Futbolchilarning jimoniy qobiliyatlarini rivojlantirishda chidamkorlik sifatini ahamiyati - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	55.2KB
Покупки	4
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

345 Продаж

Futbolchilarning jimoniy qobiliyatlarini rivojlantirishda chidamkorlik sifatini ahamiyati

Купить

Futbolchilarning jimoniy qobiliyatlarini rivojlantirishda chidamkorlik
sifatini ahamiyati
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 1
I.bob. Futbolchilarning tezkor kuch tayyorgarligini tarbiyalash ................................................................... 3
1.1.Jismoniy sifatlar haqida tushuncha. Yosh futbolchilar organizmini anatomik va fiziologik xususiyatlari.
..................................................................................................................................................................... 3
1.2 Jismoniy siftalar va ularni rivojlantirish mohiyati. .................................................................................. 7
II.Bob.Yosh futbolchilarda jismoniy sifatlarni rivojlantirishning uslublari. ................................................. 16
2.1 Yosh futbolchilarda kuch va jismoniy sifatlarni rivojlantirishning uslublari. ......................................... 16
2.2 Futbolchilarning maydondagi harakatlariga tasnifi. ............................................................................. 22
2.3 Jismoniy sifatlarni rivojlantirish natijalari. ........................................................................................... 25
Xulosa ........................................................................................................................................................ 28
Foydalanilgan adabiyоtlar .......................................................................................................................... 30
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: O’zbekistonda barkamol avlodni tarbiyalash,
qobliyatli yoshlarni sportga jalb etish, milliy futbolimizni yanada qo’llab
quvvatlash va rivojlantirish uchun shart sharoitlar yaratish, yosh futbolchilarni
tanlab olish va ularda profissional maxorat hamda ko’nikmalarni chuqur
1

rivojlantirishni ta’minlash, shuningdek, ulardan futbol bo’yicha mamlakat klublari
va terma jamoalariga ishonchli zahirani shakllantirish maqsadida O’zbekiston
respublikasi Prezidneti va O’zbekiston respublikasi Vazirlar Maxkamasining bir
qator farmon va qarorlari qabul qilindi. Bu hujjatlarda yosh futbolchilarning
nazariy tayyorgarligi va texnik taktik ko’nikmalarni takomillashtirish, professional
fazilatlarni rivojlantirish, shuningdek, zamonaviy futbolni rivojlantirish xalqaro
talablariga muofiq xolda yosh futbolchilarni tayyorlash jarayonini ilmiy uslubiy
tavsiyalar asosida tashkil etish vazifalarni belgilanadi. Mamlakatimizdagi bir
qancha futbol mutaxassislarning fikricha yosh futbolchilarning texnik taktik
ko’nikmalarni egallashda ortda qolishlarni, eng avvalo yosh futbolchilarni
tayyorlashning dastlabki bosqichlaridayoq yuzaga keladigan muammolar bilan
izoxlash mumkin. Futbol o’yinida yuqori malakali futbochilarni tarbiyalash har
doim ham dolzarb muammo hisoblangan. Yuqori malakali futbolchilarni jismonan
etuk, texnik-taktik tomonlama tayyorlash voyaga etkazish, yoshlikdan futbol sport
maktablarida, internatlarida o’quv mashg’ulotlarini to’g’ri yo’naltirish bilan
bog’liqdir. Bizning mutaxassis va murabbiylar O’zbekiston futbolida yuqori
malakali deb hisoblangan ko’pgina o’yinchilarda texnik-taktik harakatlarni ancha
past darajada ekanligini takidlashmoqda. Bunga milliy terma jamoamiz safida
o’ynovchi futbolchilarning xalqaro uchrashuvlarida texnik-taktik harakatlardagi
kamchiliklarning ko’rinib qolishi yaqqol misol bo’la oladi.
O’zbek futbolchilarining keyingi rivojlanish bosqichi to’g’ridan to’g’ri yosh
bolalar va o’smirlar futbolini rivojlantirish bilan bog’liq. Qanchalik bolalar va
o’smirlarni tayyorlash, o’rgatish jarayoni samarali yo’lga qo’yilsa keyingi
futbolimiz rivojlanish bosqichi shunchalik samaraliroq kechadi. Zamonaviy futbol
har bir futbolchidan, to’p bilan to’g’ri muomalada bo’lishni to’pni o’z
jamoadashlariga aniq uzatishni, darvozaga to’g’ri zarba yo’naltirishni xujumda,
himoyada va butun o’yin davomida aniqlik bilan harakat qilishlarini talab
etmoqda, chunki noaniq bir harakat jamoaning uyushtirilgan xujumlarini samarasiz
tugallanishiga olib keladi.
2

Yuqori malakali jamoalarda o’yinchilarning texnik va taktik
tayyorgarligidagi nuqsonlarini tuzatish ancha qiyin. Shuning uchun bolalar va
o’smirlarning mashq jarayonlari qanchalik samarali bo’lsa, yuksak natijalar uchun
kurashlar ham shunchalik ko’p muvaffaqiyaga olib keladi. Futbolchilarni
mashg’ulotlarda texnik-taktik harakatlarni astoydil o’rganishlari
takomillashtirishlari ularni malakali futbolchi bo’lib etishishida asos bo’ladi.
Futbolchilarni o’yin davomida maydonning har bir chizig’ida texnik harakatlarni
bexato bajarishlari jamoani g’alabaga yaqinlashtiradi.
Futbolchilarni mashg’ulotlarda texnik-taktik harakatlarni tarbiyalab
rivojlantirishda berilayotgan mashqlarni sekinlik bilan, to’g’ri bajarishiga e’tibor
ko’p. Bugungi kunda texnik-taktik harakatlarni tezkor bajarlishiga ahamiyat berish,
o’yin vaziyatlariga xos mashqlaridan foydalanish muhimdir.
Texnik-taktik harakatlarga doir mashqlarni ko’rsatilishi tavsiya etilishi
murabbiylarning mashg’ulotlarini samarali o’tishini ta’minlaydi. Futbolchilarni
musobaqa faoliyatida bajargan texnik harakatlarini pedagog kuzatish orqali
tekshirish tahlil qilish mumkin.
Kurs ishining maqsadi : Futbolchilarning tezkor kuch tayyorgarligini
tarbiyalash
Kurs ishining vazifasi : Jismoniy sifatlar haqida tushuncha. Yosh futbolchilar
organizmini anatomik va fiziologik xususiyatlari
Kurs ishining ob'ekti : Jismoniy siftalar va ularni rivojlantirish mohiyati
Kurs ishining predmeti : Jismoniy sifatlarni rivojlantirish natijalari
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 5 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I.bob. Futbolchilarning tezkor kuch tayyorgarligini tarbiyalash
1.1.Jismoniy sifatlar haqida tushuncha. Yosh futbolchilar organizmini
anatomik va fiziologik xususiyatlari.
Organizm funkstiyalarining rivojlanishida markaziy nerv sistemasi va avvalo,
uning oliy bo’lagi - bosh miya po’stlog’i yetakchi rol o’ynaydi. Jinsiy yetilish
3

davriga kelib, nerv sistemasining anatomik rivojlanishi deyarli batamom
tugallanadi. Miyadagi harakat analizatori yadrosining yetilish jarayoni 12-13
yoshlarga kelib tugallanadi. Katta yarim sharlar funkstiyalarining qaytadan
qurilishi bolalarning xulqatvori, psixikasida o’z aksini topadi. O’smirlik yoshida
bolalarning umumiy psixik qiyofasi ayniqsa tez o’zgaradi. Bolada o’z-o’zini
namoyon qila borish jarayoni boshlanadi. O’smirlarda ma’lum bir faoliyat turida
o’z kuchini sinab ko’rish, biror bir natijaga erishish ishtiyoqi paydo bo’ladi.
O’smir turli-tuman narsalarga qiziqa boshlaydi, lekin bu qiziqishlar hali yetarlicha
barqaror bo’lmaydi. 8-10 yoshda tafakkur va xotirada muhim o’zgarishlar ro’y
beradi. Ta’lim va tarbiya jarayonida mantiqiy fikr yuritish va abstrakt tafakkur
qidish qobiliyati rivojlanadi. O’rganilayotgan harakatlarga tanqidiy yondashish
paydo bo’ladi. Xotira ishidagi o’zgarishlar shunday ifodalanadiki, esga olish ancha
kichik yoshda bo’lganidek konkret hodisalardan umumiy xulosalar chiqarishga
qarab bo’lmaydi, balki umumiy tasavvurlardan borliqdagi konkret hodisalarning
ayrim detallarini xotirada tiklashga qarab boradi. Shuning uchun bu yoshda futbol
texnikasini o’rganishni (texnikani bajarish detallariga alohida e’tibor bergan holda)
yaxlit uslub asosida olib borish maqsadga muvofiqdir. Bolalarda harakatlarni eslab
qolish qobiliyati yosh oshib borgan sari ham miqdor, ham sifat jihatidan o’zgaradi.
Bolalarning eslab qolish qobiliyati 7 yoshdan 12 yoshgacha bo’lgan davrda juda
tez o’sib boradi. Bu davrda erkin harakatlar koordinastiyasi ancha yaxshilanadi.
Harakatlarga avvalgiga qaraganda kam kuch sarflanadi va ular tobora harakatlarni
aniq va tez bajariladigan bo’lib boradi. 9-10 yoshli bolalar futbol o’yinining eng
oddiy usullarini nisbatan oson o’zlashtirib oladilar, shu bilan birga, kattaroq
yoshda ularni yanada takomillashtirish ishi ancha muvaffaqiyatli bo’ladi. 13-14
yoshli o’smirlarda koordinastiya bo’yicha murakkab harakatlarni o’rganishda
pubertat davrining tormozlovchi ta’siri sezilarlidir. Bolalar bilan ishlovchi
murabbiy va pedagoglar shuni hisobga olishlari kerakki, bolalar futbol bilan
qancha erta shug’ullana boshlasa, ularda shug’ullanuvchilar imkoniyatlariga mos
bo’lgan harakat ko’nikmalari shunchalik tez va oson hosil qilinadi. Bola
yoshligidan sport bidan shug’ullansa, bu - organizmning shakllanishiga ijobiy
4

ta’sir ko’rsatadi. Bu ta’sir ikki xil namoyon bo’ladi: morfologik o’zgarishlar -
bunda antropometrik belgilar tez o’sadi; funkstional o’zgarishlar - bunda
ishchanlik qobiliyati o’sadi. Jismoniy mashqlarning suyak tizimi rivojlanishiga
ta’siri ayniqsa sezilarlidir (bolalik yoshida suyak tizimida juda ko’p o’zgarishlar
bo’ladi). Masalan, juda ko’p tadqiqotlar bolalar umurtqa pog’onasining juda ham
qayishqoqligi va uzoq vaqt zo’riqish natijasida noto’g’ri holatda bo’lishi tufayli
qiyshayib qolishi mumkinligidan dalolat beradi. 8-9 yoshli bolalarning umurtqa
pog’onasi juda ham harakatchan bo’ladi. Bolalarda bo’yin va ko’krak qafasi
bukiklari maktab yoshiga kelib qotadi. Bel bukiklari esa faqat balog’at yoshiga
yetish davriga kelib to’liq qotadi. Umurtqa pog’onasining qiyshayishi tufayli
kuzatiladigan qaddi-qomatdagi buzilishning ko’pchiligi 11-15 yoshlarda ro’y
beradi. Bu yoshda umurtqa pog’onasining to’g’ri rivojlanishi uchun umurtqa
mushaklarini mustahkamlashga yordam beruvchi mashqlar bajarishni topshirish
juda muhimdir. Bolalik yoshida suyak qotish jarayoni hali tugallanmagan
bo’lishini hisobga olish kerak. 9-11 yoshlarga kelib, odatda, qo’l barmoqlarining
suyagi, bir oz keyinroq, 10-13 yoshlarda bilak va jag’ suyaklari, 14-16 yoshlarda
bilak va jag’ suyaklari qotadi. 14-16 yoshlarda epifizar kemirchaklarda, umurtqa
pog’onalari orasidagi disklarda suyak qotish zonalari paydo bo’ladi. Tos suyaklari
faqat 20-21 yoshlardagina batamom qotadi. O’mrov suyagi, kurak suyagi, yelka va
bilak suyaklari 20-25 yoshlarga, oyoq panjalari, oyoq kafti va oyoq tovonining
orasidagi suyaklar tegishlicha 15-21 va 17-21 yoshlarga kelib to’liq qotadi.
O’smirlik yoshida gavdaning o’sish sur’ati yuqori bo’lishi va gavda og’irligining
ortishi qayd qilinadi. Gavdaning bo’yiga qarab o’sishi o’smirlarda asosan 17-18
yoshlarda tugallanadi. Shuning uchun katta balandlikdan sakrab tushayotganda
qattiq depsinish, to’p uchun kurashayotganda yelka bilan yelkani tutish, birdan
to’xtash va keskin burilish, o’ng va chap oyoqqa notekis yuklama berish bel va tos
suyaklarining qo’shilib ketishiga, ularning noto’g’ri o’sishiga sabab bo’ladi.
Oyoqlarga haddan tashqari yuklama berish, agar suyak qotishi jarayoni
tugallanmagan bo’lsa, oyoqning taypoq bo’lib qolishiga sabab bo’ladi. Bolalar
skeletining jadal rivojlanishi ularning mushaklari, paylari va bog’lovchi bo’g’in
5

apparatining shakllanishi bilan mustahkam bog’langan. Bolada 8 yoshda
mushaklar og’irligi gavda og’irligining 27% ini, 12 yoshda 29,4% ini, 15 yoshda -
32% ini, 18 yoshlarga kelib esa 44,2% gachasini tashkil etadi. Mushaklar
og’irligining ortishi bilan birga ularning funkstional xossalari ham takomillashib
boradi. Mushaklarning funkstional xossalari 7 yoshdan 10 yoshgacha bo’lgan
davrda jiddiy o’zgaradi. 14-15 yoshli bolaning mushaklari o’zining funkstional
hossalariga ko’ra katta yoshli kishining mushaklaridan unchalik farq qilmaydi. 11
yoshdan 19 yoshgacha bo’lgan davrda futbolchilarning mushak kuchi bir tekisda
rivojlanib bormaydi. 13 yoshdan 15 yoshgacha mushak kuchi eng ko’p o’sadi.
Asosiy kuch ko’rsatkichlari 73,2 dan 103,2 kg gacha, ya’ni 30 kg ga ortadi. 15-17
yoshda absolyut mushak kuchi kam o’zgaradi, faqat 16-20 yoshlarda u katta
kishiga xos bo’lgan darajaga yetadi. 17-19 yoshli futbolchilarda asosiy kuch
miqdori tegishlicha 126; 136,3; 159,1 kg ga yetadi. Asosiy kuch
ko’rsatkichlarining o’rtacha yillik o’sishi futbolchilarda 12,3 kg ni tashkil etadi. 12
yoshdan 18 yoshgacha mushak kuchining o’sishini ko’rsatuvchi maksimal miqdor
tovon mushaklari bilan ifodalaniladi (2,5 marta). Yosh futbolchilarda tezlikni
rivojlantirish dinamikasi o’ziga xos xususiyatlarga ega. 7 yoshdan 12 yoshgacha
bo’lgan davrda harakatlar sur’ati tez o’sib boradi. Harakatlarning tezligi va
ixtiyoriy chastotasi, shuningdek, ularning maksimal sur’atini saqlab turish
qobiliyati 14-15 yoshlarga kelib, oxirgi natijaga yaqin bo’lgan qiymatga erishadi.
Futbolchilarning 60 m ga yugurishdagi natijalari 12-15 yosh orasida o’sib boradi,
15 yoshdan keyin esa ular bir oz barqarorlashadi, bu hol keyinchalik «tezlik
bar’eri»ning hosil bo’lishiga olib kelishi mumkin. Agar 60 m ga yugurishdagi
natijalar 11 yoshdan 18 yoshgacha 1,4 soniyaga yaxshilansa, 12 yoshdan 15
yoshgacha bo’lgan davrda u maksimal miqdori - 1,16 soniyani tashkil etadi.
Keyingi yillarda natijalar juda kam (0,24 soniya) yaxshilanib boradi. Bolalar va
o’smirlarning organizmi tezlik yuklamalariga yaxshi moslashadi. Shuning uchun 8
yoshdan 15 yoshgacha bo’lgan davr tezlikni va kuch sifatlarini rivojlantirish ham
yosh ortgan sari qat’iy oshib boradi. Ular 13 yoshdan 16 yoshgacha eng yuqori
darajada rivojlanadi. Bu davrlarda turgan joydan balandlikka sakrash natijalarining
6

yillik o’sish ko’rsatkichlari tegishlicha 3,7 va 6,2 sm ga tengdir. 11 yoshdan 19
yoshgacha bo’lgan davrda sakrash balandligi 24 sm ga ortadi. Bolalarda
chaqqonlikning yoshga qarab rivojlanishi 10 yoshgacha ancha jadal bo’ladi.
Keyingi yillarda chaqqonlik harakat apparati funkstional imkoniyatlarining qat’iy
ortishi hisobiga anchagina rivojlandi. Kichik maktab yoshi (7-11 yosh)
egiluvchanlikni rivojlantirish uchun eng qulay yoshdir. Xuddi shu yoshlarda
bo’g’imlardagi harakatchanlik bilan mushaklarning baquvvat bo’lishi o’rtasida
optimal nisbat kuzatiladi. Maksimal tezlikning 75% iga to’g’ri keladigan tezlik
bilan yugurish uzunligi bo’yicha aniqlanadigan chidamlilikning eng ko’p o’sishi
13-14 yoshlarda kuzatiladi, 15-16 yoshda chidamlilik kamayadi. Bu maksimal
tezlikning o’sishi va buning natijasida ish quvvatining ortishi bilan tushuntiriladi.
17 yoshda o’smirlarda chidamlilik yana ortadi. Shuni qayd qilish kerakki, jismoniy
mashqlar, jumladan, futbol bilan shug’ullanish ta’sirida yosh sportchilarda
jismoniy sifatlarning rivojlanishidagi biologik qonuniyatlar o’zgarmaydi. Faol
pedagogik ta’sir ularning ancha yuqori darajada rivojlanishiga yordam beradi.
1.2 Jismoniy siftalar va ularni rivojlantirish mohiyati.
Har bir kishi harakatlarni bajarishda muayyan imkoniyatlarga ega. Masalan, u
biror og’irlikdagi shtangani ko’tara oladi, qandaydir bir vaqt oralig’ida (3 daq., 2
daq., 30 sek., 4 daq. va hokazo) 1000 m masofani yugurib o’ta oladi. Bu
imkoniyatlar bir qator sifat va son xarakteristikalari jihatidan bir-biridan farq
qiladigan muayyan harakatlar bilan amalga oshiriladi. Masalan, sprintcha va
marafoncha yugurish organizmga sifat jihatidan boshqa-boshqa talablar qo’yadi,
turli xil jismoniy fazilatlarni namoyon etishni talab etadi. Kishi harakat qilish
imkoniyatlarining ba'zi bir sifatli tomonlarini kishining jismoniy (yoki harakat)
fazilatlari deb atash qabul qilingan. Odatda, kuchlilik, tezkorlik, chidamlilik,
chaqqonlik va egiluvchanlik asosiy jismoniy sifatlar deb qaraladi. Kishidagi
jismoniy fazilatlarning rivojlanganlik darajasi faqat kishi organlarining funksional
(fiziologik) imkoniyatlari bilan emas, balki psixik faktorlar, chunonchi, irodaviy
7

fazilatlar bilan ham belgilanadi. Bu holda irodaviy fazilatlar kishining o’z
funksional imkoniyatlaridan qanchalik foydalana olishini belgilaydi. Kuchlilikni
tarbiyalash. Tushunchaning ta'rifi. Kundalik nutqimizda «kuch» so’ziga turli xil
ma'no beradilar. Ilmiy tushuncha sifatida u iloji boricha aniq belgilangan bo’lishi
kerak. Buning uchun “kuch”ning quyidagi ma'nolarini birbiridan farq qilish lozim:
1) harakatning mexanik xarakteristikasi sifatidagi kuch («t massali jismga F kuch
ta'sir etadi...»); 2) kishining xususiyati, fazilati sifatidagi kuch (masalan, quyidagi
tekstda: «yosh o’sishi bilan kuch ham ortib boradi; 3) sport bilan
shug’ullanmaydiganlarga qaraganda sportchilar kuchliroq bo’ladilar...» va
hokazo). Birinchi ma'nodagi kuch harakatning boshqa xarakteristikalari bilan bir
qatorda mexanikaning o’rganish ob'ekti bo’lib xizmat qiladi. Ikkinchi ma'nodagisi
esa, jismoniy tarbiya nazariyasi, fiziologiya va antropologiyada tadqiqot mavzui
bo’ladi. Bundan buyon biz «kuch» deyadidan har ikki ma'noda ham foydalanamiz.
Agar tushunchalarni aralashtirib yuborish xavfi tug’ilsa, u holda harakatlantiruvchi
fazilat tariqasidagi kuchni ko’rsatish uchun kuch imkoniyatlari, kuch qobiliyati,
muskul kuchi ishlatiladi. Kishining kuchini tashqi qarshiliklarni muskul kuchi
yordamida yengish qobiliyatiga qarab aniqlash mumkin. Qarshiliklarni yenguvchi
ishlarda harakatlarga qarshi yo’naltirilgan kuchlarni, yon beruvchi ishlarda esa
harakat yo’nalishi bo’yicha ta'sir etuvchi kuchlarni qarshilik kuchi deb tushuniladi.
Ma'lumki, muskullar kuchni quyidagicha namoyon qilishlari mumkin: 1) o’z
uzunliklarini o’zgartirmay (statik, izometrik rejim); 2) o’z uzunliklarini
qisqartirib (qarshiliklarni yenguvchi, miometrik rejim); 3) uzayib (yon beruvchi,
pliometrik rejim) qarshiliklarni yenguvchi va ularga yon beruvchi rejimlarni
birlashtirib «dinamik rejim» deyiladi. Bu sharoitlarda kuchning maksimal
qiymatlari turlicha bo’lganligi uchun kuchning yuqoridagicha bo’lishini kuch
qobiliyatlari asosiy turlarining klassifikatsiyasi deb qabul qilish mumkin. Kuch
namoyon bo’lishi sharoitlariga kuchning bog’liq ekanligi. Harakat kuchi («ya'ni
harakatning bosimi yoki tortishi». — ( K.M.Mahkamjanov) ko`p jihatdan qarshilik
kuchlarining tabiati bilan belgilanadi. Insonning jismoniy fazilati sifatidagi
kuchning turlari. Aytilganlar asosida kuchlilik, qobiliyatlarini quyidagicha turlarga
8

bo’lish mumkin: 1. Kuchlilik qobiliyatlarining o’zi —statik rejim va sekin
harakatlar. 2. Tezkor — kuchlilik qobiliyatlari (dinamik kuch) — tez harakatlarda.
Tezkor — kuchlilik qobiliyatlari qarshiliklarni yenguvchi va yon beruvchi
(amortizatsion kuch) kuchlarga bo’linadi. Bundan buyon «kuchlilik
qobiliyatlarining o’zi» termini o’rniga qisqa — kishining kuchi, sportchining kuchi
degan terminni ishlatamiz. Lekin bunda gap kuchning statik va unga yaqin
sharoitda namoyon bo’lishi to’g’risida borayotganligini tushunamiz. Bu ma'nodagi
kuchni tarbiyalash metodikasi keyingi bo’limlarda yoritiladi. Kuch qobiliyatining
ko’rsatilgan turlari asosiy turlardir, biroq ular kuchning inson namoyon etadigan
xilma-xil turlarini to’la ifodalamaydi. Portlovchi kuch — qisqa vaqt ichida katta
miqdorda kuch namoyon qilish qobiliyati – muhim turlardan hisoblanadi. Muskul
kuchi va sportchining vazni. Turli vazndagi kishilarning kuchini taqqoslash uchun
nisbiy kuch deb ataladigan kuch tushunchasidan foydalaniladi. Nisbiy kuch
deganda o’z vaznining bir kilogramiga to’g’ri - keladigan kuch miqdori
tushuniladi. Kishi biror bir harakatda o’z og’irligidan qat'i nazar namoyon qilgan
kuchni ba'zan absolyut kuch deb ataydilar. Absolyut kuch, masalan, dinamometr
ko’rsatgichlari, ko’tarilgan shtanganing chegara darajadagi og’irligi va boshqalar
bilan xarakterlanishi mumkin. Mashq ko’rganlik darajasi taxminan bir xil, lekin
vazni har xil kishilarda vazni og’irlashib borishi bilan absolyut kuch ortadi, nisbiy
kuch esa kamayadi. Nisbiy kuchning kamayishining sababi shundaki, sportchinnng
vazni gavdasining hajmiga, ya'ni uning chiziqli o’lchamlarining kubiga
proportsional bo’ladi; kuch esa fiziologik ko’ndalang kesimning, ya'ni chiziqli
o’lchamlarning kvadratiga proportsionaldir. Binobarin, gavda o’lchamlari oshib
borishi bilan kishining vazni uning muskul kuchiga qaraganda tezroq ortib boradi.
Kuchni tarbiyalash metodikasining asoslari. Vazifa va vositalar. Kishining
jismoniy fazilati sifatida kuchni uzoq yil davomida tarbiyalash protsessidagi
umumiy vazifa kuchni har tomonlama rivojlantirish va turli xil harakat (sport,
mehnat va hokazo) faoliyatlarida uning yuksak darajada namoyon bo’lishini
ta'qiqlashdan iboratdir. Quyidagilar xususiy vazifalardir: - kuchlanishning asosiy
turlarini, ya'ni statik kuchlanish va dinamik kuchlanish, kuch talab kuchlanish va
9

tezkor kuch talab kuchlanish, qarshiliklarni yenguvchi kuchlanish va yon beruvchi
kuchlanish turlarini amalga oshirish qobiliyatini egallash hamda takomillashtirish;
- harakat apparatidagi barcha muskul guruhlarini kuch jihatdan garmonik holda
mustahkamlash; - xilma-xil sharoitlarda kuchdan ratsional foydalanish qobiliyatini
rivojlantirish. Shu bilan birga biror bir faoliyatdagi konkret sharoitga qarab, kuchni
ixtisoslab tarbiyalash yuzasidan o’ziga xos vazifalar hal qilinadi. Qarshiligi
oshirilgan mashqlar, ya'ni kuchni ko’paytiradigan mashqlar kuch tarbiyalash
vositasi bo’lib hisoblanadi. Qarshilikning tabiatiga qarab kuchni ko’paytiradigan
mashqlar ikki guruhga bo’linadi. (SH.T.Iseev).
1. Tashqi qarshiliklarni yengish bilan bajariladigan mashqlar. Odatda, tashqi
qarshilik sifatida quyidagilardan foydalaniladi: a) buyumlarning og’irligi, b)
sherigining qarshilik ko’rsatishi, v) elastik buyumlarning qarshiligi, g) tashqi muhit
qarshiligi (masalan, qalin qordan yugurish).
2. O’z vazni bilan og’irlashtirilib bajariladigan mashqlar. Shuningdek, o’z
vazni bilan og’irlashtirish tashqi buyumlarning og’irligi bilan to’ldiriladigan
mashqlardan ham foydalaniladi. Organizmga funksional ta'sir etish jihatidan
qarshilik paydo qiladigan faktorning mohiyati unchalik muhim emas. Kishi tosh
ko’taradimi, qum solingan qop ko’taradimi yoki o’z vaznidan og’irroq narsa
ko’taradimi — bari bir hamma hollarda ham organizmga bir xilda ta'sir ko’rsatiladi
(agar qarshilik miqdori bir xilda bo’lsa). Biroq xilma-xil mashqlar ba'zi bir o’ziga
xos xususiyatlarga ega. Kuch mashqlarining yuqorida keltirilgan klassifikatsiyasi
bilan bir qatorda, ularning saralab ta'sir etish darajasiga (umumiy va nisbatan
ma'lum bir joyga ta'sir etishiga) ko’ra, shuningdek, muskullarning ishlash rejimiga
ko’ra, statik (izometrik) va dinamik, faqat kuchlilik va tezkor-kuchlilik,
qarshiliklarni yenguvchi va yon beruvchi mashqlarga bo’linishini ham e'tiborga
olish kerak. Kuchni tarbiyalash, boshqa jismoniy sifatlarni tarbiyalashdagi kabi,
jismoniy tarbiyaning umumiy metodik printsiplariga muvofiq ravishda amalga
oshiriladi. Shu bilan birga quyidagi maxsus qoidalarga ham rioya qilish kerak.
Asosiy metodik yo’nalishlarni aniqlash shart-sharoitlari: Kuchni tarbiyalashda
qarshilik miqdorini tanlash — metodikaning asosiy masalalaridan biridir. Bu
10

masalani muskullarni turlicha kuchlantirib bajariladigan harakatlarning fiziologik
xususiyatlarini tushunganidagina hal qilish mumkin. Turli darajada zo’r berish
bilan bajariladigan harakatlarning fiziologik xususiyatlari muskul kuchini
maksimal darajada zo’r bermaslik yo’li bilan mashq qildirishga urinish nima uchun
samara bermasligini tushuntirib beradi. Agar kishi muskul kuchiga muntazam
ravishda anchagina zo’r bermasa, muskul kuchi o’smay qoladi, kuchlanish miqdori
juda kam bo’lganda esa, kuchning o’sish darajasi hatto kamayib ketishi ham
mumkin. Mashq ko’rmagan kishilarda ko’rsatayotgan zo’r berish miqdori
maksimal kuchning 20% idan kam bo’lsa, ularning kuchi kamaya boshlaydi.
Kuchlanish miqdori qanchalik kam bo’lsa, muskul kuchinnng kamayish protsessi
va muskullarning bo’shashish protsessi shunchalik tez sodir bo’ladi, Muskullari
anchagina kuchlanishga odatlanib qolgan sportchilar nisbatan katta og’irliklardan
foydalanganlarida ham, og’irliklar odatdagidan kam bo’lsa, kuch kamaya boshlashi
mumkin. Asosiy metodik yo’nalishlarning xarakteristikasi.
Maksimal darajada zo’r berishni turli yo’llar bilan hosil qilish mumkin:
1) chegaraga yaqin bo’lmagan og’irliklarni (qarshiliklarni) yengishni
chegara darajada ko’p marta takrorlash;
2) tashqi qarshilikni chegara darajada oshirish (dinamik va statik rejimda);
3) qarshiliklarni chegara darajada tezlik bilan yengish. Shunga muvofiq
kuchni tarbiyalash metodikasida bir necha yo’nalishlar mavjud. Chegaradan kam
og’irliklarni chegara miqdorda takrorlashdan foydalanish.
Yuqorida aytganimizdek, chegaradan kam og’irliklar bilan bajariladigan
harakatlar o’z fiziologik mexanizmlariga ko’ra chegara og’irliklar bilan
bajariladigan harakatlardan farq qiladi. Biroq kishi charchagan sari bu hol o’zgarib
boradi. Bitta XB namoyon etadigan kuchlanish pasayib ketadi. Mashqni bajarishda
ko’proq XB lardan foydalaniladi va oxirgi takrorlashlarda ularning soni
maksimumga qadar ortadi. Bunda effektiv razryadlar chastotasi ko’payib boradi va
ularning sinxronlashuvi ro’y beradi. Birinchi gallarda osonlikcha ko’tarish mumkin
bo’lgan og’irlik chegara og’irlikka yaqinlashib boradi va katta kuchli fiziologik
qo’zg’ovchiga aylanadi. Zo’r berish kontsentratsiyasi o’zgaradi. Natijada
11

fiziologik holat chegara zo’r berish vaqtidagiga o’xshab qoladi. Koordinatsiyaning
ko’p jihatlari bilan shunga o’xshab ketishi chegaradan kam og’irlikni «holdan
toyguncha» ko’p ko’tarish muskul kuchini trenirovka qiladigan ta'sir
ko’rsatishining asosiy sababidir. Og’irliklar bilan mashq qilayotganda keyingi
ko’tarishlardagi o’xshashlik yetakchi omil bo’lganligi uchun xuddi shu so’nggi
ko’tarishlarni bajarish foydaliroq ekani ayondir. Binobarin, bu holda mashqlarni
charchoq yaqqol sezilguncha, ya'ni «holdan toyguncha» bajarish shart.
Trenerlarning «Sportchi bunday mashklarni qurbi yetguncha bajarishi, undan so’ng
yana uch marta takrorlashi kerak» degan hazillari bejiz emas, albatta.
Mashg’ulotlar o’tkazish vaqti uzayishi bilan maksimal ogirliklarning afzalliklari
tobora aniq sezila boradi. Malakali sportchilarning trenirovkalarida chegaradan
kam og’irliklar bilan mashq qilish asosan qo’shimcha mashqlar sifatida ishlatiladi.
Bunda ularning ko’p vaqt olishini hisobga olib, odatda, faqat ma'lum bir joyga
ta'sir etadigan mashqlar qo’llaniladi. Bunday paytlarda ko’tarilgan og’irlikning
jami miqdori unchalik katta bo’lmaydi. Qarshilik miqdori odatda «katta» va
«o’rtacha katta»ga yaqin qilib belgilanadi. Kuchning rivojlanib borishiga qarab
qarshilik miqdori ham shunga yarasha o’zgarib boradi. Misol: o’quvchi qo’llarini
gimnastik skameykaga tirab yotgan holda bukadi va yoyadi. U bu harakatni 10—
12 marta bajara oladigan bo’lganda mashq faqat 4—7 marta bajarish mumkin
bo’ladigan qilib murakkablashtiriladi (masalan, qo’llarni polga tirab turib bukish
va rostlash, so’ngra shunnng o’zini oyoqlarni gimnastik skameykaga tirab bajarish
va boshqalar). Chegara og’irliklaridan va unga yaqin og’irliklardan foydadalanish
(dinamik rejimda). Bu metodik yo’nalish malakali sportchilar trenirovkasida asosiy
yo’nalishdir. Agar 30—40 yil muqaddam og’ir atletikachilar chegaradan ham
og’irlikdagi shtangani ko’p marta ko’tarishga alohida ahamiyat bergan bo’lsalar,
hozirgi vaqtda ko’tarish mumkin bo’lgan chegara og’irlik va unga yaqin og’irliklar
bilan mashq qilishga ko’proq e'tibor bermoqdalar. Bu ko’pgina boshqa sport turlari
uchun ham xarakterlidir. Masalan, balandlikka eng kuchli sakrovchilar, shtanga
bilan mashq qilganlarida, eng yuqori og’irlikka yaqin, og’irliklar bilan
shug’ullanadilar (K.M.Mahkamjanov). Malakali sportchilarning trenirovkasida bu
12

metodik yo’nalishning juda yaxshi natijalar berishi isbotlangan deb hisoblash
mumkin. Chegaraga yaqin va chegara og’irliklar bilan trenirovka qilishga o’tish
sportdagi natijalarniing ancha o’sishiga olib keldi. «Chegara og’irlik» tushunchasi
haqida bir-ikki og’iz gapirib o’tish lozim. Chegara og’irlik deganda (agar boshqa
alohida izohlab qo’yilmasa) trenirovka qilinadigan chegara og’irlik, ya'ni ortiqcha
emotsional xayajonsiz ko’tarish mumkin bo’lgan eng katta og’irlik tushuniladi.
Tegishli psixologik moslashish hisobiga bu og’irlikni ko’paytirish ham mumkin,
bu holda shu og’irlik haqiqatan ham chegara og’irlik bo’ladi, biroq tajriba
ko’rsatishicha, bunday og’irliklar bilan mashq qilishning foydasi kamroq. Kishi
bunday og’irliklar bilan mashq qilganda emotsional jihatdan charchaydi va
yuklamaning hajmi esa yetarli bo’lmaydi. Shuning uchun asosan emotsional
ortiqcha hayajonlanmay 1—2 marta, ko’pi bilan 3 marta ko’tarish mumkin (bu
og’irlik odatda maksimal og’irlikdan 10—15% kam) bo’lgan chegara va chegaraga
yaqin og’irliklar bilan trenirovka qilinadi. Trenirovka qilinadigan chegara
og’irlikdan, katta og’irliklardan juda kam foydalaniladi; ko’p hollarda 7—14
kunda bir marta. Lekin bunda individual farqlar bo’ladi. Trenirovka qilinadigan
chegara og’irlik va sportchining eng yaxshi natijasi o’rtasidagi individual farq ham
ancha katta bo’ladi; odatda yengil vaznli sportchilarda bu farq kam, og’ir
vaznlilarda esa ko’p bo’ladi. Kuch mashqlarini bajarishdagi ba'zi talablar. Nafas
olish kuch mashqlarini bajarish vaqtida maxsus tartibda bo’lishi kerak. Ma'lumki,
kishi faqat zo’riqqandagina, nafas chiqarish muskullari, tovush yo’li yopiq holatda
kuchlangandagina chegara kuchlanish mumkin. Zo’riqish kuch ko’rsatkichlarini
oshiradi. Kuch mashqlarnni bajarishda ko’ngilsiz hodisalarning oldini olish uchun
bir necha asosiy qoidalarga rioya qilish kerak:
1) faqat zarur bo’lgan hollarda, ya'ni qisqa vaqtli maksimal kuchlanish
vaqtidagina zo’riqishga yo’l qo’yish mumkin. Yangi shug’ullanuvchilar sharoit
talab qilmagan vaqtlarda ham (masalan, kam kuchlanishli mashqlarni takror
bajarish vaqtida) nafas olishni to’xtatib qoladilar;
2) yangi shug’ullanuvchilarga chegara va chegaraga yaqin kuchlanishli
mashqlarni ko’p bermaslik kerak;
13

3) kuch mashqlarini bajarishdan oldin maksimal darajada chuqur nafas
olmaslik kerak, chunki bu ko’krak qafasidagi bosimni va zo’riqish vaqtida
bo’ladigan o’zgarishlarni oshirib yuboradi;
4) tovush naychalari oralig’i toraygan vaqtda nafas chiqarishdagi kuch
ko’rsatgichlari ham zo’riqishdagi kabi bo’lganligi uchun, nafasni to’xtatmay
chiqara turib maksimal zo’r berish mumkin;
5) yangi shug’ullanuvchilar mashqning o’rtalarida, jumladan shtanga
ko’krakda turgan vaqtda (nafas olishning bunday rejimda bo’lishi qandaydir vaqt
oralig’ida mashq bajarishni qiyinlashtirib qo’yishiga qaramasdan), nafas olish va
nafas chiqarishlarini talab etish kerak.
Malakali sportchilar faqat bir marta — shtangani ko’krakka ko’tarishdan
oldin o’rtacha miqdorda nafas olishlari mumkin. Shtangani sekin jim qilgan
vaqtdagina shok holati paydo bo’lishi mumkinligini e'tiborga olib, hatto eng katta
og’irliklarni ham tez ko’tarishga erishish lozim. Shtangani jim qilish vaqtida
bo’yin muskullarining (jumladan, to’sh-o’mrovso’rgichsimon o’simta
muskullarining) uyqu arteriyalarini haddan tashqari qattiq siqib qo’yishi shok
holatining paydo bo’lishiga sabab bo’lishi mumkin. Buning oldini olish uchun
shtangani itarish vaqtida iyakni pastga tushirmaslik kerak. Airim mashg’ulotlarda
va mashg’ulot sistemasida kuch mashqlarining tutgan o’rni va ulardan foydalanish
tartibi. Ayrim mashg’ulotlardagi kuch mashqlari. Agar kuch mashqlaridan
mashg’ulot asosiy qisdaqing boshlarida foydalanilsa, ularning samaradorligi
ko’proq bo’ladi. Bunday holda ular markaziy nerv sistemasining optimal,— yangi
(charchamagan) holatida bajariladi. Natijada nervkoordinatsion munosabatlarning
hosil bo’lishi va takomillashuvi tezlashadi, bu esa muskul kuchining ortishini
ta'daqlaydi. To’g’ri, bunga har doim erishib bo’lmaydi, chunki mashg’ulotlarda
kuchni tarbiyalashdan boshqa vazifalarni ham bajarishga to’g’ri keladi. Kuch
mashqlarini bajarish, tabiiyki, kishida charchash holatini keltirib chiqaradi, bu esa
tezkorlikni tarbiyalash, texnikani takomillashtirish yuzasidan olib boriladigan
keyingi ishlarning muvaffaqiyatli bajarilishiga salbiy ta'sir etadi. Shuning uchun
ayrim vaqtlarda bu masalada yon berib, kuch mashqlarini dars asosiy qisdaqing
14

oxiriga ko’chirishga to’g’ri keladi; bunda bu mashqlar shug’ullanuvchilar
organizmiga kamroq ta'sir ko’rsatdi. Jumladan, kuch muhim ahamiyatga ega bo’lsa
ham, lekin yetakchi rol o’ynamaydigan, texnik jihatidan murakkab sport turlarida
(sport o’yinlari, konkida figurali uchish va boshqaar) ko’pincha shunday qilinadi.
Kuch mashqlarining hozirgi zamon metodikasi uchun mashqlar orasidagi dam
olish vaqty ortgani xarakterlidir. Masalan, jahondagi eng kuchli shtangachilar 1996
—1997 yillarda 2—2,5 soat mashq qilgan bo’lsalar, 1991—1992 yillarda
shtangani necha marta ko’tarishni ilgarigicha qoldirib, 3—3,5 soat mashq
qilgandir. Shtangani har bir ko’tarish oraliqidagi dam olish vaqtini oshirib borish,
ishchanlik qobiliyatini va markaziy nerv sistemasining qo’zg’aluvchanligini
unchalik kamaytirmay turib, shtangani ko’tarib ko’rishga urinib ko’rishni
ko’paytirishga imkon beradi. Ko’pincha dam olish intervallari 2—3,5 daq, bo’ladi,
ba'zan eng katta og’irliklar bilan ishlashda esa 4—6 daq. gacha yetadi. To’g’ri,
dam olish vaqtining bunchalik ko’p bo’lishi ham kuchni to’la tiklash uchun yetarli
emas. Kuchni to’la tiklash uchun esa (gaz almashuv ma'lumotlariga va boshqa
ko’rsatgichlarga asosan), chegara og’irliklar ko’tarishda 10—15 daq. dan ko’p vaqt
kerakdir. Agar mashg’ulotning davom etishini oshirish maqsadga muvofiq
bo’lmasa (masalan, asosiy ish bilan yoki o’qish bilan band bo’lganligi uchun),
kuch mashqlarini seriyalarga birlashtirish mumkin. Bunda seriyalar ichida nisbatan
qisqa muddatli dam olish intervallari bo’lib, seriyalar oralig’ida esa dam olish
intervallari oshiriladi (5—7 daq. gacha). Mashg’ulotlarga chegaraga yaqin
og’irliklar hamda chegaradan kam og’irliklar qo’shilgan bo’lsa, dastlab chegaraga
yaqin og’irliklardan foydalanish kerak. Odatda trenirovka qilinadigan asosiy
og’irlikni ko’tarishdan oldin, yengilroq og’irliklar bir necha marta ko’tariladi.
Og’irliklar bilan bajariladigan bu ishlar vazifalariga xizmat qilishi va
shug’ullanuvchilarni charchatib qo’ymasligi kerak. Maksimal og’irliklardan
foydalanganda shtangani har bir ko’tarish oralig’idagi intervallarning ko’p
bo’lishiga qaramasdan, shug’ullanuvchilar nisbatan tez charchaydilar. Bunday
paytlarda yuklama hajmidan oshirish uchun, jumladan, og’irlikni qavatlash va
og’irlikni to’lqinsimon almashlash usullaridan foydalaniladi.
15

II.Bob.Yosh futbolchilarda jismoniy sifatlarni rivojlantirishning uslublari.
2.1 Yosh futbolchilarda kuch va jismoniy sifatlarni rivojlantirishning
uslublari.
Yosh futbolchilar bilan ishlashdagi dastlabki tayyorgarlik bosqichida
ularning har tomonlama jismoniy tayyorgarlikni egallashiga, sog’lig’ini
mustahkamlash va mutanosib rivojlanishiga, xilma-xil ko’nikma va malakalarni
egallab olishiga, futbol o’yini texnikasi va taktikasining boshlang’ich
asoslarini o’rganishiga qaratilgan vositalar kompleksidan foydalanish maqsadga
muvofiqdir. Jismoniy tayyorgarlikning bu vaqtdagi vazifasi, avvalo, yosh
futbolchilarning harakat funkstiyalarini (kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik
va epchillik), shuningdek o’z harakatlarini vaqt oralig’ida (havoda va
mushaklarning zo’r berishi darajasiga ko’ra boshqara bilish harakat funkstiyasining
asosiy komponentlaridir) shakllantirishdan iborat bo’ladi. Harakatlar tezligini
tarbiyalashga katta e’tibor berish kerak. Chunki bolalik va o’smirlik yoshida ana
shu eng muhim jismoniy sifatni tarbiyalash uchun keng imkoniyatdar mavjuddir.
Shuni qayd qilish kerakki, dastlabki tayyorgarlik va boshlang’ich sport
ixtisoslashuvi bosqichlarida tezkorlik chaqqonlik bilan mustahkam bog’liq
ravishda tarbiyalanadi, bu esa siljishning (bir joydan ikkinchi joyga o’tishning)
rastional texnikasini muvaffaqiyatli egallab olish uchun zarur asos yaratadi. 8-12
yoshlar oralig’ida yugurishdagi maksimal tezlikning anchagina ortishi harakatlar
tezligining tabiiy o’sishi bilan bog’liq. 12-14 yoshda esa tezlik asosan tezlik-kuch
sifatlarining va mushak kuchining o’sib borishi tufayli ortadi. Shuning uchun
tezkorlikni rivojlantirishda yugurish sur’ati va katta mushak kuchini talab etadigan
harakatlar chastotasini maksimal ravishda oshirishga harakat qilish kerak. Bunda
tabiiy harakatlarga ko’proq o’rmn berish lozim. O’yin, musobaqa formasida
bajariladigap sport o’yiilari va harakatli o’yinlar, mashqlar ham juda katta yordam
ko’rsatishi mumkin. O’yin mashqlarini bajarish yosh futbolchilarni g’alabaga
erishish uchun maksimal kuch sarflashga majbur etadi. O’yin materiali
mashg’ulotdagi umumiy vaqtning 50% chasini egallashi kerak. Har bir mashq
16

qisqa vaqt ichida (10-15 soniya) bir necha seriyali usulda bajariladi, dam olish
intervali 10-15 m bo’ladi. Maksimal tezlik bilan qayta yugurish muhim ahamiyatga
ega, bu 20 m gacha masofada estafeta usulida bajariladi. Mashg’ulotlarga
estafetalardan tashqari 10-15 m ga yugurish bo’yicha nazorat mashqlarini kiritish
ham tavsiya etiladi. Murakkab harakat reakstiyasini va harakatlar chastotasini
rivojlantirish uchun turli sport holatidan yuguriladigan tezkorlik mashqlaridan
keng foydalanish kerak. Bu mashqlar turli xil ko’ruv signallariga binoan, yugurish
yo’nalishini o’zgartirib bajariladi. Bu esa o’yin jarayonida vujudga keladigan
murakkab vaziyatlarni modellashtirib, signallarning har biriga javob harakatlari
bilan reakstiya ko’rsatish imkonini beradi. Boshlang’ich sport ixtisoslashuvi
bosqichida keng ko’lamdagi o’yinlar, o’yin mashqlarini qo’llashdan tashqari,
asosiy jismoniy tayyorgarlik mashqlari komplekslaridan foydalanish mumkin. Bu
har tomonlama jismoniy tayyorgarlikning mustahkam bazasini yaratish uchun
qulay shart-sharoitni yuzaga keltiradi. Ko’prok tezkorlikni rivojlantirishga
qaratilgan komplekslarni darsning asosiy qismi boshlarida qo’llash kerak, shundan
so’ng bu sifatni takomillashtirishga yordam beruvchi o’yinlardan foydalanish
lozim. Kuch talab qiluvchi tegishli o’yinlar va o’yin mashqlari kompleksiga,
shuningdek, chidamlilik ko’rsatishni talab etadigan o’yinlar komplekslariga ancha
kam vaqt ajratiladi. Ular tegishlicha darsning o’rtasida va oxirida o’tkaziladi.
O’yinlar va maxsus tayyorgarlik mashqlari komplekslarini o’z ichiga oluvchi
vositalarning rang-barangligi bolalar va o’smirlarning umumiy jismoniy
tayyorgarligini yaxshiroq takomillashtirishga va uning zamirida ularning asosiy
jismoniy sifatlarini maxsus ravishda rivojlantirishga yordam beradi. Jiddiy
mashg’ulot qilish va takomillashish bosqichida tezkorlikni rivojlantirishga katta
e’tibor beriladi, chunki tezkorlikni oshirish ancha murakkab ish. Tezkorlikning
erishilgan darajada vaqtidan ilgari barqarorlashib qolishidan qutulish uchun
maksimal tezlikda takroriy yugurish bilan bir qatorda tezlik-kuch, shaxsiy kuch
mashqlaridan keng foydalanish, ya’ni yugurish tezligini, asosan, dinamik kuch
hisobiga oshirish kerak. Kuchni tezlik bilan namoyon qilish qobilyatini
tarbiyalashda dinamik zo’r berish uslubini qo’llash maqsadga muvofiqdir, bunda
17

yengil yukni maksimal tezlikda boshqa joyga ko’chirish yo’li bilan haddan tashqari
zo’r berishga erishiladi. Juda ham jadallik bilan bajariladigan mashg’ulot kuchli
vositadir. Shuning uchun maksimal tezlikni rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni
tez-tez, lekin kichikroq hajmda o’tkazib turish lozim. Harakatlar tezligini
oshirishga qaratilgan mashqlar me’yorini to’g’ri belgilash, mashqlarning tezligini
pasaytirmay, necha marta takrorlanishini, shuningdek, imkon chegarasi yoki unga
yaqin tezlikni pasaytirmay bajariladigan uzluksiz mashg’ulot ishlarining qancha
davom etishini hisobga olish uchun zarur. Tezkorlikni rivojlantirishga qaratilgan
mashqlar yosh futbolchining sub’ektiv sezgilari, charchaganlikning tashqi belgilari
yoki sekundomer ko’rsatkichlari harakat tezligining pasayganligidan dalolat
bergan vaqtda to’xtatiladi. Bu pasayish mazkur mashg’ulotda tezkorlikni
rivojlantirish ustida olib borilayotgan ishlarni to’xtatish uchun birinchi signal
(«yetarlilik mezoni») bo’lib xizmat qiladi. Maksimal tezlik bilan bajarish mumkin
bo’lgan mashqlar tezkorlikni rivojlantirish vositalari sifatida qo’llaniladi. Birinchi
navbatda, uch guruh mashqlari: umumiy rivojlantiruvchi (tezlikni rivojlantirishga
yo’naltirilgan), o’z sport turlaridagi maxsus mashqlar va boshqa sport turlaridagi
mashqlar qo’llaniladi (N.G. Ozolin, 1970). Bunda hech bo’lmaganda uchta talabni
hisobga olish lozim:
1.Mashqlar oxirgi tezlikda bajarilishi kerak.
2. Mashqlar shug’ullanuvchilar tomonidan shunchalik yaxshi o’zlashtirilgan
bo’lishi kerakki, harakat vaqtida harakatni bajarish usuliga emas, balki uni
bajarish tezligiga zo’r berilsin.
3. Mashqning davom etishi (yoki masofaning uzinligi) shunday bo’lishi
kerakki, mashqni bajarish oxiriga kelib tezlik charchash natijasida pasaymasin.
Kuchni oshirish xususiyatlari. Dastlabki tayyorgarlik va boshlang’ich sport
ixtisoslashuvi bosqichlarida kuchni oshirishda asosiy e’tibor butun harakat
apparatidagi mushaklarni mustahkamlashga qaratilishi kerak. Shuni hisobga olish
lozim, tabiiy o’sish jarayonida bolalarda qorin mushaklari, tananing qiyshiq
mushaklari, qo’lning uzoqlashtiruvchi mushaklari, sonning serbar mushagi,
oyoqning yaqinlashtiruvchi mushaklari, odatda, uncha yaxshi rivojlanmagan
18

bo’ladi. Bolalarning kuch imkoniyatlari oz bo’lganligi uchun ularda kuchlilikni
tarbiyalashni juda ehtiyotkorlik bilan, asosan, dinamik xarakterdagi qisqa vaqtli
zo’r berishdan foydalanib olib borish kerak. Kuchni oshirishga oid mashqlar
minimal zo’riqish bilan bajarilishi lozimki, bunda bor kuchni yig’ish, shuningdek,
uzoq davom etadigan anchagina zo’riqish istisno qilinadi. Futbolchilar bilan olib
boriladigan mashg’ulotlarda, asosan, kamroq yuk bilan katta tezlikda bajariladigan
mashqlar qo’llaniladi. 9-11 yoshli bolalar shaxsiy og’irligining 30% iga, 12-13
yoshli o’smirlar esa gavda og’irligining 50% iga teng bo’lgan og’irlik bilan
bajariladigan mashqlarni qo’llashlari mumkin. Boshlang’ich sport tayyorgarligi
bosqichida kuchni oshirish uchun mashqlarning tayyorlik komplekslarini qo’llash
maqsadga muvofiqdir. Jiddiy mashg’ulot qilish bosqichida butun harakat
apparatining mushak guruhlarini rivojlantirishga qaratilgan kuch mashqlaridan
keng foydalaniladi. Shu bilan birga, ayrim mushaklar guruhiga (rivojlanib
boruvchi kuchning quvvati, asosan, shularga bog’liq bo’ladi) alohida ta’sir
ko’rsatishga imkon beruvchi mashq1ar ham qo’llaniladi. Jumladan, nerv-mushak
kuchlanishlarining tuzilishi va xarakteriga ko’ra futbolning butunlay ta’siriga
o’xshash mashqlar (tutash uslub), shuningdek, asosiy yuklama tushadigan
muskullar guruhini rivojlantirishga qaratilgan mashkdar alohida ta’sir ko’rsatishga
imkon beruvchi mashqlar hisoblanadi. Barcha harakat apparatining mushaklar
guruhini, shuningdek, ayrim mushaklar guruhini (futbolchilar tomonidan
ko’rsatiladigan kuchning samaraliligi, asosan, shularga bog’liq bo’ladi)
rivojlantirish uchun ko’proq dinamik kuch mashqlaridan foydalaniladi, bular ikki
guruhga: shaxsiy kuch guruhiga bo’linadi. Yosh futbolchilarning kuch
imkoniyatlari umumiy darajasini oshirish uchun ko’proq takroriy zo’r berish uslubi
qo’llaniladi. Bu uslubda mushakning nisbatan ko’p ishlashi modda almashinuvini
anchagina yaxshilaydi. Trofik jarayonlarning faollashuvi o’smirlar kuchining
o’sishiga ijobiy ta’sir etadi. Bundan tashqari, takroriy zo’riqish uslubidan
foydadanganda, haddan tashqari kuch sarflash ehtimoli kamayadi. 13-16 yoshda
og’irliklar bilan ishlashda maksimal darajada zo’riqishga yo’l qo’yilmaydi.
Shuning uchun og’ir jismning optimal vaznini aniqlashda yosh futbolchining
19

maksimal imkoniyatlarini emas, balki uning shaxsiy og’irligini e’tiborga olish
kerak. Og’irliklar bilan bajariladigan mashqlardan tashqari, mashg’ulotlarda
juftjuft bo’lib va guruhli ravishda qarshilik ko’rsatib bajariladigan mashqlardan,
snaryadda ijro etiladigan gimnastikadan, harakatli o’yinlar va hokazolardan
foydalaniladi. Kuchni oshirishga oid u yoki bu mashqning murakkabligi har bir
alohida holda shug’ullanuvchilarning yoshi va tayyorgarligiga qarab belgilanadi.
Sport tayyorgarligi bosqichida 17-18 yoshli futbolchilar bilan olib boriladigan
mashg’ulotlarda asosiy yuklama tushadigan mushaklar guruhini rivojlantirishga
katta e’tibor beriladi. Turgan gapki, bunda sportchining butun gavda mushaklarini
mustahkamlash borasidagi ishlar to’xtatilmaydi. Katta yoshdagi o’smirlarda asosiy
mushak guruhlarining kuchini tarbiyalash ba’zi bir xususiyatlarga ega. Bu
maqsadda turli xil dinamik kuch mashqlari qo’llaniladi. Samarali tezlik-kuch
mashqlaridan biri orqa bilan sakrash deb ataladigan sakrash (75-100 sm
balandlikdan) bo’lib, bu mashqni dastlab chuqurlikka sakrab ko’rilgandan keyin
bajariladi. Shuningdek, shaxsiy-kuch mashqlari: gimnastika snaryadlarida
bajariladigan mashqlar, akrobatika mashqlari, sherigi bilan birga cho’qqayish,
anchagina og’ir shtanga bilan nisbatan sekin bajariladigan mashqlardan ham
foydalanish mumkin. Shtanga bilan bajariladigan mashqlarni shunday tanlash
kerakki, ular mushak kuchini hamda ularning qisqarish tezligini mushaklarning
futbol o’yinida namoyon qilinadigan kuchlanish strukturasi, xarakteri va
miqdoriga muvofiq ravishda rivojlantirishga yordam beradigan bo’lsin. Kuchni
rivojlantirish mashqlaridagi og’irliklar miqdorini yaxshisi gavda og’irligiga va
mashqni bir marta bajarganda necha marta takrorlashga nisbatan friz hisobida
belgilash kerak. Bunda V.M.Zastiorskiy tomonidan tavsiya qilingan quyidagi
shartli belgilarga amal qilish mumkin. Takroriy zo’riqish uslubida katta va o’rtacha
katta qarshiliklar bilan bajariladigan mashqlardan foydalaniladi. Agar yosh
futbolchining kuchi mashg’ulotdar jarayonida harakatlarni 8-12 martadan ko’proq
bajara oladigan darajada ortsa, mashqlarni 4-7 marta bajarishga imkon beradigan
darajaga qadar murakkablashtirish lozim. Kuchni tarbiyalashda mashqni bir
urinishda 50 tagacha takrorlash tavsiya etilmaydi. Bunchalik ko’p takrorlashlar
20

faqat chidamlilikni tarbiyalashda maqsadga muvofiqdir. Chidamlilikni tarbiyalash
xususiyatlari. Yosh futbolchilarda chidamlilikni tarbiyalashga 12-15 yoshdan
boshlab kirishish maqsadga muvofiqdir. Bu yoshga kelib o’smirning anatomik va
fiziologik jihatdan shakllanishi tugalanadi va uning harakat faolligining oshishi
chidamlilikni ko’proq rivojlantirish imkonini beradi. Umumiy chadamlilikni
tarbiyalash. Boshlang’ich ta’lim bosqichida umumiy chidamlilikni tarbiyalashga
ko’proq e’tibor beriladi. Umumiy chidamlilikni tarbiyalash uslublari turli
sportchmlar uchun umumiy bo’lib, ularni tanlash futbolchilarniig ixtisoslashuvi,
malakasi va iidividual xususiyatlariga bog’liq emas. Uzoq masofaga lo’killab
yugurish, shuningdek, sportning stiklik turlari: suzish, chang’ida yugurish va
boshqalar umumiy chidamlilikni tarbiyalashning asosiy vositasidir. 11-12 yoshli
futbolchilar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlarda umumiy chidamlilikka
tarbiyalashning asosiy vositasi uzoq masofaga asta-sekin yugurishdir. Yugurish
vaqti tomir urish tezligi minutiga 140-150 marta bo’lgan holda asta-sekin 10
daqiqadan 30 daqiqagacha oshiriladi. Mashg’ulotning bu uslubi bir me’yorli uslub
deb ataladi. U bir qator afzalliklarga ega: birinchidan, organizmdagi barcha
tizimlarning uyg’un va asta-sekin moyillik bilan ishlashiga qulay sharoitlar
yaratiladi; ikkinchidan, ortiqcha mashg’ulot qilish ehtimoli kamayadi.
21

2.2 Futbolchilarning maydondagi harakatlariga tasnifi.
Futboldagi yangi va samarali usullarining paydo bo’lishi futbolchilarning
harakatlari yuksak darajada bo’lishini talab etmoqda. Har bir futbolchi bir o’yin
davomida jamoasining g’alaba qozonishi uchun ko’pgina harakatlar bajarishadi.
Mutaxassislar futbol o’ynash uchun kamida uchta muhim qobiliyatga ega
bo’lishlikni ta’kidlashadi. Ya’ni bu, jismonan rivojlangan, o’yin texnikasini
egallagan va maydonda o’zini yaxshi tuta oladigan bo’lishlari kerak. Ko’pgina
futbol mutaxassislari R.A.Akramov, M.A.Godik, Yu.N.Lopachev, G.M.Sergeev,
I.A. Koshbaxtiev, A.I. Talipjanovlar o’z ishlarida futbolchining o’yindagi to’p
bilan, to’psiz va o’yindagi boshqa xolat xarakatlarini tekshirishgan, ilmiy tadqiqot
ishlari olib borishgan. Bizga shu narsalar ma’lumki, futbolchining maydondagi
asosiy xarkatlariga: yurish,yugurish, tup bilan yurish, tup bilan yugurish,
sakrashlar, tupga zarba berish, tupni tuxtatish, tupni en chiziqdan tashlash, fintlar,
podkat tashlash va raqib bilan tup uchun kurashish xarkatlari kiradi. Bundan
ko’rinib turibdiki, futbol mutaxasislari (o’z tadqiqot ishlarida) futbolchilarining
yuqorida ta’kidlangan xarkatlarini o’rganishgan va ularni takomil-lashtirish
kerakligini izoxlab o’tishgan. Futbol mutaxasisi Yu.M. Arestov futbolchining
maydondagi asosiy xarkati bu yugurishidir deb ta’kidlangan edi. U o’z
tadqiqotlarida futbolchilarning yugurish xarakatlarida, ya’ni futbolchilar o’yindagi
to’p bilan yugurishlari, to’psiz yugurishlari, futbolchilar tomonidan 912 km bosib
o’tishini va bu kursatkich keyinchalik 12-14 km ga etishini e’tirof etgan. Xaqiqatan
xam bu ko’rsatkichni o’sishini biz xozirgi futbolimizda ko’rishimiz mumkin.Bo’lib
o’tgan jaxon chempionatlarida ko’pgina futbol mutaxasislari futbolchilarning bir
o’yindagi xar qanday xolatdagi yugurishlarini kuzatishgan. Bunda ular
futbolchining sekin yugurishi va tezkor yugurishi, maksimal tez yugurishi va to’p
bilan yugurishini o’rganishgan. Futbol o’yinida futbolchilarning asosiy
xarakatlaridan bir to’p bilan muomalada bo’lishi, ya’ni to’p bilan xarakatlanishidir.
Unda futbolchilar to’pga zarba berish, bosh va oyoq bilan maydondagi aldamchi
xarakatlari, raqibi bilan to’p uchun kurashishi, to’pni olib yurish va to’pni
to’xtatish xarkatlarini bajarishadi. N.M.Lyukshinov (34) o’zining tadqiqot ishlarida
22

futbolchining bir o’yindagi to’p bilan xarakatlarini kuzatgan. Uning kuzatishicha
futbolchining to’pga zarba berishi 37,6% ni, raqibi bilan to’p bilan uchun kurash
va fintlar 20,8%, tupni olib yurish 17,7% ni va to’pni tuxtatishlar 23,9% ni tashkil
etishini ko’rsatgan. Tupga zarba berishda 83,4% - oyoqda, 16,6% bosh bilan
berilar ekan. Shulardan futbolchilar tomonidan oyoqda beriladigan zarbalarning
oyoq qobirg’asining ichki qismi bilan 26,5% oyoq yuzasining yon qisim bilan
30,3% eng ko’p zarbalar berilar ekan. Raqib jamoasining darvozasiga to’p
yo’llash, xar bir jamoa futbolchilarining asosiy maqsadidir. Futbolchialr tomondan
darvoza tomon yo’llangan zarbalarning oyoqning qaysi qismida samarali
bajarilishini M.S. Brilnning ishlaridan bilib olishimiz mumkin. Bu jadvaldan shuni
kurishimiz mumkinki,darvoza tomon to’g’ri,aniq gol bilan tugallangan zarbalar
oyoq qobirg’asining o’rta qismi bilan yo’naltirilgan. O’yin davomida futbolchilar
tomonidan bajariladigan yana bir xarakatlar – bu sakrashlar va aylanma
xarkatlardir.Xavodagi to’p uchun kurashishda ko’pincha futbolchilar bosh bilan,
darvozabon esa qo’l bilan sakrab to’pga egalik qilishadi. Aylanma xarakatlarini esa
futbolchilar aldamchi xarakatlar, akrobatik xarakatlar,ya’ni o’yin sharoitiga qarab
bunday xarkatlarni bajarishadi. Bunday xarakatlar futbolda deyarli xali uncha
o’rganilmagan. Vengriyalik futbol mutaxassisi A.Chanadining e’tiroficha, futbol
texnikasining o’z chegaralari bor. U hamma narsani hal qilmaydi, lekin usiz xech
bir yutuqqa erishib bo’lmaydi. Texnik usullar bu futbol o’yini vujudga keltirish
natijasi demakdir. Yuksak futbol natijalariga erishish ko’p jixatdan futbolchining
an shu xilma xil vositalarni qanchalik to’liq bilishsa, raqib jamoa o’yinchilarni
qarshilik ko’rsatayotgan, ko’pincha charchoq ortib borayotgan sharoitda o’yin
faoliyatidagi turli holatlarda ularni qanchalik maxorat bilan, samarali qo’llanishga
bog’liq. O’yin taraqqiyotining yuz yildan ortiq tarixi mobaynida futbol
texnikasida muayyan o’zgarishlar bo’ldi. Bu taraqqiytning asosiy yo’nalishlari
quyidagilardan iborat: boshning chakka qismi va orqasi bilan zarba berish, to’pni
boldir bilan to’xtatish singari noratsional usullarni qo’llash ancha kamayib ketdi.
Yangi rivojlangan texnikalar, oyoq yuzi bilan zarba berish, to’pni son va ko’krakda
to’xtatishlar, aldash harakatlaridan foydalanish samarasi oshdi. Hozirgi futboldagi
23

texnik usullar o’yin harakatlari tezligi va aniqligini oshirish uchun kuchdan
etarlicha tejab foydalanish imkonini beradigan, biomexanika nuqtai nazaridan
maqbul harakat sistemasi bilan xarakterlanadi. Futbol texnikasini o’zlashtirib
olishdagi qiyinchiliklar, aftidan, shu bilan izohlanadiki, bunda to’pni oyoq va bosh
bilan o’ynatish zaruriyati, buning ustiga raqib bilan qattiq olishish zarurati
tug’iladi. Mutaxassislar o’yin davomida futbolchi to’p bilan 50 martadan 100
martagacha uchrashishni xisoblab chiqadilar. Ammo bundan qisqa vaqt davomida
(o’rtacha 2-3 min) tunga ega bo’lish bilan o’yin vaziyatdagi texnik priyomlarni
bajarishni hajmi, turli-tumanligi, samaraligi, tezkorligi katta malakani talab etadi.
Maydon o’yinchisining to’p egallash texnikasiga quyidagi gruppadagi usullar
kiradi: oyoqda beriladigan zarbalar (6 usul), boshda beriladigan zarbalar (2 usul),
to’pni oyoqda to’xtatish (6 usul), gavda bilan to’xtatish (2 usul), oyoq bilan
qilinadigan fintlar (4 usul), bosh bilan qilinadigan fintlar (3 usul). O’yin vaqtida
qaysi texnik priyom qancha miqtorda ijro etilishi futbolchilarning o’yindagi
funktsiyalariga bog’liq. Texnik usullarni ijro etish sifat esa maydon o’yinchilarning
xammasida yuksak darajada bo’lishi kerak. Futbol o’yinlarida asosiy texnik
harakat bu to’pga zarba beri va to’pni uzatish texnikasidir. To’pga oyoq bilan va
kala bilan turli usullarda zarba beriladi. To’pga oyoq bilan zarba berish oyoq
kaftining ichki tomoni bilan, oyoq uchi bilan, tovon bilan bajariladi. Oyoq
yuzasining o’rta qismi bilan to’pni tepish futbol-chilarning darvozaga va uzoq
masofaga to’pni zarb bilan eng kuchli zarba berish usulidir. Buni bajarilish
texnikasi quyidagicha: mo’ljal va to’pga nisbatan yugurish bir chiziq yo’nalishda
bo’ladi. Oyoq va tebranish harakati oyoq oldi, hamda orqa qismi bilan bajariladi.
Tayanish tovondan boshlanadi. To’pni va tizza bo’g’imini birlashtiradigan shartli
chiziq o’qi tepish vaqtida qat’iy tik xolatida katta bo’lish zarbini juda aniq va
kuchli bajarish imkonini beradi
24

2.3 Jismoniy sifatlarni rivojlantirish natijalari.
Jismoniy tayyorgarlik o’quv-trenirovka jarayonining muhim bo’limi
hisoblanadi. Jismoniy tayyorgarlik organizmning funksional imkoniyatlari umumiy
darajasini oshirish, har tomonlama jismoniy rivojlantirish, sog’liqni
mustahkamlash bilan uzviy bog’liq bo’lgan jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalash
jarayonidir. Jismoniy tayyorgarlik umumiy va maxsus tayyorgarlikka bo’linadi.
O’quv-trenirovka ishida umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik vazifalari uzviy
bog’liqdir. Futbolchilarning umumiy jismoniy tayyorgarlik jismoniy qobiliyatlarini
har tomonlama tarbiyalash, umumiy ish qobiliyatini oshirish vazifalarini hal qiladi.
Umumrivojlantiruvchi mashqlar va shug’ullanuvchilar organizmiga umumiy ta'sir
ko’rsatuvchi sportning boshqa turlaridan olingan mashqlar bunda asosiy vosita
sifatida qo’llaniladi. Bunda mushak paylarining rivojlanishi va
mustahkamlanishiga, ichki a'zo va tizimlar funktsiyasining takomillashishiga,
harakatlar koordinatsiyasi va harakat sifatlari umumiy darajasining oshirilishiga
erishiladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlikni oshirish maqsadida qo’llaniladigan
ko’pgina mashqlar organizmga har tomonlama ta'sir ko’rsatadi, ayni chog’da
ularning har biri u yoki bu sifatlarni ko’proq rivojlantirishga qaratilgan bo’ladi.
Jumladan, baland-past joylarda uzoq muddat yugurish ko’proq chidamlilikni, qisqa
masofalarda jadal yugurish esa tezlikni rivojlantirishga, gimnastika mashqlari
chaqqonlikni o’stirishga qaratilgandir. Bu mashqlar mashg’ulotning tarkibiy
qismiga, ulardan ba'zilari esa ertalabki mashg’ulotga kiritiladi. Maxsus jismoniy
tayyorgarlikning maqsadi - futbolchi uchungina xos bo’lgan jismoniy sifatlar va
funksional imkoniyatlarni rivojlantirish hamda takomillashtirishdan iboratdir.
Futbolchilarning faoliyati bajarayotgan harakati intensivligining doim o’zgarib
turishi bilan ifodalanadi. Mushaklar ishining yuksak intensivligi faollikning
pasayishi va nisbatan tinch holatga o’tish bilan almashib turadi. Jadal yugurish,
ilgari tashlanish, sakrashlar yengil yugurish, yurish, to’xtash bilan almashinadi,
harakat yo’nalishi, maromi va sur'ati o’zgarib turadi. Bunday faoliyat muayyan
jismoniy yuklamani amalga oshirish bilan bog’liq bo’lib, vegetativ jarayonlar,
birinchi navbatda, modda almashinuvi, nafas olish va qon aylanishidagi jiddiy
25

funksional o’zgarishlar bilan davom etadi. Biroq futbolchilarning o’yin faoliyati
faqat sakrash, yugurish va yurishdan iborat emasligini ham hisobga olish kerak.
Futbolchilar harakati anchagina murakkab. Yakkama-yakka qattiq kurash
sharoitida, eng katta tezlikda va uzoq vaqt davomida g’ayritabiiy (sirpanish,
sakrash, bir oyoqqa tayangan holda) bo’lish futbolchiga ayni paytda murakkab
taktik vazifani xal qilgan holda to’pni samarali egallab olishga monelik
qilmasligiga kerak. Futbolchilar to’pni qanchalik yaxshi olib yursalar, maydonda
qanchalik o’ylab ish tutib harakat qilsalar, futbol tomosha sifatida shuncha
qiziqarli bo’ladi. Shuning uchun futbolchilarning jismoniy tayyorgarligi ularning
o’yin faoliyati harakatini hisobga olgan holda shunday tashkil qilinishi kerakki, bu
ularning texnik va taktik mahoratini takomillashtirish uchun asos bo’lsin. Ko’proq
muayyan jismoniy sifatlarni rivojlantirishga qaratilgan maxsus mashqlar
yordamida yo’l-yo’lakay ayrim texnik usullar ijrosini takomillashtirish mumkin.
Buning uchun, odatda, bajarish harakteri va tuzilishiga ko’ra u yoki bu texnik usul
yohud uning alohida elementlariga o’xshash bo’lgan maxsus mashqlar qo’llaniladi.
Jismoniy tayyorgarlik mashg’ulotlarida ko’proq takroriy, oralatib o’tkaziladigan,
o’zgaruvchan, o’yin va musobaqa uslublari qo’llanib turadi. Yillik trenirovka
siklida avval umumiy jismoniy tayyorgarlik, keyin shu asosda maxsus jismoniy
tayyorgarlik ko’rish tavsiya qilinadi. Futbol bilan ko’p yil shug’ullanish
mobaynida umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik nisbati, shuningdek, ularning
muayyan mazmuni, sport mahoratini o’stirish yuzasidan maxsus tayyorgarlik
salmog’i asta-sekin ortib borish tomon o’zgartirilayotir. Futbolchilarning umumiy
va maxsus jismoniy tayyorgarligida kuch, tezkorlik, chaqqonlik, epchillik asosiy
o’rin tutadi. Ayni shu jismoniy sifatlar futbolchilarning harakat imkoniyatlari
darajasini ifodalaydi. Futbolchilarda jismoniy sifatlarni rivojlantirish va aniqlash
uchun quyidagi test me'yorlaridan foydalandik: 100 m ga yugurish 4x10 m ga
mokisimon yugurish. 3 000 m ga yugurish to`ldirma to`pni uloqtirish, o`rnidan
uzunlikka sakrash, egiluvchanlikni aniqlash uchun o`tirgan holda oyoqlarni 30 sm
ga kerib oldinga engashish. Dastlabki olingan ma'lumotlar natijalarini bir biriga
yaqin ekanligi ayrim ko`rsatkichlarda nazorat guruhi ko`rsatkichlari yuqori
26

ekanligini ham namoyon qildi. Masalan, 100 m ga yugurishda 0,1 soniya,
mokisimon yugurishda 0,2 soniya, faqat to`ldirma to`pni otishda 11 sm, tajriba
guruhi natijasi balandroq ekanligi namoyon bo`ldi. Yakuniy olingan natijalar tahlil
qilinganda 100 m ga yugurish mashqlarida tajriba guruhi natijasi 0,5 soniyaga
yaxshilanganligi nazorat guruhi natijasi esa 0,1 soniyaga to`g`ri kelganligi
ko`rindi. Mokisimon yugurishda esa dastlabki natijaga ko`ra tajriba guruhida natija
o`zgarmay qolganligi namoyon bo`ldi. 3 000 m ga yugurishda dastlabki natijaga
ko`ra tajriba guruhida 21 soniyaga, nazorat guruhida 2 soniyaga, natija ijobiy
tomonga o`zgargani ko`rinib turibdi. Lekin tajriba guruhidagi natija 19 soniyaga,
nazorat guruhi natijasiga nisbatan o`sganligi ko`rindi. Qolgan natijalarda ham
xuddi shunday holatni ko`rish mumkin.
27

Xulosa
Yosh futbolchilar bilan ishlashdagi dastlabki tayyorgarlik bosqichida
ularning har tomonlama jismoniy tayyorgarlikni egallashiga, sog`ligini
mustahkamlash va mutanosib rivojlanishiga, xilma-xil khnikma va malakalarni
egallab olishiga, futbol o`yini tеxnikasi va taktikasining boshlang’ich asoslarini
o`rganishiga qaratilgan vositalar komplеksidan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Boshlang’ich sport ixtisoslashuvi bosqichida kеng ko’lamdagi o’yinlar, o’yin
mashqlarini qo’llashdan tashqari, asosiy jismoniy tayyorgarlik mashq1ari
komplеkslaridan foydalanish mumkin. Bu har tomonlama jismoniy
tayyorgarlikning mustahkam bazasini yaratish uchun qulay shart-sharoitni yuzaga
kеltiradi. Ko’proq tеzkorlikni rivojlantirishga qaratilgan komplеkslarni darsning
asosiy qismi boshlarida qo’llash kеrak, shundan so’ng bu sifatni
takomillashtirishga yordam bеruvchi o’yinlardan foydalanish lozim. Kuch talab
qiluvchi tеgishli o’yinlar va o’yin mashqlari komplеksiga, shuningdеk, chidamlilik
ko’rsatishni talab etadigan o’yinlar komplеkslariga ancha kam vaqt ajratiladi. Ular
tеgishlicha darsning o’rtasida va oxirida o’tkaziladi. O’yinlar va maxsus
tayyorgarlik mashqqlari komplеkslarini o’z ichiga oluvchi vositalarning rang-
barangligi bolalar va o’smirlarning umumiy jismoniy tayyorgarligini yaxshiroq
takomillashtirishga va uning zaminida ularning asosiy jismoniy sifatlarini maxsus
ravishda rivojlantirishga yordam bеradi.
28

Foydalanilgan adabiyоtlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Jismoniy tarbiya va sport sohasida
davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi 2018 yil 5 martdagi PF-5368-sonli farmoni
2. Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 16 yanvardagi 27-sonli «O`zbеkiston
futbolini rivojlantirish-ning tashkiliy asoslari va printsiplarini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi qarori.
3. O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2006 yil 1 maydagi «O`zbеkistonda
futbolni rivojlantirishga doir qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida»gi qaror.
4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekistonda futbolni
rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash masalalari to‘g‘risida”gi 2012 yil 1 iyundagi
№ 158 qarori
5. Akramov R.A. Igroviе trеnirovochniе nagruzki v futbolе. Uchеbnoе posobiе. –
T. izd Ibn Sino. 2002.
6. B.Nigmanov, F.Xo`jaеv. Sport o`yinlari. Toshkеnt- «Ilm ziyo» 2007.
7. Isееv Sh.T. Futbol jamoalarning g`alaba qozonishida futbolchilarning standart
vaziyatlardan samarali foydalanish. «Pеdagogik ta'lim» J. № 2. 2003.
8. Mahkamjanov K.M. va boshhalar. Futbol o’yini tеxnikasi. Toshkеnt.
Rеspublika ta'lim markazi. 1999.
9. Mirzamaxmudov Sh.S. Futbol o`yini tеxnikasi va taktikasi. O’quv qo’llanma,
Toshkеnt. Fan. 2006.
10. Nurimov R.I. Yosh futbolchilarni tеxnik va taktik tayyorlash. O’quv
qo`llanma. Toshkеnt. 2005.
11. Nurimov R.E. Tеxnika-taktichеskaya i fizichеskaya podgotovka
kvalifitsirovanix futbolistov. –T. 2001 g.
12. Futbol. Darslik R.A.Akramov. Toshkеnt, O’zDJTI nashriyoti. 2006.
13. Futbol. Uchеbnik. Pod obh.rеd. R.I.Nurimov. Tashkеnt. 2005.
14. www.uzfut.uz
30

Futbolchilarning jimoniy qobiliyatlarini rivojlantirishda chidamkorlik sifatini ahamiyati

Купить