Futbol o'yinida musobaqalarni rejalashtirish

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	286.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

Futbol o'yinida musobaqalarni rejalashtirish

Купить

K I R I SH
Mavzuning dolzarbligi – Bitiruv malakaviy ishimizda futbol bo’yicha
musobaqalarni tashkil qilish va o’tkazish musoboqa nizomi talablariga mos
ravishda bayon etiladi, hamda o’quvchilarga futbol musoboqalarini tashkil qilish
va o’tkazishga doir nazariy va amaliy bilimlar beriladi. Mustaqil o’rganish uchun
zarur bo’lgan bilimlar, ko’nikmalarni egallash nazarda tutadi.
O’zbekiston futbol federatsiyasi va O’zbekiston Respublikasi Madaniyat va
sport ishlari vazirligi faoliyat ko’rsatayotgan futbol klublarini qayta tashkil etish
yo’li bilan mulkchilikning turli shakllaridagi professional futbol klublarini tashkil
etish to’g’risida, O’zbekiston futbolini qo’llab quvvatlash jamg’armasi tashkil etish
to’g’risida O’zbekiston respublikasi prezidentining qarorini amalga oshirish
maqsadida talaygina ishlarni amalga oshirdi.
Maktablarda tashkil qilingan futbol musoboqalari hamisha maktab
o’quvchilarini qiziqtirib kelib o’quvchilar orasida futbolning ommaviy
rivojlanishiga yordam berib kelgan, o’quvchilar sog’ligini mustaxkamlashda,
iqtidorli futbolchilarni maktab terma jamoalariga saralab olishga yordam berab
kelgan, shuning bilan birga uzliksiz sport musoboqalari tizimidan o’rin olgan
“Umid nihollari” musoboqalariga o’quvchilarni tayyorlaydi. Shu sabab
o’qituvchilar jamoasi hamisha maktab birinchiliklarini, o’quvchilar bilan birga
o’tkazib kelishlari, o’z navbatita ularga musoboqalarni qoidalari va tashkil qilib
o’tkazish shartlarini o’rgatishlari kerak.
1997 yil 29 avgustida « Kadrlar tayyorlash milliy dasturi » va « Ta’lim
to’g’risida » gi qonun qabul qilindi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida
to’zilgan jismoniy tarbiya tizimi o’zida jismoniy tarbiyalash sohasidagi yutuqlarni
sport natijalarini maxsus ilmiy bilmlar va yoshlarni jismoniy tarbiyalash
vazifalarini hal qilishda zarur bo’ladigan moddiy – texnika vositalarini
mujassamlashtirgan. Bu vazifalar haqida mutafakkirlarimizdan biri «Biz odamni
har tamonlama kamol toptirish uchun uning yaxshi yugura olishi, tez va chiroyli
yura olishi, uning barcha a’zolari sog’lom bo’lishi, mehnatga va mudofaaga tayyor
turishi bilan birga aqliy sifatlari ham o’sib borishini tarbiyalashimiz lozim» degan.
2

Shu nuqtai nazardan qaraganimizda jismoniy tarbiyani insonning bolaligidan
boshlashimiz zarur.
Buning uchun avalo, bolalarning o’zini sportga qiziqtirish, ular o’rtasida
turli xil o’yinlarni musobaqa tarzida tashkil qilish lozimdir, chunki o’yinlarda
harakatning xilma – xil qirralari ochiladi. Shu sababli jismoniy tarbiya darslarida
o’yinlar qo’llash ijobiy xodisadir. O’yin usulida o’tkaziladigan jismoniy
mashqlarning afzalligini barchamiz yaxshi bilamiz. O’yinlarning o’ziga xos turi va
uslubini o’qituvchi tanlaydi. Mashg’ulot davomida bolalarning epchilligi,
chaqqonligi, tezkorligi, kuchliligi va quvvati aniqlanadi. O’yinlar bolalardagi ana
shu sifatlarni rivojlantiradi va ularni darsga jalb qiladi, o’z navbatida bolalarni
o’qituvchi bilan yaqinlashtiradi ham. Natijada jismoniy tarbiya fanidan qo’yilgan
davlat ta’lim standartlari talablari bajariladi, o’yinlarni yaxshi pedagogik darajada
tashkil etish uchun bolalarni yoshi, jinsi va qiziqishlariga mos tarzda ularning
jismoniy imkoniyatlarini, psixologik xususiyatlarini xisobga olish muhimdir.
O’quvchilarni har tmonlama jismonan baquvvat qiladigan sport turlaridan
bo’lgan futbol mashg’ulotlarida jismoniy sifatlarni rivojlantirish xususiyatlarini
e’tiborga olish lozim.
Musoboqalarni o’tkazishda hakamlarning ya’ni bosh hakam va yordamchi
hakamlarning tarbiyachi - pedagog va o’yin rahbari sifatidagi o’rnining ahamiyati
nihoyatda katta va juda ma’suliyatlidir. Halol hakamlik qilish, o’yin jarayonida
maydonda ro’y beradigan qo’polliklarni o’z vaqtida payqab o’yin qoidasiga binoan
tegishli choralar qo’llash, ayrim futbolchilarning o’yindagi intizomsizliklariga
qarshi qat’iy kurashish, musobaqalashayotgan jamoa o’yinchilariga o’z vaqtida
tanbeh va ko’rsatmalar berish musobaqani taktik va texnik jihatdan yuqori darajada
o’tkazishga yordam beradi.
Musoboqalarni davrali tizimda o’tkazish ko’p vaqt olishiga qaramay
o’quvchilar orasida o’tkazilsa ishtirokchilarda musoboqalarga bo’lgan mosla-
shuvini oshiradi. Ular tayyorgarligini muntazam nazorat qiladi.
Ishning maqsadi – Futbol musoboqalarini o’tkazishda musoboqa turlarini
aniqlab davrali tizim, mag’lubiyatdan keyin o’yindan chiqib ketish tizimi, ikki
3

mag’lubiyatdan keyin o’yindan chiqib ketish tizim va aralash tizimlarda
musoboqalarni tashkil qilish va o’tkazish o’rganishdan iborat.
Tadqiqot ob’ekti - “Nasaf” PFK ga qarashli Nishon tuman futbol maktabi
2002-2003 yil tug’ilgan bolalar futbol guruhi.
Ilmiy ishning yangiligi- O’zbekistonda yosh iqtidorli fudbolchilarni
musobaqalarga toyyorlash maqsadi va vazifalari.
Ilmiy tadqiqot metodlari: Tadqiqotda qo’yidagi ilmiy tadqiqot metodlaridan
foydalanildi: Kuzatish, anketa, intervyu,suhbat ekspriment.
Nazariy va amaliy ahamiyati: Chiqib ketish tizimida futbol musoboqalarini
tashkil qilish va o’tkazish orqali o’quvchilarni ushbu sport turiga bo’lgan
qiziqishini yanada oshirish, ularga futbol musoboqalarini tashkil qilish va o’tkazish
metodikasini o’rgatish, hakamlik amaliyoti bilan tanishtirish, maktab jamoasini,
yosh futbolchi bolalar va qizlarni futboliga qiziqtirish va jalb qilishdan shu bilan
birga maktab futbol jamoasini shakllantirib shahar, viloyat va “Umid Nihollari” va
Viloyat Respublika musoboqalariga ularni tayyorlashdan iborat.
4

I-BOB. FUTBOL MUSOBAQALARIGA TAYYORGARLIK
1.1 Futbol musobaqalarning umumiy qoidalari .
Futbol musoboqalaridagi o’yinchilar soni: - Futbol matchining xar qaysisida
darvozabonlarni qo’shgan holda o’yinchilar soni 11 tadan oshmagan ikki jamoa
ishtirokida o’tkaziladi. Agar jamoa larda o’yinchilar soni 7 ta kam bo’lsa, match
boshlanmasligi mumkin.
Rasmiy futbol musobaqalariga foydalaniladigan to’plar: - Futbol
musobaqalari qoidalarida ko’rsatilgan texnik talablarga javob beradigan
to’plargagina ruxsat beriladi.
FIFA tomonidan o’tkaziladigan musobaqalarida quyidagi 3 markirovka-dan
birortasiga ega bo’lgan to’plardangina foydalanishga ruxsat beriladi.
Rasmiy logotip “FIFA APPROVED” ( FIFA maqullaydi )
Rasmiy logotip “ FIFA INSPECTED” (FIFA nazorat qilgan )
“INTERNATIONAL MATCH – BALL STANDARD”
Ushbu to’plar xalqaro standartga mos keladigan to’plar sirasiga kiradi.
To’pning bunday markirovkasi uning rasmiy tekshiruvdan o’tganini ko’rsatadi
va tekshiruv natijasiga kura to’p muxim texnik talablarga mos ekanligini bildiradi.
Milliy federatsiyalar musobaqada faqatgina shu uch markirovkaga ega har qanday
to’plardan foydalanishni talab qilish mum-kin. Boshqa har qanday matchlardan
to’p qoida talablariga mos kelishi kerak.
FIFA musobaqalarida va milliy federatsiyalar tashkil qilgan musoba-qalarda
to’plarga xech qanday savdo sotiqqa oid reklamaga ruxsat berilmay-di, quyidagi
xolatni xisobga olmaganda ya’ni musobaqa nishoni, musobaqa tashkilotchisi va
tasdiqlangan tayyorlovchining savdo markasi. Bunday muhr-larning soni va
o’lchami, mustaqil reglamenti bilan cheklanishi mumkin
Rasmiy musobaqalar: - FIFA yoki milliy federatsiyalar tomonidan tash-kil
qilinadigan har qanday rasmiy musobaqalarda 3 ta gacha o’yinchilarni
almashtirishga ruxsat beriladi. Musobaqa nizomida buyurtmaga kiritila-digan
zahiradagi o’yinchilar soni 3 dan 7 gacha uzaro kelishilgan bo’lishi kerak, bundan
ortiq bo’lishi mumkin emas. Boshqa matchlarda zahira almashti-rilishi mumkin
5

shu shart bilanki, jamoalar almashinadigan o’yinchilarning maksimal sonini o’yin
oldidan kelishib oladilar. Hakam bu haqda match boshlanishidan oldin xabardor
qilinishi kerak. Agar hakam xabardor qilinmagan bo’lsa yoki (kelishuv) futbol
musoboqa boshlangunga qadar bir bitimga kelinmagan bo’lsa uchtagacha zaxira
uyinchisini almashtirishga ruxsat beriladi.
Har qanday futbol musoboqasi boshlanishidan oldin hakamga zaxiradagi
o’yinchilar familiyasi ismi taqdim etilishi kerak. Shu usulda familiyasi va ismi
qaydnomada ko’rsatilmagan o’yinchilar matchda qatnasha olmaydilar.
Asosiy o’yinchilarni zaxiradagi bilan almashtirish shartlar
- Doimo mo’ljallangan almashtirish haqida hakamning xabari bo’lishi kerak.
- Zaxiradagi o’yinchi faqatgina asosiy o’yinchi maydondan chiqqandan so’ng
hakam xushtagidan keyin maydonga chiqadi.
- Zaxiradagi o’yinchi o’yin to’xtatilganda faqat o’rta chiziqdan o’yin maydoniga
kiradi.
- Zaxiradagi o’yinchi maydonga chiqqandan so’ng almashtirish tugallangan
xisoblanadi.
- Shu vaqtdan boshlab zaxiradagi o’yinchi asosiy tarkib o’yinchisi hisobla-nadi,
almashtirilgan o’yinchi esa asosiy o’yinchi hisoblanmaydi.
- Almashtirilgan o’yinchi matchda boshka ishtirok eta olmaydi.
- Xamma zaxiradagi o’yinchilar o’yinga qatnashish yoki qatnashmasliklaridan
qatiy nazar h akam vakolatlariga bo’ysunadilar.
Darvozabonning almashtirilishi boshqa har qanday o’yinchilar darvoza-bon
bilan joylarini almashishlari mumkin faqat shu shart bilanki;
- Xakam bu xaqda almashinishdan oldin xabardor kilingan bo’lishi kerak.
- Almashinish match to’xtaganda amalga oshiriladi.
Futbol o’yinida q oida buzilishi va unga ko’riladigan jazo .
Agar zaxiradagi o’yinchi h akam ruxsatisiz maydonga chiqsa :
- O’yin to’xtatiladi;
- Zaxiradagi o’yinchi sariq kartochka kursatilish bilan ogoxlantirish oladi va uning
maydondan chiqishi so’raladi;
6

- O’yin to’xtatilganda to’p qaerda bo’lsa o’sha joydan,« baxsli to’p « yordamida
o’yin yangilanadi.
Agar o’yinchi hakam ruxsatisiz darvozabon bilan joy almashsa:
- o’yin davom etadi;
- to’p keyingi marta o’yindan chiqqanda qoidani buzgan o’yinchilar sariq
kartochka ko’rsatishi bilan ogoxlantirish oladilar.
Boshqa har qanday holatlarda qoidaning buzilishida:
- Shunga muvofiq o’yinchilar sariq kartochka ko’rsatish bilan ogoxlantirish
oladilar.
O’yinni qaytadan boshlash
Agar o’yin hakam tomonidan ogohlantirish berish uchun to’xtatilsa;
- O’yin raqib jamoa o’yinchisi tomonidan o’yin to’xtatilganda to’p qaerda bo’lsa
shu joydan erkin zarba bilan o’yin yangilanadi.
Asosiy tarkibdagi va zaxiradagi, chiqarib yuborilgan o’yinchilar
- boshlang’ich zarbadan oldin chiqarib yuborilgan o’yinchi, faqatgina ro’yxatdagi
zahira o’yinchilardan birortasi bilan almashtirilishi mumkin.
- Match protokolida boshlang’ich zarbadan oldin yoki o’yin boshlangandan so’ng
chiqarib yuborilgan zahiradagi o’yinchini almashtirishga yo’l qo’yilmaydi.
Futbolchilarning epikirovkasi
Xavfsizlik - o’yinchi o’z xayotiga yoki boshqa o’yinchi xayotiga xavf
soluvchi biror narsa taqmasligi yoki kiymasligi shart.
Epikirovka - o’yinchilarning majburiy ekipirovka elementlari qo’yida-gilar
xisoblanadi: ko’ylak yoki futbolka; kalta ishton ( agar kalta ishton tagidan ichki
kiyim kiyiladigan bo’lsa, ichki kiyim rangi kalta ishton rangidan) bo’lishi kerak;
getralar; oyoq qalqoni; oyoq kiyim.
Hitlar - To’lik getra bilan yopiladi;
- To’g’ri keladigan ( mos keladigan ) materialdan ( rezina, plastik yoki shunga
uxshash) tayyorlanadi;
- Etarli darajada himoya bilan ta’minlaydi.
7

Darvozabonlar - darvozabonlar kiyimining rangi boshqa o’z jamoasi, raqib
jamoa o’yinchilari hakam va hakamning yordamchilari kiyimi rangidan farq qilishi
kerak.
Qoida buzilishi va jazo
Ushbu qoidalarni buzilishida futbolchilar qo’yidagicha jazolaniladi;
- O’yinni to’xtatishning xojati yo’q.
- Hakam o’yinchining o’z ekipirovkasini tartibga keltirishi uchun
maydondan chiqishini so’raydi. (maslaxat beradi)
- O’yinchi to’p o’yindan chiqqan vaqtda maydonni tashlab chiqadi; agar shu
paytgacha u o’z ekipirovkasni tartibga keltir-magan bo’lsa.
- Hakam talabi bilan o’z ekipirovkasini tartibga keltirish uchun maydon-ni
tashlab chiqqan har qanday o’yinchi, xakam ruxsatisiz yana maydonga qaytishi
mumkin emas.
- O’yinchining yana maydonga chiqishiga ruxsat berishdan oldin, hakam
uning ekipirovkasini tekshiradi.
- O’yinchi yana maydonga chiqishi mumkin, qachonki: to’p o’yindan chiqsa.
Shu qoidani buzganligi sababli maydondan chiqishi so’ralgan o’yinchi hakam
ruxsatisiz maydonga chiqsa sariq kartochka ko’rsatish bilan ogohlantiriladi.
O’yinni qaytadan boshlash - Agar hakam ogoxlantirish berish uchun o’yinni
to’xtatsa: O’yin qarshi jamoa o’yinchisi tomonidan hakam o’yinni to’xtatgan
vaqtda to’p qaerda bo’lsa, shu joydan erkin to’p tepish bilan qaytadan boshlanadi.
Uchrashuv hakamlarining vakolati - Har qanday match hamma vakolatga ega
bulgan hakam tomonidan nazorat qilinadi va o’yin qoidasiga rioya qilinishini
ta’minlaydi.
8

1 .2 Futbol Hakamining huquqi va majburiyatlari.
- o’yin qoidasiga rioya qilinishini ta’minlaydi.
- m atchning borishini o’z yordamchilari bilan nazorat qiladi.
- f oydalaniladigan har kanday tupni 2 - q oida talablariga mos kelishini
ta’minlaydi.
- o’ yinchilar kiyimi 4 - q oida talablariga mos kelishini ta’minlaydi.
- o’ yin xronometrajini va matchni yozib boradi.
- u o’z ixtiyoriga ko’ra o’yinni to’xtatishi vaqtinchalik to’xtatishi yoki har
qanday qoida buzilishida o’yinni umuman to’xtatib qo’yishi mumkin.
- t o’xtatishi, vaqtinchalik to’xtatishi yoki har qanday chetdan bo’lgan arala -
shuvga matchni umuman to’xtatib qo’yish mumkin.
- m atchni to’xtatadi, agar uning fikricha o’yinchi jiddiy jaroxat olgan va
o’yinchini maydondan olib chiqilishini ta’minlaydi.
- a gar uni fikricha o’yinchi unchalik axamiyatga ega bo’lmagan jaroxat olgan
bo’lsa to’p o’yindan chiqmaguncha o’yinni davom ettirishiga ruxsat berishi
mumkin.
- o’ yinchidan qon oqayotgan bo’lsa, uning maydondan chiqishini ta’min -
laydi. H akam qon oqishining to’xtaganiga ishonch xosil qilib, signal berganidan
so’ng o’yinchi maydonga qaytishi mumkin.
- q achonki o’yinchi birdaniga bir nechta qoida buzilishiga yo’l qo’ysa, uni
muximro q ( og’irroq ) bo’lgan qoida buzilishi uchun jazolaydi.
- o goxlantirishi yoki chiqarib yuborish bilan jazolanadigan qoida buzilishlariga
yo’l qo’ygan o’yinchilarga nisbatan intizom choralarini qabul qiladi. U bunday
choralarni tez qabul qilishga majbur emas, lekin to’p o’yindan chiqqan zaxotiyoq
qabul qilishi keark.
- o’ zlarini tarbiyali, madaniyatli tutmagan jamoa rasmiy kishilarga nisbatan
chora qabul qiladi va o’z ixtiyoriga ko’ra maydondan (texnik zonadan) chiqarib
yuborishi mumkin.
- h akam o’zi ko’rmay qolgan xolatlar bo’yicha o’z yordamchilari tavsiyasiga
asoslanib xarakat qiladi.
9

- b egona shaxslar maydonda bo’lmasliklarini ta’minlaydi.
- m atch vaqtinchalik tuxtatilgandan keyin uni yangilaydi.
- m atch davomida o’yinchilarga yoki jamoaning rasmiy shaxslariga nisbatan
qo’llanilgan intizom choralari va har xil matchdan oldin, match davomida yoki
matchdan so’ng yuz bergan xolatlar bo’yicha tegishli tashkilotga bildirishnoma
beradi.
O’yinga bog’liq voqealar bo’yicha hakam qarori qat’iy xisoblanadi. Hakam
o’z qarorini faqat shunday xolatlarda o’zgartirishi mumkin, agar u qarorini xato
ekanligini yoki yordamchilari tavsiyasi bilan tushunib etsa, lekin shu shart bilan-ki
u hali o’yinni yangilamagan bo’lsa.
Bosh h akam yordamchilari va ularning majburiyatlari
Ikkita hakam yordamchisi tayinlanadi va ularning vazifasiga ( hakam
qaroriga bog’liq ) signal (ishora) berish kiradi:
- qachonki to’p maydon chizig’idan tashqariga to’liq chiqsa.
- qaysi jamoa burchak to’pi, darvozadan zarba, to’p tashlash xuquqiga ega.
- qachon o’yinchi o’yindan tashqari xolatda bo’lganligi uchun jazolanadi.
- qachonki o’yinchi almashtirish to’g’risida iltimos bulsa.
- hakam ko’rish maydonidan tashqarisida yuz bergan intizomsiz xulk yoki
boshqa har qanday xolatlar bo’yicha.
- qachonki qoida buzilishi sodir etilganda bosh hakamdan ko’ra shu joyga
hakam yordamchilari yaqin bo’lgan xolatlarda ( qisman jarima maydonida yuz
bergan qoida buzilishlari ham kiradi.)
- shunday hollarda ya’ni qachonki 11 metr jarima to’pi bajarilayotganda
darvozabon to’pga zarba berilishidan oldin joyidan oldinga siljisa, to’p esa chiziqni
kesib o’tsa.
Yordamchilar hakamga matchni o’yin qoidasiga mos o’tkazilishiga yordam
beradilar. Ular 9,15m masofasiga rioya qilishiga yordam berish uchun maydon
doirasiga kirish mumkin .
10

Hakam o’z yordamchisini asoslanmagan aralashuv yoki qupol muomala
uchun holatlarida vazifasidan ozod qiladi va tegishli tashkilotga bildirishnoma
beradi.
O’yin vaqti - O’yin 45 minutdan 2 taym davom etadi (agar hakam va ikki jamoa
vakillari boshqa variantni kelishmagan bo’lsa). Har qanday o’yin vaqtini
o’zgartirish to’g’risidagi kelishuvga (masalan yorug’likni etishmasligi sabab-li har
qaysi taymning 40 minutgacha qisqartirilishi) o’yin boshlangunga qadar erishilgan
bo’lishi kerak va bu holat musobaka talablariga javob berishi kerak.
Taymlar oralig’idagi tanaffus - O’yinchilar 2 taym oralig’ida tanaffus olishlariga
xaqlari bor. Taym oralig’idagi tanafus 15 minutdan oshmasligi kerak. Musobaqa
tartibida taymlar oralig’idagi tanafus vaqti ko’rsatilgan bo’lishi kerak. Taymlar
orasidagi tanaffusning davomiyligi faqat hakamning roziligi bilan o’zgartirilishi
mumkin.
Qushib berilgan vaqt - Quydagi holatlarga ketgan vaqt ikki taymning har
qaysisiga qo’shib beriladi.
- o’yinchilarni almashtirishga.
- o’yinchining jaroxatini jiddiyligini aniqlashga.
- jaroxatlangan o’yinchilarga tibbiy yordam ko’rsatish uchun ularni maydon
tashqarisiga olib chiqishga.
- qasddan o’yin vaqtini chuzish
-boshqa har qanday xolatlarda. Qo’shib berilgan vaqtning davomiyligini faqat
hakam aniqlaydi.
11- metrlik to’p tepish qoidasi - Har qaysi ikki taymning asosiy vaqtning
oxirgi daqiqasida yoki qo’shib berilgan vaqtning oxirgi daqiqasida belgilangan 11
metrlik jarima to’pi uchun aloxida vaqt ajratiladi.
Oxirigacha o’ynalmagan match - Agar musobaqa nizomida boshqacha
holatlar bo’lmasa oxirigacha o’ynalma-gan match qayta o’ynaladi.
O’yin boshlanishi va yangilanishi - Match boshlanishidan oldin qur’a tashlash
o’tkaziladi va jamoalardan biri darvozani tanlash huquqini oladi. Qarshi jamoa
matchda boshlang’ich zarbani bajaradi. Qur’a tashlash tufayli darvozani tanlagan
11

$jamoa, ikkinchi taymda boshlang’ich zarbani bajaradi. Matchni ikkinchi taymida jamoalar darvoza almashadilar. Boshlang’ich zarba - Boshlang’ich zarba bu o’yinni boshlash yoki o’yinni yangilash uchun qo’llani-ladigan usuldir: match boshida; urilgan goldan so’ng; ikkinchi taym boshida. Boshlang’ich zarbani bajarish holatlari - O’yin boshlangunga qadar barcha o’yinchilar o’z maydonida bo’lalari. Bosh-lang’ich zarbani bajarish xuquqini qo’lga kirita olmagan jamoa o’yinchilari to’p o’yinga kiritilmaguncha to’pdan 9,15m masofa uzoqlikda turadilar. To’p harakatsiz xolatda maydon markazida bo’lganda hakam signal beradi. To’pga zarba berilib to’p oldinga xarakatlangandan so’ng to’p o’yinda hisoblanadi. Boshlang’ich zarbani bajargan o’yinchi to’p boshqa o’yinchiga tegmaguncha ikkinchi marta to’pga tegishga xaqqi yo’k. Jamoalardan biri gol urgandan so’ng boshlang’ich zarba boshqa jamoa o’yinchisi tomonidan bajariladi. Agar boshlang’ich zarbani bajargan o’yinchi to’pga boshqa bir o’yinchi tegmasidan oldin ikkinchi marta tegsa, qoida buzilgan joydan raqib jamoa o’yinchisiga erkin to’p tepish xuquqi beriladi. Musoboqalardagi har qanday boshlang’ich zarbani bajarish tartibi buzilganda, hamisha boshlang’ich zarbani amalga oshirish qaytariladi. «Bahsli to’p» - to’p o’yinda bo’lgan vaqtda o’yin qoidasida ko’zda tutilma- gan holat buyicha vaqtincha tuxtatilgandan sung o’yinni yangilash usulidir. Hakam o’yinni to’xtatganda to’p qaerda bo’lsa o’sha joydan to’pni tashlab beradi. To’p erga tegishi bilan o’yin davom etiriladi. Agar o’yinchi to’p erga tegmasidan oldin tegsa, to’p erga tekkandan so’ng maydon tashqarisiga chiqib ketsa va bunda xech qaysi o’yinchi to’pga tegmagan bo’lsa qaytadan bajariladi. Darvoza maydoni ichida vaqtinchalik tuxtatishdan sung o’yinni yangilash uchun qo’llaniladigan «bahsli to’p» darvoza chizig’iga parallel holatda darvoza maydoni chizig’ida o’yin to’xtatilgan vaqtda to’p qaerda bo’lgan bo’lsa shu joy yaqinidagi nuqtadan o’ynaladi. \ 12$

Ogoxlantirish bilan jazolanadigan qoida buzishlar.
O’yinchi sariq kartochka bilan quyidagi etti qoidaning birontasini buzsa
ogoxlantiriladi.
1. Sportchiga xos bo’lmagan xatti harakatlar.
2. Hakam qaroriga namoyishkorona norozilik bildirish(so’z ishora bilan )
3. O’yin qoidasini muntazam buzish.
4. O’yinni yangidan boshlashni cho’zish.
5. O’yinni burchakdan, jarima yoki erkin to’p bilan yangidan boshlashda talab
qilingan masofaga rioya qilmasa.
6. Maydonga hakam ruxsatisiz chiqish yoki qaytish.
7. O’zboshimchalik bilan hakam ruxsatisiz maydondan ketish.
O’yindan chetlatish bilan jazolanadigan qoida buzishlar.
O’yinchi qizil kartochka ko’rsatish bilan quyidagi etti qoidaning birontasini
buzsa o’yindan chetlatiladi :
1. O’yin qoidasining jiddiy buz sa;
2. Zo’ravonlik, qupollik xatti harakatlari qilsa;
3. Raqib i ga yoki boshqa shaxsga tupir sa;
4. Ataylab qo’l bilan o’ynab, raqibning gol urishiga xalaqit qilish yoki aniq gol
urishi imkoniyatidan maxrum qil sa (bu o’z jarima maydonida turgan darvozabonga
tegishli emas) .
5. Erkin to’p, jarima yoki 11 metrlik zarba bilan jazolanidigan qoida buzish
bilan darvozaga harakat qilayotgan raqibni aniq gol urish imkoniyatidan mahrum
qilsa;
6. O’yinchilarni haqoratli so’z yoki odob ahloqqa to’g’ri kelmaydigan ishoralar
qilsa;
7. Bir match davomida 2 ta ogoxlantirish olsa .
Maydondan chiqarilib yuborilgan o’yinchi maydon chegarasiga yaqin joylar
va texnik zonalardan ham chiqib ketish kerak. Qizil yoki sariq kartochka faqat
o’yinchiga, zaxiradagi o’yinchiga yoki almashtirilgan o’yinchiga ko’rsatilishi
mumkin.
13

O’yinchining raqibga, sherigiga, hakamga, hakam yordamchisiga yoki boshqa
har qanday shaxsga nisbatan uyin maydonida yoki maydon tashqarisida
ogoxlantirishga yoki chiqarib yuborilishiga olib keladigan qoida buzishi, yo’l
qo’ygan hatti harakatlariga munosib jazolanadi. Agar darvozabon qo’lining har
qanday qismi to’pga tegsa u to’pni nazorat qilayotgan hisobla-nadi. Darvozabon
to’pni nazorat qilishi deganda ataylab to’pni egallab olishi tushuniladi. Agar
darvozabon to’pni egallashda qo’lidan chiqarib yuborsa, maydondagi o’yinchilar
to’p bilan o’ynashlari mumkin. 12- qoidaga ko’ra o’yinchi to’pni o’z
darvozaboniga kallasi, ko’kragi yoki tizzasi bilan berishi mumkin. Lekin o’yinchi
hakam fikricha ataylab ustalik bilan xiyla ishlatib qoidani aylanib o’tmokchi bo’lsa
(to’p o’yinda bo’lgan vaqtida) bu sportga xos bulmagan harakat hisoblanadi va
o’yinchi sariq kartochka ko’rsa-tish bilan ogoxlantirish oladi va raqib jamoa qoida
buzilgan joydan erkin to’p tepish xuquqini qo’lga kiritadi. O’yinchi erkin yoki
jarima zarbasini bajarayotganda ataylab ustalik bilan xiyla ishlatib qoidani aylanib
o’tmokchi bo’lsa sportga xos bo’lmagan harakati uchun bunda ular sariq kartochka
ko’rsatish bilan ogoxlantirish oladi, zarba qaytariladi. To’pni orqadan olib
qo’yishda raqibning xavfsizligiga taxdid solinishi, jiddiy qoida buzilishi sifatida
jazolanishi kerak. Maydonda hakamni aldash uchun ishlatilgan har qanday
mug’ambirlik ayyorlik sportchiga xos bo’lmagan hatti harakat sifatida jazolanadi.
Jarima va erkin zarbalar - Zarbalar jarima yoki erkin zarbaga bo’linadi. Jarima
zarbasidagi kabi erkin zarbada ham to’p zarba bajarilayotganda harakatsiz holatda
bo’lib, zarbani bajarayotgan o’yinchi esa to’p boshqa o’yinchiga tegmaguncha
ikkinchi marta to’pga tegishga haqqi yo’q.
Jarima zarbasi.
- agar to’p jarima zarbasidan so’ng to’g’ridan to’g’ri, qarama qarshi jamoa
darvozasiga tushsa,gol hisoblanadi.
- agar to’p jarima zarbasidan so’ng to’g’ridan-to’g’ri o’z darvozasiga tushsa
qarama-qarshi jamoa burchak to’pini tepishni qo’lga kiritadilar.
14

Erkin zarba - Hakam qo’lini boshi tepasiga ko’targan xolda erkin zarba haqida
signal beradi.U qo’lini shu holatda zarba bajarilib to’p biron bir o’yinchiga
tegmaguncha yoki o’yindan chiqmaguncha ushlab turadi.
To’pning darvozaga tushishi - To’p faqat xisoblanishi mumkin, agar zarbadan
so’ng va darvozaga tushishdan oldin boshqa o’yinchiga tegsa.
- agar erkin zarbadan to’p to’g’ri qarama-qarshi jamoa darvozasiga tushsa,
darvozadan zarba tayinlanadi.
- agar erkin zarbadan to’p to’g’ridan - to’g’ri o’z darvozasiga tushsa qarshi jamoa
burchak zarbasini bajarish xuquqini oladi.
Jarima va erkin zarba bajarilish joyi - Himoyalanuvchi jamoa tomonidan
bajariladigan jarima yoki erkin zarba.
- r aqib jamoa o’yinchilari to’pdan kamida 9,15m masofada joylashadi.
-t o’p o’yinga kirmaguncha raqib jamoaning hamma o’yinchilari jarima
maydoni tashqarisida turadi.
- q achonki to’p jarima maydonidan tashqariga chiqsa, to’p o’yinda
xisoblanadi.
- d arvoza maydoni doirasida bajarilishi kerak bulgan jarima yoki erkin zarba
uning har qaysi nuktasida bajarilishi mumkin.
H ujumdagi jamoa tomonidan bajariladigan erkin zarba.
- r aqib jamoaning hamma o’yinchilari to’pdan kamida 9,15m (10 yard)
masofada joylashadi.
- to’pga zarba berilgach u harakatda bo’lsa to’p o’yinda xisoblanadi.
- darvoza maydonida bajarish uchun tayinlangan erkin zarba, darvoza chizig’iga
parallel bo’lgan darvoza maydoni chizig’ida qoida buzilgan joy yaqinida amalga
oshiriladi.
Jarima maydoni tashqarisida bajariladigan jarima yoki erkin zarba.
- raqib jamoaning hamma o’yinchilari to’p o’yinga kirmaguncha to’pdan 9,15 m
masofa uzoqlikda joylashadi.
- to’pga zarba berilgach u harakatga kelsa to’p o’yinda hisoblanadi.
jarima yoki erkin zarba qaerda qoida buzilgan bo’lsa o’sha joydan bajariladi.
15

Qoida buzilishi va jazo .
Agar jarima yoki erkin zarba bajarilayotganda raqiblardan biri to’pga ruxsat
berilgan masofadan ko’ra yaqinroqda bo’lsa.
- zarba qaytariladi.
Ximoyalanayotgan jamoaning o’z jarima maydonida bajarayotgan jarima yoki
erkin zarbasidan so’ng to’p to’g’ridan to’g’ri o’yinga kirmasa.
- z arba qaytariladi.
Maydon o’yinchisi tomonidan bajariladigan jarima yoki erkin zarba .
Agar to’p o’yinga kirgandan so’ng zarbani bajargan o’yin chi to’pga boshqa
biror o’yinchi tegmasdan oldin ikkinchi marta to’pga tegsa: (qo’li bg’n emas).
- qarshi jamoa qoida buzilgan joydan erkin zarba bajarish huquqini qo’lga
kiritadi.
Agar to’p o’yinga kirgandan so’ng zarbani bajargan o’yinchi to’pga boshqa
o’yinchi tegmasidan oldin ataylab to’pni qo’li bilan o’ynasa .
- qarshi jamoa qoida buzilgan joydan jarima zarbasini bajarish huquqini qo’lga
kiritadi.
- agar qoida buzilishi zarbani bajargan o’yinchi jamoasi jarima maydoni
doirasida yuz bersa, 11m zarba tayinlanadi .
Darvozabon tomonidan bajariladigan jarima yoki erkin zarba.
- agar, to’p o’yinga kirganidan so’ng darvozabon to’pga boshqa biror o’yinchi
tegmasidan oldin (qo’li bilan emas) qaytadan to’pga tegsa.
Agar to’p o’yinga kirganidan so’ng darvozabon to’pga biror o’yinchi
tegmasidan oldin ataylab to’pni qo’li bilan o’ynasa .
- qarshi jamoa jarima zarbasini bajarish xuquqini oladi,agar qoida buzilishi shu
darvozabon jarima maydoni tashqarisida yuz bergan bo’lsa, zarba qoida buzilgan
joydan bajariladi .
- qarshi jamoa jarima zarbasini bajarish xuquqini oladi, agar qoida buzilishi shu
darvozabon jarima maydoni ichida yuz bersa, zarba qoida buzilgan joydan
bajariladi .
16

11-metrlik zarba - To’p o’yinda bo’lgan vaqtda o’yinchilar o’z jarima maydoni
doirasida jarima to’pi tayinlanadigan 10ta qoidaning birortasini buzsa shu jamoa
darvozasiga 11metrlik jarima zarbasi tayinlanadi, 11metrlik jarima zarbasidan
kiritilgan gol hisoblanadi. Har qaysi taym tugashida, asosiy yoki qo’shimcha
vaqtdan qat’iy 11metrlik zarba uchun vaqt qo’shib beriladi.
To’p va o’yinchilarning joylashishi.
To’p 11metrlik nuqtaga joylashtiriladi va zarbani bajaruvchi o’yinchi kerakli
tarzda aniqlanadi. Ximoyalanuvchi jamoa darvozaboni to’pga zarba berilmaguncha
darvoza chizig’ida ikki ustun oralig’ida zarbani bajarayotgan o’yinchiga yuzma-
yuz turgan holatda qoladi. Zarbani bajarayotgandan boshqa o’yinchilar maydon
doirasida, jarima maydonidan tashqarida, 11metrlik nuqta orqasida, 11metrlik
nuqtadan kamida 9,15 m uzoqlikda turishadi.
Hakam.
Hakam o’yinchilar yuqoridagidik joylarini egallamaguncha, 11m zarbani
bajarish uchun signal bermaydi. O’yinchilar joylarini egallagach 11m zarba
bajarish haqida qaror qabul qiladi.
Zarbani bajarish tartibi .
11 m zarbani bajaruvchi o’yinchi to’pga zarba birib uni to’g’riga yo’nal-
tiradi. To’p biror bir o’yinchiga tegmaguncha u to’pga ikkinchi marta tegmaydi.
To’pga zarba berilib u oldinga harakat qilsa gina , u o’yinda hisoblanadi. Hakam 11
m zarbani bajarish uchun signal berganda, to’p o’yinga kirgunga qadar zarbani
bajaruvchi o’yinchi o’yin qoidasini buzsa: hakam zarbani bajarish uchun imkon
beradi. Agar to’p darvozaga kirsa zarba qaytariladi, to’p darvozaga kirmasa zarba
qaytarilmaydi. Darvozabon o’yin qoidasini buzsa hakam zarbani bajarish uchun
imkon beradi, to’p darvozaga kirsa gol hisoblanadi moboda to’p darvozaga
kirmasa zarba qaytariladi. Agar zarbani bajaruvchi o’yinchining jamoadoshi
jarima maydonchasiga kir-sa, yoki 11metrlik nuqtadan oldinga o’tsa yoki
nuqtaning 9,15metrlik doira-sida bo’lsa, hakam zarbani bajarish uchun imkon
beradi, to’p darvozaga kirsa zarba qaytariladi aksincha to’p darvozaga kirmasa
zarba qaytarilmaydi.
17

Agar to’p darvozabonga, darvoza tusiniga yoki darvoza ustuniga tegib sapchib
ketsa va to’pga shu o’yinchi tegsa hakam o’yinni to’xtatadi va erkin zarba bilan
yangidan boshlash huquqini qarshi jamoaga beradi. Darvoza-bonning jamoadoshi
jarima maydoniga kirsa yoki 11metrlik nuqtadan oldinga o’tsa yoki nuqtaning
9,15m doirasida bo’lsa unda hakam zarbani bajarish uchun imkon beradi. Agar
to’p darvozaga kirsa gol xisoblanadi, kirmasa zarba qaytariladi. Himoyalanuvchi
va xujumga o’tuvchi jamoa o’yin-chilari o’yin qoidasini buzsa zarba qaytariladi.
11metrlik zarba bajarilgandan so’ng zarbani bajargan o’yinchi to’p biror
o’yinchiga tegmasidan oldin ikkinchi marotaba to’pga tegsa, qarshi jamoa qoida
buzilgan joydan erkin zarba bajarish xuquqini oladi. Zarbani bajruvchi o’yinchi
to’pga boshqa o’yinchi tegmasidan oldin qo’li bilan ataylab o’ynasa qarshi jamoa
qoida buzilgan joydan jarima zarbasini bajarish xuquqini oladi. To’p oldinga
harakatlanayotganda unga begona buyum tegsa zarba qaytariladi. To’p
darvozabon, ustun yoki darvoza tusinidan sapchib maydonga qaytsa, undan so’ng
begona buyum yoki biror shaxs tegsa hakam o’yinni to’xtatadi. To’pga begona
buyum yoki biror shaxs tekkan joydan, «baxsli to’p» bilan o’yin yangilanadi.
To’pni tashlash.
To’pni tashlash o’yinni yangidan boshlash usuli. To’g’ridan to’g’ri to’pni
tashlashdan so’ng urilgan gol xisoblanmaydi. To’pni tashlash tayinlanadi.
- Qachonki to’p to’liq yon chiziqni erdan yoki xavodan kesib o’tsa.
- To’p yon chiziqni kesib o’tgan joyda.
- To’pga oxirgi tekkan o’yinchining raqib jamoasiga.
To’pni tashlash xolati.
To’pni tashlash vaqtida o’yinchi: maydonga yuzi bilan qaragan xolda bo’ladi;
tovonning bir qismi yon chiziqda bo’ladi yoki yon chiziqning tashqarisida. To’pni
tashlashni ikki qo’llab amalga oshiradi ya’ni to’p bosh orqasidan harakatga
keltirib tashlaydi. To’p tashlashni bajargan o’yinchi to’pga boshqa o’yinchi
tegmasidan oldin yana tegishi mumkin emas. To’p maydonga tushishi bilanoq
o’yinda xisoblanadi.
18

To’pni o’yinchi tomonidan tashlanishi:
Agar to’p o’yinga kirgandan so’ng to’p tashlashni amalga oshirgan o’yinchi
to’p boshqa biror o’yinchiga tegmasdan oldin (qo’l bilan emas) yana to’pga tegsa:
- Qarshi jamoaga qoida buzilgan joydan erkin zarba bajarish xuquqi beriladi;
-Agar to’p o’yinga kirgandan so’ng to’p tashlashni amalga oshirgan o’yinchi
to’p boshqa biror o’yinchiga tegmasidan oldin ataylab qo’li bilan o’ynasa, qarshi
jamoaga qoida buzilgan joydan jarima zarbasini bajarish xuquqi beriladi.
-Agar qoida buzilishi to’p tashlashni bajargan o’yinchi jarima maydonida yuz
bersa, 11 metrlik zarba tayinlanadi.
To’pni darvozabon tomonidan tashlanishi.
Agar to’p o’yinga kirgandan so’ng darvozabon to’p boshqa biror o’yinchiga
tegmasdan avval yana to’pga tegsa ( qo’l bilan emas ), qarshi jamoaga qoida
buzilgan joydan erkin zarba bajarish xuquqi beriladi. Agar to’p o’yinga kirgandan
so’ng darvozabon to’p boshqa biror o’yinchiga tegmasdan oldin ataylab qo’li bilan
o’ynasa, qarshi jamoaga jarima zarbasini bajarish xuquqi beriladi, moboda qoida
buzilishi darvozabonning jarima maydonidan tashqarisida yuz bersa, bunda zarba
qoida buzilgan joyda amalga oshiriladi. Qarshi jamoaga erkin zarba bajarish
xuquqi beriladi, agar qoida buzilishi darvozabonning jarima maydoni doirasida
yuz bersa, bunda zarba qoida buzilgan joyda amalga oshiriladi. Agar raqib halol
bo’lmagan usul bilan to’p tashlashni amalga oshirayotgan o’yinchini diqqatini
chalg’itsa yoki halaqit bersa, bunday o’yinchi sportchiga xos bo’lmagan hatti
harakati uchun sariq kartochka ko’rsatish bilan ogoxlantirish oladi. Shu qoidaning
boshqa har qanday buzilishida: qarshi jamoa o’yinchisi to’p tashlashni amalga
oshiradi.
Darvozadan zarba .
Darvozadan zarba o’yinni yangilash usuli hisoblanadi, Darvozadan zarba
tufayli to’g’ridan to’g’ri raqib darvozasiga to’p kirsa gol xisoblanadi. Darvozadan
zarba tayinlanadi qachonki: To’p oxirgi marta xujum qilayotgan jamoa
o’yinchisiga tegib darvoza chizig’ini erdan yoki xavodan kesib o’tsa, lekin agar
bunda 10 – qoidadan kelib chiqib gol urilmagan bo’lsa.
19

Darvozadan zarbani bajarish tartibi shunday: Zarba ximoyalanuvchi jamoa
o’yinchisi tomonidan darvoza maydon doirasining har qanday nuqtasida amalga
oshiriladi. Raqiblar to’p o’yinga kirmaguncha jarima maydoni doirasining
tashqarisida turishadi (qoladi). Zarbani bajargan o’yinchi to’p biror bir o’yinchiga
tegmasdan oldin, ikkinchi marta to’p bilan o’ynashi mumkin emas. To’p to’g’ridan
to’g’ri jarima maydoni doirasidan tashqariga chiqsa to’p o’yinda xisoblanadi.
Qoida buzilishi va jazo.Agar darvozadan zarba bajarilgandan so’ng to’p jarima
maydoni doirasini tark etmasa (tashqariga chiqmasa). Zarba qaytariladi qachonki
darvozadan zarba maydon o’yinchisi tomonidan bajarilsa ( darvozabon tomonidan
emas ).
Agar to’p o’yinga kirgandan so’ng zarbani bajargan o’yinchi to’p biror bir
o’yinchiga tegmasdan oldin ikkinchi marta to’pga tegsa (qo’l bilan emas): qarshi
jamoa qoida buzilgan joydan erkin zarba bajarish xuquqini oladi.
Agar to’p o’yinga kirganidan so’ng zarbani bajargan o’yinchi to’p biror bir
o’yinchiga tegmasdan oldin ataylab qo’li bilan o’ynasa qarshi jamoa qoida
buzilgan joydan jarima zarbasini bajarish xuquqini oladi. Agar qoida buzilishi
zarbani bajargan o’yinchining jarima maydoni doirasida yuz bersa, 11 metrlik
zarba tayinlanadi. Darvozadan zarba darvozabon tomonidan bajarilganda, agar to’p
o’yinga kirgandan so’ng darvozabon to’p biror bir o’yinchiga tegmasidan oldin
ikkinchi marta tegsa (qo’l bilan emas) - qarshi jamoa qoida buzilgan joydan erkin
zarba bajarish xuquqini oladi.
Agar to’p o’yinga kirganidan so’ng darvozabon to’p biror bir o’yinchiga
tegmasdan oldin ataylab qo’li bilan o’ynasa;
Agar qoida buzilishi darvozabonning jarima maydoni doirasi tashqarisida yuz
bersa qarshi jamoa qoida buzilgan joydan jarima zarbasini bajarish xuquqini oladi.
Agar qoida buzilishi darvozabon jarima maydoni doirasida yuz bersa, qarshi
jamoa qoida buzilgan joydan erkin zarba bajarish xuquqini oladi.
Shu qoidaning boshqa har qanday buzilishida zarba qaytariladi.
20

Burchak to’pi.
Burchak zarbasi o’yinni yangidan boshlash usulidir. Burchak zarbasi tufayli
to’g’ridan to’g’ri urilgan gol xisoblanadi, lekin faqat shu xolatdaki, agar to’p raqib
jamoa darvozasiga urilgan bo’lsa.
Burchak to’pi tayinlanadi qachonki: to’p oxirgi marta, ximoyalanayotgan
jamoa o’yinchisiga tegib darvoza chizig’ini erdan yoki xavodan kesib o’tsa, lekin
agar bunda 10 qoidaga mos ravishda gol urilmagan bo’lsa.
Burchak to’pini bajarish tartibi shunday: to’p burchak bayrog’i yaqinidagi
belgilangan qismi (sektor) ichiga o’rnatiladi. Raqiblar to’pdan 9,15 m masofa
uzoqlikda joylashadi. To’pga zarbani xujumdagi jamoa o’yinchisi amalga oshiradi.
Qachonki to’pga zarba berilib va u harakatda bo’lsa to’p o’yinda xisoblanadi.
Zarbani bajargan o’yinchi to’p boshqa o’yinchiga tegmaguncha ikkinchi marta
to’pni o’ynashi mumkin emas.
Qoida buzilishi va jazo.
Burchak zarbasi maydon o’yinchisi tomonidan bajarilsa (darvozabon
tomonidan emas). Agar to’p o’yinga kiritilgandan so’ng zarbani bajargan o’yinchi
to’pga boshqa o’yinchi tegishidan oldin, ikkinchi marta to’pga tegsa (qo’li bilan
emas) - qarshi jamoa qoida buzilgan joydan erkin zarba berish xuquqini oladi.
Agar to’p uyinga kiritilgandan so’ng zarbani bajargan o’yinchi to’pga boshqa
o’yinchi tegishidan oldin ataylab qo’li bilan o’ynasa - qrshi jamoa qoida buzilgan
joydan jarima zarbasini bajarish xuquqini oladi. Agar qoida buzilishi zarbani
bajargan o’yinchining jarima maydoni doirasida yuz bersa, 11metrlik zarba
tayinlanadi.
Darvozabon tomonidan bajariladigan burchak to’pi.
Agar to’p o’yinga kiritilgandan so’ng darvozabon to’p boshqa o’yinchiga
tegmasidan avval ikkinchi marta (qo’li bilan emas) tegsa: qa rshi jamoa qoida
buzilgan joydan erkin zarba bajarish xuquqini oladi. Agar to’p o’yinga
kiritilgandan so’ng darvozabon to’p boshqa o’yinchiga tegmasdan avval ataylab
qo’l bilan o’ynasa- agar qoida buzilishi darvozabonning jarima maydoni
doirasining tashqarisida yuz bersa, qarshi jamoa qoida buzilgan joydan jarima
21

zarbasini bajarish xuquqini oladi. Agar qoida buzilishi darvozabonning uzining
jarima maydonida yuz bersa, qarshi jamoa qoida buzilgan joydan erkin zarba
bajarish xuquqini oladi. Qoidaning boshqa har qanday buzilishida zarba
qaytariladi.
Match g’olibini aniqlash tartibi.
11 m nuqtadan zarbalarni bajarish va oltin gol – bu musobaqa nizomiga ko’ra
match durang natija bilan tugaganda g’olibni aniqlash uchun qo’llanila-digan
usuldir: Oltin gol. Tartib - asosiy o’yin vaqti tugagandan so’ng tayinlangan
qo’shimcha vaqt davomida birinchi to’p urgan jamoa g’olib deb e’lon qilinadi.
Agar to’p urilmasa, unda match g’olibi 11 metrlik nuqtadan bajariladigan zarbalar
yordamida aniklanadi. 11 metrlik nuqtadan zarba-larda hakam zarbalar uriladigan
darvozani tanlaydi va birinchi zarbani bajaruvchi jamoani aniqlaydigan qur’a
tashlashni o’tkazadi. U amalga oshirilgan zarbalarni ro’yxatga oladi (qayd etadi).
Kelishilgan quyidagi shartlarga rioya qilish sharti bilan, har ikkala jamoa 5 tadan
zarba bajarishadi. Zarbalar jamoalar tomonidan navbati bilan bajariladi. Agar ikki
jamoa 5 tadan zarba bajarishdan oldin ulardan biri ko’prok gol ursa ikkinchi jamoa
esa 5 ta zarbani ham bajarib bunday natijaga erisha olmaydigan bo’lsa zarbalarni
bajarish to’xtatiladi. 5 tadan zarba bajar-gandan so’ng ikki jamoa ham bir xil gollar
soniga ega bo’lsa yoki bitta ham gol urmasa, jamoalardan biri bir xil zarbalar
mikdorini bajarib, ikkinchisiga qaraganda 1 gol ko’p urmaguncha xuddi shu
tartibda zarbalarni bajarish davom etiriladi. 11 m nuqtadagi zarbalarda jarohat
olgan va keyingi o’z vazifalarini bajara olmaydigan darvozabon, protokolga
kiritilgan zaxiradagi o’yinchi bilan almashtirishi mumkin, lekin shu shart bilanki
uning jamoasi musobaqa qoidasida ruxsat berilgan eng ko’p miqdordagi zaxira
almashtirishdan foydalanmasligi kerak. Yuqoridagi keltirilgan xolatdan boshqa 11
m nuqtadagi zarbalarni qo’shimcha vaqt qo’shgan holda match oxirida maydonda
bo’lgan o’yinchilargina bajarishi mumkin. Hamma zarbalar har xil o’yinchilar
tomonidan bajariladi va ikkinchi marta zarbani bajarish xuquqini o’yinchi olishi
mumkin faqat shu xuquqga ega bo’lgan hamma o’yinchilar o’z zarbalarini bajarib
bo’lganidan so’ng zarbani bajarish xuquqiga ega bo’lgan o’yinchi 11 m nuqtadan
22

zarbani bajarishning har qanday paytida o’z joyini darvozabon bilan almashtirishi
mumkin. 11 m nuqtadan zarbalarni bajarish vaqtida maydonda faqatgina zarba
bajarish xuquqi bo’lgan o’yinchilar va match hakamlari bo’lishi mumkin.
Zarbani bajarayotgan o’yinchi va ikki darvozabondan tashqari hamma o’yinchilar
markazdagi doira ichida qolishlari kerak. Zarbani bajarayotgan o’yinchi jamoasi
darvozaboni, jarima maydoni doirasi tashqarisida darvoza chizig’i va jarima
maydonini chegaralovchi chiziqlar kesishgan joyda qoladi..
Qachonki jamoa o’z raqibiga nisbatan ko’prok o’yinchi bilan matchni tugallasa, u
raqib bilan tenglashish uchun o’z o’yinchilari sonini qisqarti-rishi va qisqartirilgan
o’yinchilar familisi va raqamini hakamga bildirishi kerak. Bunday barcha
ma’suliyat jamoa sardoriga yuklatiladi.
Texnik zona.
Texnik zona xalqaro yig’inning 3 qoidasi (2 qaror) ko’rsatilganidek
stadionlarda o’tkaziladigan matchlarda texnik shaxslar va zaxiradagi o’yinchilar
joylashadigan qismni bildiradi. Texnik zonalar har xil stadionlarda o’lchami yoki
joylashishi bilan farq qilishi mumkin.
Quyidagi qaydlar, fikrlar umumiy qullanma sifatida keltiriladi.
- Texnik zona maydonni har ikkala tomonida zaxiradagi o’yinchilar uchun
ajratilgan urindiqdan boshlab yon chiziqga 1m masofa qolganda tugaydi.
- Ushbu zona chegarasini bildirish uchun markirovkadan foydalanish tavsiya
etiladi.
- Texnik zonada bo’lishiga ruxsat berilgan shaxslar, musobaqa qoidasiga ko’ra
match boshlanishidan oldin aniqlanadi.
- Faqat bir kishiga bir vaqtda o’yinchilarga taktik ko’rsatmalar berishga ruxsat
etiladi va bundan so’ng u darrov joyiga qaytishi kerak.
- Muxim xolatlarni xisobga olmaganda jamoaning murabbiyi va rasmiy
kishilari texnik zona doirasida kolishlari kerak.
Masalan: Murabbiy uqalovchi (masajist) yoki murabbiy vrach hakam ruxsati
bilan maydonga, jaroxat olgan o’yinchining axvolini baxolashga chiqishi mumkin.
23

To’rtinchi h akam va uning vazifasi
Zaxiradagi hakam musobaqa qoidasiga ko’ra hakamlik vazifasini bajarishga
tayinlanishi mumkin shu xolatdaki, agar matchning uchta hakamidan birontasi o’z
vazifasini davom ettira olmaydigan xolatda bo’lsa.
- Match boshlanishidan oldin uning tashkil etilishiga javobgar idora aniq
harakatlar tartibini e’lon qiladi: ya’ni agar hakam o’z vazifasini davom ettiradigan
xolatda bo’lmasa: bu vazifani zaxiradagi hakam o’ziga qabul qiladimi yoki
hakamning birinchi yordamchisi.
- Zaxira hakam i agar hakam talab qilsa har qanday ma’muriy vazifalarni
muddatdan oldin, match vaqtida va matchdan keyin bajarishga yordamlashadi.
- U match davomida o’yinchilarni almashtirish xolatiga yordam beradi.
- U zaxiradagi o’yinchilarning o’yin maydoniga chiqishidan oldin ekipirovkasini
tekshirishga xaqqi bor. Agar ular ekipirovkasi o’yin qoidasiga mos kelmasa bu
xaqida hakamga ma’lum qiladi.
- Zaxiradagi hakam hamma vaqt hakamga yordam beradi. Usignal berish kerak
shu xaqdakim, qachonki uyinchini tanishda adashilganligi uchun boshqa o’yinchi
ogoxlantirish olsa yoki o’yinchi ikkinchi ogoxlantirishni olib maydondan chiqib
ketmasa yoki hakam va uning yordamchilariga kurinmayotgan zuravonlik
xolatlariga lekin shunda ham o’yinga bog’liq har qanday xolatlarga qaror qabul
qilish xuquqi hakamda qoladi.
Matchdan so’ng zaxiradagi hakam, xakam va hakam yordamchilari ko’rmagan,
maydondan tashqarida yuz bergan har qanday nojo’ya harakatlar va shunga
o’xshash xolatlar bo’yicha tegishli tashkilotga axbarot berishi kerak.
24

I I-BOB FUTBOL MUSOBAQALARINI REJALASHTIRISH VA
O’TKAZISH
2. 1 Fudbol musobaqalarini rejalashtirish
Futbol bu «oyoq to’pi» dеgan ma'nodagi inglizcha so’z bo’lib, Frantsiya,
Ispaniya, Rossiyada shu nom saqlanib qolgan.
Futbol bu chinakam atl е tik o’yin. U t е zkorlik, chaqqonlik, kuchlilik va
sakrovchanlikni rivojlantirishga yordam b е radi. Futbolchi o’yin paytida xaddan
tashqari ko’p ish bajaradi. Bu esa odamning funktsional imkoniyatlari darajasini
oshirishga, ma'naviy, irodaviy xislatlarini tarbiyalashga yordam b е radi. Futbol
o’ynash umumiy jismoniy tayyorgarlik ko’rishda yaxshi vosita bo’lib xizmat qila
oladi. Yonalishni o’zgartirib xilma-xil yugurish, sakrashning turli xillari, struktura
jixatdan turlicha gavda harakatlari, to’pni t е pish, to’xtatib olish va olib yurish,
maksimal t е zlikda harakat qilish, irodaviy xislatlarning, taktik tafakkurning kamol
topishi kabilar, futbolni har qanday ixtisosdagi sportchiga zarur bo’lgan ko’pgina
muxim xislatlarni o’stiradigan sport o’yini d е b xisoblash imkoniyatini b е radi.
Hozirgi zamon futbolining «ajdodi» bundan ikki ming yil avval qadimgi Sharq
xalqlari va antik dunyo davlatlari Gr е tsiya va Rimda ma'lum bo’lgan «Garponon»
(o’sha paytda futbol shunday atalar edi) o’yinini o’ynagan qadimgi Gr е tsiya
o’smirlari maydon o’rtasidan turib to’pni raqiblar tomoniga o’tkazishgan, Goy
Yuliy S е zarning rimlik ligion е rlari to’pni har qanday usul va priyomlarni qo’llagan
holda ustunlar orasiga kirgizishga harakat qilganlar. O’rta asrlarda o’yin k е ng tus
oldi. Bunda ko’cha va qishloqlar maydon o’rnida xizmat qilardi. Musobaqalar kun
o’rtasida boshlanar edi va qorong’u tushgancha davom etardi. To’pni butun shahar
bo’ylab ma'lum bir joygacha surib k е lishga erishgan «komanda» g’olib
xisoblanardi. O’yin tartibsiz bir urib yigitga o’xshar, ko’p xollarda qon to’kar,
mushtlashishgacha borib е tardi. Shu sababdan va «jin o’yin» sifatida ingliz
qirollari futbolni ko’p marta taqiqlaganlar. Bu taqiq 200 yil amalda bo’ldi.

.
25

Chiqib ketish sistemasi bo’yicha musobaqalar o’tkazish.
Bu sistema bo’yicha musobaqalar o’tkazilganda uchrashuvda yutqazgan
jamoa keyingi uchrashuvlarda qatnashmaydi. Natijada musobaqa oxirida biror
marta ham yutqazmagan jamoa qoladi. Ana shu jamoa g’olib hisoblanadi. Oxirgi
(final) uchrashuvda g’olib jamoaga yutqazgan jamoa ikkinchi hisoblanadi.
Bu sistemaning afzalligi shundaki, agar 64 jamoa bilan aylanma sistema
bo’yicha musobaqao’tkazish uchun 63 kalendar kuni talab qilinadigan bo’lsa,
chiqib ketish sistemasi bo’yicha esa faqat 6 kalendar kunining o’zi kifoya. Lekin u
bir qator kamchiliklarga ham ega. Bu sistema barcha jamoalarning haqiqiy
o’yinlarini aniqlash imkonini bermaydi va shu usul qo’llanilganda aksariyat
jamoalar juda kam uchrashuvlarda qatnashadi.
Birorta kuchli jamoa birinchi kunning o’zida mag’lubiyatga uchrab,
musobaqalardan chiqib ketishi mumkin.
Chiqib ketish sistemasi bo’yicha o’tkazilgan musobaqalarda hamma
uchrashuvlar biror jamoaning g’alabasi bilan tugallanishi lozim.
Bu sistema ikki variantdan iborat:
a) bir marta mag’lubiyatga uchragandan keyin chiqib ketish;
b) ikki marta mag’lubiyatga uchragandan keyin chiqib ketish. (Ikkinchi
variant juda kam hollarda qo’llaniladi.)
Bir marta mag’lubiyatga uchrab chiqib ketish usuli bilan o’tkaziladigan
musobaqa uchun quyidagicha kalendar tuziladi. Avval musobaqada
qatnashayotgan jamoalarning uchrashuv tartibini belgilaydigan jadval tuziladi.
So’ng qur’a yordamida har bir jamoaning jadvaldagi tartib nomeri aniqlanadi.
Agarda qatnashayotgan jamoalarning soni 2 n
(4, 8, 32, 64 va boshqa)ga teng
bo’lsa, u holda hamma jamoalar musobaqaga birinchi kalendar kunida
qatnashadilar. Birinchi turda jadvalda yonma-yon turgan jamoalar uchrashadi:
birinchi jamoa ikkinchi bilan, uchinchi jamoa to’rtinchi jamoa bilan va h.k.
Ikkinchi turda birinchi turning g’oliblari qatnashadilar: birinchi juftning g’olibi
ikkinchi juft g’olibi bilan uchrashadi va h.k. Bir mag’lubiyatdan keyin chiqib
ketish usuli (olimpiya usuli deb ham ataladi) bilan musobaqa o’tkazish tashkil
26

qilinsa va bunga necha kun kerakligini aniqlash lozim bo’lsa, ko’yidagi qoidani
qo’llash mumkin. Qatnashuvchi jamoalar soni ikkining eninchi darajasiga (2 n
) teng
bo’lsa, ya’ni 2 2
, 2 3
, 2 4
, 2 5
, 2 6
va hokazo, darajani ko’rsatib turgan son (daraja
ko’rsatkichi) necha bo’lsa, shuncha kun kerak bo’ladi. Daraja ko’rsatkichi
musobaqa necha turdan iborat ekanligini ham bildiradi. Misol uchun,
a) 8 ta jamoa (sakkiz ikkining uchinchi darajasi, ya’ni 2 3
ga teng) ishtirok
etadigan musobaqa 3 turdan iborat bo’lib, uch kun davom etadi.
Agar qatnashuvchi jamoalarning soni 2 n
darajasidan ortiq bo’lsa, u holda
daraja ko’rsatkichiga 1 sonini qo’shish bilan musobaqa necha turdan iborat
ekanligini hamda necha kun kerakligini aniqlab olinadi. Misol uchun, b) 10 ta
jamoa ishtirokidagi musobaqa g’olibini aniqlash uchun 4 kun kerak bo’ladi. Nega
deganda, 10 ikkining uchinchi darajasi – 2 3
dan, ya’ni 8 dan ortiq, shuning uchun
yuqorida aytganimizdek daraja ko’rsatkichiga (bu erda uchga) 1 sonini qo’shamiz
va hosil bo’lgan son (bu misolda 3Q1q4), ya’ni yig’inda musobaqa necha turdan
iborat ekanligini va necha kun kerakligini anglatadi.
Musobaqada ishtirok etadigan jamoalarning soniga qarab musobaqa
necha turdan iborat ekanligini va musobaqa qancha kun davom etishini
aniqlash jadvali.
Jamoalar
soni Turlar va kunlar soni
1 2 3 4 5 6 7
2 Q
3-4 Q
5-8 Q
9-16 Q
17-32 Q
33-64 Q
65-128 Q
Yuqoridagi jadvaldan shuni xulosa qilsa bo’ladi, misol uchun 4 ta jamoa
ishtirokidagi uchrashuvlar quyidagidek bo’ladi.
I tur II tur
27

1
1
2
3
3
3
4
7 ta jamoa ishtirok etganida
I tur II tur III tur
1
1
2
4
3
4
4
7
5
5
6 7
7
28

12 ta jamoa ishtirok etganida
I tur II tur III tur IV tur
1
1
2
1
3
4
4 1
5
5
6
7
7
7
8
9 7
9
1
0
12
1
1
12
1
2
13 ta jamoa ishtirok etganida
29

I tur II tur III tur IV tur
1
2 1
3
3
4 6
5
5
6
6
6
7 1
3
8
9
9
9
1
0
11 13
1
1
1
2 13
1
3
Bir mag’lubiyatdan keyin chiqib ketish usuli bilan musobaqa o’tkazilganda,
uchrashuvlar soni qatnashayotgan jamoalar sonidan bitta kam bo’ladi.
30

Birinchi turda hamma jamoalar musobaqada qatnashmagan holatlarda
ikkinchi turda jamoalarning sonini 2 n
darajasiga keltirish maqsadida jadvalning
o’rtasidagi jamoalar birinchi turdan, chetdagi (yuqoridagi va pastdagi) jamoalar esa
ikkinchi turdan musobaqalarga qatnasha boshlaydilar.
Birinchi turda qatnashmaydigan jamoalarning soni juft bo’lganda yuqoridan
va pastdan babbarobar sondagi jamoalar birinchi tur o’yinlaridan ozod qilinadi.
Agar birinchi turda qatnashmaydigan jamoalar soni toq bo’lsa, birinchi tur
o’yinlaridan jadvalning pastidan yuqoriga nisbatan bitta jamoa ortiq ozod qilinadi.
Buni quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:
(a - 2 n
) ∙ 2 q x
a – musobaqaga kelgan jamoalar soni;
2 n
– jamoalarning soniga yaqin ikkining eninchi darajasi;
2 – birinchi turda ishtirok etadigan jamoalarni juftlashtiruvchi son;
x – birinchi turda ishtirok etadigan jamoalar soni.
Misol uchun, 12 ta jamoa va 13 ta jamoa musobaqaga ishtirok etadigan
holatlarni ko’rib chiqaylik:
(a - 2 n
) ∙ 2 q x;
(12 - 2 3
) ∙ 2 q (12-8) ∙ 2 q 4 ∙ 2 q 8;
ya’ni birinchi turda 8 ta jamoa (3-, 4-, 5-, 6-, 7-, 8-, 9-, 10-, jamoalar) ishtirok
etar ekan, 4 ta jamoa (1-, 2-, 11-, 12-,) ikkinchi turdan ishtirok etadi (yuqorida
keltirilgan 12 ta jamoa ishtirok etgan kalendarga qarang).
O’n uchta jamoa o’ynaganda quyidagidek bo’ladi:
(a - 2 n
) ∙ 2 q x;
(13 - 2 3
) ∙ 2 q (13 - 8) ∙ 2 q 5 ∙ 2 q 10;
ya’ni birinchi turda 10 jamoa (2-, 3-, 4-, 5-, 6-, 7-, 8-, 9-, 10-, 11-) ishtirok
etar ekan, 3ta jamoa (1-, 12-, 13-) ikkinchi turdan musobaqada ishtirok etadi
(yuqorida keltirilgan 13 ta jamoa uchun tuzilgan kalendarga qarang).
Kuchli jamoalar I turning o’zida o’zaro uchrashib mag’lubiyatga uchrab,
chiqib ketishlarining oldini olish uchun ularni jadvalga tarqatib chiqish mumkin.
Asosiy jadval
31

I tur II tur III tur IV tur V tur VI tur
1
1
2
3
3
3
4
3
5
5
6
8
7
8
8
Qo’shimcha jadval 3
2
2
4
2
6
6
7 1
1 1
1
8
5
Ayrim vaqtlarda kuchli jamoalar musobaqalarga I turdan emas, balki keyingi
turlardan, masalan chorak finaldan qo’yiladi.
32

Ikki mag’lubiyatdan keyin chiqib ketish usuli qatnashayotgan jamoalarning soni
ko’p bo’lmagan paytlarda qo’llaniladi. Bunda jamoa ikki marta mag’lubiyatga
uchragandan so’ng musobaqalardan chiqib ketadi.
Misol uchun, 8 ta jamoa ishtirok etgandani jadval quyidagidek bo’ladi:
Izoh. Agar asosiy jadvaldagi jamoa (bu misolda 3-jamoa) qo’shimcha
jadvaldagi bir marta yutqazgan jamoaga ya’ni 1-jamoaga, yutqazib qo’ysa, u holda
g’olibni aniqlash uchun yana o’zaro bir marta o’ynashlari va bu uchrashuvda kim
yutsa o’sha jamoa g’olib hisoblanadi.
Aylanma sistema.
Musobaqalar aylanma sistemada o’tkazilganda hamma jamoalar bir-birlari
bilan bir, ikki yoki undan ham ko’proq uchrashib chiqishlari mumkin. Pirovardida
butun musobaqa davomida eng ko’p ochko to’plagan jamoa g’olib chiqadi.
Aylanma sistema eng takomillashgan sistema hisoblanadi. Chunki u faqat
birinchi o’rinni egallagan jamoanigina aniqlab qolmay, balki musobaqada
qatnashayotgan hamma jamoalarning tayyorgarligiga qarab munosib o’rinlarni
aniqlab beradi. Bu sistema qatnashuvchilardan katta tayyorgarlikni va
basketbolchilarning butun musobaqa davrida yuqori sport formasida bo’lishlarini
talab qiladi.
Aylanma sistemaning salbiy tomoni – musobaqa o’tqazish uchun ko’p vaqt
talab qilishidir. Vaqtdan yutish uchun jamoalarni bir nechta guruhlarga bo’lish
mumkin.
Ushbu sistema bo’yicha musobaqalarda jamoalar bir-birlari bilan bir martadan
uchrashtirilib, musobaqa tur yoki turnir sifatida o’tkazilishi mumkin.
Aylanma sistemasi bo’yicha kalendar tuzishda eng avval musobaqalar
o’tkazish uchun kerakli kalendar kunlari quyidagicha aniqlanadi:
qatnashuvchi jamoalarning soni juft bo’lgan paytda – musobaqa uchun kerakli
kalendar kunlarining soni jamoalarning sonidan bitta kam bo’ladi, toq bo’lganda –
teng bo’ladi.
Aylana sistemasi bo’yicha kalendar ikki usulda tuzilishi mumkin:
takomillashgan va soddalashtirilgan. Birinchi usulda avval toq sonli jamoalar
33

uchun jadval tayyorlanadi. Jamoalarning soni juft bo’lganda oxirgi son
hisoblanmay turiladi. Avval kalendar kunlarining soniga teng vertikal chiziqlar
chiziladi. Birinchi chiziqning tepasiga birinchi nomer, shu chiziqning atrofiga esa
qolgan nomerlar soat strelkasining harakati bo’ylab joylashtiriladi. Boshqa vertikal
chiziqlar orasiga nomerlar ketma-ket «ilon izi» shaklida yozib chiqiladi. 5-6 jamoa
uchun o’yin kalendari quyidagicha tuziladi:
I kun III kun V kun
1 2 3
5
4 2
3 1
5 3
4 2
1 4
5
4 5
I kun IV kun
Jamoalarning soni toqbo’lgan paytlarda vertikal chiziqlarning yuqorisidagi
va pastidagi jamoalar shu o’yin kunlari musobaqalarda qatnashmaydilar.
Jamoalarning soni juft bo’lgan paytlarda esa vaqtincha hisoblanmay turilgan
oxirgi juft son va pastida joylashgan raqamlarga (qo’shib) juftlab chiqiladi.
Bunda yuqoridagi raqamlarga – chap tomondan, pastdagilarga o’ng tomondan
yozib qo’yiladi.
I kun III kun V kun
(6)- 1 (6)- 2 (6)- 3
5
4 2
3 1
5 3
4 2
1 4
5
4-(6) 5-(6)
II kun IV kun
Shundan so’ng har bir kalendar kunni quyidagidek, avval vertikal chiziqning
o’ng tomonda joylashgan raqam, so’ng chap tomonda joylashgan raqam ko’chirib
yoziladi. Bunda yana bir narsaga ahamiyat berish lozim: birinchi kalendar kunni
34

yuqoridan pastga, ikkinchi kunni pastdan yuqoriga, uchinchi kunni yuqoridan
pastga qarab va hokazo tartibda (quyidagi misol singari) ko’chiriladi.
I kun II kun III kun IV kun V kun
1-(6)
2-5
3-4 (6)-4
5-3
1-2 2-(6)
3-1
4-5 (6)-5
1-4
2-3 3-(6)
4-2
5-1
Shunday qilib, takomillashtirilgan usul bo’yicha kalendar tuzilganda har bir
komanda o’z maydoni va raqib maydonida galma-gal musobaqalashish
imkoniga ega bo’ladi.
Soddalashtirilgan usul tur va turnir musobaqalarining kalendarini tuzishda
qo’llaniladi. Musobaqaga ishtirok etadigan komandalarning soni toq bo’lgan
paytda shartli ravishda «0» nomeri qo’shiladi. Qaysi bir komanda «0» bilan
juftlashsa, o’sha kuni u musobaqalarda qatnashmaydi (dam oladi).
Masalan, 7 ta jamoa uchun o’yin kalendari quyidagidek tuziladi:
I kun II kun III kun IV kun V kun VI kun VII
kun
1-0
2-7
3-6
4-5 1-7
0-6
2-5
3-4 1-6
7-5
0-4
2-3 1-5
6-4
7-3
0-2 1-4
5-3
6-2
7-0 1-3
4-2
5-0
6-7 1-2
3-0
4-7
5-6
Jamoalarning soni juft bo’lgan paytda «0» o’rniga oxirgi juft son yoziladi.
Yuqorida keltirilgan misolda «8» raqami yoziladi.
Soddalashtirilgan usul bilan musobaqalarning kalendarini tuzishda «1»
raqami har doim o’z o’rnida siljimay turadi, qolgan raqamlar esa soat strelkasining
harakatiga qarama-qarshi tomoniga bir pog’ona siljishi oqibatida keyingi kun
uchrashadigan jamoalarni bir-biri bilan juftlab qo’yadi.
Aylanma sistema bilan musobaqa tashkil qilinganda uchrashuvlar sonini
quyidagi formula bilan aniqlash mumkin.
(a - 1) ∙ a : 2 q x
a – komandalar soni
35

x – uchrashuvlar soni
Misol uchun, musobaqada 5 ta yoki 6 ta jamoa ishtirok etganda nechta
uchrashuv bo’lishini aniqlash:
(a - 1) ∙ a : 2 q x; (5 - 1) ∙ 5 : 2 q 4 ∙ 5 : 2 q 20 : 2 q 10
Musobaqada 5 ta jamoa qatnashganida o’nta uchrashuv bo’lar ekan;
(a - 1) ∙ a : 2 q x; (6 - 1) ∙ 6 : 2 q 5 ∙ 6 : 2 q 30 : 2 q 15
Oltita jamoa ishtirok etgan musobaqada o’n beshta uchrashuv bo’lar ekan.
Aralash sistema. Musobaqalar aralash sistemasi bo’yicha o’tkazilganda
uchrashuvlarning bir qismi chiqib ketish, ikkinchi qismi esa aylanma sistemasida
o’tkaziladi. Bu usul musobaqalarda qatnashayotgan jamoalarning soni ko’p hamda
ular bir-birlaridan hududiy jihatdan uzoqda joylashganlarida qo’llaniladi. Bunday
holda hamma jamoalar hududiy guruhlarga bo’linadi. Musobaqalar guruhlarda
chiqib ketish sistemasi bo’yicha o’tkazilsa, final musobaqalari esa aylanma sistema
bo’yicha o’tkaziladi, va aksincha, o’tkazilishi mumkin.
Basketbol bo’yicha musobaqa tashkil qilinganda musobaqa kalendarining har
bir juftida birinchi bo’lib yozilgan jamoa mezbon, uning raqibi esa mehmon bo’lib
hisoblanadi. Uchrashayotgan jamoalarning sport kiyimlari bir xil rangda bo’lib
qolsa, mezbonlar formalarini almashtirishlari shart.
Musobaqa natijalarini hisoblash.
Qoidalarda qayd etilganidek, «Sof g’alaba» uchun – 3 ochko, «Galaba» uchun
– 2 ochko, Mag’lubiyat uchun – 0 ochko, jamoalar uchrashuvda ishtiroki uchun – 1
ochko beriladi.
Musobaqa oxirida ochkolar soni qo’shib chiqiladi. Eng ko’p ochko to’plagan
jamoa birinchi o’rinni egallaydi. Qolgan jamoalar ham yiqqan ochkolarining
soniga qarab, tegishli o’rinlarni egallaydilar. Agar bir nechta jamoalarning
ochkolari soni teng bo’lib qolsa, ular o’zaro uchrashganlarida qaysi jamoa g’olib
chiqqan bo’lsa, shu jamoa yuqori o’rinni egallaydi.
Agar uchta va undan ortiq jamoalarning yiqqan ochkolari teng bo’lsa,
kiritilgan to’plar (ochkolar)ni farqi orqali aniqlash lozim. Mabodo bu ko’rsatkich
ham masalaga oydinlik kiritmasa, «sof g’alaba» qaysi jamoada ko’p bo’lsa, shu
36

jamoa yuqori o’rinni egallaydi. Yuqorida aytib o’tilganlar ham masalani hal eta
olmasa, u holda qur’a tashlash orqali jamoalar egallagan o’rinlari aniqlanadi.
Smeta tuzilganda quyidagilar ko’rsatiladi :
1. Musobaqa nomi
2. O’tkazish vaqti va joyi
3. Hakamlarning soni va ish haqi
4. Qatnashuvchilar soni (shu jumladan boshqa shaharlardan kelganlar)
ularni joylashtirish, ovqatlantirish va yo’l harajatiga ketadigan mablag’.
5. Musobaqa o’tkazish joyini ijarasi.
6. Mehmonxona ijarasi.
7. Musobaqa o’tkaziladigan joyni badiiy bezatish uchun ketadigan harajat.
8. Afisha, dasturlar, qaydnomalar va yozish-chizish uchun kerakli qog’oz,
qalam, ruchka va shu kabilar harajati.
9. Diplom, esdalik sovg’alar, mukofotlar va shu kabilarga sarf bo’ladigan
harajat.
10. Transportga ketadigan harajat.
11. Xizmat ko’rsatuvchi hodimlar uchun harajat (ishchilar, farroshlar, tibbiy
hodimlar).
Musobaqa o’tkazish uchun bosh hakam va bosh kotib tasdiqlanadi.
Yirik musobaqalarni o’tkazish uchun, barcha tadbirlarni bevosita musobaqa
o’tkazadigan joyda 5-7 kishidan iborat tashkiliy qo’mita tashkil qiladi. Uning
vazifasiga musobaqa o’tkaziladigan joyni tanlash va jihozlash, asbob-anjomlarni
tayyorlash, trenirovka va joylashish joylarini aniqlash, ovqatlanishni tashkil qilish,
kotiblarni komplektlash, musobaqa oldidan xabar berish kiradi. Musobaqadan
oldin xabar berish gazeta, radio, televidenie orqali musobaqa o’tkaziladigan joy,
vaqt va qatnashchilar to’g’risidagi axborotni o’z ichiga oladi. Afishalarni,
dasturlarni, qatnashchilar uchun chiptalarni oldindan tayyorlab qo’yish kerak.
Musobaqa o’tkaziladigan joy shiorlar, plakatlar, jadvallar bilan chiroyli
bezatilgan bo’lishi kerak. Uning yonida qatnashchilar va hakamlar uchun xona,
issiq suvi bor dush, shifokorlar xonasi bo’lishi lozim. Musobaqa o’tkaziladigan joy
37

radiolashtirilgan bo’lishi kerak. Yuqorida qayd etilganlarni bo’lishi musobaqalarni
muvoffaqiyatli o’tkazilishiga kafolat beradi.
Musobaqa qatnashchilari bilan o’tkaziladigan ishlarga quyidagilar kiradi:
- qatnashchilarni qabul qilib olish va joylashtirish;
- musobaqaga qo’yish uchun tayinlangan mandat komissiyasining ishi;
- vakillar maslahati;
- hakamlar kollegiyasining maslahati.
Qatnashchilarni qabul qilish va joylashtirishga tashkiliy qo’mita vakili
rahbarlik qiladi. Agar qatnashchilar biron-bir sababga ko’ra kutib olinmasa,
aeroportda va temir yo’l vokzalida ular, ya’ni mehmonlar, qaerga kelishi lozimligi
to’g’risida, e’lonlar bo’lishi shart. Musobaqada xizmat qiladigan hakamlar
musobaqa qatnashchilaridan alohida joyda joylashtirilishi kerak.
Musobaqaga qatnashish uchun qo’yish masalasi nizomga muvofiq mandat
komissiyasi tomonidan ko’rib chiqiladi.
Musobaqaga qo’yish javobgarligini o’z zimmasiga bosh hakam, musobaqa
bosh vrachi va mandat komissiya vakili oladilar. Musobaqalarda basketbol rasmiy
qoidalariga rioya qilinishi lozim.
Futbol musoboqalarining turlari
Mamlakatimizda o’tkaziladigan futbol bo’yicha musoboqalarning o’z oldiga
qo’ygan maqsad va vazifalarga qarab asosiy va yordamchi musobaqalarga bo’lish
mumkin.
Respublikamizda yagona sport tasnifi talablariga muvofiq tashkil etiladigan
va erishilgan natijalariga ko’ra sport tasnifi beriladigan hamda g’olib yoki
chempion degan nom beriladigan musobaqalar asosiy musobaqalarga kiradi.
Musobaqalarning asosiy turi - taqvim musobaqalar bo’lib, ular sport
tadbirlarining yagona taqvim rejasida nazarda tuziladi va tasdiqlangan “nizom” ga
muvofiq ravishda o’tkaziladi.
Qo’yidagilar musobaqalarning asosiy turlariga kiradi:
– birinchilik yoki chempionatlar;
– kubok musobaqalari;
38

– saralash musobaqalari.
Birinchilik yoki chempionatlar – eng mas’uliyatli musobaqalar bo’lib,
ularning natijalari bo’yicha g’olib jamo aga chempionlik nomi beriladi.
Musobaqalarni tashkil etishning va o’tkazishning bu turi jamo alar kuchini oqilona
baholashga, olib borilayotgan o’quv- mashg’ulot ishining sifatini ta qq oslashga
imkon beradi.
Kubok musobaqalari - juda ko’p jamo alarni jalb etish va g’olibni nisbatan
qisqa muddatlar ichi da aniqlash maqsadida o’tkaziladi. Kubok musobaqalari eng
yaxshilarni izchillik bilan olish printsipi bo’yicha o’tkaziladi.
Saralash musobaqalari musobaqalarning keyingi bosqichida qatnashish uchun
eng kuchli jamo alarni aniqlash maqsadida o’tkaziladi.
Musobaqalarning yordamchi turlariga qo’yidagilar kiradi:
– nazorat uchrashuvlari;
– o’rto q lik uch r ashuvlari;
– namunali uchrashuvlar;
– qis q artirilgan musobaqalar.
Nazorat uchrashuvlari - jamo alarni bo’lajak musobaqalarga tayyorlash va
ularning tayyorgarligini tekshirish maqsadida o’tkaziladi.
O’ rto q lik uchrashuvlari - o’quv-mashg’ulot maqsadlarida yoki an’anaviy
musobaqalar rejasiga ko’ra o’tkaziladi.
Namunali uchrashuvlar – mamlakatimizda, kishilarimiz orasida sport-ning
futbol turini ommalashtirishga va sport mahoratini ko’rsatishga xiz - mat q iladi.
Q is q artirilgan mu s obaqalar - bir necha soat mobaynida o’tkaziladi. Ular,
odatda, bayram kunlariga va sport mavsumining ochilish yoki yopilish kunlariga
rejalashtiriladi.
Bunday futbol musobaqalar i ni o’tkazishda o’yin vaqti qisqartiriladi.
Qisqartirilgan musobaqalarning dasturi faqat o’yin ning o’tkazishni gina emas, balki
o’yinchilarning texnik - taktik yoki jismoniy tayorgarli klarini aniqlashni oldiga
qo’ygan musobaqalarni o’tkazishni ham o’ z ichiga oli gan bo’lishi mumkin.
39

Bunday musoboqalarda jamoa murabbiylari o’z jamoalari o’yinchilari
imkoniyatlarini musoboqa oldi chamalab oladi.
2.2 F utbol musobaqalarni tashkil qilish va o’tkazish.
Futbol musobaqalari o'quv-mashg'ulot ishlarining asosiy qismini tashkil etadi.
Ular mashg'ulotlarda qiziqishni oshiradi, mamlakatda futbolning ommaviy
rivojlanishiga yordam beradi. Futbolchi o'yinlarda muntazam qatnashmay turib
yuqori natijalarga erisha olmaydi. Musobaqalar musobaqa
qatnashchilarining va umuman komandaning jismoniy, texnik, taktik va axloqiy-
irodaviy tayyorgarligi darajasini aniqlaydi, o'quv-mashg'ulot jarayonining ahvoli
va yo'nalishini aniqlash imkonini beradi. Musobaqa natijalari o'quv-mashg'ulot
ishlarini yakunlash vositasi bo'lib xizmat qiladi.
Musobaqalar qat'iylikni, g'alabaga erishish yo'lidagi iroda kuchini, korxona
jamoasi, shahar, respublika, mamlakat oldidagi mas'uliyat hissini tarbiyalaydi.
O'yinlarning emotsional keskinligi futbolchilarning psixologik xususiyatlarini
aniqlashga imkon beradi.
Ochiq havoda o'tkaziladigan musobaqalar qatnashchilarni sog'lomlashtirish
jihatidan katta ahamiyatga ega bo'lib, jismoniy kamolotning hammabop va
qimmatli vositalaridan biridir. Musobaqalar ko'p sonli tomoshabinlarni jalb qilish
bilan futbolni targ'ib qilish va ommalashtirishning qudratli vositasi bo'lib xizmat
qiladi. Ular musobaqa qatnashchilari va tomoshabinlarga uyushtiruvchi ta'sir
ko'rsatib, tomoshabinlarni jismoniy tarbiya va sport bilan faol shug'ullanishga jalb
etadi.
Futbol hakamining tarbiyachi – pedagog va o'yin rahbari sifatidagi ahamiyati
juda katta. Aniq hakamlik qilish, maydonda ro'y beradigan qo'polliklarga va ayrim
futbolchilarning intizomsizligiga qarshi qat'iy kurashish, musobaqalashayotgan
komanda o'yinchilariga o'z vaqtida tanbeh va ko'rsatmalar berish musobaqani
taktik va texnik jihatdan yuqori darajada o'tkazishga yordam beradi.
40

Musobaqa turlari: Oldiga qo'yilgan vazifalarga qarab musobaqalarni asosiy va
yordamchi musobaqalarga bo'lish mumkin.
Yagona sport tasnifi talablariga muvofiq tashkil etiladigan va natijalariga
ko'ra sport tasnifi belgilanadigan hamda g'olib yoki chempion degan nom
beriladigan musobaqalar asosiy musobaqalarga kiradi.
Musobaqalarning asosiy turi – taqvim musobaqalar bo'lib, ular sport
tadbirlarining yagona taqvim rejasida nazarda tuziladi va tasdiqlangan nizomga
muvofiq ravishda o'tkaziladi.
Qo'yidagilar musobaqalarning asosiy turlariga kiradi :
– birinchilik yoki chempionatlar;
– kubok musobaqalari;
– saralash musobaqalari.
Birinchilik yoki chempionatlar – eng mas'uliyatli musobaqalar bo'lib,
ularning natijalari bo'yicha g'olib komandaga chempionlik nomi beriladi.
Musobaqalarni tashkil etishning bu turi komandalar kuchini oqilona baholashga,
olib borilayotgan o'quv-trenirovka ishining sifatini taqqoslashga imkon beradi.
Kubok musobaqalari juda ko'p komandalarni jalb etish va g'olibni nisbatan
qisqa muddatlarda aniqlash maqsadida o'tkaziladi. Kubok musobaqalari eng
yaxshilarni izchillik bilan olish prinsipi bo'yicha o'tkaziladi.
Saralash musobaqalari musobaqalarning keyingi bosqichida qatnashish
uchun eng kuchli komandalarni aniqlash maqsadida o'tkaziladi.
Musobaqalarning yordamchi turlariga qo'yidagilar kiradi:
– nazorat uchrashuvlari;
– o'rtoqlik uchrashuvlari;
– namunali uchrashuvlar;
– qisqartirilgan musobaqalar .
Nazorat uchrashuvlari komandalarni bo'lajak musobaqalarga tayyorlash va
ularning tayyorgarligini tekshirish maqsadida o'tkaziladi.
O'rtoqlik uchrashuvlari o'quv-mashg'ulot maqsadlarida yoki an'anaviy
musobaqalar planida o'tkaziladi.
41

Namunali uchrashuvlar futbolni ommalashtirishga va sport mahoratini
ko'rsatishga xizmat qiladi.
Qisqartirilgan musobaqalar bir necha soat mobaynida o'tkaziladi. Ular,
odatda, bayram kunlariga va sport mavsumining ochilish yoki yopilish kunlariga
rejalashtiriladi.
Bunday musobaqalarni o'tkazishda o'yin vaqti qisqartiriladi. Qisqartirilgan
musobaqalarning dasturi faqat o'yin o'tkazishni emas, balki o'yinchilarning texnik
yoki jismoniy tayyorgarligiga doir musobaqalarni ham o'z ichiga olishi mumkin.
Musobaqalarni rejalashtirish: Mamlakatimizda jismoniy tarbiya harakatining
tashkiliy tuzilish xususiyatlarini hisobga olgan holda respublikalar, viloyatlar,
shaharlar va jismoniy tarbiya jamoalarida o'tkaziladigan futbol musobaqalarining
muayyan tizimi qaror topgan. Bu tizim turli ko'lamdagi musobaqalarning
mintaqaviy va muassasa prisipini hisobga olgan holda muttasil, izchil bo'lishini va
almashinib turishini talab etadi.
Bu musobaqalarning bir yo'la ikki joyda bo'lishi, jamoalarning haddan
tashqari band bo'lib qolishi, uzoq vaqt yo'lda bo'lishning oldini olishga hamda
jamoalarda to'la qimmatli o'quv-mashg'ulot ishlari uchun sharoit yaratishga imkon
beradi. Musobaqaning umumiy yig'ma taqvim rejasi faqat tadbirlar ro'yxati emas,
balki sport tashkilotlarining futbolini yanada rivojlantirish yuzasidan birgalikda
olib boradigan ishlarning chuqur o'ylangan rejasidir.
U territorial va idoralar bo'yicha uyushtiriladigan musobaqalarni o'tkazish
bilan aloqador barcha masalalarni o'z ichiga oladi. Respublika, viloyat o'lka va
shahar musobaqalarining yig'ma taqvim rejasini yuqori tashkilotlar tomonidan
rejalashtiriladigan musobaqalarni hisobga olgan holda, 4 yillik qilib tuzish
maqsadga muvofiqdir. Zarur o'zgartirishlar kiritilgandan keyin futbol bo'yicha
umumiy yig'ma reja tegishli jismoniy tarbiya va sport qo'mitalarining ommaviy
sport tadbirlari rejasiga kiritiladi hamda barcha sport tashkilotchilari uchun
majburiy hisoblanadi.
42

O'yin tizimlari: Amalda o'yinning uchta asosiy tizimi qaror topgan: davrali
tizim, bir yoki ikki marta yutqazgandan keyin o'yindan chiqib ketiladigan tizim,
avvalgi ikki tizimning kombinatsiyasidan iborat bo'lgan aralash tizim.
Davrali tizim: Musobaqaning davrali tizimida har bir komanda, agar
musobaqa bir davrali o'tkazilsa, bir-biri bilan bir marta, agar musobaqa ikki davrali
o'tkazilsa, ikki marta uchrashishi kerak. Uning bunday tizim yoki adolatli
musobaqalashuvchilar kuchlari nisbatini ancha oqilona belgilashga va kuchli
jamoani aniqlashga imkon beradi, bunda musobaqaning umumiy yakunidagi
tasodifiylik elementi ma'lum darajada bartaraf qilinadi. Bu tizim bo'yicha
musobaqalarni ikki davrali qilib o'tkazish eng to'g'ri hisoblanadi
Davrali tizimda musobaqa ishtirokchilarining barcha o'rinlari to'plangan
ochkolar soniga qarab aniqlanadi. O'tkazilgan barcha o'yinlar natijasida eng ko'p
ochko olgan jamoa (yoki jismoniy tarbiya kollektivi) g'olib hisoblanadi. Bir yoki
bir necha jamoalarda ochkolar teng bo'lib qolganda, g'olibni aniqlash uchun
musobaqa tartibida qandaydir qo'shimcha ko'rsatkichlar yoki tadbirlar (masalan,
shu jamoalar o'rtasida qo'shimcha o'yin yoki shu jamoalar o'rtasidagi avval
o'ynalgan o'yin natijalari, yoki kiritilgan to'plar nisbati) nazarda tutilgan bo'lishi
kerak.
Davrali tizim bo'yicha o'ynash tartibida qur'a tashlash bilan musobaqada
qatnashuvchi komandalarning nomerlari aniqlanadi. Jamoalarning aniqlangan
raqamlari asosida o'yinlar jadvali (kalendari) tuziladi. Musobaqalar bir davrali qilib
o'tkazilganda, o'yin bir-biri bilan bellashuvchi ikki jamoadan dastlabkisining
maydonida o'tkaziladi Agar musobaqada ikki davra nazarda tutilgan bo'lsa,
ikkinchi o'yin keyingi jamoa maydonida o'tkazilishi kerak.
Davrali tizim bo'yicha o'tkaziladigan o'yinlar kalendarini uch usul bilan tuzish
mumkin.
Birinchi usul. Musobaqada ishtirok etuvchi komandalar soniga qarab,
jamoalarning umumiy soniga yaqin bo'lgan tok son olinadi va unga muvofiq
ravishda vertikal chiziqlar o'tkaziladi. Masalan, 6 ta jamoa bo'lganda, unga (ya'ni 6
soniga) yaqin bo'lgan toq son 5 bo'ladi. Demak, besh vertikal chiziq o'tkazish
43

zarur. Jamoalar soni 10 ta bo'lganda, unga yaqin toq son – 9, demak, to'qqizta
vertikal chiziq chizilgan bo'lishi kerak va hokazo.
Vertikal chiziqlarning ostidan va ustidan, pastdan boshlab chapdan o'ngga
qaratib jamoalar nomeri ketma–ket tartibda birinchidan musobaqada qatnashuvchi
jamoalarning umumiy soniga eng yaqin bo'lgan toq songacha, orada bir chiziq
qoldirib yozib chiqiladi (10-jadval).
Bu raqamlar keyingi raqamlarni grafik tarzida yozish uchun dastlabki reja
bo'lib hisoblanadi. Birinchi kun o'yinlar taqvimini tuzish uchun birinchi raqamdan
boshlab vertikal chiziq atrofida soat strelkasiga qarshi yo'nalishda oshib boruvchi
tartibda barcha ishtirok etuvchi raqamlar yozib chiqiladi. Qolgan o'yin kunlarining
taqvimini tuzish uchun vertikal chiziqlar o'rtasidagi barcha raqamlar, avval
ularning ostiga va ustiga qo'yilgan raqamlarni hisobga olgan holda, ilonizi qilib
qo'yib chiqiladi. Shuni ham aytish kerakki, raqamlar birin-ketin vertikal
chiziqlarning o'ng tomonidan ortib boruvchi tartibda takrorlanib yoziladi.
Ushbu musoboqa tizimi, odatda, o’yinlar qisqa muddatda o’tkazilishi kerak
bo’lganda va musoboqada qatnashuvchijamoalar soni ko’p bo’lgan taqdirda
qo’llaniladi. Kubok, respublika va shahar kubogi o’yinlari odatda shu tizim
bo’yicha o’tkaziladi. Mag’lubiyatga uchragan jamoa musoboqalardan chiqib
ketadi.
Mag’lubiyatga uchragach chiqib ketish tizimi bo’yicha o’tkaziladigan o’yinlar
tartibini aniqlashda avvalo musoboqada qatnashish uchun buyurtma bergan
jamoalar soniga mos setka tizish zarur, shundan keyin qur’a tashlanadi. Jamoa o’zi
tortib olgan raqamga mkvofiq tizulgan setkaga yoziladi. Shunday qilib, bir-biri
bilan o’ynaydigan jamoalar qur’a tashlash bilan aniqlanadi. Setka jamoalar soniga
qarab tuziladi. Agar jamoalar soni ikki sonining darajasiga teng bo’lsa 2 2
q 4; 2 3
q
8; 2 4
q 16; 2 5
q 32; va hokazo ), hamma jamoalar o’yinni birinchi davradan
boshlaydilar.
Musoboqada qatnashuvchi jamoalar soni 2 n
ga teng bo’lmasa, u holda setka
ikkinchi davraga kelib 2 n
ga teng miqdordagi jamoa qoladigan qilib tuzilishi kerak.
44

Binobarin jamoalarni bir qismi o’yinlarni ikkinchi davradan, bir qismi esa birinchi
davradan boshlaydi.
O’yinni birinchi turdan boshlaydigan jamoalar sonini aniqlash uchun
qo’yidagi formuladan foydalanamiz:
Futbol musoboqalarini aralash tizim
Musoboqalar amaliyotida aralash tizim futbol musoboqalarining ikki tizimi
davrali tizim va mag’lubiyatdan keyin o’yindan chiqib ketila-digan tizimning
kambinatsiyasiyasidan iborat. Bu usulga binoan musoboqa-ning bir qismi
(dastlabki yoki yakuniy qismi) mag’lubiyatdan keyin o’yindan chiqib ketiladigan
tizim bo’yicha, boshqasi esa davrali tizim bo’yicha o’tkaziladi. Ba’zan
mag’lubiyatdan keyin o’yindan chiqib ketiladigan tizim kichik guruhlarga
bo’lingan jamoalar o’rtasidagi musoboqalarning dastlab-ki vismida qo’llaniladi,
qolgan jamoalardan bitta kuchli jaioalar gurihi tashkil etiladi, bular
musoboqalarning yakuniy qismida bir-birlari bilan davrvli tizim bo’yicha
uchrashadilar.
Mag’lubiyatdan keyin o’yindan chiqib ketiladigan tizim bo’yicha (bunda
musoboqada qatnashuvchi jamoalar sof qur’a tashlash bilan aniqlanadi)
o’tkaziladigan musoboqalarga hos bo’lgan tasodifiylik faktorini kamayti-rish istagi
musoboqa tashkilotchilarini musoboqa o’yinlarining tobora yangi tizimlarini
izlashga majbur etadiki, bu tizimlar, odatda, aralash usullaridan iborat bo’ladi.
Hilma-hil xalqaro turnirlarda, jumladan jahon birinchiligi va olimpiada
o’yinlarining final qismida keng qo’llanilgan o’yin tizimlari shu tariqa paydo
bo’lgan.
Bu tizimga binoan musoboqada qatnashuvchi jamoalar guruhlarga bo’linadi.
Masalan, musoboqada qatnashuvchi jamoalar soni 16 ta bo’lganda, ular har bir
guruhda to’rttadan jamoa bo’lgan to’rt guruhga bo’lib yuboriladi. Guruhdagi
o’yinlar davrali tizim bo’yicha bir yoki ikki davrada o’tkaziladi. Jamoalarni qur’a
tashlash bilan guruhlarga bo’lishni turli sharoitlarni hisobga olib o’tkazish
mumkin. Bu sharoitlar oldindan Musoboqa nizomida ko’rsatib o’tiladi
(jamoalarning xududga mansublik printsipi, kuchli jamoalarni oldindan
45

klassifikatsiyalash asosida turli guruhlarga bo’lib yuborish va hokazo). Jamoalar
qandaydir bir joyda yig’ilganda emas, balki turli guruhlar va xatto guruhga
kiruvchi jamoalar xudud jixatidan turli joylarda joylashtirilganda ham
musoboqalarni bu tizimi bilan o’tkazish mumkin. Guruhda birinchi yoki ikkinchi
o’rinni egallagan jamoalar keningi musoboqalarga ishtirok etishga yo’l qo’yiladi.
Bu musoboqalar mag’lubiyatdan keyin o’yindan chiqib ketish bilan o’ynaladigan
tizim bo’yicha o’tkaziladi, bunda birinchi ikki tur o’yinlarida bir guruhdagi
jamoalar bir- birlari bilan uchrashmasliklari kerak, chunki ular dastlab o’zaro o’yin
o’tkazganlar.
Qo’yidagi musoboqa o’tkazishning shunday sxemasi keltiriladi, bu sxema
musoboqaning birinchi qismida ham, shuning bilan birga ikkinchi qismida ham
jamoalarning qur’a tashlashidan oldin tasdiqlangan bo’lishi kerak.
Yuqorida keltirilgan musoboqa tizimining afzalliga ravshan: bunda
musoboqaning birinchi qismida mumkin bo’lgan dasodiflar iloji boricha yuqotiladi
va musoboqalar jamoalar soni anchagina ko’p bo’lganda ham nisbatan qisqa
muddat ichida o’tkaziladi. Ma’lumki, mag’lubiyatdan keyin o’yindan chiqib ketish
tizimi bo’yicha o’ynaladigan o’yinlarda yoki aralash tizimda o’tkazilayotgan
musoboqada, garchi o’yin asosiy va qo’shimcha vaqtda durang bilan tugallansa
ham, bir o’yinda yohut bir necha o’yindan keyingi musoboqalarda qatnashish
uchun g’olibni aniqlash zarur, albatta. Buni aniqlashning birnecha usuli bor.
Ulardan birining, hozirgi vaqtda eng keng tarqalganining mohiyati shundan
iboratki, jamoalar o’zaro ikki marta: o’z maydonida shuningdek raqib maydonida
uchrashadilar (bunda o’tkazilgan har bir o’yin uchun ochko beriladi).
Ochkolar soni teng bo’lgan taqdirda kiritilgan va o’tkazib yuborilgan to’plpr
nisbati e’tiborga olinadi, shu bilan birga raqib maydonda kiritilgan bir to’p ikkitaga
hisoblanadi.O’yinning oxiriga kelib (mazkur holda ikkinchi o’yinining ohiriga
kelib) ochkolar va kiritilgan hamda o’tkazib yuborilgan to’plar nisbati teng bo’lib
qolsa (to’plar nisbati nolga teng), g’olibni aniqlash uchun qo’shimcha 30 daqiqa
vaqt beriladi. Agar qo’shimcha vaqtda ham jamoalardan hech biri g’alabaga
erishmasa g’olib jamao 11 metrlik to’p tepish bilan aniqlanadi. Bu to’plarni har
46

ikki jamoa o’yinchilari, o’yin tugashi bilanoq darvazabon qo’riqlab turgan
darvozaga 11 metrlik to’p tepilpdigan belgidan navbatma – navbat tepadilar.
X U L O S A
Musoboqalarini doimiy ravishda o’tkazish o’quvchilari sog’ligini
mustaxkamlash bilan bir qatorda ularni sportning ushbu ajoyib turiga bo’lgan
qiziqishini yanada ham oshiradi. Shu bois ham jismoniy tarbiya mutaxasisi barcha
sport turlari qatori o’quv yili boshida futbol musoboqalarini ham yillik
musoboqalar taqvimiga kiritishi zarur. Maktablarda jismoniy tarbiya va
sog’lomlashtirish tadbirlari, barcha sport turlarini ommoviylashtirish ishlarini
hisobga olgan holda futbol musoboqalarni olimpiya tizimida, ya’ni, bir
mag’lubiyatdan keyin chiqib ketish tizimida o’tkazish yaxshi samara beradi.
Musoboqalarni aylanma tizimda o’tkazilishi ko’p vaqtni olganligi uchun maktab
sharoitida yoki maktablar o’rtasida, shahar, tuman maktablari o’rtasida “Umid
nihollari ” musoboqalarida keng foydalanilmaydi. Musoboqalarni ushbu tizimidan
O’zbekiston chempionatining barcha tabaqalarida keng foydalaniladi (kubok
o’yinlaridan tashqari).
“Nasaf” PFK ga qarashli Nishon tuman futbol maktabi 2002-2003 yil
tug’ilgan bolalar futbol guruhi. futbol musobaqasini tashkil qilib o’tkazganimizda
o’quvchilarni ushbu sport turini naqadar sevishlarini guvohi bo’ldik. Barcha sinflar
musoboqada g’alaba qozonish uchun astoydil harakat qildilar. O’quvchilar o’yinlar
jarayonida o’zlarni texnik va taktik jihatdan naqadar yaxshi tayyorgarlikka ega
ekanliklarini ko’rsatdilar. Musoboqa bir mag’lubiyatdan keyin chiqib ketish
tizimida o’tkazildi.
Musoboqada jismoniy, texnik – taktik va ruhiy jixatdan yaxshi tayyorgarlikka
ega bo’lgan 2002-yil o’quvchilari g’alaba qozondilar. 2003-yil tug’ilgan bollalar
jamoalari ham mazmunli ishtirok etdilar. Ushbu tizimda kuchli jamoalarni aniqlab
olishga ayrim to’sqinliklar bo’lishiga qaramay bollar terma jamoasi aniqlab olindi.
Bugungi kunda xotin – qizlar futbolni rivojlantirish borasida ham
mamlakatimizda futbol jonkuyarlari tomonidan katta zafarli ishlar amalga
oshirilmoqda. Viloyatimizning “Sevinch” futbol jamoasi bir necha bor respublika
47

chempionatida g’oliblikni qo’lga kirish bilan bir qatorda xalqaro musoboqalarda
ham chempionlikni qo’ldan bermay Osiyo da birinchi jamoa bo’lib qolmoqda.
Shunday ekan biz ushbu jamoamiz tarkibini shaxrimizda, viloyatimizda ta’lim
tarbiya olayotgan o’quvchi qizlarimiz bilan to’ldirishimiz kerak.
Musoboqalarni tashkil qilish va o’tkazishga doir qo’yidagi taklif va
muloxozalarga amal qilgan jismoniy tarbiya mutaxassislari maktab o’quvchilari
o’rtasida futbol musoboqalarini samarali yo’lga qo’ya oladi:
Musoboqa nizomini ishlab chiqib, ishtirokchilarni tanishtirsalar;
Musoboqaning maqsad va vazifalarini to’g’ri belgilab olsalar;
Musoboqaga rahbarlik qilsalar;
Musoboqani o’tkazish kuni, soati va shartlarini belgilab olsalar;
Musoboqani chiqib ketish tizimidan foydalansalar;
Musoboqalashuvchi jamoalarni talabnomalarini ko’rib chiqib uni
tasdiqlasalar;
Musoboqa hakamlar kollegiyasini tuzib ishlarini qat’iy tartibda musoboqa
qoidalirga asosan olib borsalar;
Norozilik arizalarini halol va adolatli ko’rib chiqib to’g’ri hulosa chiqarsalar;
Musoboqa g’oliblarini faxriy yorliq va sovg’alar bilan taqdirlasalar sportning
ushbu futbol turini maktab o’quvchi yoshlari orasida keng ommalashtirgan
bo’ladilar.
48

Foydalanilgan asosiy adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim tug’risida”gi qonuni, 1997 y.
2. “Kadrlar tayerlash Milliy dasturi” 1997 y.
3. Vazirlar Maxkamasining “Jismoniy tarbiya va sport yanada rivojlan-tirish
chora – tadbirlari tugrisida”gi Karori 1999 y.
4. Nurimov R.I.,Iseev P. – Futbolchilarni tayerlashda pedagogik nazorat
(Pedagogik tavsiyalar) T. 1990
5. Nurimov R.I., Sergeev G.M. – Jismoniy tarbiya institutining pedago-gika
fakulteti uchun dastur ( ixtisoslashtirish kursi) T.1995
6. Sergeev G.M., Nurimov R.I. – Futbol buyicha balalar va usmirlar sport
maktabi olimpiya urinbosorlari, bolalar va o’smirlar maxsus maktabi, olipiya
o’rinbosarlari bilim yurti o’quv-mashq qilish va sport komolo-tiga erishish
guruhlari uchun dastur T. 1997 yil.
7 . Akramov R.A., Talibdjanov A. – Yu q ori malakali futbolchilarni tay yo rlash.
O’q uv qo’ llanma 2009 y.
www.ziyonet.uz
www.qdu.uz
www.arxiv.uz
www.referat.arxiv.uz
www.google.com
49

Futbol o'yinida musobaqalarni rejalashtirish

Купить

Информация о документе

Продавец

Futbol o'yinida musobaqalarni rejalashtirish

Похожие документы