• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 39.4KB
Покупки 4
Дата загрузки 26 Апрель 2024
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

Toshimov Suxrobjon

Дата регистрации 26 Апрель 2024

4 Продаж

Furqat lirikasining janriy tabiati

KIRISH O zbek adabiyotiga yangicha yo nalishlar kiritgan shoir Furqat XIX asrningʻ ʻ uchinchi choragida adabiyotimiz maydoniga kirib keldi. Adabiyotshunos olim Begali Qosimov uning asosan, lirik shoir ekanligini ta’kidlaydi. “Garchi u o zbek ʻ tilidagi ilk gazetada ishlagan, o nlab maqolalar e’lon qilgan birinchi o zbek ʻ ʻ gazetachisi, “Sarguzashtnoma”dek asar yozgan nosir bo lsa-da, xalq qalbida ʻ ko proq shoir sifatida qoldi”. Bu fikrlar isboti o laroq, u o zbek adabiyotida ʻ ʻ ʻ gumanistik lirikaning rivojlanishiga munosib hissa qo shgan shoir sanaladi. ʻ Furqatning lirik merosi o zbek mumtoz adabiyotining go'zal namunalaridandir. U ʻ ehtiros to la g azallari, erkka tashna musaddaslari, hijron iztiroblari barq urib ʻ ʻ turgan she'riy maktublari bilan adabiyotimizga toza, tiniq ohanglar olib kirdi. Furqat ijodini o rganar ekanmiz, undagi janrlar xilma-xilligi va rang-barangligini ʻ kuzatishimiz mumkin. Furqat, avvalambor, lirik shoirdir. Uning ijodida g azal, ʻ muxammas, musaddas, manzuma, masnaviy kabi janrlar yetakchi o rin egallaydi. ʻ Xususan, dastlab uning ijodidagi g azallarga e'tibor qaratadigan bo lsak, ularning ʻ ʻ mavzu ko lami kengligi, ehtirosga to laligi kitobxonni o ziga tortadi. Shoirning har ʻ ʻ ʻ bir g azali o ziga xos tuzilishga, ifoda va ruhiyatga ega. G azallarda qo llangan ʻ ʻ ʻ ʻ qofiya, radiflar-u badiiy san'atlar ijodkor maqsadini, uning ruhiyatini ochib berishga alohida xizmat qilgan. Shoir lirik merosining salmoqli qismi g‘azallar bo‘lib, ularning soni 200 atrofida: mavzulari, umumiy olib qaralganda, odam va olam haqida. Inson – odamning ma’naviy dunyosi, mehri va qahri haqida, olamning obodligi, betimsolligi, olam va odam munosabatlari xususidadir. Furqat birinchi navbatda Navoiy va Fuzuliyni o ziga ustoz deb biladi. Ko proq shulardan ʻ ʻ ilhom oladi. Ba’zan bu ilhom mavzu va ohang uyg unligi darajasiga ko tariladi. ʻ ʻ O z ijodining boshida uning yozgan g‘azallari mumtoz adabiyot namunalariga xos ʻ latif lavhalardan iboratligi haqida akademik Aziz Qayumov tomonidan uning g azallarini nashrga tayyorlagan adabiyotshunos A.Turdialiyevning “Muhabbat ʻ yo lida” nomli she’riy to plam so zboshisida e’tirof etiladi. Unda:"yor go zalligi, ʻ ʻ ʻ ʻ uning nafosatli surati, bezaklarining o ziga yarashganligi, dilni maftun etuvchi ʻ fusunkor chiroyi o z aksini topgan"22,-deydi. Furqat she rlarida ona yurt tabiati va ʻ ʼ xurramliklari, mehnat mashaqqatlari, sevgi iztiroblari his-tuyg’ular orqali aniq badiiy obrazlarda gavdalantiriladi. «Qo’shiq» atamasining ilmiy istiloh holatiga keltirilganligiga juda ko’p asrlar bo’lgan. Zero, u keng ma ‘noda xalq poeziyasini anglatsa, tor ma ‘noda xalq lirikasi shaklini — janrini ifodalaydi. Bu holatni qoraqaipoq, ozarbayjon va uyg’ur folklorida bo’lganidek, tojik folklorida ham kuzatish mumkin. Chunonchi, tojikcha «Surud», qoraqalpoqcha «Qo’siq», ozarbayjoncha «Qo’shma» va uyg’urcha «Qo’shoq» istilohlari shunday estetik mohiyatga ega. M.Qoshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asarida shunday to’rtlik bor: Turkan qatun qutyog’a, Tergur menden qoshyog’ Ajg’ul sizni tabug’chi, Otnur jaqi tabug’. Mazmuni: Turkan xotun qoshig’a, Mendan yetkur she ‘r. Xizmatga xodimingiz Rost, deb payom ber.’ 9 Bu akademik A.Qayumovning she’riy tabdili. Chindan-da, «Qoshig’» so’zi dastlab «maqtov, alqov»» ma’nosida qo’llangan. Shunisi e’tiborliki, bu istiloh Yusuf xos Hojibning «Qutadg’u bilig» («Saodatga eltuvchi bilim») asarida fonetik o’zgarishga uchragan holda «Qoshug’» shaklini olgan bo’lsa, Xorazmiyda «Qo’sh» shaklini olgan. Chunonchi, Yusuf xos Hojibda: Bu turkche qoshuqlar tuzettim seg’e, Oqo’rda uno’tma du"o qil meg’e. Mazmuni: Bu turkcha qo’shiqlarni sen uchun tuzdim (yozdim), O’qiganingda unutmay duo qil meni. Xorazmiyda: Fikrlarimni yakunlar ekanman, Furqat hayoti, ijodini o rganish jarayonida yozganʻ she'rim bilan xulosalamoqchiman: Yig ladi she'riyatda g amga giriftor Furqat, Ona ʻ ʻ yurt jamoliga har on intizor Furqat, O z yurtida topmadi qardoshidan mehr-u vafo ʻ O zga elda chaman izlar fasli navbahor Furqat. Ko ngil yorni, yurak yurt ʻ ʻ sog inchin qumsar hargis, Shoir dardini tinglab subhidam yig lar nargiz. Hajr yuki ʻ ʻ sol o ldi, mulki Qoshg ar bag rida Yurtda ag yor she'r ahlin, ta'qib etar izma-iz. ʻ ʻ ʻ ʻ Vatan tuprog iga yov bo lsa doim hukmron, Avom nola aylajak, avj olar oh-u ʻ ʻ fig on Yashashga kun yo q xalqqa, ziyoliga halovat Shoir ahli darbadar, o zga elda ʻ ʻ ʻ bag ri qon. Yuraklarda yashaysan ona Turon, ona Turon, Darbadar farzandlaring, ʻ intilishlar sen tomon Furqat, Zavqiy, Muqimiy firoqingda to kdi yosh ʻ Yashayapsan, ona Turon, ular ko nglida hamon. ʻ Men-ku men va’damda turdim, Sochda sochbog’im bilan. Sen-ku sen va’dasi yolg’on, Belda belbog’i bilan. O’zbeklarda belbog’ - erlik sha’ni, g’ururi, iftixori belgisi. Sochbog’- ayollar ro’moli. Uni tang’igani uchun ayol-da! Shu holatida u kamsituvchi ma’noga egaday tuyulsa-da, aslida ayollik shavkatining ramziy belgisini anglatadi. Lirik qahramon esa men ayolligim bilan - «sochda sochbog’im bilan» va’damda tursam-u, sen erkakmen deya, «belda belbog’ing bilan» va’dang yolg’on bo’lsa, so’zing ustidan chiqolmasang, er bo’lib nima qilasan, deb piching qilyapti. Bu piching - kinoya «sochda sochbog’» va «belda belbog’» detallarini kontrast qo’yish asosidagi parallelizmni to’rtlikning kompozitsion qurilmasiga aylantirgan. Jonlantirish asosidagi parallelizm: Charxim tanob tashlaydi, Bir baloni boshlaydi, Kundoshligi qurisin, Kunda urush boshlaydi. Sirtdan qaraganda charxning tanob tashlashi bilan kundoshlik urushi orasida hech qanday aloqa yo’qday. Lekin o’zbek xalqi orasida charxning tanob tashlashi - xosiyatsiz sanaladi. Charx tanob tashlasa, demak, biror falokatdan nishon beradi, deb ko’ngildan kechiladi. Bu - irim. AsUda charxning tanob tashlashi ish unumiga xalal beruvchi tashvish, yigiruvchini zeriktiradi. Binobarin, charxning tanob tashlashi irimchilik mohiyati bilan kundoshlik uyda janjal chiqishidan ogohlantirsa, zeriktiruvchanligi bilan janjal oqibati — ko’ngilni xira shubha uyg’otmaydi. Ammo bunday qo’shiqlar vaqtida yozib oiinmagan, shu sababli ular haqida hozircha bir narsa deyish qiyin. Chorvachilikka aloqador qo’shiqlar. Xalqimiz qadimdanoq chorvachilik bilan ham shug’ullanib kelgan. Bu kasb xalqimiz hayotida muhim o’rin egallagan. Xalq orasida ot boquvchini yilqiboqar, tuya boquvchini tuyaboqar, sigir va ho’kiz boquvchini podachi, qo’y-echki boquvchini qo’ychivon yoki cho’pon, tovuq boquvchini-parrandaboqar deyish an’anaga aylangan? Turli-tuman qushlarni parvarish qiluvchilar nomiga «Qushchi» nisbatini qo’shib aytishgan. Ot, tuya, ho’kiz kabi jonivorlar hamisha chorvador va dehqonning mehnat jarayonidagi yaqin ko’makchisi bo’lgan. Ular orqali qadimgi ajdodlarimiz olis manzilni yaqin, mashaqqatli ishni oson qilishgan. Shu bois bu jonivorlarai qadimgi kishilar totem va kult darajasiga ko’tarib ardoqlashgan. Ularga nisbatan alohida e’tibor bilan munosabatda bo’lishgan. hatto doston, afsona, ertak, rivoyat kabi xalq asarlarida bu jonivorlar bilan bog’liq turli epik talqinlar paydo bo’lgan. Aslida chorvachilik faoliyatining vujudga kelishiga ibtidoiy insonlarning u yoki bu jonivorga e’tiqod qo’yishi, uni o’ziga homiy va madadkor hisoblab, totem darajasida e’zozlashi, shu asosda yuzaga kelgan turli totemistik qarashlari muhim omil bo’lgan. Shu sababli bugungi kunda bolalar repertuaridagina hukmlagichlar istilohi zamirida alohida janr sifatida qaror topgan bunday qo’shiqlarda turli-tuman hayvonlar va qushlarga to’ppadan-to’g’ri buyruq ohangida murojaat qilinib, ularning o’zigagina xos ta’rif-u tavsifi keltiriladi: «Qaldirg’och», «Laylak», «Quyoncham».»Xo’rozim», «Uloqcha», «Eshakkinamni so’ydilar», «Toychoq» singari bolalar qo’shiqlarida qadimiy totemistik e’tiqod izlari bo’rtib turibdi. Afsuski, ajdodlarning ekologik qarashlarini avlodlarga yetkazuvchi va shu qarashlar asosida chorvachilik kasbiga muhabbatni, ekologik tuyg’ularni tarbiyalashda beqiyos qimmatga ega bo’lgan ot, uloqcha, sigir, ho’kiz, qo’y, echki, tuya, biya, kiyik, quralay, eshak, xo’tik, qo’zichoq, xo’roz, jo’ja, qaldirg’och, laylak, turg’ay, bedana, kaptar, qarg’a, quyon, bo’ri, mushuk, it singari hayvonlar va qushlar, shuningdek, hasharotlar (kapalak, bolari, ninachi, chumoli, xonqizi kabi) haqidagi bunday qo’shiqlar kam yozib olingan, hayvonot olamini e’zozlovchi bunday qo’shiqlarning kattagina qismi bizgacha yetib kelmagan. Shunga qaramay, o’ziga xos murakkabliklarga ega bu mehnat turi jarayonida ham rang-barang qo’shiqlar yaratilgan va ijro etib kelingan. Bu jihatdan, ayniqsa, sigir, qo’y, echki, biya, tuya singari hayvonlarni iydirishga xizmat qiluvchi sog’im qo’shiqlari ayricha jozibaga egaligi bilan ajralib turadi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Furqat. Muhabbat yo'lida, she’rlar-Toshkent.Yangi asr avlodi.2009. 2. Maxmidjonov, S. (2023). O'ZBEK ADABIYOTIDA ZIYOLI OBRAZINING GENEZISI. Zamonaviy ilm-fan va tadqiqotlar, 2(6), 1231-1235. 3. Maxmidjonov, S. D. O. G. L. (2023). O ‘ZBEK ADABIYOTSHUNOSLIGIDA BADIIY OBRAZ MASALASINING QIYOSIY TALQINI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3(6), 520-524. 4. Maxmidjonov, Shoxruxbek Dilshod O‘G‘Li (2023). O‘ZBEK ADABIYOTSHUNOSLIGIDA BADIIY OBRAZ MASALASINING QIYOSIY TALQINI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 3 (6), 520-524. 5. Maxmidjonov, S. (2023). THE GENESIS OF THE IMAGE OF AN INTELLECTUAL IN UZBEK LITERATURE. Modern Science and Research, 2(6), 1231-1235. 6. Makhmidjonov, S. (2021). Artistic Interpretations Of The Edges Of The Human Psyche. Интернаука , (15-3), 75-76. 7. Sabirdinov, A. (2019). Sketches to the novel “Night and day” by Chulpan. Scientific journal of the Fergana State University, 1(6), 119-120. 8. Oripova, G. (2019). UZBEK POETRY AND THE WORLD LITERATURE IN THE YEARS OF INDEPENDENCE. Scientific Journal of Polonia University, 32(1), 116-120. FURQAT LIRIKASINING JANRIY TABIATI REJA KIRISH ASOSIY QISM I.bob Furqat ijodining o’rganilishi va ilmiy tadqiq etilishi. 1.1 Furqat lirikasini o’rganilishi. 1.2 Furqat lirikasi va uning g’azallaridagi bosh mavzu. II.bob Furqat lirikasini o’rganishda janriy xususiyatlar. 2.1 Furqat lirikasining o’ziga xosligi. XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Toshkentdagi Ko kaldosh madrasasiʻ hujralaridan birida yashaydi. Ko zga ʻ ko ringan olim, fozillar bilan tanishadi. Sharifxo ja eshon tavsiyasi bilan ma lum ʻ ʻ ʼ muddat „Farhat“ (shodlik, xursandlik) taxallusida she rlar yozadi, lekin ko p ʼ ʻ o tmay, eski taxallusiga qaytadi. ʻ Furqat Toshkentda rus ziyolilari, yevropacha hayot tarzi bilan tanishdi. Chor ma murlari shoirning ʼ teatr , gimnaziyaga , turli konsertlarga kiritishni uyushtirdilar, ko rgazmalarga olib bordilar. Yangi tarixiy sharoit tufayli yuz bergan ʻ o zgarishlarni mushohada etish natijasida Furqat dunyoqarashida jiddiy o zgarish ʻ ʻ bo ladi va bu hol uning ijodida o z badiiy ifodasini topadi — ma rifatparvarlik, ʻ ʻ ʼ yevropacha ilm-madaniyat, fan-texnikaga xayrixohlik shoir she rlarining yetakchi ʼ g oyasiga aylana boradi. Bu esa Furqatning ko p asrli o zbek adabiyotiga yangi ʻ ʻ ʻ mavzular, yangi g oyalar olib kirishiga zamin bo ldi. Toshkentda ochilgan erlar ʻ ʻ gimnaziyasi, maorif muassasalari, madaniyat va san at o choqlarini, tobora ʼ ʻ ko proq kirib kelayotgan fan-texnika yangiliklarini kuzatish oqibatida uning ʻ „Ilm xosiyati“ , „Gimnaziya“ , „Vistavka xususida“ , „Akt majlisi xususida“ , „Toshkent shahrida bo lg on nag ma bazmi xususida“ ʻ ʻ ʻ , „Suvorov“ va boshqa asarlari maydonga keldi va ularning barchasi 1890-yillarda Turkiston viloyatining gazetasida chop qilindi. Bu turkum asarlarida Furqat yangilik va taraqqiyotning, ilm-fan va yevropacha maorif-madaniyatning targ ibotchisi sifatida namoyon bo ladi; o z vatandoshlarini ʻ ʻ ʻ zamonaviy bilimlarni puxta egallashga va ilg or xalqlar qatoridan o rin olishga ʻ ʻ da vat etadi. ʼ Biroq Furqat ayrim zamondoshlari singari rus istilochilik siyosatining asl mohiyatini birdaniga anglay olmadi. Rus , Yevropa madaniyatparvarligi orqasida mahalliy ruslashtirish siyosati pinhon ekanligini so ngroq tushunib yetdi. ʻ Xuddi shu yillarda yaratilgan „Shoir ahvoli va she r mubolag asi xususida“ ʼ ʻ asarida Furqat ijodkor va badiiy adabiyot xususida ran ochib, she riyatda realistik tasvir ʼ masalasini ko tardi. ʻ I.bob Furqat ijodining o’rganilishi va ilmiy tadqiq etilishi. 1.3 Furqat lirikasini o’rganilishi. "Fasli navbahor o ldi ketibon zimistonlar…" misralari bilan boshlanuvchiʻ g azalga e'tibor qaratadigan bo lsak, ushbu g azal tabiat lirikasining go'zal ʻ ʻ ʻ namunasi hisoblanadi. Unda ko klam kelishi bilan tabiatda ro y berayotgan ʻ ʻ o zgarishlarni sinchiklab kuzatgan shoirning qalb kechinmalari o z ifodasini ʻ ʻ topadi. Shoir o tkinchi umrni go zallik qo ynida ezgulik bilan o tkazishni istaydi. ʻ ʻ ʻ ʻ Chunki bahorgina emas, umr ham o tkinchi - "g animat": Fasli navbahor o ldi, ʻ ʻ ʻ ketibon zimistonlar, Do stlar g animatdur, sayr eting gulistonlar. Bu g azal aytib ʻ ʻ ʻ o tganimizdek, tabiat mavzusida yozilgan g azal bo lib, 8 baytni tashkil etadi. ʻ ʻ ʻ Vazni: hazaji musammani ashtar vaznida bo lib, bu g azalning e'tiborli jihati - ʻ ʻ unda radif qatnashmagan. Bilamizki, g azalda badiiy san'atlarlardan unumli ʻ foydalanish ijodkor ruhiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Shoirning bu g azalida ʻ ham badiiy san'atlarning bir necha turi qo llangaligini ko rishimiz mumkin. ʻ ʻ Xususan, yuqoridagi birinchi baytda tazod (zimistonlar - gulistonlar) san'ati qo llangan. Keyingi baytlarda ham turli xil badiiy san'atlarlarni tahlilga tortishimiz ʻ mumkin: Nastaran yuvib yuzni, yosumon tuzib o‘zni, Nargis ochibon ko‘zni intizori yoronlar. Yuqoridagi misralarda tanosub san’atining o‘ziga xos namunalari: nastaran, yosuman, nargis kabi so‘zlar orqali ochib berilgan. Qumrilar qilib ku-ku, bulbul aylabon chah-chah, Sarv gul uza doim tortar oh-u afg‘onlar. Tanosub - qumrilar, bulbul, gul, sarv. Intoq-bulbulning oh-u fig'on chekishi; Intoqmumtoz adabiyotda jonlantirishning bir turi sifatida qaraladi, ya'ni u nutq bilan bog liq badiiy san at bo lib, narsa va hodisalarni nutq egasi sifatida ʻ ʼ ʻ tasvirlaydi. Yuqoridagi baytda ham u ifoda ko lamini yanada oshirishga, tasvirning ʻ ta'sirchanligini ta'minlashga xizmat qilgan. Bulbul o qug‘och yig‘lab subhidam ʻ xazon faslin, G‘uncha qon yutub, yuz chok etti gul giribonlar. Tashxis-bulbul o qug och yig lab; Mumtoz adabiyotda eng keng tarqalgan badiiy san at turlaridan ʻ ʻ ʻ ʼ biri. Unda shaxsga xos sifatlarni jonsiz narsa va hodisalarga beriladi. Ikkinchi misrada ham shoir g unchaning qizarishini "qon yutish" bilan qiyoslab, ʻ Kel,ey oy yuzli dilbar, tut bir qo ‘sh, Biror qo ‘sh birla qilgil bizni madxush. 21 Bu baytda «Qo’sh» so’zi she’r bitish, yaratish ma’nosidadir. XII asr tilshunosi Mahmud Umar Zamaxshariy «Muqaddimat ul- adab» arabcha — forscha — turkcha-mo’g’ulcha to’rt tilli lug’atida arabcha «she’r» istilohi turkiyda «Qo’shiq» deyilishini izohlab, unga «-chi» qo’shimchasini qo’shib yasalgan «Qo’shiqchi» so’zi mohiyatan «shoir» atamasiga ekvivalent ekanligini shunday ta’kidlaydi: «She’r ko’toh guft shoir — qisqa qo’shiq aytdi qo’shiqchi». 22 Alisher Navoiy ham «Mezon ul — avzon» («Vaznlar o’lchovi») asarida «Qo’shiq» istilohini «poeziya» ma’nosida qo’llab, yana uning ayolg’u, Iahn, turki deb yuritilishini, ayni chog’da bular xalq poeziyasining ichki shakllari sifatida uchrashini ta’kidlaydi. Alisher Navoiy «Qo’shiq» ning tor ma’noda janr tushunchasiga egaligiga alohida diqqat qilib yozadi: «Yana Qo’shiqdurkim, org’ushtak usulida shoyidur va ba’zi advor kutubida ul usul bo’lubtur va ul surud a’robning teva surur hudilari vazni bila madidi musammani solimda voqe bo’lur, aning asli bu na’vdurkim, bayt: Vahki ul oy hasrati dardi dog’i firqati, Ham erur jonimga o’t ham hayotim ofati. » 23 Navoiy bunda kuy bastalangan, vale aruzda bitilgan xalq qo’shig’ini ko’zda tutadiki, hozir bunday hodisa «ashula» istilohi ostida qo’shiqdan farq qilinadi va qo’shiqning ichki bir xili sifatida tushuniladi. Bobur ham «Risolai aruz»da bu fikrni tasdiqlab yozadi: «Sulton Husayn Mirza zamonida yana bir surud chiqti kim «Turkiy»ga o’q mavsum bo’ldi Alisher Navoiy va Boburlar zamonidan e’tiboran qo’shiqning ichki janrlarini farqlash tamoyilga aylana borgan. bahor go zalligi, jo shqin sevgi-muhabbat va chin insoniy fazilatlar, hayotʻ ʻ shodliklaridan quvonish va turmush tashvishlaridan shikoyat qilish, umuman, odam va olam, kishilarning ma naviy dunyosi, mehri va qahri yaqqol tasvirlangan. ʼ Masalan, “Bahor ayyomida gulgasht etarga bir chaman bo lsa”, “Umr xush o tmas ʻ ʻ bahor ayyomi sahro bo lmasa”, Surmadin ko zlar qaro, qo llar xinodin lolarang”, ʻ ʻ ʻ “Ko ngul dardig a topmay boraman hargiz davo istab”, “Fasli navbahor o ldi ʻ ʻ ʻ ketubon zimistonlar” kabi misralar bilan boshlanuvchi g azallari, “Etti falak”, ʻ “Biri”, “Istar ko ngul”, “Do st”, “Kokulung” radifli muxammaslari, Navoiy ʻ ʻ g azallariga taxmislari davr she riyatining ham g oyaviy, ham badiiy jihatdan ʻ ʼ ʻ yetuk namunalari hisoblanadi. Ta’kidlab o tganimizdek, Furqat o‘zbek adabiyotida ʻ mashhur g‘azalnavis shoir sifatida qadrlanadi. Shoirning bir qator g‘azallari aruz vaznidagi mumtoz lirikamizning go‘zal namunalari hisoblanadi. Jumladan: Yashnab o tsang lolagun xil’at kiyib, aylab shitob, Tushmag aymu rasa ahlin ʻ ʻ jonlarig a pechu tob. bayti bilan boshlanuvchi g azali an'anaviy 7 baytni tashkil ʻ ʻ etadi. Qofiyalanish tartibi: a-a, b-a, d-a, s-a va hokazo. Ushbu g azal aruzning ʻ ramal bahrida yozilgan bo lib, ramali musammani mahzuf tarzida bo ladi. ʻ ʻ G azalning g oyaviy mazmuniga kelinadigan bo lsa, ushbu g azal ishqiy-intim ʻ ʻ ʻ ʻ lirikaning ajoyib namunasi bo la oladi. Volai ruxsoring, ey, gul, gulshan ichra ʻ andalib, Ishqing emas, shavqing o tida o rtanib bo lsa kabob. Aytib o tganimizdek, ʻ ʻ ʻ ʻ shoirning bu g azali ishq-muhabbat mavzusida yozilgan bo lib, lirik qahramon ʻ ʻ to g ridan to gri yorga murojaat qiladi (ey, gul) Furqat lirikasida o zini bulbulga ʻ ʻ ʻ ʻ qiyos etishining ko plab namunalari uchraydi. Yuqoridagi baytda ham buni ʻ ko rishimiz mumkin (andalib-bulbul). Buning asosiy sababi esa Furqat taqdir ʻ taqozosi va davr o yinlari bois yurtidan olislarda yashashga majbur bo ladi. Bu ʻ ʻ holdan chuqur qayg'uga tushgan shoir o zini gulzoridan ayrilgan bulbulga qiyos ʻ etadi. Buni uning "Adashganman" muxammasida ham kuzatishimiz mumkin: Kishi holimni bilmas mehribonimdin adashganman, Vatan ovoradurmen bo'stonidin adashganman, Vatansiz benavodurmen, makonidin adashganman, G'aribi kuyi g'urbat xonumonidin adashganman, Va yo bir murg'i vahshiy oshyonidin adashganman. qilishga ishoradir. Charxning tanob tashlashi detali ana shu taxlitda jonlantirilib, to’rtlik uchun kompozitsion asosga aylangan parallelizmni yuzaga keltirgan. Psixologik parallelizm: Tokchadagi qaychini Zang bosibdi, yor-yor, Kelin oyim oyisini G’am bosibdi, yor-yor. «Zang bosgan qaychi» bilan «g’am bosgan yurak» bir-biriga qiyoslangan holda yaratilgan parallelizm to’rtlik kompozitsion asosini tashkil etgan. Ikkala holat — «zang bosgan qaychi» bilan «g’am bosgan yurak»dagi bog’lanish shundaki, qaychi zangi ko’rinib turadi, shu xususiyati bilan u kishi ichki dunyosiga xos ko’rinmas kechinmani — g’amni yorqin, qo’rimli obrazga aylantirgan holda tasawur qilish imkonini yaratib, psixologizmni kuchaytirgan. Allegorik parallelizm: Xalq qo’shiqlarining paydo bo’lishi va rivojida mifo-poetik tafakkur muhim ahamiyat kasb etgan. Mifologik mushohadaning badiiy ifodasi esa, an’anaviy xalq qo’shiqlaridagi u yoki bu ramziy obraz bag’rida bizning kunlarimizgacha saqlanib qolgan. Mifologik dunyoqarashga ko’ra, hatto turkiy xalqlar qo’shiqning o’zini ham jonli mifik mavjudot deb tasawur qilganlar. Qo’shiqning magik qudratiga sig’inganlar. Shu boisdan qo’shiqlar mazmunan ijtimoiy turmushning barcha sohalarini qamrab olgan. Turmushda ro’y bergan har bir ijtimoiy hodisaga ular hozirjavobdir. Shu xususiyatiga ko’ra, ularni an’anaviy va zamonaviy qo’shiqlarga bo’lib o’rganish mumkin. Xalq qo’shiqlarining asosiy salmoqli hissasini badiiy jihatdan pishiq va yuksak ohangdorlikka ega an’anaviy qo’shiqlar tashkil etadi. Biroq hayot muttasil harakatda bo’lgani bois unga hozirjavoblik bilan yaratilayotgan, yangi zamon va uning kishilari ruhiyatini ifodalayotgan zamonaviy qo’shiqlar ham ijod qilinmoqda. Oqibatda keyingi yillarda istiqlolga tashna xalqimizning orzu-o’ylari, kechinmalarini ifodalovchi yangi qo’shiqlar bot-bot quloqqa chalina boshladi. Umuman, qo’shiq atamasi turkiy «Qo’shmoq» fe’li o’zagidan yasalgan bo’lib, satrga satrni qo’shib aytish va kuylash ma’nolarini anglatadi. Zero, xalq qo’shig’i kuy bilan birga tug’iladi va shu xususiyati bilan yozma adabiyotdagi she’riyatdan farq etadi. Qolaversa, xalq qo’shiqlari tarixan raqslar bilan ham yaxlitlashgan va albatta, kuylanishga muvofiqlashgani bilan ajralib turadi. A.Musaqulov shu xususiyatini nazarga olib, xalq qo’shiqlarini «tarixiy asoslariga ko’ra qadim tasawurlar, urf-odatlar bilan, ayniqsa, hosildorlik kultlari bilan uzviy bog’langan, kuy va raqs bilan birga paydo bo’lib, kuy bilan munosabatini barqaror saqlab qolgan she’riy san’at turi» 24 sanaydi. Shu mulohazalarga asoslanib aytish mumkinki, inson his-tuyg’ularini, o’y-orzularini, quvonch va g’amlarini, xullas, rang-barang kechinmalarini tugal holatda ko’pincha to’rtlik va ma’lum holatlarda ikkilik, uchlik, beshlik, oltilik shakllarida kuy, ohang va raqs omuxtaligida ifodalab, og’izdan-og’izga o’tish asosida xilma-xil variantlarda el orasida keng tarqalgan xalq she’ri qo’shiq hisoblanadi. Qo’shiq xalq she’ri sifatida ham barmoq, ham aruz vaznlarida yaratilsa-da, yakka va iamoa (kollektiv), sozli (kuyli) va sozsiz (kuysiz) ijrolarga mo’ljallanganligi bilan o’zaro farq qiladi. Ularning shunday namunalari borki, ommabop ijroga moijallangan; bular aksaran to’rtlik shaklidagi namunalaridir. Ana shunday namunalari borki, ijrosi professional mahoratni talab etadi. Shu xususiyatiga ko’ra xalq orasida qo’shiq ijrochilari qo’shiqchi, xalfa, satang, go’yanda (nahvagar), ashulakash (ashulachi), laparchi, o’lanchi tarzida farqlanadi. Qo’shiqchi ko’pincha to’rtliklarni ijro etsa-da, aslida nisbatan kengroq ma’noda, umuman, qo’shiq ijrochisi va ijodkori bo’lsa, go’yanda (nahvagar) asosan yig’i-yo’qlovlarni kuylashga ixtisoslashgan qo’shiqchidir. Ashulakash yoki ashulachi ko’pincha maqom tarkibidagi qo’shiqlarni yoki katta ashula deyilguvchi jo’rsiz ijro etiladigan qo’shiqni kuylay oladiganlardir. Laparchi raqsga tushgan holda qo’shiq aytuvchi bo’lsa, o’lanchi to’y marosimi qo’shiqlarini ijro etuvchidir. Xalfa Xorazmda keng tarqalgan ayol qo’shiqchiligi bo’lib, ular ham to’y, ham aza qo’shiqlarini baravar ijro etaveradilar. Satang Namanganda xalq qo’shiqlarini doira jo’rligida ijro etuvchi ayollardir. Ularning an’anaviy xalq qo’shiqlari ruhida yaratilganligi jozibadorligini ta’minlovchi omil bo’layotir. An’anaviy xalq qo’shiqlarida tashqi ma’no bilan bir qatorda tinglovchi birdaniga ilg’ay olishga qiynaladigan, xalqning tarixiy- mifologik dunyoqarashi, ibtidoiy tasawur-tushunchalari, irimlari, urf-odat va e’tiqodlariga daxldor ichki ma’nosi ham bo’ladi. Shu xususiyati bilan ular hozir yaratilayotgan qo’shiqlardan birmuncha farqlanib turadi. O’zbek xalq qo’shiqlari yaxlit tizim holida shakllangan bo’lib, shakliy xilma- xilligi bilan ajralib turadi. Ular janr mansubiyati, ijro maqsadi, o’rni va vazifasi jihatidan ikki katta guruhga bo’linadi: I. Marosimga aloqador xalq qo’shiqlari yoki marosim folklori: mavsumiy, oilaviy-maishiy va so’z magiyasiga mansub marosimlarga daxldor qo’shiqlami o’z ichiga oladi. II. Marosimga aloqasi bo’lmagan xalq qo’shiqlari yoki nomarosimiy folklor bu guruhga mansub qo’shiqlar ham janriy shakli, ijro xususiyati va motivlari hamda ijtimoiy-estetik vazifasiga qarab to’rt ko’rinishda namoyon bo’luvchi mehnat qo’shiqlari, lirik qo’shiqlar, tarixiy qo’shiqlar va termalarai qamrab oladi. Qo’shiq kishining ongi va hissiyotlariga ta’sir etish qudratiga ega. Aksariyat qo’shiqlarda xalqning urf-odati. milliy an’analari, axloq normalari o’z aksini topgan. Shu vazifasiga binoan ular etnopedagogik qimmat kasb etadi. Xalq qo’shiqlarida voqelik garchi yakka shaxsning kechinmalari orqali aks ettirilsa-da, biroq bu kechinmalar ommaning, ko’pchilikning his-tuyg’ulari bilan uyg’unlashgan holda namoyon bo’ladi. Qo’shiqlar xalq ma’naviyatining, ijodkorining buyuk qudratini, mehnatkash omma irodasining bukilmasligini ifodalaydi. Kishilarni ruhan tetiklikka, jasoratga, mehnatsevarlikka, insonparvarlikka, do’stlikka va vafodorlikka chorlaydi. Qo’shiq qaysi tarixiy sharoitda, qanaqa munosabat bilan yaratilgani — uning ruhiyatidan bilinib turadi. Shoirlar xalq qo’shiqlaridan ijodiy ta’sirlanib, ular shakli Shuni ham aytish kerakki, xalq qo’shiqlari turli joylarda turlicha ijro etiladi. Chunonchi, Farg’ona vodiysidagi yor-yor ijrosi Buxorodagidan va o’z navbatida, Xorazmdagi yor-yor bularning har ikkalasidan ham farq qiladi. Bu farq yor-yor ohangidagina emas, hatto naqarotida ham seziladi. Farg’onada va Toshkent vohasida «yor-yor» naqaroti (radifi) ommaviyroqdir. Katta qo’shiq deyilguvchi jo’rsiz ijro etiladigan qo’shiq, asosan, Farg’ona vodiysi va Toshkent atroflarida uchrasa-da, O’zbekistonning boshqa joylari uchun xos emas. Farg’ona qo’shiq ijrochiljgida dutor va doira jo’rligi nisbatan faoi bo’lsa, Buxoroda tanbur va doira, Xorazmda esa tor, garmon hamda doira shunday mavqega ega. To’rtliklar yakka ijro etilsa, yor-yorlar jamoa (kollektiv) tarzida, yalla va laparlar raqs va kuy uyg’unligida ijro etiladi. O’zbek xalq qo’shiqlalining kompozitsion qurilishi o’ziga xos bo’lib, tadqiqotchilar uning ikki sathiy ko’rinishda boiishini qayd etadilar." Birinchi ko’rinishdagi kompozitsion sathi, asosan, to ‘rtlik shaklidagi band tuzilmasidir. Barcha to’rtliklaming tea’s (t) Q teas (t) — antitezis (a) va sintez — xulosa (s) ning o’zaro almashinuvi negizida qurilishi an’anaviydir. O’z navbatida. to’rtlik kompozitsion tuzilmasi ham to’rt tipda keng tarqalgan: Birinchi kompozitsion tipdagi to’rtlikning I- va 2-satrlari o’zaro birikib, bitta tezisni ifodalasa, 3- va 4- misralari ham o’zaro birikib bitta sintez (xulosa)ni ifodalaydi. Natijada u T + T + S + S shaklida namoyon bo’ladi: 1.2 Furqat lirikasi va uning g’azallaridagi bosh mavzu. Furqat haqli ravishda o zbek publitsistikasining asoschilaridan biri hisoblanadi.ʻ Furqatning publitsist sifatidagi faoliyati 1890-yildan boshlandi. „Turkiston viloyatining gazeti“ ga rasman ishga kirdi, gazetani tayyorlashda bevosita qatnashdi. Bir yildan ko proq vaqt mobaynida Sattorxon kabi ilg or ʻ ʻ ma rifatparvarlar bilan hamkorlikda ishlab, gazeta sahifalarida o z maqolalarini ʼ ʻ e lon qildi. Masalan, 1891-yil 1-yarmida ʼ „Xo qandlik shoir Zokirjon Furqatning ʻ ahvoloti. O zi yozgoni“ ʻ publitsistik asarini yozib, shu gazetada e lon qildi. 1891- ʼ yil mayda Samarqandga bordi, osori atiqalar bilan tanishdi, gazetaga xabarlar yo lladi, keyin ʻ Buxoroda bo ldi. ʻ Iyulda esa chet el sayohatiga chiqdi. Uning chet elga sayohati haqida turli taxminlar bor. Ayrim ma lumotlarga qaraganda, u atayin ʼ qaytib kelmaydigan qilib o z yurtidan chiqarib yuborilgan. Xullas, 1891-yilning ʻ iyulida Marv—Ashxobod—Boku—Batumi orqali Istanbulga bordi. Do stlariga ʻ yozgan maktublarida, voqealarni oldindan bilgandek, vatanidan bir umr ajralib qoladigan odamning kayfiyatini aks ettirdi. Masalan, Istanbuldan yozgan „Sabog a ʻ xitob“ she riy maktubida vatan ishtiyoqi, do stlar sog inchi, g urbat azoblari va ʼ ʻ ʻ ʻ yolg izlik motivlari birinchi o ringa chiqqan. ʻ ʻ O’ta milliy, tarixiy badiiy-estetik hodisa sanaluvchi qo’shiqlar millatning poetik xotirasi, bilimlari qomusi, tuganmas ma’naviy boyligi sifatida juda qadim zamonlardan to hozirgacha yaratilib, kuyianib kelmoqda. Xalq she’riyatining qadimiy, ommaviy, an’anaviy turi sanaluvchi qo’shiqlar insonga, insoniyatga doimiy hamroh bo’lib. unga ma’naviy turmushda ko’makchi, xilma-xil marosimlarning betakrorligini ta’minlovchi badiiy qismi vazifasini o’tab kelmoqda. Xalq qo’shiqlarida insonning ruhiy olami, ichki kechinmalari, turmushida sodir bo’luvchi ko’ngilli va ko’ngilsiz voqealar, g’am-anduh yoki shodligu 9. Qosimov, A. A. (2020). "DORIAN GREYNING SURATI" VA "OYNADAGI ODAM"ROMANLARIDA RAMZIY IFODANING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI VA O'XSHASHLIKLARI. Nazariy Va Amaliy Fan, (5), 590- 592 jonlantiradi. Furqat ijodini o rganar ekanmiz, shoir lirikasining mavzu ko lamiʻ ʻ kengligi, tasvir ifodasining ta'sirchanligi, lirik qahramon ruhiyatining to laqonli ʻ ochib berilishini ko rishimiz mumkin. She'rlarida qo llangan tasviriy vositalar va ʻ ʻ badiiy san atlar shoirning poetik mahoratidan dalolat berib, ijodkor tilining ʼ lug'aviy boyligi va so z qo llash mahoratini belgilashda alohida ahamiyatga ega. ʻ ʻ Furqat (taxallusi; asl ism-sharifi Zokirjon Xolmuhammad o g li) ʻ ʻ (1859, Qo qon ʻ —1909, Yorkent ) — milliy uyg onish davri o zbek adabiyotining ʻ ʻ zabardast vakillaridan biri. U shoir va adib, adabiyotshunos va muarrix, elshunos va mutarjim sifatida o zidan boy ma naviy meros qoldirgan. Shuningdek, Furqat ʻ ʼ zamonasining mashhur xattotlaridan biri bo lgan. ʻ Yoshligidanoq Muqimiy , Muhyi , Zavqiy , Nisbat , Muhayyir kabi shoirlar muhitida qizg in ijodiy faoliyat bilan mashg ul bo lgan. Mahallasidagi maktabda savod ʻ ʻ ʻ chiqargan, mudarris va kotiblardan xattotlik , arab tilini o rgangan. 8 ʻ yoshida Fariduddin Attorning „Mantiq ut-tayr“ asarini yod oladi. 14 yoshida madrasa talabasi bo ladi. Furqat 1873—1876-yillarda madrasada o qigan. ʻ ʻ Alisher Navoiy ijodini, fors adabiyoti namoyandalari merosini chuqur o rgangan, ʻ fors tilini mukammal o zlashtirgan. ʻ 1876-yilda Yangi Marg ilon ʻ (hozirgi Farg ona ʻ ) shahridagi savdogar tog asining iltimosiga ko ra u yerga borib, savdo ishlarida ʻ ʻ unga yordamlashgan, keyinchalik o zi ham kichik do kon ochgan. Ayni paytda ʻ ʻ bilimdon ziyoli sifatida kishilarning arz va iltimoslarini rasmiy mahkamalarga arizalar shaklida bitib, mirzalik ham qilgan. Furqat Yangi Marg ilonda ijodkor ʻ sifatida to la shakllandi, o z g azallariga „Furqat“ taxallusini qo yib, shuhrat ʻ ʻ ʻ ʻ qozona boshladi. Bu yerda o tkazilgan yillar Furqatning xalqchil dunyoqarashi, ʻ ilg or adabiy-estetik tushunchalarining shakllanishida ham muhim bir bosqich ʻ bo ldi. ʻ 80-yillarning boshlarida Furqat Qo qonga ʻ qaytib, oila quradi va, asosan, ijodiy ish bilan shug ullanadi. Muqimiy va Muhyi yetakchi bo lgan Zavqiy, Nodim, Nisbat, ʻ ʻ Muhayyir kabi ijodkorlar guruhi bilan bevosita muloqotda bo ladi, ular uyushtirib ʻ turadigan adabiy majlislar, she riyat kechalarining faol ishtirokchisiga aylanadi. ʼ Furqat she riyatida mustamlaka tuzumining illatlarini qoralash, joriy adolatsizlikʼ va zo ravonlikdan, huquqsizlik va nochor hayotdan, nodonlarning zamonada ʻ e tibor topib, donolarning xor-zor etilishidan norozilik esda qolarli badiiy ʼ bo yoqlarda tasvirlangan. ʻ „Charx kajraftorning bir shevasidan dog men:Ayshni nodon surub, kulfatni dono ʻ tortadur“ kabi barkamol misralar shoir ijodidagi ijtimoiy yo nalishni aks ʻ ettiradi. „Bormasmiz“ radifli she rida esa o zbek milliy ruhiyati badiiy ʼ ʻ ifodalangan. Mashhur „Sayding qo yaber, sayyod...“ ʻ musaddasida esa shoir shaxsning erkin yashash huquqini himoya qiladi, zulm va istibdodni qat iy ʼ qoralaydi. Furqat xuddi shu yillarda „Xammomi xayol“ risolasini yozadi. „Chor darvesh“ hikoyatini forschadan tarjima qiladi. „Nuh manzar“ nomli she riy kitob ʼ yaratadi. „Bulardin bo lak har xil g azaliyotim Farg ona muzofotig a (ya ni, yon ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ atrof qishloq-shaharlariga) va digar mamlakatlarga muntashir (mashhur) bo ldi“, ʻ deb yozadi shoir. Xuddi shu yillarda Furqat ilk bor she rlarini to plab, majmua ʼ ʻ holiga ham keltirgan. Afsuski, shoirning o zi qayd etgan risola, manzuma va ʻ tarjimalari kabi bu majmua ham shu kunga qadar topilgan emas. Furqat taxminan 1886—1887-yillarda Marg ilonga ʻ borib, u yerdagi Masjidi jome hujrasida istiqomat qilgan, yor-u birodarlari ko magida kichik do kon ochgan ʻ ʻ bo lsa-da, asosan, she riyat bilan shug ullangan, shaharning ziyolilari, jumladan, ʻ ʼ ʻ Xo jajon Rojiy, Muhammad Umar Ulshdmy Havoiy, Mulla Toshboltu Royiq kabi ʻ ijodkorlar bilan tanishib, adabiy suhbatlar qurgan. Furqat ilk bor gazeta bilan tanishib, uning „Toshkent shahrida bosma bo lg on“ ligini shu yerda biladi. ʻ ʻ Yangilikka chanqoq, taraqqiyparvar shoirda ijtimoiy hayotda yuz bergan o zgarishlarga, sekin-asta yoyila borayotgan fan va texnika namunalariga qiziqish ʻ uyg onadi, yangiliklar bilan bevosita tanishish, o z ko zi bilan ko rish ishtiyoqi ʻ ʻ ʻ ʻ zo rayadi. 1889-yil boshlarida ʻ Toshkent safariga chiqadi, Xo jandda ʻ to xtab, ʻ Toshxo ja Asiriy boshliq shoirlar, adabiyot muxlislari bilan uchrashadi, adabiy ʻ kechalarda ishtirok etadi. Nihoyat, 1889-yilning iyunida Toshkentga keladi. Furqatning Qo qondagi bu davr ijodi tur va mavzu, mazmun va shakl rang-ʻ barangligi jihatidan ham, sermahsulligi jihatidan ham diqqatga sazovor. U mumtoz she riyat an analari ruhida ko plab ʼ ʼ ʻ ishqiy g azallar ʻ , muxammaslar yaratgan. Alisher Navoiy asarlariga go zal ʻ nazira va taxmislar bog lagan, uning she rlarida ijtimoiy ruh va ʻ ʼ zamonaviylik tobora keng o rin egallay boshlagan ( ʻ „Bo ldi“ ʻ radifli muxammasi va boshqa she rlarida). Furqat xalqning siyosiy huquqsizligi va iqtisodiy nochor ʼ ahvolidan qayg urgan ( ʻ „Ne jurm o ttiki bizdin, bunchalik Farg ona tang ʻ ʻ bo ldi?...“ ʻ ). Qo qon xonligining ʻ uzil-kesil tugatilib, batamom mustamlakaga aylantirilishi voqeasiga bog liq holda yaratilgan: ʻ „Demish xon bir kunikim, davru davronlar qayon qoldi?“ misrasi bilan boshlanuvchi muxammasi ham Furqatning shu davrdagi ijodi mahsulidir. Toj-u taxtdan, sha n-u shavkat va a yonlardan ʼ ʼ maxrum bo lgan ʻ Xudoyorxon nomidan bitilgan bu asar ham shoir ijodida zamonaviy ijtimoiy mavzu keng o rin egallaganining isbotidir. ʻ Furqatning ijodiy merosida an anaviy she riy turlar, o zbek mumtoz adabiyotidagi ʼ ʼ ʻ asosiy mavzular yetakchi o rin egallaydi. Uning g azal va muxammaslari, ʻ ʻ bog lagan taxmislari o zining hayotiyligi, musiqiyligi, nihoyatda samimiyligi bilan ʻ ʻ o quvchini maftun etadi. Furqat she rlarida ona yurt tabiati va bahor go zalligi, ʻ ʼ ʻ jo shqin sevgi-muhabbat va chin insoniy fazilatlar, hayot shodliklaridan quvonish ʻ va turmush tashvishlaridan shikoyat qilish, umuman, odam va olam, kishilarning ma naviy dunyosi, mehri va qahri yaqqol tasvirlangan. Masalan, ʼ „Bahor ayyomida gulgasht etarga bir chaman bo lsa“ ʻ , „Umr xush o tmas bahor ayyomi sahro ʻ bo lmasa“ ʻ , „Surmadin ko zlar qaro, qo llar xinodin lolarang“ ʻ ʻ , „Jannatning gullaridan gulzoringiz chiroylik“ , „Ko ngul dardig a topmay boraman hargiz davo ʻ ʻ istab“ , „Fasli navbahor o ldi ketubon zimistonlar“ ʻ kabi misralar bilan boshlanuvchi g azallari, ʻ „Etti falak“ , „Biri“ , „Istar ko ngul“ ʻ , „Do st“ ʻ , „Kokulung“ radifli muxammaslari, Navoiy g azallariga taxmislari davr she riyatining ham g oyaviy, ʻ ʼ ʻ ham badiiy jihatdan yetuk namunalari hisoblanadi. II.bob Furqat lirikasini o’rganishda janriy xususiyatlar. 2.1 Furqat lirikasining o’ziga xosligi. Shoir sayohati Furqat Istanbuldan Bulg oriyaʻ va Yunonistonga o tdi. ʻ Bolqon yarim orolining qator shaharlarida bo ldi. 1892-yilning martida Istanbuldan ʻ O rta ʻ dengiz orqali Arabistonga — Makka , Jidda , Madina shaharlariga bordi. Makkadagi haj ziyorati munosabati bilan „Hajnoma“ asarini yaratdi. So ng ʻ Bombayga keldi, Hindistonning qator viloyatlariga sayohat qildi. Uning bu davrda yozgan nasriy va nazmiy maktublarida tushkunlik, ona yurt sog inchi va ʻ iztiroblari aks etgan. „Adashganman“ radifli hamda „Kashmirda“ , „Bulbul“ deb nomlanuvchi lirik she rlar turkumi shu jihatdan o ziga xos hijronnomadir. 1893-yil ʼ ʻ martida Furqat Kashmir va Tibet orqali Sharqiy Turkistonga borib, Yorkentda turg un yashab qoldi. Oila qurdi. Tabiblikdan xabardor bo lgan shoir dorivor ʻ ʻ o simliklar bilan savdo qiluvchi do kon ochdi, ijodiy ish va xattotlik bilan ʻ ʻ shug ullandi. Furqat doimo Vataniga qaytish umidi bilan yashadi. Avval ʻ boshlagan „Sayohatnoma“ asari ustidagi ishni Yorkentda davom ettirdi. Lekin bu asar hanuz topilgani yo q. U yerdan Toshkentga publitsistik asarlar, turli ʻ mavzudagi xat-maqolalar, Farg ona va Toshkentdagi yor-do stlariga maktublar ʻ ʻ yo llab turgan. ʻ Furqat o zbek matbuoti tarixida ʻ felyeton janrini boshlab berdi ( „Hind nayrangbozi Yorkendda“ , 1905). Barkamol lirikasi, jozibali nasri va publitsistikasi bilan 19-asr oxiri va 20-asr boshlaridagi milliy adabiyotimiz rivojiga ulkan hissa qo shgan Furqat ona ʻ vatanidan uzoqda vafot etdi. Uning jasadi Yorkentning Dongdor qabristoniga ko milgan. 1990-yil shoir qabri ustiga maqbara qurilgan. ʻ va ohangini stilizatsiya qilgan holda she’rlar yozishmoqda. Buning natijasida o’zbek she’riyatida adabiy alia, she’riy topishmoq, baxshiyona singari badiiy- kompozitsion folklorizmlar, xalq qo’shiqlari vazni, motivi va ohangida bitilgan hamda ulardagi poetik obrazlardan ijodiy foydalanib yaratilgan badiiy-ma’naviy folklorizmlar tobora chuqurlashib, sayqallanib bormoqda. Ayni choqda bunday xalqona ruhdagi qo’shiqlar tez ommalashib ketayotir. Mehnat qo’shiqlari. Mazmunan mehnat jarayoni bilan bog’liq bo’lgan qo’shiqlar mehnat qo’shiqlari deb yuritiladi. Mehnat qo’shiqlari xalqimizning qo’shiqchilik repertuarida alohida va mustaqil o’rin tutadi. Mehnat qo’shiqlarining mazmun-mundarijasini, janr xususiyatlarini mehnat turlari va uni amalga oshirish jarayoni belgilaydi. Mehnat qo’shiqlari o’ziga xos ohangda sozsiz ijro etiladi. Mehnat qo’shiqlari xalq she’riyatining eng qadimiy shakllaridan biridir. Ilk namunalari M.Qoshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» kitobi orqali bizgacha yetib kelgan. Mehnat qo’shiqlari ibtidoiy insonning mehnat faoliyati bilan bevosita aloqadorlikda vujudga kelgan va taraqqiy topa borgan. Dastlabki mehnat qo’shiqlari mehnat jarayonidagi muayyan harakat ritmiga mos keluvchi undov. xitob va nidolar xarakteridagi poetik parchalardan iborat bo’lgan. Bora-bora ular she’riy shaklga tushgan va kuylana boshlangan. B.Sarimsoqovning fikricha, mehnat qo’shiqlarining tarixiy taraqqiyoti uch bosqichda kechgan: 1. Mehnat qo’shiqlarining vujudga kelish jarayoni. Bu jarayon ibtidoiy jamoa tuzumining ilk davridayoq boshlanib, uning so’nggi bosqichlarida yakunlangan. Mazmunan ular u yoki bu harakatga undaydi, jamoa bo’lib harakat qilishga chorlavchi xitoblardan tashkil topgan. 2. Mehnat taqsimotining yuzaga kelishi va mehnat turlarining har biriga oid qo’shiqlarning yaratmsh bosqichi. 3. Ijtimoiy mehnat taqsimotining tugallanishi, sinfly jamiyatning qaror topishi va mehnat qo ‘shiqlarida ijtimoiy tengsizlik motivlarining rivojlanish bosqichi. Shu davrdan boshlab mehnat qo’shiqlarida g’oyaviy-estetik vazifa yetakchilik qila boshlagan. Mehnat jarayoni bilan bevosita bog’liq holda qo’shiqiar yaratila boshlangan. XULOSA. Mehnat qo’shiqlari lirik turga mansub mustaqil turkumlashgan janriardan iboratdir. Bu qo ’ shiqiar , albatta , mehnat jarayonida ijro etiladi . Shu sababli mehnat tunning o ’ zgarishi yoki yo ’ qolishi tufayli o ’ sha jarayonda ijro etiladigan qo ’ shiqiar ham yo ’ qoladi . Masalan , charx va yorg ’ ichoq ishlatilmay qolgandan buyon charx va yorg ’ ichoq qo ’ shiqlari ham kuylanmay qoldi . Mehnat qo’shiqlarida mehnat va unda qo’Uaniladigan narsalarning nomi uchraydi va ularga murojaat qilinadi. ^Mehnat qo’shiqlarining ritmik qurilishi sodda, poetik tili va qofiya tizimi oddiy bo’ladi. Ularda murakkab poetik obrazlar, ko’chimlar uchramaydi. Sanab o’tilgan bu xususiyatlar mehnat qo’shiqlarini mehnat haqida yaratilgan qo’shiqlardan farqlashga yordam beradi. Mehnat qo’shiqlari marosimga aloqasizdir. Lekin dastlabki ayrim namunalari ba’zi agrar marosimlarga aloqadoriikda yuzaga kelgan bo’lishini ham inkor etib bo’lmaydi. Masalan, qo’sh qo’shiqlari dalaga qo’sh chiqarish uchun o’tkazilgan. »Shox moylan> marosimiga qaysidir jihatlariga ko’ra yaqinlik hosil qiladi. Mehnat qo’shiqlari mehnat turlariga qarab har xil bo’ladi. Ularni maxsus tadqiq qilgan K.Ochilov mehnat qo’shiqlarini tubandagi uch katta guruhga bo’lib o’rganadi: Aslida bu tasnif ham nomukammaldir. Zero, qachonlardir ovchilik va savdo- sotiqqa aloqador mehnat qo’shiqlari ham bo’lgan. Bulardan tashqari, harbiy asirlikka va qamoqxonalarga tushganlarning ham o’z qo’shiqlari bo’Iganligi

Furqat lirikasining janriy tabiati

Купить