• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 141.2KB
Покупки 8
Дата загрузки 18 Май 2024
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

ibrohim muxtorov

Дата регистрации 10 Май 2024

76 Продаж

G'afur G'ulom sheriyatida falsafiy teranlik va badiiy mukammallik

shunchaki oddiy bog'ishlov bo'lmay, uni semiotik ochqich deb baholash mumkin. Bagishlovda boshqa tafsilot yo'q. Ammo va tarjimon Aleksandr Naumov shoir tilida yozgan “Yo‘l tug‘amaydi” (“Put ne konchaetsya”) deb nomlanganda shoirning o‘zidan “Vaqt” she’rlari haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Bunda aytilishicha, shoirga zobit jiyani taqdim etgan soat oddiy, ya'ni do'kondan xarid yangi soat emas, balki trofey soat tashkil. Soat azal-azaldan vaqt o'lchagich asbob, lekin trofey soatning boshqa ko'shimcha belgisi ham bor, u tutilgan, dushmandan o'lja tarzda oling buyum. Buni sizga kerak. Shoir tomonidan yaratilganda ham hassoszjodkor, ham teran adabiyotshunos sifatda, akademik-shoir ifodasi faqat G'afur G'ulomga yarashadi, “Vaqt”ning tug'ilishidagi ikki jihatni aniq belgilab beradi. Birinchi jihat. Shoir sovg'a haqida gapirib kelib, dedi: “Uni oldimu sal ijirgandim, soatni ko'riboq o'yladim, uni qandaydir nemis, fashist takkan, buning ustiga u doimiy… Shunday tashrif, soat 45-yil mayigacha qaerdadir yotdi. Bayram tantanalari avji qizigan yot tasodifan oldimdan chiqdi. Ongimda shakllangan fikr bo'lmasa-da men uni endi taxishim mumkin, deb o'yladim. Bir to'yda qadah so'zi aytar ekanman, dedim: mening bilagimdagi trofey soat bejizga emas, ilgari u dushman uchun vaqtni o'lchasa, endi u bizning vaqtni saqlab qoldi! (Asliyatda: ranshe otschityvali vremya vragu, a teper scitayut nashe vremya!). Bizning vaqt… Lekin bu o'ta umumiy belgilar bo'ladi, u hamma narsani o'ziga sig'dirardi. She'r zaruriyati ongda pishib etilgandi; lekin shaxsiy obrazi xuddi bepoyon suv suvdek edi: men bir bog da turadi, ikkinchi bog liqdan ko ra olmasdim…”.ʻ ʻ ʻ ikkinchi jihat. Yana allomaning so'zlari: “Bir kuni, chala-yarim uyqusiz tundan keyin tongda shahar aylanib chiqdim, ko'chada sayr yurib, nashriyot eshigiga kelib qolibman. Adabiy hisobriyatda ikki kishi bor edi – muxarrir do'stlarimdan bir va korrektor qiz. Men beixtiyor salomlashdim, beixtiyor savolga javob berdim; qiz 13 G‘afur G‘ulom, shuningdek, Pushkin, Lermontov, Griboyedov, Mayakovskiy, Nozim Hikmet, Rustaveli, Nizomiy, Shekspir, Dante, Bomarshe va boshqalarning asarlarini o‘zbek tiliga mohirona tarjimasi, shuningdek, adabiyotshunoslik va publitsistik maqolalari bilan mashhur. G‘ofur G‘ulomning dunyo qarashi va badiiy didining shakllanishida Vladimir Mayakovskiy asarlari katta ta’sir ko‘rsatgan. G‘ofur G‘ulom o‘zining maqolalaridan birida shunday yozadi: “Men... rus mumtoz ijodkorlarini bilaman va ularni sevaman va ularning ko‘plab asarlarini ona tilimga tarjima qildim. Lekin “men uchun vazn, lug‘at, timsol, she’rning ohang tuzilishi sohalarida eng serqirra va cheksiz imkoniyatlarni ochgan” Mayakovskiyning shogirdiman, deyishni istayman”. Mayakovskiy satirasidagi darg‘azab, tanqidiy kinoya, lirikasidagi bag‘oyat ulkan tuyg‘u kuchidan tashqari, men o‘zimda... uning usullarining dovyurak notiqlik kuchini, metaforalar jasorati, mubolag‘alar ifodaliligini jamdashga harakat qildim. Hatto, usulli, ohangli va ma’no ifodaliligini oshiruvchi she’r qurilishidan ham o‘zbek she’r tuzimida foydalanishimga to‘g‘ri keldi”. Bular G‘ofur G‘ulomning ko‘plab she’rlarida namoyondir, masalan: “Turksib yo‘llarida”, “Ona yer”, “Yashasin, tinchlik!”. G‘ofur G‘ulom ijodining urushdan keyingi davri o‘zbek adabiyoti rivojida muhim o‘rin egalladi. Urushdan avvalgi davrlarda uning she’rlarida urushdan oldin ular tomonidan yaratilgan narsalarni qo‘lda qurol bilan himoya qilayotgan, yerda tinchlik istayotgan odamlarning ichki kechinmalari va o‘y-xayollari tasvirlangan. Shoirning urushdan keyingi davr lirikasi uning urush yillar lirikasining mantiqiy davomi va rivoji hisoblanadi, “Unutma, Vatan seni kutmoqda!” va “G‘alaba bayrami” she’rlari — shoirning mazkur ikki ijodiy davrining bog‘lovchi halqasi kabidir. 11 Ga’fur G’ulomning mashaqqatli yo’li G‘afur G‘ulom — O‘zbekistonning taniqli yozuvchisi. G‘ofur G‘ulomning she’riyati va nasrida o‘zbek xalqi tarixi o‘zining badiiy timsolini topgan. Yozuvchining ijodi rang-barang — she’rlar, qo‘shiqlar, dostonlar, qasidalar, hikoyalar, qissalar. G‘ofur G‘ulomning urushdan keyingi davrdagi ijodi o‘zbek adabiyoti rivojida beqiyos o‘rin tutgan. G‘afur G‘ulom, shuningdek, Pushkin, Lermontov, Griboyedov, Mayakovskiy, Nozim Hikmet, Rustaveli, Nizomiy, Shekspir, Dante, Bomarshe va boshqalarning asarlarini o‘zbek tiliga mohirona tarjimasi bilan mashhur. G‘afur G‘ulom 1903 yilning 10 may kuni Toshkentda, deqhonlar oilasida tug‘ilgan. Uning otasi savodxon bo‘lgan. U o‘zbek va tojik mumtoz adabiyotini o‘qigan, rus tilini bilgan, o‘zi ham she’rlar yozgan. Uning uyiga Muqimiy, Furqat, Asiriy, Xislat va boshqa shoirlar kelib turgan. 1916 yilning kuzida G‘ofur o‘qishga kiradi. Onasining vafotidan so‘ng (otasi avvalroq vafot etgan), u ishlashga majbur bo‘lgan. Ko‘plab kasblarda o‘zini sinab ko‘rgach, u nihoyat, matbaaga harf teruvchi bo‘lib ishga kiradi, so‘ngra, pedagogik kurslarda tahsil oladi. 1919 yildan 1927 yilgacha u o‘qituvchi, maktab direktori, Ma’naviyat uyushmasi ishchilari raisi bo‘lib ishlaydi, bolalar uyini tashkil etishda faol ishtirok etadi. 1923 yildan G‘.G‘ulomning adabiy faoliyati boshlanadi. She’rlar, dostonlar, ocherklar, hajviy hikoyalar va qissalari gazeta va jurnallarda chop etila boshlaydi. 1923 yil yozilgan “Feliks farzandlari” she’rida yetim bolalar haqida gapirarkan, unda yozuvchi o‘z hayotini ifodalaydi, “Maorif va o‘qituvchi” oynomasida esa “Go‘zallik 6 xamir yoyib o‘tirgan o‘qlovi bilan «astagina» uradi. Chunki uning uchun o‘choq boshi «Fotimai Zahroning dastgohlari bo‘lgan qutlug’ yer» bo‘lib, bu joyni iflos qilish gunoh. Ona bolaginamning boshini yorib qo‘ydimmi?-degan andishada esxonasi chiqib ketsa, Shum bola qo‘rqish va uyatdan ko‘chaga qochadi, hatto uyiga qaytib kelishga beti chidamaydi. Chunki yetimcha singillarining nasibasini ko‘chaga tashmalash uyat ekanligini u yaxshi biladi. Biroq o‘rtoqlari oldidagi hamiyatli bo‘lishga intilish tuyg’usi uni shu yo‘lga boshlagandi-da. Bechora onaizor butun qissa davomida Shum bolani sog’inch va intizorlik bilan kutadi. Do‘sti Turobboyning tilidan bayon qilinishicha, u hatto o‘g’lim o‘lib qolgan bo‘lsa-ya, deb aza ochmoqchiyam bo‘ladi. Shum bolaning uyga qaytmasligi bizningcha, uning mehri qattiq bolaligidan emas. Bu hol bir qarashda bu bolaning sayohatga o‘chligidan, yangiyangi sarguzashtlarga moyilligidan kelib chiqqanday tuyuladi. Biroq shu bilangina mazkur holatni izohlab bo‘lmaydi. Ammasi va pochchasining erkalashlari, bolajonligi Shum bola qalbidagina emas, kitobxonda ham nihoyatda 45 iliq taassurotlar uyg’otadi. Bu mehribonchilik bir jihatdan ularning o‘ksik qalbi bilan bog’liq bo‘lsa, ikkinchidan yetimparvarlik, qarindoshjonlilik bilan izohlanadi. Axir ularning nozik qalblari turfa gullargayu hayvonu parrandalargacha tizginsiz bir mehr mujassamlashgan emasmi? «Shum bola» qissasida mazkur tipdagi qahramonlar juda ko‘p. Shum bola va Omondan to‘rsiz gardish va bola beshikni olgan qozoq kampir hikoyachi «men» aytganiday «ko‘r xaridor» emas. U o‘z bolalarini bozorlik bilan siylamoqchi, qolaversa, shu yetimcha bolalarni-da xushnud etib, keraksiz matoh - gardishni ham sotib oladi. Har bir so‘zida «qarog’im», «qaroqlarim»,-deb og’zidan bol tomadigan bu mehribon va halol kampir shu bolalarni rozi qilib mollarini olishga ko‘nadi. Qozoq kampirning iqtisodiy ahvoli ham maqtovga loyiq emas. U o‘zi yetishtirgan ul-bul narsalar: tovuq, tuxum, so‘k, qurut bilan oilaga zarur anjomlarni ayriboshlashining o‘ziyoq bechoraholligini ko‘rsatib turibdi. Chunki savdo qilishga naqd puli yo‘q. Demak, o‘lkadagi barcha millat vakillari ham moddiy muhtojlikda 23 Toshkentda to‘xtaydi. Amir mamnun va xursand bo‘lishi uchun boylar hamma narsa qiladi. Uning huzuriga ermak uchun Netay ismli qizni keltirishadi. Oddiy ishchilar timsoli yoqimli tarzda ifodalangan - urug‘lar va ularning ayollari hayotning qiyinchiliklariga qaramay, ma’nan boy va juda ta’sirchan bo’lgan Netay ismli o‘n yashar qizni boqib olishadi. Qissada G‘ofur G‘ulomning o‘ta serqirraligi va iqtidorining moslashuvchanligi va nasr texnikasidan mohirona foydalana olishi namoyon bo‘lgan. O‘zbekiston Fanlar akademiyasi akademiki G‘ofur G‘ulom “Navoiy va bizning davr” (1948), “Folklordan o‘rganaylik” (1939) tadqiqotlarini, “Jaloliddin dramasi haqida” (1945), “Muqimiy” (1941) maqolalarini yaratgan. O‘z davrining dolzard asari yosh avlodni tarbiyalashdagi qudratli kuch haqida so‘zlovchi “Yo‘ldosh” dostoni bo‘lgan. Fuqarolik urushida yaqinlari Yo‘ldoshdan ayriladi. Boshqa yetim bo‘lib qarovsiz qolgan bolalar kabi, bu bolakayga ham davlat g‘amxo‘rlik qiladi — ular uchun boshpana bo‘lgan internatlar va bolalar uylari yaratishadi. Bolalar uyi tarbiyalanuvchilari o‘z Vatani mustaqilligi himoyasi uchun doim tayyor turishadi. Dostonda katta mahorat va iliqlik ila Yo‘ldoshning otasi bilan uchrashuvi aks etilgan, o‘z qarziga vafoli insonlar siymosi chuqur va keng ochib berilgan. Vatan himoyachisi mavzusi G‘ofur G‘ulomning 1941 - 1945 yillardagi keyingi ijodida yanada rivojlandi va chuqurlashdi. U odamlarni “bor sabri, bor iqtidori”ni fashistlar ustidan g‘alabaga qaratishga chorlaydi. Shoir urushdan keyingi davrlardagi mamlakatning iqtisodiy rivojlanishida o‘zbek ayolining o‘rnini tarannum etadi. 8 II BOB. G’AFUR G’ULOM IJODINING RUHIYATI 2.1. G’afur G’ulom she’riyatining badiiy ahamiyati ’afur G’ulomning nasrdagi mahorati «Netay» (1930), «Tirilgan murda» (1934), «Yodgor» (1936), «Shum bola» (1936-1962) qissalarida ancha yorqin ko‘rinadi33. Jumladan, «Netay» qissasida ijtimoiy davr bosh qahramon taqdirining fojiali bo‘lishiga olib keladi. Qissada yozuvchi inson va jamiyat munosabatlari masalasini ancha keng yoritadi. U har qanday notinchlikni qattiq qoralab, «Otalar o‘g’illarini, onalar qizlarini tanimagan bir musibat kunlar» da ham chin insoniy fazilatlar saqlanib qolishi va otalik hissining qadrdon va lazzatli tuyg’ulari zinhor millat tanlamasligiga diqqat qaratadi. Muhit Netayxonni ko‘chaga haydab soladi. Topgan puli «kundalik maishatini ming qiyinchilik bilan qoplaydigan» oddiy rus ishchisi Semyon uni uyiga olib ketadi. Xotini ikkalasi uni boqib, yuvib, tarab, voyaga yetkazadi. Afsuski, ilgari «xudo bersin» deb qizchaga qiyo boqmagan Samad va Valixo‘ja boylar Semyonni dinni buzishda, qiz o‘g’irlashda ayblashadi. Undan Netayni tortib olishib, Semyonni zavoddan xaydatishadi. Amal, boylik uchun Netayni amirga tortiq qiladilar. Bu jihatdan qissa Hamzaning ahloqiy-ma’naviy buzilishni fosh etuvchi «Paranji sirlari» (1927) tragediyasiga qisman o‘xshab ketadi. G’afur G’ulom ham islovatxona hayoti, fahsh dunyo tasviri orqali insoniylikni oyoqosti qiluvchi razil odamlarni ko‘rsatadi. 18 KIRISH. Mavzuning dolzarbligi . G afur G ulomning sheriyat va badiiyat sohasidagiʻ ʻ falsafiy teranlik va mukammal mukofotlarining mavzusi oldukça zor va tushunarli. U yirik O zbek poeti va filosofchisidir, uning asarlarida din, falsafa, madaniyat va ʻ insoniyatning o ziga xos masalalari ustuvor joy egallashgan. Uning sheriyatidagi ʻ mazmunlar va badiiy tasvirlar bilan mamlakatining ijodiy ruhini ifodalash va uning ictimoiy va siyosiy mazmuni bilan hamkorlik qiladi. G afur G ulomning asarlari, ʻ ʻ jamiyatning aholisini yaxshilab tan olishda, ma'naviy va falsafiy savollar ustuvor joy egallaydi. Uning asarlarini o rganish bilan, uning mukammal mukofotlariga oid ʻ mavzularda ko proq tushunishga erishishingiz mumkin. ʻ Kurs ishning obyekti . G'afur G'ulomning sheriyat va badiiyat sohasidagi falsafiy teranlik va mukammal mukofotlarining obyekti o zbek adabiyoti, falsafa va ʻ madaniyatning o ziga xos shakllarini o rganish, tushunish va ulash bo lib hisoblanadi. ʻ ʻ ʻ Uning asarlari va fikrlari orqali O zbekiston jamiyatining tarixiy, madaniy, diniy va ʻ falsafiy muzokaralariga kirishiladi. Shuningdek, uning asarlari va falsafiy nazariyalarining o ziga xosligi va o zining shaxsiy hayoti, davriy konteksti, ijtimoiy- ʻ ʻ madaniy mablag lari va boshqa asosiy omillari mukofotlar obyektini shakllantiradi. ʻ Bu kurs ishi G'afur G'ulomning o zbek adabiyoti va falsafiyatidagi ko nikmalari va ʻ ʻ atrof-muhitini tushunishga, uning asarlarini nazarda tutishga, o zbek adabiyoti va ʻ falsafiyatining muhim masalalarini tahlil qilishga yo nalib olib boradi. ʻ Kurs ishning maqsad va vazifalari . G'afur G'ulomning sheriyat va badiiyat sohasidagi falsafiy teranlik va mukammal mukofotlarini tahlil qilish, o zbek ʻ adabiyoti, falsafa va madaniyatning o ziga xos shakllarini tushunish va o rganishni ʻ ʻ ta minlashdan iborat bo ladi. ʼ ʻ Mavzuning o’rganilganlik darajasi . kurs ishi dastlabki bosqichdan so ngra ʻ o zgardi. Ushbu mavzu G'afur G'ulomning sheriyat va badiiyat sohasidagi falsafiy ʻ teranlik va mukammal mukofotlarini tahlil qilish, uning asarlari va fikrlarini 4 “Ikki akt” dostonida u qishloqlarning qayta joylashuvini madh etarkan, o‘zbek dehqonchiligi va ularning kelajak orzu tuyg‘ularini ifodalaydi. Doston o‘zining chinakan hayot haqiqatiga sadoqati bilan kuchlidir. Bu yerda o‘zbek dehqonchiligining tarixiy ishonchli surati chizilgan. Ushbu mavzu “Qo‘qon” dostonida ham yangraydi. O‘z vaqtida u xalqda ommabop bo‘lgan va qishloq xo‘jaligini mustahkamlash kurashida targ‘ibot vazifasini bajargan. G‘ofur G‘ulom qisqa, o‘tkir syujetli hikoyalar ustasi sifatida ham taniqli bo‘lib, hikoya uslubi o‘rnida u yozuvchining savol-javoblari bilan to‘ldirilgan jonli do‘stona bahs-munozara shaklida, mualliflik nutqi va kitobxonga erkin yuzlanish orqali foydalanadi. G‘ofur G‘ulom tomonidan 30-yillarda yaratilgan ko‘plab nasriy asarlar yangi insoniy munosabatlarga bag‘ishlangan. U asarlarida yoritgan asosiy muammo va yechimlar - bu insonning axloqiy tarbiyasi, uning ma’naviy va madaniy rivoji sari kurashdir. Muallif o‘zining nasriy asarlarida yorqin ijobiy timsollar yaratadi. “Yodgor” qissasidagi katta qalb egasi bo‘lmish ijobiy qahramon Jo‘ra begonaning farzandini tarbiyalaydi. Aynan oddiy insonning begona bolaga bo‘lgan munosabati orqali muallif Jo‘raning yuqori axloqiy darajasini ko‘rsatib bergan. G‘ofur G‘ulom ko‘plab asarlarini bolalarga bag‘ishlagan. “Shum bola” hikoyasi nisbatan omadli hisoblanadi. Qahramon o‘zining fojiali hayoti haqida o‘zi so‘zlaydi. Bola uyidan mahsulotlarni olib chiqib ketayotgan vaqtda onasi jazolaganligi tufayli, uyidan xolasinikiga qarab qochadi. Ammo, bu yerda ham bolaning omadi kelmaydi: u tasodifan tog‘asining bedanasini o‘ldirib qo‘yib, bu uydan ham ketadi. Shunday qilib, u darbadar va ovoralik qilishni boshlaydi. Yozuvchi o‘z e’tiborini shum bolaning xavotirlari va ichki kechinmalarini tasvirlashga qaratadi. Tashqi hodisalar, narsalar va kichik qahramonni o‘rab turgan barchasini tasvirlash inson tuyg‘ularini chuqur namoyon qilishda xizmat qiladi. Bunga barchasi bo‘ysunadi — voqea bayonotining nuqtai-nazari, manzara va asarning timsoliy negizi. 9 Yomonlik, qabihlik ma‘nosini anglatuvchi “o’g’ri” so’zi buyuk shoirning mahorati bilan “o’g’rigina” bo’lib, mehrga yo’g’rilib, vaqtincha o’zining asl ma‘nosini ham unutib, bedor yotgan kampirga qo’shilib, tom bo’g’otida turgan o’g’riga rahmimiz kelib: chin yurakdan shu qozonginani olib ket, quruq ketma!” deb yalina boshlaymiz. “O’g’rigina bola”dan nafratlanish o’rniga, unga mehrimiz tovlanadi. “O’g’rigina”ga rahmimiz kelib, quruq qaytarmaslik uchun berib yuborishga ro’zg’ordan arzigulik biror buyum qidiramiz. Bir soatda aytib turib yozdirilgan, tahrir etilmagan, sayqal ko’rmagan bu asar, agar dunyo hikoyalarining eng nufuzli antologiyasi tuzilsa, o’sha majmuaning gultoji bo’lishiga, shubha yo’q edi. G‘afur G‘ulom butun umri davomida ko‘pdan-ko‘p she‘rlar, dostonlar yozdi. Sho‘ro siyosati va komfirqa mafkurasi ta‘sirida el-yurtni yuksak ko‘tarinkilik ruhida yashash va mehnat qilishga chorladi. Yaxshilik, ezgulik, birodarlik, do‘stlikni ulug‘ladi. Ulug‘ maqsad va fikr yo‘lida xalqni, ommani safarbarlikka da‘vat qildi. Kelajakda katta umidlar bilan qarashga undadi. Bular uning asarlariga xos bo‘lgan muhim xususiyatlardir. Mana shu xususiyatlarni badiiy tarannum etishda lirik qahramonning chuqur o‘y-mushohadalari-yu, uning donishmandligidan tortib, shu donishmandlikni namoyon etuvchi obrazlar vositasidagi rang-baranglik, serqatlamlik, ko‘pma‘nolilik, purhikmatlilik, bir so‘z bilan aytganda, falsafiylik shoir ijodining muhim belgisi sifatida namoyon bo‘ladi. Aziz asrimizning aziz onlari Aziz odamlardan so’raydi qadri Fursat g’animatdir, shoh satrlar-la Bezamoq chog’idir umr daftarin. 28 qadam qo’ydirgan chog’ingizda ham, oyoqlari bir-biroviga chalishib yiqilar ekan... ” Mamajon sarguzashtlarining uning o’z tilidan so’zlatilishi bolalarga asar g’oyaviy mazmunini yaxshi tushunishga va ularning qiziquvchanligini oshirishga xizmat qilgan. Mamajon shu qadar yalqovki, u otasi ekib ketgan yarim tanobcha yerdagi jo’xorini qayirib olishga va buni pishirib tiriklik o’tkazishga ham erinadi. Bu haqda uning o’zi shunday deydi:”Qaddimni ko’tarishdan ko’ra chollarning koyishlarini eshitish osonroq ko’rinar edi”. Xatto, yurishga ham hafsalasi kelmagan yalqov Mamajon birdaniga ilg’or mehnatkash bo’lib qolmaydi. Davr voqeligi, mehnatning shon-sharaf va qahramonlik ishiga aylanib, yalqovlikning tag-tomiri bilan yemirib tashlanishi Mamajon ongida illatlarni yo’qotib, uning o’zgarib borishida haqqoniy, aniq va hayotbaxsh kuch rolini o’taydi.Mamajonni mehnatga jalb qilishda yaxshi odamlarning ko’rsatgan ijobiy namunalari Sattorqul obrazida mujassamlashtiriladi. “Sattorqul akam qo’yarda-qo’ymay shudgorga olib chiqdi. –Bas endi, yotaverma. Sal mehnatga ham qayish. Ranging joyiga kelib qolibdi. To’lishibsan. Yur men bilan, - dedi. Erinib uning ketidan keta boshladim. U qo’sh haydadi. Men otboshi yetakladim. Shudgor odamlar bilan to’la edi: birisi haydayotir, birisi mola bsayotir, boshqalari ketmon chopayotir .” Bunday jo’shqin hayot, daladagi qaynoq mehnat sururi Mamajonda asta-sekin mehnatga havas tuyg’usini uyg’ota boshlaydi. Mamajon yalqovlikdan, qoloqlikdan qutilib, ilg’or ongli mehnatkashga aylanadi. Uning qayta tarbiyalanishida jamoa va erkin mehnat katta rol o’ynaganligi haqqoniy ravishda tasvirlab berilgan. Yozuvchi bu obraz orqali mehnatsevarlik g’oyalarini ilgari suradi.Asarning tuzilishi o’ziga xos, qiziqarli, tili ravon va soddadir.Mamajon tushida ko’rgan ayol: “G’unchaday tugilib kelgan qip-qizil lab, havoda uchib yurgan qaldirg’ochning muttasil qanotiday payvasta qora qosh, 26 Biroq shoir ijodiy tafakkuri butun insoniyat hayoti – uning quvonch-u tashvishlari, hatto qismati ham mana shu lahzalarga jo ekanini favqulodda misollar bilan isbotlab beradi: Bir onning bahosin o‘lchamoq uchun Oltindan taroz-u, olmosdan tosh oz. Faylasuf shoir G‘afur G‘ulom o‘zining mo‘jazgina asari – “Vaqt” she’ri bilan lahzaga abadiy haykal qo‘ydi, deb bemalol aytsak bo‘ladi! Bu she’r bag‘riga jo bo‘lgan mantiq va ma’no, san’at va sayqal ko‘lamini anglamoq uchun, qarangki, asrlar talab qilinmoqda. Chinakam she’riyatning, adabiyotning mo‘jizaviy qudrati, balki mana shundadir. XULOSALAR. G'afur G'ulomning she'riyatida falsafiy teranlik va badiiy mukamallik o'ziga xos va yuqori darajada namoyon bo'ladi. U o'z asarlarida insonning ichki dunyosini, ijtimoiy hayotni va milliy qadriyatlarni chuqur anglashga intiladi. Uning she'rlari ma'naviyat va falsafiy g'oyalarga boy bo'lib, ular orqali hayotning murakkab va ko'p qirrali ekanligini ko'rsatishga harakat qiladi. 32 5. Амилова М. Ўзбек совет адабиётида фольклор анъаналари. – Т: Фан,1990 6. Ёқубов Ҳ. Ғафур Ғулом (ҳаёти ва ижоди). – Т: Бадиий адабиёт, 1959 7. Исҳоқов Ё. Навоий поэтикаси. – Т: Фан, 1983 8. Каримов Н. Ғафур Ғулом. – Т: Ғафур Ғулом номидаги НМИУ, 2003. 9. Каримов Б. Қодирий қадри. –Т: 2003 10. Мамажонов С. Шоир ва замонавийлик. – Т: Фан, 1963 11. Мамажонов С. Ғафур Ғулом прозаси. – Т: Фан, 1966 12. Мамажонов С. Услуб жилолари. – Т: Адабиёт ва санъат, 1972 13. Матёқубова Т. Ғафур Ғулом бадиияти. – Т: Фан ва технология, 2006 14. Минг бир кеча. Араб эртаклари. 8 томлик. 4 т. –Т: Ўзадабийнашр,1961 15. Назаров Б. Ғафур Ғулом олами. – Т: Фан, 2004. 16. Норматов У. Қодирий боғи. – Т : Ёзувчи, 1995 – Б. 173 17. Отаев Р. Тонг юлдузи шуълалари. // Шарқ юлдузи,1989. № 1 18. Халқ сўзи. // – 2003 йил, 13 май. 19. Ўзбек филологиясининг долзарб муаммолари. – Андижон, 2003 20. Ўзбек насри тарихидан. – Т: Фан, 1982 21. Ўзбек фольклорининг эпик жанрлари. – Т : Фан, 1981 22. Қуронов Д. Чўлпон насри поэтикаси. – Т : Шарқ, 2004 55 23. Қуронов Д, Мамажонов З, Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. – Т: Академнашр , 2010 24. Ғафур Ғулом. Мукаммал асарлар тўплами. 5 т. – Т : Фан, 1986 25. Ғафур Ғулом. Мукаммал асарлар тўплами. 6 т. – Т: Фан, 1986 26. Ғафур Ғулом. Мукаммал асарлар тўплами. 12 томлик. 12 том. – Т :Фан, 1989 27. Ғафур Ғулом замондошлари хотирасида. – Т: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт - матбаа ижодий уйи, 2003 28. Ғафур Ғулом ва давр. – Т: Университет, 2003 29. Ғафур Ғулом ва Самарқанд. – Самарқанд, Университет, 2003 34 Bu masala Cho‘lponning «Kecha va kunduz» romanida ham o‘ziga xos tarzda badiiy talqinini topgan. Demak, “Netay” qissasida G’afur G’ulom jamiyatning katta illatlaridan birini qalamga oladi. Yozuvchi «yomon xonning zulmi»ni, mingboshilar, shahar qozilari, gubernatorlarning zo‘ravonligini qahr-g’azab bilan fosh etadi va «ko‘ngillari yig’lagan, yuzlari kulgan, qalblari haqoratlardan qonagan» ayollarni himoya qiladi. Ayrim tadqiqotchilar bisyor qayd qilishganidek, qissada rus ishchisi obrazi yaratilganligi muhim emas. Muhimi, Semyon va uning xotinidagi qaynoq mehrshafqat tuyg’ulari, bolajonlilik xislatlarining nosir tomonidan alohida mehrmuhabbat bilan chizilganligidadir. Zero, G’afur G’ulom ham Zebixon, Po‘taxonlarning baxtsiz turmushidan, ko‘ngillaridagi tuyg’ulardan, ularni qafaslarga qamashga olib kelgan vaziyatdan, istak-tilaklarning bo‘g’ilayotganligidan, haqoratlangan qalblaridan otilib chiqayotgan yig’ilari tosh ko‘ngillarga yetib bormaganidan so‘zlamoqchi ekanligini lirik chekinishlarda goh oshkor, goh majoziy tarzda so‘zlaydi. Dukchi eshon boshchiligidagi g’azot qanchalik ijobiy ahamiyat kasb etmasin, G’afur G’ulom nazarida mamlakatdagi betinchlikdan oddiy xalq jabr ko‘radi. Sargardonlik tufayli Qo‘qon ko‘chalarida tentirab yurgan yetim qiz Netay bir burda non ilinjida odamlar qo‘liga qaraydi. Biroq «Xudo bersin»,- degan kalomdan boshqasini eshitmaydi. Hatto unga ayrimlar vahshiy niyat bilan nazar soladilar. Qissada kishilar haminqadar kun kechirayotgan, xalqning ahvoli nihoyatda nochor bo‘lgan davr manzaralari ana shu tariqa jonlantiriladi. Haqli savol tug’iladi. Tasvir mantig’ining o‘zi G’afur G’ulomning ijodiy kontseptsiyasiga xos qarama-qarshi qo‘yib qiyoslash uslubiga muvofiq tarzda Semyon obrazini talab qilmaydimi? Darhaqiqat shunday. Dukchi eshon g’azotining mohiyatini yaxshi anglagan kishi adibning Rossiyaga xos ikkinchi manzarani, ya’ni oddiy rus kishilarini tasvirlash orqali, ulardagi mahalliy millat vakillariga bo‘lgan munosabatni ko‘rsatish bilan nosir masalani ilmiy jihatdan ham to‘g’ri asoslashga intilganligini anglaydi. Chunki adib qissada qo‘yilgan masalani nafaqat badiiy, balki tadqiqot yo‘li bilan ham yechishga 19 harakat qilgan. Asarda tirikchiligi zo‘rg’a o‘tayotgan, farzandlaridan bevaqt ajralgan qalbi o‘ksik Semyon ko‘prik tagida beozor uxlab yotgan qizaloqqa achinish barobarida farzandlariga vaqtida bera olmagan, qalbining allaqaerida saqlanayotgan, sekin-asta unitila boshlagan tuyg’ularini 41 tiriltirib yuboradi. Bu otaning farzandga bo‘lgan mehri, shafqati, muhabbati, ardog’i edi. Taassufki, bu go‘zal tuyg’ularni Samad, Saidrahimboy, Valixo‘ja boylar to‘g’ri tushunmaydilar. Natijada Netayning taqdirini tashqi muhit tomonidan yaratilgan vaziyat hal qilib, johil, nafs iskanjasidagi kishilar masalani zo‘rlik va zulm bilan hal qiladilar. Mansabparastlik, ta’magirlik, shafqatsizlik, nafs iskanjasidagi evrilishlar qizning taqdirini fojiali yakunlashga olib keladi va u fohishaxonaga tashlanadi. Garchand, qissada xarakterlar ruhiyati yetarlicha ochilmagan, voqealar mantig’i ancha kuchli, tarixiy faktlar bisyor, kompozitsion tarqoqlik mavjud bo‘lsa-da, asarning yechimi to‘g’ri hal qilingan. G’afur G’ulom XX asr boshlaridagi Turkiston hayotini ezgu va razil kimsalar o‘rtasidagi to‘qnashuvlar, taqdir o‘yinlari, ijtimoiy jarayonlar zamirida Netayning ayanchli taqdiriga sabab bo‘lgan shart-sharoit larni, jamiyatni, turfa xil kishilar xarakterini gavdalantirib bera olgan, inson farzandining haq-huquqsizligi qattiq qoralagan. Adib «Shum bola» qissasida ham birinchi jahon urushi kulfatini, chorizmning shafqatsiz zulmini ko‘rsatadi. Asar boshida o‘sha paytda Toshkentda sanog’iga yetolmaydigan jinnilar paydo bo‘lgani ta’kidlanadi. O‘sha adolatsiz, zo‘ravon tuzum kosiblar, hunarmandlar, savdogarlarni sindirib, jinni qilib qo‘yadi. G’afur G’ulom, masalan, «Juft kaptarga hukumatdan tekkan edi. Nikolay bormi, Kaufmani bormi, Mochalov bormi, o‘g’ri degan mirshab bormihammasini bir qozon qilib, martabasining past-balandiga qaramay, sukaverar edi», deb yozadi. Asar boshidagi bunday tasvir keyin chiziladigan turfa hayotning elchisi, debochasi edi. Keyin Shum bola sarguzashti bahonasida o‘sha fojiaviy hayotdagi inson holatini, uning axloqiy- ma’naviy dunyosini, odamiyligi va mehrshafqatini, hayvoniy qiyofasini haqqoniy 20 30. Ғафур Ғулом – ўзбек адабиётининг байроқдори. – Самарқанд, Университет, 2003 31. Ғафур Ғулом – шоир, ёзувчи ва олим. – Фарғона, 2003 32. Ҳабибулла Қодирий. Отам ҳақида. Хотиралар. – Т: 1983. 35 Bir gigant qurildi sharfli bu mez. Ilk nashrda birinchi misradagi ko'chimsiz aniq “Kreml kuranti” o'roniga qo'yilgan keng qamrovli metaik jumla “ soat” (buni “ soatfor soat” uslubida ham talqon qilish mumkin) she'rning yalpi ro'yxatiga ortik darajasida mos. Biz bu o'rinda yana yukorida aytilgan kuchayish fenomeniga guvoh bo'lamiz. yuzda yuz'iy ta'mirlashchining badiy didiga ta'mirlashni aytamiz. Yana “Bebaholarning tirik joni biz…” deb boshlanadigan 7-bandga qaytamiz. Undagi “Nafaski, mazmuni fazolardan keng” misrasida yukorida so'zlaganimiz fazo – vaqt o'zaro uchradi va to'qnashadi. Bunda ham she'rda etakchi falsafali qiyos printsipi yopikroq tarzda mavjud, ya'ni lahza (nafas) bilan qiyoslanmoqda va fazolardan keng ekanligi ishlab turibdi. Buning usiga, bu nafas tirik buyuklarning nafasi. Ezoterik ilmlarga bo'yicha kitoblarda aytilganidek, “Vaqt uch o'lchamli fazo chegarasidan tashqari chiqadi. Biz vaqt olgan vaqt to'rtinch o'lchamdir”. Fazodadan tashqari chiqqan, undan ajralgan holatda fazoga davolash mumkin, ungaganda, keng ma'noda o'zgarish bo'ladi. fazo vaqtda, vaqt bilan va ta'bir joiz bo'lsa, vaqt vujudida yashaydi. Yana shu er yozilishicha, “Agar biz vaqtni kerakli narsa deb o'ylayman, har bir narsa bir kerakli joyda obodlik kerak (vertikali) bilan kesiladi. Abadiylik vaqtdan bir o'lchamga ortik. Shuning uchun agar vaqt to'rtinchi o'lcham bo'lsa, obodlik beshinchi o'lchamdir”. Bunday to'xtamga, aytish joizki, kvant mexanika, yangi zamonaviy fizika kelmagan. Bu ezoterik ilmlar oldida ojizligini saqlab qolmaydi, fizika fani kashfiyot asos va dalillarga tayanib ish ko'rishini anglatadi, xolos. Abadiylik, yangi beshinchi o'lcham haqida gap ketganda yana bir haqiqatni aytish kerak. Yangi fizika asoslarini yaratgan olimlarning barchasi botiniy jihatdan, qalban dindor yuzaga kelgan, ya'ni o'n 15 sochlarining uchi qung’iroq boylanganday jingalak, yuzlari atirgulga o’xshagan tiniq pushti rang ” tarzida chizilgan. “Mening o’g’rigina bolam” hikoyasining yaratilish tarixi. Yozuvchi asarlarini yaratida turli tasviriy vositalar, o’xshatilar, so’z o’yinlari va iboralardan foydalanadi.”Mening o’g’rigina bolam” hikoyasi yuqoridagi ta‘riflarga mos keladi. Hikoyada yozuvchi yosh o’spirin bola tilidan gapiradi, hikoyaning qahramoni ham shu o’spirin bola. Voqea bir kichik oilada , bir kechada bo’lib o’tadi. Kuz oqshomlarining birida hamma tinch uyquda edi. Shu payt ularnikiga o’g’ri keldi.U tomdan yurib kelayotgan vaqtda aksa urib yubordi.O’y va xayol og’ushida bedor yotgan kampir o’g’rini sezib qoladi. Ular keyin uzoq vaqt urush haqida hayot haqida suhbatlashib o’tirishadi.Tong yorishay deb qolganda o’g’ri hech kim uni tanib qolishini istamay, hech narsa ham olmay jo’nab qoladi. “Buni qarang-a, bizning uyimizga o’g’ri kepti. Bizni ham odam deb yo’qlaydigan ham bor ekanda dunyoda? Ertaga o’rtoqlarimga toza maqtanadigan bo’ldim-da: ”Bizning uyga o’g’ri keldi”. G’urur bilan aytilsa bo’ladi. Lekin ishonisharmikan? ” Bunday fikrlash ham bolalarga xos bo’lgan odat, chunki uyga o’g’ri kirsa hech kim xursand bo’lmaydi. Bu bechora bola esa shu voqeani do’stlariga aytgisi, bu bilan u o’zlarining unchalik darajada qashshoq emasligini, uylarida nimadir borligini aytib maqtangisi kelar edi. Ana turkiy tilning jilvalari, ana o’zbek atlasidek kamalak bo’yoqlar, ana milliy ohanglar, ana ruhiy evrilishlar, ana oddiy xalq qalbining manzaralari. Adib qalamining mo’jizasi shu qadar sehrgarki, bizning bolalik ruhimizga, qonimizga, suyak-suyagimizga singib ketgan. 27 qayerda” nomli ikkinchi she’ri nashr qilinali. Birin-ketin she’riy to‘plamlari bosmadan chiqadi: “Dinamo”, “Xitoy suratlari”, “Biz sizlar bilan tirikmiz”, “Jonli qo‘shiqlar”, “Sizga”, “Sovg‘a”, “Tong qo‘shig‘i”, “Qo‘qon” dostoni va boshqalar. G‘afur G‘ulomning 30-yil boshlarida yozilgan she’rlarida yangi shakllarga burilish seziladi, bunga mumtoz rus tilini o‘rganashi ham muhim darajada ta’sir ko‘rsatgan. Bundan tashqari, sanoatning o‘sishi, Turksib temir yo‘l magistralining qurilishi kabi uning ona yurtida sodir bo‘layotgan ajoyib o‘zgarishlarni ta’riflash uchun yangi lug‘at boyligi, yangi she’riy bo‘yoqlar, yangi ohang va vazn talab etilgan. “Dinamo” (1931), “Tirik qo‘shiqlar” (1932) — yosh shoirning yo‘nalishi yorqin namoyon bo‘lgan birinchi she’riy to‘plamlari. Shoirning boqiy hayot, mangu ko‘k daraxt haqidagi “Qish va qor” (1929), “Non” (1931), “Toshkent” (1933), “Qutbda saylovlar” (1937), “Men - Yahudiyman” (1941), “Qish” (1941), “Xotin” (1942), “Afsuski, afsusni qo‘shib ko‘mmadi” (1945), “Bog‘” (1934), “Qayg‘u” (1942), “Kuz keldi” (1945), “Kuzgi ko‘chatlar” (1948) kabi she’rlarida umuminsoniylik, insonparvarlik mavzulari o‘z aksini topdi. Ko‘pgina she’rlarida sharq donishmandi - ota timsoli mavjud: “Sen yetim emassan” (1942), “Qayg‘u” (1942), “Biri biriga shogird, biri biriga ustod” (1950), “Sizlarga - yoshlar” (1947), “Bahor taronalari” (1948) va boshqalar. “Netay” (1930), “Yodgor” (1936), “Shum bola” (1936-1962) qissalari va “Shariat nayranglari” (1930), “Mening o‘g‘rigina bolam” (1965) hikoyalarida chinakam xalq qahramonlari, milliyligimiz tavsirlangan. “Netay” qissasi — keng ijtimoiy umumlashmalarga boy ajoyib asar. Syujet asosiga haqiqiy voqea qo‘yilgan. So‘nggi Buxoro amiri Peterburgga safari chog‘i 7 chalg'ituvchi soddalikni bosib o'tib, zamirda zil ma'nolar yashiringan misralarni anglashga uringan, shunday urishdan zavq tuya oladigan aqlli kitobxon mulkidir. “Vaqt”ni yuzaki o'qish vaqtni besamar sarflash demakdir. Qahramon adibimiz Said Ahmad “Vaqt”ning tug'ilishi (Bir she'r tarixi)” xotira- maqolasida yozishicha, oxirgi bandi chaqiruvi bilan bitilgan. Nima ishlab chiqarilganda ham, bu band butun she'r kabi ilhomning yuksak onlarida tug'ilgan; undagi har bir so'z o'z o'rnida qoim. Bunday vaqtda so'z quylib keladi, bunday so'z qayridan kutilmagan ma'noga gimir-gimir qaratib chiqib kelaveradi. Bunda ma'no avtonomiyasi deyish mumkin bo'lgan hodisaga duch kelamiz. Ma'no foydalanishdan tashqari harakat qilayotgandek tuyuladi g'ovyo. Hayot sharobidan bir kultum yutay, Damlar g'animatdir umrzoq soqiy. Quyosh-ku falakda kechib yuribdi, Umrimiz boqiydir, umrimiz boqiy. Said Ahmad yukorida tilga olingan maqolada yozadi: “Shu bilan tongotar vaqtda G‘afur G‘ulom nomini juda uzoq ellarga olib borgan she’rga kerakli qo‘ydi. Bu she'r ulkan shoirning falsafiy tahlili 17 o rganish, va ulardagi tarixiy-madaniy muzokaralarni chuqurroq tushunishgaʻ yo naltirildi. Mavzu, ilmiy tadqiqotlar, akademik muhokamalar, asarlar va maqolalar ʻ orqali to la o rganilgan, ammo, bu yo nalishdagi o rganilganlik darajasi hamisha o z ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ vaqtida oshib borishi mumkin. Kurs ishning ilmiy yangiligi Kurs ishning ilmiy yangiligi G'afur G'ulomning sheriyat va badiiyat sohasidagi falsafiy teranlik va mukammal mukofotlarini o'rganish va tahlil qilishda yashaydigan yangiliklar va istiqbolga qaratilgan ilmiy ko'nikmalar bilan bog'liq. G'afur G'ulomning sheriyatga asoslangan falsafa va badiiy mukamallik haqida muloqot qilishni hohlasangiz, albatta, biz bu haqda gaplashamiz. G'afur G'ulom, O'zbekiston falsafasining eng zaruri predstavitelaridan biri sifatida taniladi. Uning sheriyatga asoslangan falsafasi va badiiy mukamalligi haqida gaplashish, u tarixiy ma'naviyatning katta bo'lagi hisoblanadi. Uning falsafasi zamonaviy dushanbadan, ya'ni asosan islomiy mazmunda. U o'zining falsafiy tushunchalarini madaniy muloqotlarda, adabiyotlarda va o'zining asarlarida ifodalab keldi. G'afur G'ulom, mazmuni va o'zining o'ziga xos uslubi orqali adabiyotda keng tarqalgan. Uning falsafiy qarashlari o'zlashtirilgan, o'zaro munosabatlarda mavjud va o'zini ta'sir etgan. U sheriyatga asoslangan falsafa va badiiy mukamallikni qanday tan olganligi, o'zining maqbul va o'ziga xos uslubi orqali ifodalangan mazmuni fikrlarini to'g'ri yetkazadi. Ma'nog'a e'tibor qaratganda, G'afur G'ulomning falsafiy qarashlari va badiiy mukamallikga qarashlari tajribaga ega bo'lgan, shuningdek, uning o'zining ijodiy yondoshuvi bilan ham bog'liq. I BOB. ADABIYOTIMIZDA GA’FUR G’ULOMNING TUTGAN O’RNI 5 Shum bolaga qarama-qarshi tarzda yaratilgan obraz deb hisoblaydi. H.Yoqubov esa uni ochiqdan-ochiq «so‘tak», deb ta’riflaydi. “Tirilgan murda” asarida mehnatning tarbiyaviy ahamiyati. G’afur G’ulomning “Tirilgan murda” asarida jamiyatga dog’ bo’lib tushadigan dangasalik bilan mehnat o’rtasidagi kurash asosida mehnatning tarbiyalovchi qudrati tasvir etiladi. Mualijodiy maqsadini Mamajonning boshidan kechirganlari va uning o’z tomonidalif n yozilgan kundalik sahifalari vositasida, kulgili tarzda hikoya qiladi. Asar prolog va epilogdan tashqari , olti fasldan iborat bo’lib, ularda mulla Mamajonning 1925 yildan to 1933 yilgacha o’tgan davrda boshidan kechirganlari yozilgan. Asarda G’. G’ulom o’z qahramoniga “so’z” berib, uning o’ziga xos xarakterini yaratadi. Ishyoqmaslik va yalqovlikda afsonaviy dangasalarni ham “bir cho’qishda qochiradigan” mulla Mamajonning bugungi kunda mehnatkashlarning ijobiy ta‘sirida asta-sekin yalqovlikni tashlab, ilg’or mehnatkashga aylanganligini hayotiy, tipik sharoitda, hajviy va kulgili ifodalarga boy lavhalarda ko’rsatiladi. Mamajon timsoli asta-sekin o’sib, izchil xarakter darajasiga ko’tariladi. Adibning “Tirilgan murda” asari ikki qismdan iborat.Ikkinchi qismda uning jamoa xo’jaligiga kirishi va qayta tarbiyalanishi, farovon hayotga erishishi tasvirlanadi. Yozuvchi Mamajonning yalqovligi va erinchoqligini chuqurroq ochish uchun, avval uni “Ming bir kecha”ertaklaridagi Abutanbalning yalqovligi bilan taqqoslaydi:”Xo’sh desangiz, Bag’dod degan shaharda Abutanbal degan bir yalqov yigit o’z onasi qoshida yashar ekan. Abutanbal hech qanday ish qilmas ekan. Onasi topib kelgan ovqatni chaynab og’ziga solsa ham yutgani erinar ekan. Doimo yonboshlab yotar ekan-u, o’rnidan turishga hafsalasi kelmas ekan. Mabodo qo’ltig’idan ko’tarib, tika turg’izib qo’ysangiz, qadam qo’yishga botinolmas, zo’rlab 25 bilan «Shum bola» badiiy-avtobiografik asarlarga yaqin turadi. Biroq avtobiografik asarlardagi yo‘l-yulakay asarga kiruvchi epizodlar va obrazlar xarakteri bir-biridan farq qiladi. «Shum bola»ga yangi-yangi voqealar va qahramonlarning kirib kelishi, bir tomondan, xarakterlar mantig’iga bog’liq. Xarakter mantig’i esa, ketma-ket kulgili vaziyatlarni keltirib chiqaradi. «Shum bola» – yumoristik asar. Yozuvchi asar boshidayoq yumoristik ruh yaratadi. Tuyg’u va kechinmalar tahliliga berilmaydi. U butun diqqatini xarakterlar mantig’i bilan tug’ilgan komik vaziyatni, komik voqea va detallarni tasvirlashga qaratadi. Bora-bora yumor satiraga o‘tadi. Asarda satirik ruh kuchli. Bu bu yozuvchi shartlilik printsipiga keng murojaat etishining natijasidir. Bizningcha, anashu badiiy usul mantiqan asoslangan va u hayot haqiqatini ochish, xarakter yaratish uchun xizmat qilgan. «Shum bola» qissasida G’afur G’ulom sodda, beg’ubor, ma’sum va musaffo tabiiy xislatlarga ega bo‘lgan o‘spirin obrazini yaratadi. Asar o‘tkir hajv va dono yumor bilan ziynatlangan, yetim bolaning sarguzashtlari asosiga 44 qurilgan. Asarda ma’lum darajada avtobiografik elementlar uchrasa-da, unda o‘zbek bolalarining boshidan o‘tkazgan sarguzashtlari hikoya qilinadi. Mamlakatdagi notinchlik tufayli shaharda ishsizlik muammosi kelib chiqqan. Qissadagi Omon, It Obid, Bit Obid, Turobboy, Yo‘ldosh, Husni, Solih, Abdulla, Po‘latxo‘ja, Miraziz singari bolalarning taqdiri bir- biriga o‘xshash. Omon onasidan, Yo‘ldosh esa ota-onasidan, Shum bola otasidan ajralgan. Odamlarning kasb-korlariga diqqat qilinsa, pichoqchi, eski-tuski yig’uvchi, tikuvchi, ko‘nchi, hofiz, g’o‘zafurush, kerosinfurush, mayda savdogarlik va hokazo. Shum bola tanigan mahalladoshlari, qo‘ni-qo‘shnilari bilan kitobxon shu tarzda tanishadi. E’tibor berilsa Yo‘ldosh «bari mog’orlab ketgan surp yaktak» kiyib olgan va boshqalarning ham ahvoli haminqadar. Shum‘‘ bolalarning maydachuyda saqlanadigan uyi zax bosgan. Yog’lari kichkinagina ho‘qchada saqlanadi. Hatto tovuqqa moyak o‘rniga ham piyoz qo‘yilgan. Shunga qaramasdan odamlarda mehr-shafqat, iymon, e’tiqod kabi insoniy tuyg’ular so‘nmagan. Shum bolaning onasi obrazini olaylik. U bolasining boshiga 22 menga yonlab turadi, men uzunligi mayin kipriklariga boqdim. Ular xuddi tungi kapalak qanotiday ko'tarilib-tushardi… Men yana qaradim: kapalak yana qanotlarini yozdi. Ko'zini pirpiratdi… va men o'zining o'yin lahzasini arang ilg'ay oldim. Mana sizga mangulikning ikkinchi chegarasi,langarizatsiyasi! Ayni shu emasmi lahzaning jonli obrazi… ko'z ochib-yumgulik lahza? Va ilk kalit band, meni uzok qiyanagan, uni topish amrimaxal m'jiza, xuddi havodan moddiy nimarsa hosil qilishday tuyulgan tansiq band tusatdan o'z oyog'i bilan keldi va xuddi bayramda o'tkaziladigan mushak kabi mening hodisaim osmonida portladi”. Bu so'zlar g'oyat noob isbotlar bo'lib, uni yozib olgan Aleksandr Naumovdan minnatdormiz kerak. Bunda alloma o'zi yaratgan muazzamning kurtaklanish onlarini, ta'bir joiz bo'lsa, badiiy embrionni saqlab turibdi. Masala echimining (she'r nazorati ham masala, Nizomiy Ganjaviy yozganidek, tasviri so'z yana bir so'z, ya'ni so'zning tasviri so'zning o'zidan kattaroq), ilmi aniq kalitini beryapti. Faqat bu kalitni she'rning dil kulfiga solib, nazokat bilan burash qoladi, xolos. Shoirning osmonida portlagan ilk bandga solsak, tomoshamizki, she r ikkiʼ voqea qiyosidan boshlanadi: “G uncha ochilguncha o tgan vaqtni Kapalak qiyos ʻ ʻ etgulik…” Agar qiyoslanuvchi nuqta, maxraj – Lahza topilmasa, umuman “Vaqt” she'ri uchun qiyos printsipi etakchi printsip sifatda kashf etilmasa, she'r tug'ilmagan, dunyo yuzini ko'rmagan. Voqea-hodisalar xol-xol bo'lishi mumkin bo'ladi, beto'xtov o'tadi. ishlov berish. She'rda aytilganidek, Zamona soati zang urar mudom, Minglab voqealarga daqiqalarga qayd. Qahramon tug'ildi, shaxar oldi, 14 ko‘rsatadi. «Shum bola» avtobiografik asar emas. Qissada real, tarixiy aniq faktlar, voqealar, tarixiy shaxslarga nisbatan badiiy to‘qima, fantaziyaning salmog’i ortiq. Shuning uchun qissa L. Tolstoyning «Bolalik», «O‘smirlik», M. Gorьkiyning «Bolalik», «Odamlar orasida» asarlariga o‘xshamaydi. Aslida, badiiyavtobiografik asarda voqeaning yo‘nalishi, syujet chizig’i, konflikt, personajlar soni va asar syujetida o‘ynaydigan roli shu asarga asos bo‘lgan shaxsning hayot yo‘li qanday bo‘lsa, shunday, chiziladi. Muallif hayot yo‘li qancha murakkab, boy va qizg’in bo‘lsa, avtobiografik asar ham shuncha qiziqarli bo‘ladi. «Shum bola» qissasidagi qahramonlarga xos «erkin», «tashqi» avtobiografik belgilar ularni o‘z orqasidan ergashtirib ketmaydi: voqea mantig’i xarakterlar mantig’iga ko‘ra tug’iladi va rivojlanadi. Qaxramonlarning harakatlari, asar syujeti, konflikti hayot haqiqatiga mos. Qissada badiiy-avtobiografik asarlarga xos fazilatlar ham talaygina. Bosh qahramon va uning o‘rtoqlari tarixiy shaxslar, ular tug’ilgan makon-ko‘cha, mahalla aniq. Hatto Shum bolaga G’afur G’ulom xarakterining ko‘pgina xislatlari singib ketgan. Asarda hayotning rang-barang, 43 murakkab tomonlari, tarix harakati, xalq taqdiri ko‘rsatilgan. Biroq bular qahramonning dunyoqarashi, tushunchasi, kechinmasi nuqtai nazaridan yoritiladi. «Shum bola» qissasida ham voqelik shu shum bolalar taqdiri, nuqtai nazari orqali tasvirlanadi. Shum bolalar hayot hodisalarini o‘z yoshi, ongi, dunyoqarashi, hayotiy tajribasidan kelib chiqib tushunadi, baholaydi. Kitobxon esa, hayotning ular qalb ko‘zgusidagi in’ikosiga qarab turib, o‘zicha xulosalar chiqaradi, yozuvchi niyatini tuyadi... Qissa syujetiga xos sarguzashtlilik xususiyati, qahramonlarning mahallamamahalla, qishloqma-qishloq kezib yurishlari o‘z-o‘zidan asarga ko‘plab epizodik qahramonlar kirib kelishiga sabab bo‘ladi. Avtobiografik asarlarda bu xususiyat asosiy va tabiiy holdir. Masalan: Sulton o‘g’ri, o‘lik yuvish voqeasida qatnashgan domulla, shum bola tomonidan so‘yib qo‘yilgan eshakning egasi, Shum bola xizmatida bo‘lgan eshon va uning xotinlari, Sariboy oilasi kabi personajlar yo‘lyulakay paydo bo‘lib, voqealar tizmasidan tushib qoladi. Bu xislati 21 sakkiz ming olamni yaratgan Tangrini tan olgan. Abadiylik esa Qodir Olloh izmi va himoyadagi sir-sinoatdir. Netongki, “Vaqt” she riy ham obodlikka kiritilgan muazzam band bilan yakunʼ topadi. Shoir ijodidagi zamonasozlik haqida gapirib, “Vaqt” she’rlarini ham o‘qib, qo‘shib yoborishadi. Zamonasozlik zamonga, davr talabiga qarab ish tutilishni, ishlashni anglatsa, unda “Vaqt” she'ri bunday zamonaso'zlikdan ancha yukori turadi. Umuman, bu kabi asarlarga odiy mezon bilan yondashib ham, bunda mezonVakt” kabi she'rlarga qo'llab ham bo'lmaydi. She'rni zamonasoz asarlar sirasiga kiritganlarni undagi joriy zamonga voqealar-hodisa va shaxslar tilga oluvchi chalg'itgan aniqlashi mumkin. Lekin siz ijodkor o'zingni qo'yib ko'ring, vaqtni yozib, o'sha vaqtdagi, vaqtdagi voqealarni tilga olmaslik mumkinmi? Vaqtinchalik vaqtdan ulgi oladi, boshqa bir narsadan boshqa narsa emas. Shu bois zamonasozlik bilan zamonavilikni farqlash kerak. “Vaqt”ga yuksak zamonavilik, ya'ni zamon bilan, o'zi nafas olgan on, moment bilan birgalik, hamnafaslik xos. Savol tug'iladi, qaysi zamon bilan, she'r yaratgan va mustbid turgan Stalini boshqargan vaqt bilanmi yoki biz she'rni ko'rsatmoqchiman? Muayyan badiiy darajaga erishgan asar hamma davrlar uchun zamonaviy, barcha davrlarga zamondosh. “Vaqt” she’riga kelsak, u uzluksiz, mutlaq vaqt haqida, vaqta shu vaqtning bir parchasi, abadiyat holatidan qaralsa, u mutlaq vaqtning bir lahzasi, xolos. Shu bois “Vaqt” she'rini zamonaviy asarlar sirasiga yaratishish namoyishi anglamaslikdan boshqa narsa emas. “Vaqt” nisbatan oddiy, botinan tushunilishi qiyin she'rlardan. Misralar sirt oddiy bo'lib ko'rinadi, dan bilquv ma'nosi birdan inglizlashmaydi. Ma'no anglamaguncha ongda poetik obraz shakllanmaydi. Bir tur she'rlarda avval obraz yakqol ko'zga tashlanib, obraz bilan deyarli bir vaqtda ko'rinsa bo'lsa, “Vaqt”da avval so'z va misradagi ma'noni chqish kerak, shundan keyingina obrazli vaziyatda ishlay boshlaydi. “Vaqt” she'ri 16 («Vaqt» she’ridan) G‘afur G‘ulomning ba‘zi she‘rlari tarixiy hodisalar, ma‘lumotlar va shaxslar obrazini aks ettirish asosiga qurilgan. Bunday asarlar tarixning badiiy solnomasi, tarixiy shAxs taqsdiri, qiyofasining in‘ikosi qadar aniqlik kasb etadi «Turksib yo‘llarida», «Hamza xotirasi‘, «Insoniyat tarixining birinchi kosmonavtiga» sh‘erlariga shunday xususiyat xosdir. G‘afur G‘ulom Sharq va G‘arb tarixi, falsafasi, madaniyatini favqulodda chuqur bilgan alloma kishi edi. Shu bois uning aksar she‘rlarida Injilu Qurondan tortib Bobil, gotik naqshlar-u kattayu-kichik tarixiy hodisalar, ma‘lumotlar, u yoki bu shaxs, ular bilan aloqador faktlar,jahon xalqalrining urf-odatlaridagi chizgilari, tarixiy joy nomlari bilan aloqador fikrlar asarning badiiy to‘qimasiga singdirib yuboriladi. G’afur G’ulom butun ijodi davomida taqvim tarzida ko’plab she’rlar yozdi. 1-may, 7-oktabr, Konstitutsiya kuni, partiya va komsomol syezdlari, adabiy o‘n kunliklar, sotsialistik musobaqa, paxta rejasining bajarilishi singari kundalik, o‘tkinchi hodisa va voqealarga bag‘ishlangan bunday she‘rlar adabiyot tarixida ham , muallif ijodida ham sezilarli iz qoldirmadi. Bu hol shoirning o‘ziga ham sir emas edi. Zero, bunday she‘rlarning ko‘pi o‘zlarini hurmat qilgan shoirlarning nainki «Tanlangan asarlari», hatto muntazam chiqib turgan to‘plamlariga ham kiritilmas edi. G‘.G‘ulom ham bundan istisno emas. Biroq shuni ham ta‘kidlash lozimki, g‘afurona buyuklik va donishmandlik bilan sug‘orilgan falsafiy obrazlar uning taqvim she‘rlarida ham uchrab turadi. G‘afur G‘ulom so‘nggi nafasigacha ijod etdi, mehnat qildi. Uzoq yillar davomida O‘zbekiston Fanlar akademiyasining til va adabiyot institutida ilmiy xodim bo‘lib ishladi. Badiiy asarlar bilan bir qatorda ko‘plab ilmiy maqolalar yozdi, tarjimalar qildi. O‘zining asarlari ham o‘nlab tillarga o‘girildi. Mehnatlari evaziga u O‘zbekiston Fanlar akademiyasiga haqiqiy a‘zo etib saylandi. Respublika Oily kengashiga deputat bo‘ldi. Unga «Ozbekiston xalq shoiri» yuksak unvoni berildi. Badiiy asarlari sovetlar mamlakatining eng yuksak mukofotlariga sazovor bo‘ldi. Uning o‘n ikki jilddan iborat mukammal asarlar to‘plami bosilib chiqdi. 29 _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ _________________________________________________________ Talabaning kurs ishi mavzusini yozma madaniy nutq talablari asosida chuqur ilmiy mushohada bilan izchillikida yoritib berganligi darajasi _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ ___________________________________________________________ Talabaning kurs ishida ko’tarilgan muammo yuzasidan umumlashma ilmiy-nazariy xulosalar chiqara olganligi _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ ______________________________________________________________ Talabaning kurs ishini rasmiylashtirishi va ochiq himoya qilishi. Himoya vaqtida talabaning mavzuni ilmiy nutq malakasi asosida izchil yorita berish mahorati, uning axborot texnologiyalaridan to’g’ri va samarali foydalanganlik darajasi ___________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _________________________________________________________________ Ilmiy rahbar ___________ Kafedra mudiri O'.Saidov 37 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYLAR VAZIRLIGI CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI “GUMANITAR FANLAR” FAKULTETI “O'ZBEK ADABIYOTSHUNOSLIGI ” KAFEDRASI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI YO’NALISHI 22/3 guruh talabasi Shirinova Fotima Akmaljon qizining “ADABIYOT O'QITISH METODIKASI” fanidan KURS ISHI MAVZU: G'AFUR G'ULOM SHERIYATIDA FALSAFIY TERANLIK VA BADIIY MUKAMALLIK Bajardi: Salohiddinova Sevinch Ilmiy rahbar:_____________ Bahosi: __________ Chirchiq – 2024 1 2.2. Shoir she’riyatida falsafiylik. Ikkinchi jahon urushi voqealari, ko‘rguliklari G‘afur G‘ulom qalbida o‘chmas iz qoldirdi. Agar u Birinchi jahon urushi yillarida bolaligiga borib, urushning butun dahshati va asoratlarini to‘liq his qila olmagan bo‘lsa, yangi urushni va uni qo‘zg‘aganlarni ijodkor o‘zining shaxsiy, ashaddiy dushmani deb bildi. Shu yillari shoirning “Sen yetim emassan”, “Oltin medal”, “Kuzatish”, “Vaqt”, “Sog‘inish”, “Bizning ko‘chada ham bayram bo‘lajak”, “Men – yahudiy” singari tom ma’nodagi mumtoz she’rlari dunyoga keldi. Shoir urush yillarida yozilgan she’rlari jamlangan “Sharqdan kelayotirman” to‘plami uchun 1946-yilda Davlat mukofotiga sazovor bo‘ladi. Xususan, “Sen yetim emassan” she’rida shunday deb yozgan: “Yetimlik nimadir, bizlardan so‘ra, O‘ninchi yillarning sargardonligi, Isitma aralash qo‘rqinch tush kabi Xayol ko‘zgusidan o‘chmaydi sira...”. Ushbu satrlarda shoirning o’sha yillarda ota-onasidan ayrilib qolganligi, sargardon bo‘lib, o’zini “o‘qdan cho‘qqa” urib yurganligi haqidagi armoni ifodalangan desak aslo mubolag‘a bo‘lmaydi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, G‘afur G‘ulomning “Sog‘inish” she’rida“o‘zbek otasi”ning bo‘rtma, umumiy, hamma uchun tanish, yaxlit siymosini aks ettirgan desak, hech mubolag‘a bo‘lmaydi. Bu she’rda otalarimizga xos bo‘lgan jamiki fazilatlar o‘zining yorqin ifodasini topgan. Ularning samimiyligi, jonsarakligi, har doim ham oshkor qilinavermaydigan farzandga mehr-u muhabbati, kuzatuvchanligi, tantiligi, andishasi... barcha-barchasi shu she’rda namoyon bo‘ladi. Asar misralari ichra urushga ketgan o‘g‘lidan bir mujda – nedir yaxshi xabar kutayotgan Otaning bezovta yuragi gupillab urib turibdi. Uning ko‘ngliga goh vahima-vasvasa ko‘lanka soladi. Atrofga har kuni yuzlab «qoraxat» qo‘nayotgan 30 MUNDARIJA: bet KIRISH. 5 I BOB. ADABIYOTIMIZDA GA’FUR G’ULOMNING TUTGAN O’RNI 6 1.1. Ga’fur G’ulomning mashaqqatli yo’li 6 1.2. G’afur G’ulom hassos shoir 11 II BOB. G’AFUR G’ULOM IJODINING RUHIYATI 18 2.1. G’afur G’ulom she’riyatining badiiy ahamiyati 18 2.2. Shoir she’riyatida falsafiylik 29 XULOSA. 32 FOYDALANILGAN ADABIYORLAR RO’YXATI. 34 3 Kurs ishi Chirchiq davlat pedagogika universiteti Gumanitar fanlar fakulteti, “ o'zbek adabiyotshunosligi ” kafedrasida bajarilgan. Ilmiy rahbar: _________________________________ __________ F.I.SH imzo Himoya 2024 yil ______ oyining ____- kuni soat ___ da Chirchiq davlat pedagogika universiteti Gumanitar fanlar fakulteti, “o'zbek adabiyotshunosligi ” kafedrasida kurs ishlari himoyasi yig’ilishida o’tkaziladi. Kurs ishi 2024-yil __________ oyining _______ kunida kafedraga topshirildi. Kurs ishini topshirdim ________________________________________________________________ F.I.SH. _________________________ 202 4 yil “ ___ ” ________ ___________ Lavozimi sana imzo Qabul qilib oldim ________________________________________________________________ F.I.SH. _________________________ 202 4 yil “ ___ ” ________ ___________ Lavozimi sana imzo Kurs ishi bilan Chirchiq davlat pedagogika universiteti Gumanitar fanlar fakulteti , “ O'zbek adabiyotshunosligi ” kafedrasida tanishish mumkin 2 qo‘l uchida umrguzaronlik qilishmoqda. SHunga qaramasdan, insoniy harorat, bolajonlilik, halollik, poklik, insof tuyg’ulari bilan ularning qalbi limmo-lim to‘la ekanligi juda muhimdir. Qirg’iz kampir Yaxshiqiz xarakterida anchagina salbiy jihatlar bo‘rtib ko‘rinadi. Bechora kampirni turmush tashvishlari birmuncha hisob- kitoblik qilib qo‘ygan bo‘lib, u o‘z tirikchiligi muammolari bilan hayot kechiradi. Biroq kampir insoniy xislatlardan, e’tiqoddan begona ham emas. Kampir yetimchalarga xayrli nazar bilan qaraydi, ularni andak ayab, yarim tanga evaziga tunash joyi ikkita chap-chap non bilan siylab, o‘zlari olib kelgan tuxumlarni qovurib berishga rozi bo‘ladi. «Allohning osmoni ham, yeri ham keng» ekanligi haqidagi kampirning sodda falsafasi zamirida uning e’tiqodiga xos jihatlar mujassamlashgan. Atrofini qurshagan muhitga ko‘nikib ketgan kampirda ham hali so‘nmagan insoniy tuyg’ularni ko‘rish uchun davr va odamlar hayotini teran bilish, maishiy holatlarning sabablarini tahlil eta olish, har bir qahramonning ruhiy olamidagi 46 ko‘z ilg’amas nozik jihatlarni mahorat bilan aks ettirish lozim edi. G’afur G’ulom mazkur mashaqqatli yumushni yuksak darajada uddalay oldi. Shum bola Sariboynikiga ilk borgan kuni olma yashiklaridan karovat, yog’och qirindisidan yostiq qilib yotishiga qaramasdan, mazza qilib uxlaydi. Chunki u hali ziqna boy bilan yuzlashmagan edi. O‘ziga o‘xshagan xizmatkorlarning mehr-shafqatidan, samimiy maslahatlaridan qoniqish hosil qilgan edi. Bir cho‘mich go‘jayu ikki burda jaydari non bir yetimning ko‘nglini ovlashga, qornini to‘ydirishga yetar ekan. Odamning odamga mehr-oqibat ko‘rsatishi nahotki shunchalar mushkul bo‘lsa?-deya ta’kidlayotganday tuyuladi G’afur G’ulom. Bunday o‘rinlar Shum bolani darbadarlik va makonsizlik balosiga girifdor etgan muhit ustidan aybnomaday tuyuladi. Aslida ham shunday. Aksariyat tadqiqotchilar qissadagi Omon obraziga birmuncha yotsirab qarashadi. Shum bolaning ayrim safarlarida yo‘ldosh bo‘lgan hamqishlog’i Omon taqdirini bosh qahramon qismatidan ajratish mumkinmi? Bunday yo‘l tutishda nechog’lik asos bor. M.Amilova uning qiyofasida do‘stga hiyonatni, boylikka o‘chlikni ko‘radi.34 Omonni 24 Chirchiq davlat pedagogika universiteti Gumanitar fanlar fakulteti O‘TA 22/3 - guruh talabasi Salohiddinova Sevinch “ MAQSUD SHAYXZODA "JALOLIDDIN" TRAGEDIYASIDA VATANPARVARLIK VA MILLATPARVARLIK MOTIVLARI. ” mavzusida yozilgan kurs ishiga XULOSA Kurs ishi mavzusining dolzarbligi, o’rganilganlik darajasining aniqlanganligi _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ _________________________________________________________ Kurs ishining maqsad va vazifalari, tadqiq usullarining to’g’ri belgilanganligi ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ________________________________________________________ Kurs ishi mavzusiga oid daliliy materiallarning to’planganligi, mavjud ilmiy manbalarning qay darajada tahlil qilinganligi ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________ _____________________________________________________ Kurs ish mavzusi yuzasidan talabaning o’z nuqtayi nazarini haqqoniy aks ettira olganligi, ko’tarilgan muammoni hal etishga ijodiy yondashuvi 36 G‘ofur G‘ulom o‘zining juda yaxshi she’rlarini bolalar va o‘smirlar uchun bag‘ishlagan: “Ikki bolalik”, “Bilaman”, “Seni Vatan kutmoqda”. Urush yillarida G‘ofur G‘ulom “Sen yetim emassan”, “Seni kutyapman, o‘g‘lim!”, “Vaqt”, “Kuzatish”, “Ayol”, “Bizning ko‘chada ham bayram bo‘lajak” kabi ajoyib she’rlar yaratgan. “Seni kutyapman, o‘g‘lim!” she’rida shoir front ortida o‘zlarining qahramonona mehnatlari orqali dushman ustidan g‘alabani yaqinlashtirgan otalarning sabri va kuchini madh etadi. Mushkul kunlarda insonlarning bolalarga bo‘lgan muhabbati buyuk ma’no kasb etgan. Bu - ota-onasini yo‘qotib, oddiy odamlarning sidqidildan qilgan g‘amxo‘rligi haqida so‘z boruvchi ajoyib “Sen yetim emassan” she’rida yaqqol seziladi. Shoirning urush yillarida yozilgan “Bahaybat”, “G‘alabachilar qo‘shig‘i”, “Vaqt”, “Xotin” she’rlari yuqori fuqarolik she’riyatining namunalari hisoblanadi. Ular “Sharqdan kelmoqdaman” to‘plamidan joy olgan. Urushdan keyingi yillar G‘ufur G‘ulom bir qator she’riy to‘plamlarini nashrdan chiqaradi: “Yangi she’rlar”, “O‘zbekiston olovlari”, “Onalar”, “O‘zbek xalq g‘ururi”, “Tong qo‘shig‘i”, “Yashasin, tinchlik!”, “Bu - sening imzoing”. Ushbu to‘plamlardan joy olgan she’rlarda shoir tinchlik davrining muhim savollariga javob topishga, o‘zbek xalqining mehnat faoliyatidagi muvaffaqiyatlarini ko‘rsatishga intiladi. Asarlarining qahramonlari — dunyo ishlari va osoyishta mehnat bilan band sobiq askar. G‘ofur G‘ulom — tinchlik, do‘stlik va xalq baxtining jo‘shqin kurashchisi. Shoir tinchlik uchun kurashga bag‘ishlangan to‘plam yaratgan. Ulardan eng yaxshilari: “Dunyo minbaridan”, “Yashasin, tinchlik!”, “Bu — sening imzoing” va boshqalar. 10 Badiiy mukamallik nuqtai nazaridan, G'afur G'ulom she'rlarida til va ifoda vositalaridan mohirona foydalangan. U an'anaviy she'riy shakllarni zamonaviy mavzular bilan uyg'unlashtirgan, bu esa uning asarlarini ham o'z davrida, ham hozirgi kunda dolzarbligini saqlab qoladi. Uning she'rlaridagi ohangdorlik, ritm va metaforalarning boyligi o'quvchini chuqur o'ylashga, hayotning mohiyatini anglashga undaydi. Xulosa qilib aytganda, G'afur G'ulomning she'riyati falsafiy teranlik va badiiy mukamallikni o'zida mujassam etgan. Uning ijodi nafaqat o'z davrida, balki hozirgi kunda ham o'quvchilarga ilhom bag'ishlaydi va ularni hayot haqidagi chuqur mulohazalarga chorlaydi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 1. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва фаровонлигининг гарови // Халқ сўзи, –2016 йил 8 декабр 2. Мирзиёев Ш.М: Ижтимоий барқарорликни таъминлаш, муқаддас динимизнинг софлигини асраш – давр талаби. // Халқ сўзи, – 2017 йил 16 июн 3. Абдуллаев Ҳ. Ғафур Ғулом ва Хоразм. – Т: 2003 4. Айтматов Ч. // Тошкент оқшоми. 1988, 14 феврал 33 1.2. G’afur G’ulom hassos shoir Kechiktirilgan fenomeni, voqeasi bir yo‘la bir necha – fizika, matematika, astronomiya va boshqa fanlarda o‘rganiladi. Chunki bu fanlar dunyoviy yarayonlarni tadqiq etar ekan, vaqt ishtirok etmagan yarayonning o'zi yo'q, qaysidir darajasida vaqtga to'qnadi. Badiiy adabiyot otlig' yaratishning ham zaruriy ingredienti, masllig'idir. Lekin o'ta nozik, ko'z ilgamas, ammo hamisha har narsada paydo bo'ladi nozir mas'uldir. “Tarix – bu vaqt bo yicha kechadigan yarayonlarni o rganish bo ladi, lekin vaqtʻ ʻ ʻ nima ekanini kim bilmaydi”. Kechikkan kabi yuzaki qaraganda jun, zamirga boqilsa, o'ta tilsim va mavhum narsani, uni nimarsa deb ham, nima ham deb bo'lmaydi, poetik mavzuda muhokama olish, uni munosib tarzda yuksak poetik mezonlarda ochib berish uchun bu ishga qo'llab urgan shoir uncha-muncha shoir bo'lmasligi. , bir vaqtning o'zida (yana vaqt!) ham ulug' shoir, ham faylasuf bo'lishi, ya'ni mavhum fikrdan she'r yaratmogi, fikr qayridagi she'riyat, jozibani kashf etmogi kerak. Buyuk bilimmand Aristel o'zining “Fizika” asarida vaqt to'xtagan ekan, yuki “ sirasi mavjud bo'lgan vaqtga kiradimi yoki nomavjud narsalar sirasiga, ajoyib tabiati qanaqa” tarzida qo'ydi. Jismoniy, vaqt qaysi, fizikaviy yoki poetik hissiy shaklda o'rganilsin, hamisha sirli bo'lib qolaveradi. “Vaqt” she ri yaratilishidan sal o tiboq, 1946 yil (she rga 19.9.45 sanasi ʼ ʻ ʼ qo yilgan) “Hozirgi o zbekdagi sizga so zning cho qqisi” deya baholangan. ʻ ʻ ʻ ʻ She'rning paydo bo'lishiga qarab turtki aniq qayd etildi, “Menga soat taqdim etgan jiyan yozib qo'ydidulla Husan o'g'liga bag'ishlangan” deb yozib qo'yilgan[4]. Bu 12 tahlikali kunlarda bu bezovtalikka, albatta, o‘rin bor – “Ne qilsa otaman, meros hissiyot...” “Sog‘inish” she’rining lirik qahramoni – Otaning sog‘inchi shunchalar zo‘rki, u har bir narsadan umidlanadi, najot so‘rab to quyoshga qadar zorlanadi: Eng kichik zarradan Yupitergacha O‘zing murabbiysan, xabar ber, quyosh. Ayniqsa, ota sog‘inch o‘rtagan paytlari aynan Bedilni o‘qishi, uni o‘qib bo‘lgach, “loyqa xayolotlar chashmaday” tinishi diqqatni tortadi. Gap shundaki, asli nasli turkiylardan bo‘lgan fors shoiri Bedil she’riyati o‘zining falsafiy chuqurligi, o‘quvchini o‘tkinchi dunyo g‘amtashvishlaridan yuqoriroq turib fikrlashga undashi bilan ajralib turadi. Bedil mutolaasi Otaga abadiy haqiqatlardan, o‘lmas va yuksak tuyg‘ulardan saboq beradi. Xulosa qilib aytganda, G‘afur G‘ulomning “Sog‘inish” she’ri nafaqat urush davri va nafaqat o‘zbek she’riyati, balki insoniyat badiiy tafakkurining eng yuksak cho‘qqilarida turishga arzigulik, o‘zida eng pokiza insoniy hislarni badiiy mukammal tarzda mujassam etgan noyob badiiy asardir desak ta’bir joiz bo‘lmaydi. G‘afur G‘ulom ijodiy tafakkuriga faylasufona mulohazakorlik, kichik tuyulgan hayotiy detallardan katta umumlashmalar yasay olish xos edi. Bu noyob fazilatlar shoirning 1945-yilda fashizm ustidan qozonilgan g‘alaba munosabati bilan yozgan “Vaqt” she’rida yaqqol ifodasini topdi. Shoir mazkur she’rda lahza(sekund)ning mohiyatiga nazar tashlaydi. Darhaqiqat, yuzaki qaraganda, lahza nima? Ko‘z ochib yumguncha o‘tadigan fursat. Go‘yo e’tiborga, diqqatga arzimaydi. O‘z umrini poyonsiz deb o‘ylaydigan aksariyat odamlar uchun lahzaning sariq chaqalik qimmati bo‘lmasligi ham mumkin. 31

G'afur G'ulom sheriyatida falsafiy teranlik va badiiy mukammallik

Купить