barglariga tegsa, butun teriga qizil toshma
toshadi ya'ni qichishtirib achishadi, o'simlik mayda tikanchalar bilan qoplangan) .
Ortie plante herbacée a petites fleurs verdatres, aux larges feuilles dentée
couvertes de poils renfer,ent un liquide irritant [130; 766-б] ), linaire – zig'irak
(dekorativ o'simlik), saponaire – sovunak (ildizi sovun o'rnida ishdatiladigan
o'simlik), rousse/rolle – zarg'aldoq (sap-sariq patli qush), gobe–mouche(s) –
chivinxo'r (chivinlarni yutuvchi qush), fauv/ette – qirg'ovul (pati och sariq bo'lgan
qush), guign/ard – mayna (gilos bilan oziqlanuvchi qush), tourne/sol – kungaboqar
(gulini quyoshga qaratuvchi o'simlik), epi/aire – bug'doyiq (boshoqqa gullari
yig'ilgan o'simlik), vulner/aire – kiyiko't (yara va jarohatlarni davolovchi o'simlik),
oell/et – chinnigul (ko'zga o'xshash gullik o'simlik). Tournesol (kungaboqar)inaire
– zig'irak (dekorativ o'simlik), saponaire – sovunak
(ildizi sovun o'rnida ishdatiladigan o'simlik), rousse/rolle – zarg'aldoq (sap-sariq
patli qush), gobe–mouche(s) – chivinxo'r (chivinlarni yutuvchi qush), fauv/ette –
qirg'ovul (pati och sariq bo'lgan qush), guign/ard – mayna (gilos bilan
oziqlanuvchi qush), tourne/sol – kungaboqar (gulini quyoshga qaratuvchi o'simlik),
epi/aire – bug'doyiq (boshoqqa gullari yig'ilgan o'simlik), vulner/aire – kiyiko't
(yara va jarohatlarni davolovchi o'simlik), oell/et – chinnigul (ko'zga o'xshash
39](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_39.png?v=3)
![qismi. Motivlovchi so'z esa belgini ifodalaydigan so'zning asosiy ma'noli qismidir.
Masalan, fleurer, fleurir, fleuret, fleurette, fleuriste so'zlarida asosiy belgini
ifodalaydigan so'z fleure ko'zidir, Qoraqush leksik birligida esa motivlovchi so'z
aynan qushning rangi qora ekanligini ifodalayapti. O'zbek tilshunosligida
motivatsiya fenomeniga to'liq ta'rif berilmagan. Jahon tilshunosligida asosan rus
tilida motivatsiyaga oid ilmiy ishlar soni anchagina ko'p.
Bizningcha, motivatsiya – nomlanish belgisini bildirib, dalil keltirish, isbotlash,
turtki, vaj, bahona kabi ma'nolarni bildiradi. Bugungi kunda ikkita muhim
muammo tilshunoslar diqqat markazida turibdi: bular – insondagi “til
muammosi”ga ilmiy qiziqish ob'ekti bo'lgan antropotsentrik yo'nalish va “til
dinamikasini” o'rganishni ko'zda tutuvchi funktsional yo'nalishdir. XX asrning 70 -
yillarida tilshunoslik fanida yangi motivologiya termini paydo bo'ldi.
Motivologiyani tilshunoslik fanining mustaqil yo'nalishi sifatida ajratish g'oyasi ilk
bor M.M. Ginatulin tomonidan uning qushlarning ingliz, rus va qozoq tillaridagi
nomlariga bag'ishlangan qiyosiy-onomasiologik tadqiqotida taklif qilingan [28;
23–b]. Motivologiya o'z nomini muallif tomonidan ishlatilgan “motiv”
(nominatsion belgi), “motivema” (nominatsiya prinsipi), “motivatsiya” (so'zga
nom berilayotganda uning motivlovchi belgisi) va “motivlanganlik”
(“motivatsiya”ni saqlab qoluvchi so'zning belgisi) atamalaridan olgan.
Motivatsiya tushunchasi va unga oid terminlar bilan shug'ullanadigan bo'lim
motivologiyadir. M.M. Ginatulin motivologiyaga quyidagicha ta'rif beradi:
“Motivologiya – leksikologiyaning narsalarga nom berish paytida so'zlar
o'rtasidagi aloqalarni, shuningdek, til rivojlanishining muayyan bosqichida
so'zlarning motivlanganlik holati va darajasini o'rganuvchi bo'limi”[28; 24–b]. XX
asrning 70-yillarida tilshunoslarning motivatsiya, uning turlari, motivatsiya va
nominatsiya nazariyasiga oid ilmiy ishlar va maqolalar to'plami paydo bo'la
boshladi. Aynan shu davrda motivatsiya, motivologiya doirasida dinamik,
6](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_6.png?v=3)
![darajada nisbiy hisoblanadi” [26; 56–b]. Bizning fikrimizcha, taqlidiylik
tushunchasi anglatuvchi va anglanmish elementlarning real yaqinligi yoki
tasavvurdagi yaqinligiga asoslangan.
Yuqorida bayon qilingan fikrlardan kelib chiqqan holda, inson tilining tovush va
so'zlariga qushlar tabiiy tovushi moslashganligi darajasiga qarab qushlar taqlidiy
nomlarini uch guruhga ajratamiz:
1) so'zlashuvchilar nutqida mavjud bo'lgan, turli tovushlar bilan ifoda qilingan
fonetik motivlanganlikni o'zida ifoda qiluvchi qushlarning taqlidiy nomlanishi:
lulu, dudu, pitpit; kakku, dudu, ququ . Demak, motivlashganlikning fonetik tipi
parrandashunoslik leksikasining asosini tashkil qiladi: fr. pitpit, coucou, lulu ; o'zb.
kakku, dudu, ququ, qur, karqur va boshqalar.
2) grammatik (tuzilish) jihatidan taqlidiy so'zlarni o'zida mujassam qiluvchi va
shuningdek, strukturaviy motivlashganlikka ega bo'lgan morfologik turga kiruvchi
qushlarning taqlidiy nomlanishi: coquelcot, chug'urchuq, chumchuq, qarg'a .
Сoquelicot pince des champs
Fragile et tremlant sous le vent
Mais lentement beau sous le soleil
Avec ses freres, il émerveille (Michelle Flamme) [ 144 ] .
Qayrag'och daraxtlari bag'rida chumchuqlar tartibsiz chiqillashib, nasl qoldirish
qayg'usini chekadilar [143].
3) moslashuvning leksik darajasi bilan qushlarning taqlidiy nomlari, shuningdek,
negiz morfemasi va leksik (moddiy) mazmunning o'zi asosida boshqa so'zlar bilan
mazkur nomning solishtirilishini nazarda tutuvchi leksik motivlashganlikning
etimologizatsiyasi yoki xalq etimologiyasi ta'siri ostida olingan taqlidiy nomlar:
musicha, chumchuq, jik-jik, karqur, qur, g'oz(g'a-g'a) . Fransuz tilida quyidagi
so'zlarni misol keltirish mumkin: le coq, le hibou. S ur la branche d’un arbre était
en sentinelle un vieux coq adroit et matois [ 110; 6–б ] .
34](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_34.png?v=3)
![motivlanganlik asosiga asoslangan holda, tilning nominatsion imkoniyatlarini
sezilarli darajada kengaytiradi. Masalan, tilda ayni bir nominatsiya printsipi va
nominatsiya usulida, lekin har xil nominatsiya vositalaridan foydalangan holda,
insonning muayyan xossalarini ifodalash uchun ko'plab leksik birliklar yaratilgan
( cardinal – “o'zini mag'rur tutadigan inson haqida”, colibri – “bo'yi past, ozg'in
inson haqida”, tulki – “ayyor, quv odam haqida” boyo'g'li – “bexosiyat, mash'um
odam haqida” va h.k. Bundan buyon bog'imga qadam qo'ymang, siz boyo'g'lidan
ham battarsiz ). [121; 127–b].
Motivlangan so'zlar turkumi frantsuz va o'zbek tillarining shevalarida ( miarro /
garçon, paqir / chelak, zambur / ari, olovkurak /xokandoz, yo'ng'ichka / beda,
nozvoy / rayhon, sacha / chumchuq, kadi / qovoq, kallapo'sh / do'ppi [84; 14–b],
baxmalgul / gultojixo'roz, nanogul / rayhon, olashaqshaq / qarg'a) va so'zlashuv
uslubida (erkalovchi so'zlar, jargonlar ( diff – difficile, prof – proffesseur, colon –
colonnel ) paydo bo'lgan yangi so'zlar hisobiga boyib boradi.
Nom berish inson tomonidan amalga oshiriladi. Inson o'z tilidagi nomlarni atashda
ma'lum tajriba yordamida amalga oshiriladi. Odam ma'lum predmet yoki hodisaga
nom qo'yishda uning belgilarini his etadi, ular haqida tasavvurga, tushunchaga ega
bo'ladi va o'zining bilish jarayonida, o'sha ob'ektiv borliqdagi narsalarni takrorlashi
borasida tajribaga ega bo'ladi. Masalan, oqbosh turnalar soni yil sayin kamayib
boryapti. Uning ko'rinishi chindan ham yangi yoqqan qorday oppoqligi tufayli shu
nomni olgan [65; 40 –b]. Til orqali aloqa jarayonida biror predmetning nomini
atash bilan eshituvchida shu predmetning shakli, xususiyati va
belgilari haqida tasavvur paydo bo'ladi. Eshituvchi bu predmetni boshqa predmetga
va uning belgilariga qiyoslaydi [6; 110 – b].
Ma'lum bir vosita yoki predmetga nom berishdan avval uning belgilarini his etgan
holda inson predmetlarga nom beradi. Motivatsiya predmetlarga nom
berilayotganda ularning belgisini ifodalaydi. Nominatsiya va motivatsiya bir-biri
bilan chambarchas bog'liq bo'lib, motivatsiya predmetga nom berilayotganda turtki
beradi. Ma'lumki, motivatsiya dalil keltirish, isbotlash, turtki berish ma'nosini
14](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_14.png?v=3)
![nominatsiya yo'li, nominatsiya vositalari kabi tushunchalar nominatsiya
nazariyasidagi muhim tushunchalardir.
Nominatsiya asosi – motivlovchi belgilarni so'zlovchilar tomonidan
umumlashtirish asosida shakllantiriladigan va yangi nomlar uchun tayanch nuqtasi
bo'lib xizmat qiladigan qoida.
Demak, nominatsiya asosi biror-bir predmetga nom qo'yishda ishtirok etadigan
belgilarni umumlashtirish asosida vujudga keladi.
Nominatsiyani hosil qilish yo'li motivlovchi belgidan iborat bo'lgan nominatsiya
asosini amalga oshirishdir. Nominatsiya yo'li va nominatsiya asosi bir-biri bilan
uzviy bog'liq tushunchalardir. Motivlovchi belgi bevosita, ya'ni uni anglatadigan
so'zning asosi, o'zak morfemasi bilan ifodalanadi (masalan, bug'doyiq – bug'doy
so'zidan), ikkinchi usulda esa motivlovchi belgi boshqa, mavjud so'z yoki yangi
yasalgan so'z vositasida, o'xshatish yo'li bilan ifodalanadi (masalan, meshkobqush
tomog'ining ostida meshkobga o'xshagan kichkina xaltacha osilib turganligini
hisobga olgan holda shunday nomlangan ).
Biz nominatsiya vositalarini hisobga olib S.S.Maslova-Lashanskayaning fikriga
tayangan holda quyidagi ikki usulni tavsiya qilamiz [54]:
1. ovozga taqlid qilish usuli: qur, karqur, chug'urchuq, kakku, dudu, qarg'a .
Frantsuz tilida quyidagilarni misol qila olamiz: courlis, siffleur, coucou, lulu,
bruant, jaseur .
2 . mavjud leksik birliklar yordamida nomlash usuli. Frantsuz tilida: gobe-mouche,
linotte, guinard, guepier . O'zbek tilida: boltayutar, qizilishton, oq bag'ir, qora
bag'ir, kartoshkagul, karnaygul, sovunak .
Ma'lumki, fonetik, morfologik, leksik-frazeologik va sintaktik til birliklari
nominatsiya vositalari hisoblanadi. Nominatsiyalar faqat leksik vositalar bilan
amalga oshirilmay, balki metaforalar yordamida ham yuzaga keladi. Masalan,
jiblajibon – “qush”, jiblajibon – “serharakat odam” haqida. Ba'zan Umrzoq ota:
-O'zing qiltillab tursang ham, tinim bilmas jiblajibonga o'xshaysan, kampir, –
derdi [124; 81–b].
12](https://docx.uz/documents/03d8cd35-cc03-4e57-b52a-e5c27db6977f/page_12.png?v=3)
Fransuz va O’zbek tillarida motivatsiya va uning turlari