Dokument ma'lumotlari

Narxi 60000UZS
Hajmi 2.3MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Geografiya

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

33 Sotish

G‘allaorol tumani aholisi va mehnat resurslari

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI GEOGRAFIYA FAKULTETI GEOGRAFIYA YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN BITIRUV MАLАKАVIY ISHI MAVZU: G‘ALLAOROL TUMANI AHOLISI VA MEHNAT RESURSLARI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 M UNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………..……….3 I. BOB. G’allaorol tumani iqtisodiy-ijtimoiy geografik rivojlanishiga umumiy tavsif………………………….................................................................6 1.1. G‘allaorol tuman xo‘jalik tarmoqlari rivojlanishining hududiy xususiyatlari. …………………………………….…………………………………6 1.2. Tumanning iqtisodiy va ijtimoiy geografik rivojlanishi muammolari. ……………………………………..……………………………….19 II. BOB. Tuman aholisi takror barpo bo‘lishi va migratsiyasi……………………………………...………………….……...........25 2.1. Tuman aholisining soni, tarkibi va joylashuvi……………………...………..25 2.2. Tuman aholisining tabiiy va mexanik harakati……………………………….31 III. BOB. G‘allaorol tumani mehnat resurslari va aholi bandligi…………………………….…………………………………….............38 III.1. Tuman mehnat resurslari va aholi bandligining hududiy xususiyatlari……………………………………………………………………….38 III.2. Tuman aholisi va mehnat resurslari rivojlanishining iqtisodiy geografik muammolari va istiqbollari………………………………………………………..45 XULOSA…………………………………………………………………............49 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………..………… 51 ILOVALAR…………………………………………………………………….53 2 KIRISH Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. J ahon mamlakat lari iqtisodiyotining rivojlanishi ga asosan , demografik jarayonlar (tug‘ilish, o‘lim, nikoh va ajralish) hamda iqtisodiy–ijtimoiy barqarorligi o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik ta’sir ko‘rsatadi. “Bugungi kunda mamlakatlarning demografik vaziyati aholi sonining o‘zgarishi, tug‘ilishlar sonining oshishi, nikoh va ajralishlar o‘rtasidagi salbiy nisbatning yuzaga kelishi bilan bog‘liqdir. Ushbu d emografik vaziyat esa, o‘z navbatida , ayrim mamlakatlar va mintaqalarda shakllanayotgan ishchi kuchidan foydalanish , ularning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish holati va istiqbollariga, iqtisodiy va siyosiy kuchlarning mintaqaviy va jahon miqyosida joylashishiga katta ta’sir ko‘rsatmoqda” . Shu nuqtai-nazaridan, alohida hududlar geodemografik rivojlanishini ilmiy-amaliy tadqiq etish dolzarb vazifalardan hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasida ham aholining barqarorligini ta’minlash, demografik jarayonlar rivojlanishida har tomonlama ijobiy natijalarga erishish borasida qator ishlar olib borilmoqda. J umladan, geografik joylashuviga ko‘ra, alohida ajralib turadigan viloyatlarda demografik rivojlanishda o‘ziga xos o‘zgarishlar ya’ni, aholining ko‘payishi, aholi soni dinamikasi, migratsiya jarayonlarini o‘rganish va chuqur ilmiy tadqiq qilish, ular to‘g‘risida ma’lumot to‘plash va tahlil qilish hamda kelgusi istiqbollarini aniqlash muhim vazifalardan biridir. Shu bilan birga, mehnat resurslarini ham aholi bilan bir vaqtda tadqiq etish zarur. Chunki, aholining asosiy qismini yoshlar tashkil etishi, ayniqsa, mamlakatda mehnat bozorini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishni talab etadi. Ma’lumki, O ‘ zbеkiston dunyo hamjamiyati davlatlari o’rtasida aholisining jadal o ‘ sib borayotganligi bilan ajralib turadi. Bunday vaziyat o’z navbatida, aholining ish bilan bandligini oshirish, buning uchun esa, ishlab chiqarishni kеngaytirish, yangi ish o’rinlarini yaratish borasida uzluksiz ish olib borishni taqozo etadi. Aks holda aholining turmush darajasining pasayib borishi, mamlakatda ishsizlar sonining ortib borishi bilan bog’liq muammolar kеlib chiqishi mumkin. Mamlakatimiz iqtisodiy siyosatida 3 mеhnat bozori va mеhnat bozorida vujudga kеladigan muammolarga jiddiy qarab aholi bandligiga va jamiyat rivojiga qaratilgan bir qancha muhim chora-tadbirlar olib borilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 2-maydagi “2023 — 2025- yillarda Jizzax viloyatini kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-146-son qarori bilan, 2023 — 2025-yillar davomida Arnasoy, Baxmal, G‘allaorol, Zomin, Forish va Yangiobod tumanlaridagi 9 480 gektar maydonda irrigatsiya va melioratsiya obyektlarini qurish va rekonstruksiya qilish tadbirlari asosida yer maydonlarining foydalanishga kiritilishini ta’minlash vazifasi qo‘yilgan [1]. Mazkur vazifalardan kelib, G‘ allaorol tumanining aholisi va mehnat resurslarni tadqiq etish talab etiladi. Sababi, aholi soni yildan-yilga oshib borayotganligi aholi ehtiyojlarini qondirish, resurslardan samarali foydalanishni toqazo etadi. Mavzuning obyekti va predmeti. Tadqiqot obyekti sifatida G‘allaorol tumani aholisi va mehnat resurslarining hududiy tarkibi olindi , uning predmeti esa tuman aholisi va mehnat resurslari rivojlanishining geografik jihatlarini ilmiy tadqiq etish va istiqbol yo‘nalishlarini belgilab berishdan iborat. . Mavzuning maqsadi va vazifalari. G‘allaorol tumani aholisi va mehnat resurslarining rivojlanish xususiyatlarini tahlil qilish va rivojlanish muammolarini aniqlashdan iborat. Maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish lozim deb topildi: - tumanning tabiiy sharoit va resurslariga xo ’ jalikni rivojlantirish jihatidan baho berish; -aholi soni va joylashuvini tahlil qilish; -aholi tarkibi, tabiiy va mexanik harakatini o’rganish; -tuman xo’jaligining tarmoqlar va hududiy tarkibini tahlil qilish; -ijtimoiy sohalarning rivojlanishi tahlil qilish; 4 - tumanni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish muammolari va ularni bartaraf qilishning iqtisodiy geografik jihatlari va.b. Mavzu bo‘yicha adabiyotlar tahlili . Jahonda aholi va mehnat resurslari bo‘yicha ko‘plab olimlar tadqiqotlar olib borgan. Mazkur tadqiqot ishida chet el olimlaridan J.Graunt, A.Smit, A.Giyyar, P.Deymond, A.V.Kochetkova, G.M.Fedorov, S.A.Kovalev, T.G.Morozova, M.N.Kunisa, L.L.Ribakovskiyning ishlarini keltirish mumkin. Mamlakatimizning M.Q.Qoraxonov, B.X.Umurzoqov, A.A.Qayumov, A.S.Soliyev, O.B.Ota-Mirzayev, Z.N.Tojiyeva, I.Otajonov Q.X.Abdurahmonov, N.Tuxliev kabi olimlari o‘z ilmiy tadqiqotlarida aholi va mehnat resurslari takomillashtirishga oid takliflar ishlab chiqqanlar. Shuningdek, Haydarov H. (1996), G’apparov A. (2009), Hakimov Q.M. (2014) va boshqalarning ilmiy ishlarida Jizzax viloyati aholisining joylashuv xususiyatlari va boshqa masalalar tadqiq qilingan. Tadqiqotda qo‘llanilgan uslublarning tavsifi . Bitiruv malakaviy ishini tayyorlashda asosiy metodologik baza bo‘lib adabiyotlar bilan ishlash metodi xizmat qildi. Bundan tashqari hududiy tahlil, tarixiylik, geografik taqqoslash, statistik kabi tadqiqot metodlaridan ham foydalanildi. Tadqiqot ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi tuzilishi jihatdan kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan tashkil topgan. Ishning umumiy hajmi betni tashkil qiladi. 5 I. BOB. G’ALLAOROL TUMANI IQTISODIY-IJTIMOIY GEOGRAFIK RIVOJLANISHIGA UMUMIY TAVSIF 1.1. G‘ allaorol t uman xo’jalik tarmoqlari rivojlanishining hududiy xususiyatlari Mamlakat iqtisodiyotini hududi jihatdan oqilona tashkil etishning iqtisodiy siyosatning yо‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Mintaqalar tabiiy, iqtisodiy va mehnat salohiyatidan samarali foydalanish iqtisodi mustaqillikka erishish va iqtisodiy о‘sishni ta’minlash respublika aholisi farovonligi va hayot sharoitlarini yaxshilashning asosiy shartlaridan biridir. Tuzilish jihatidan takomillashuvi ham foydalanilmagan manbalar va iqtisodiy imkoniyatlardan yuksak darajada va samarali foydalanish vujudga kelgan hududiy nomutanosiblikni bataraf etish hamda hozirgi kundagi mintaqalarda mavjud tabiiy iqtisodiy imkoniyatlarini hisobga olgan sanoat tarmog‘ining oqilona hududiy tarkibini shakllantirish bugungi kundagi ustuvor vazifalardan biridir. Sanoat ishlab chiqarishni rivojlantirish va joylashtirishni hududiy jihatdan tartibga solish, maqsadli dasturlari (kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, qishloq joylarida ish bilan bandlik va boshqalar) orqali amalga oshiriladi. O‘zbekiston iqtisodiyoti kо‘p tarmoqli hududiy-ishlab chiqarish majmuasidan iborat bо‘lib, uning poydevorini ixtisoslashgan tarmoqlar tashkil etadi. Yoqilg‘i, mashinasozlik, rangli metallurgiya, kimyo, yengil va oziq-ovqat sanoati, kо‘p tarmoqli qishloq xо‘jaligi kabilar ana shunday makroiqtisodiy tarmoqlar turlariga kiradi. О‘zbekistonda iqtisodiy taraqqiyot uchun zarur bо‘lgan imkoniyatlar mavjud. Eng avvalo agroiqlimiy sharoitlarning qulayligi, zaminimizda D.I.Mendeleyev davriy jadvalining deyarli barcha elementlarini topilganligi, serunum yerlarimiz borligi va, ayniqsa, xalqimizning mehnatservarligi milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari rivojlanishining asosiy omillari xisoblanadi. Respublika hududida xо‘jalik tarmoqlari, xususan sug‘orma dehqonchilik, savdo, hunarmandchilik qadimdan rivojlanib kelgan. Bunga о‘rta asrlarda uning Buyuk Ipak yо‘lida, о‘ziga xos uning muhim bо‘g‘ini sifatida joylashganligi ham katta ahamiyatga ega bо‘lgan. О‘z navbatida sug‘orma dehqonchilik madaniyati, 6 faqat qishloq xо‘jalik ekinlarini yerlarni sug‘orish asosida yetishtirishgina emas, balki u bilan bog‘liq boshqa tarmoqlar – fan, xalqaro savdo, shaharsozlik kabilan rivojlanishi bilan keng ma’noda tavsiflanadi. Binobarin, aytish mumkinki, vatandoshlarimiz tomonidan olib borilgan tadqiqotlar, jumladan, al-Xorazmiy, al- Beruniy, at-Termiziy, Abu Ali Ibn Sino, al-Farg‘oniy, Bobur va boshqalarning olamshumul ilmiy ishlari ham sug‘orma dehqonchilik madaniyati (sivilizatsiyasi) bilan hamohang va chambarchas bog‘liqdir. Hozirgi kunda esa mustaqil respublika milliy iqtisodiyoti, jahonning kо‘pgina yetakchi mamlakatlari qatorida, bozor munosabatlari sharoitida shakllanib va rivojlanib bormoqda. Eng muhimi kо‘pchilik mamlakatlar jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida о‘zining milliy iqtisodiyotini rivojlantirishda bir qator qiyinchiliklarga uchragan davrda, respublikamizda bu soha yuqori va barqaror sur’atda yuksalib bormoqda. Shu bilan bir qatorda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishda viloyat iqtisodiy о‘sishning hududiy omillaridan yetarli darajada foydalanilmayapti, aniq maqsadni kо‘zlab ishlab chiqilgan mintaqaviy sanoat siyosatini amalga oshirish bugungi kunning talabidir. Sanoatning hududiy tarkibi mintaqaviy tovarlar xizmatlar kapital va mehnat bozori ehtiyojlari va imkoniyatlariga muvofiq kelmayapti, sanoat korxonalarining joylashtirishni tartibga solish va rag‘batlantirishning iqtisodiy usullari keng joriy etilmayapti. Bu esa mintaqalar sanoat rivojlanishidagi tafovutlarning yuqori darajada saqlanib qolishiga, mavjud resurslardan nooqilona foydalanishga olib kelmoqda. Jizzax viloyati O’zbekiston Respublikasining markaziy qismida joylashganligi uning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan birga mintaqaning geosiyosiy o’rni ham o’ziga xos: viloyat shimolda Qozog’iston, janubi- sharqda Tojikiston Respublikasi bilan chegaradosh. Ko’rinib turibdiki, Jizzax viloyati geografik o’rnining “markaziyligi” va transchegaraviyligi uning tarixiy, iqtisodiy va siyosiy rivojlanishida muhim omil bo’lib xizmat qilgan. Jumladan, viloyatning Jizzax shahri va G’allaorol tumanidan O’rta Osiyoning qadimiy markazlari Samarqand, Toshkent, Xo’jand va O’ratepa oralig’ida, Buyuk 7 ipak yo’lida o’rnashganligi ham hozirgi viloyat markazi shakllanish va rivojlanish xususiyatlarini belgilab beradi. G allaorol tumaniʻ —1926-yil 29-sentabrda tashkil etilgan. 1931-yilgacha Yangiqo rg on tumani deb atalgan. Viloyatning g arbiy, janubi-g arbiy qismida ʻ ʻ ʻ ʻ joylashgan. Shimolidan Forish, sharqdan Jizzax, janubidan Baxmal tumanlari, janubi-g arb va g arbdan Samarqand viloyati bilan chegaradosh. Maydoni 2,0 ʻ ʻ ming km². Chegara uzungligi (204,6 km) Shundan, Samarqand viloyati (70,1), Baxmal (30,3), Forish (59,2) Sharof Rashidov (45) tumanlari bilan chegaradosh. [22] Aholisi 128,1 ming kishi (2005). 1 shahar (G allaorol), 2 shaharcha ʻ (Marjonbuloq, Qo ytosh), 11 qishloq fuqarolari yig ini (1-may qishlog i ya ni ʻ ʻ ʻ ʼ G allakor Buloqboshi, Guliston, Ittifoq, Ko kbuloq, Madaniyat, Mirzabuloq, ʻ ʻ Mo ltob, Mulkush, tozaurug , Qipchoqsoy, G o bdin) bor. Markazi ʻ ʻ ʻ ʻ — G allaorol ʻ shahri [15 14-bet.] Tuman iqtisodiy ijtimoiy xususiyatlarini yoritish, uning xo‘jaligi, aholisi hamda mehnat resurslarining imkoniyatlarini baholash muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli, tumanning sanoati, qishloq xo‘jaligi bilan birga, demografik imkoniyatlari va mehnat resursining nafaqat viloyatda, balki Respublika uchun katta ahamiyatga ega ekanligi ishning asosiy masalasi hisoblanadi. Avvalo, tumanning xo’jaligini o‘rganishda uning tabiiy va iqtisodiy o‘rniga tavsif berish maqsadga muvofiq. G‘allaorol tumani hududidan Katta O‘zbekiston trakti o‘tgan. Oydinsoy (mil. av. I asr), Qo‘ng‘irtepa, Shahidtepa (I asr), Almantepa, Jalmantepa, Lapaktepa, Nushkent kabi tarixiy arxeologik yodgorliklar bor. Mil. IV -V asrlarda hozirgi G’allaorol vohasi hududi Ustrushona mahalliy davlat tarkibida bo’lgan. IV – V asrlarda Ustrushona mustaqil mahalliy davlat sifatida faoliyat ko’rsata boshagan. G’allaorol tumani xo‘jaligiga alohida to‘xtalib o‘tilsa, uning o‘ziga xos muammolari ham mavjud. Tuman Jizzax viloyatining qishloq xo’jalikka ixtisoslashgan tumanlaridan biri sifatida boshqa tumanlarga nisbatan ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishda ortda qolishi , uning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning 8 geografik mu a molarini ilmiy ta d qiq qilish va uni h al qilish yo’llari bo’yicha ilmiy taklif va tavsiyalarni ishlab chiqishni dolzarb qilib belgilaydi. 1-rasm. G‘allaorol tumani tabiiy kartasi. Manba: Zikirov I. muallifligi asosida tayyorlangan. Ammo, shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, G’allaorol tumani o’zining iqtisodiyot tuzilmasiga ko’ra , tez rivojlanib borayotgan industrial-agrar hudud hisoblanadi. Bugungi kunda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik mamlakatimiz ichki bozorini tovar va xizmatlar bilan ta’minlashda, aholi bandligi va real daromadlarini oshirishda, resurslarni oqilona taqsimlash va ulardan samarali foydalanishda, ijtimoiy guruhlar daromadlarining nomutanosibligini kamaytirishda, iqtisodiyotning turli tarmoqlari o’rtasida o’zaro aloqalarni yaxshilashda kata ahamiyatga ega bo’lib, islohatlarni chuqurlashtirishning asosiy katalizatori hisoblanadi. 9 Jizzax sh. Arnasoy Sh.Rashidov Do‘stlik Zarbdor Mirzacho‘l Zafarobod Paxtakor Baxmal G‘allaorol Zomin Forish Yangiobod 0005101520253035404550 21 02 03 05 02 01 08 04 01 47 04 04 002010-yil 2015-yil 2023 yil 2-rasm. Jizzax viloyati hududlari hamda G‘allaorol tumanining sanoat ulushi ko‘rsatkichlari, 2023-yil. Dastlabki ma lumotlarga asosan joriy yilning yanvar-dekabr oylarida ʼ G allaorol tumanida faoliyat ko rsatayotgan sanoat korxonalari tomonidan 133,1 ʼ ʼ mlrd.so mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqarilishiga erishildi va o tgan yilning ʼ ʼ mos davriga nisbatan o sish sur ati 111,8 % ni tashkil etdi. Hisobot yilida 100,8 ʼ ʼ mlrd. so mlik iste mol tovarlari ishlab chiqarilib, 2018 yil yanvar-dekabrga ʼ ʼ nisbatan 106,2 foizni tashkil etdi. Jumladan, 40,3 mlrd. so mlik oziq-ovqat ʼ mahsulotlari ishlab chiqarilib umumiy hajmga nisbatan 40 % ni tashkil qilib, 60,4 mlrd. so mlik nooziq-ovqat mollari (2018 yil yanvar-dekabrga nisbatan mos ʼ ravishda 102,2 foiz tashkil qildi (G’allaorol tumani statistika bo’limi. 2019). Bugungi kunda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik mamlakatimiz ichki bozorini tovar va xizmatlar bilan ta minlashda, aholi bandligi va real daromadlarini ʼ oshirishda, resurslarni oqilona taqsimlash va ulardan samarali foydalanishda, ijtimoiy guruhlar daromadlarining nomutanosibligini kamaytirishda, iqtisodiyotning turli tarmoqlari o rtasidagi o zaro aloqalarni yaxshilashda katta ʼ ʼ ahamiyatga ega bo lib, islohotlarni chuqurlashtirishning asosiy katalizatori ʼ hisoblanadi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari bozor kon yunkturasi o zgarishlariga ham, iste molchi talabi o zgarishlariga ham tez ʼ ʼ ʼ ʼ 10 moslashishga qodir bo lib, iste mol bozoridagi muvozanatni ushlab turishdaʼ ʼ muhim rol o ynaydi, shuningdek, raqobat muhitining shakllanishiga xizmat qiladi. ʼ Joriy yilning yanvar-dekabr oylarida tumanda 133,1 mlrd.so mlik sanoat mahsuloti ʼ ishlab chiqarilishi amalga oshirilgan bo lib, shundan 133,1 mlrd.so m kichik ʼ ʼ biznes sub ektlari tomonidan ishlab chiqarilgan sanoat mahsuloti tashkil ʼ qilganligini ko rishimiz mumkin. ʼ Davlat va xususiy sektorning o zaro munosabati mamlakatdagi ijtimoiy- ʼ iqtisodiy barqaror vaziyatni ta minlashda xususiy biznesning manfaatdorligini ʼ oshirishda katta xizmat qiladi. O z navbatida, mamlakatimizda davlat tasarrufidan ʼ chiqarish va xususiylashtirish borasida olib borilayotgan islohotlar natijasi o laroq ʼ G allaorol tumanida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmida nodavlat ʼ sektorning ulushi salmoqli ekanligini ko rish mumkin. Tarmoq korxonalari ʼ tomonidan joriy yilning yanvar-dekabr oylarida 6,3 mlrd. so mlik mahsulotlar ʼ ishlab chiqarildi, shuning bilan birga davlat sektorida 0,48 mlrd. so mlik mahsulot ʼ ishlab chiqarilib nodavlat sektorida 132,7 mlrd. so mlik mahsulot ishlab chiqarish, ʼ tashkil etdi. Jizzax sh. 33.8713853354245 % Arnasoy 2.15208291921617 % Sh.Rashidov 5.19729276420107 % Do‘stlik 7.55717521648516 %Zarbdor 2.85758956718276 % Mirzacho‘l 1.28989337739486 % Zafarobod 9.66676022009479 %Paxtakor 5.30141664928008 %Baxmal 1% G‘allaorol 20.6413303736332 % Zomin 5.72944314750028 % Forish 4.61675066676774% Yangiobod 0,3 % 3-rasm. Viloyat bo‘yicha jami sanoat ishlab chiqarish hajmida tumanlar ulushi, jamiga nisbatan foizda, 2021-yil. 11 O z navbatida, joriy yilning yanvar-dekabr oylarida G allaorol tumanidaʼ ʼ sanoat mahsuloti ishlab chiqarilishi 133,1 mlrd.so mni tashkil etib, mazkur ʼ ko rsatkich Jizzax viloyatining jami sanoat mahsuloti ishlab chiqarilishida 111,8 % ʼ tashkil etdi. Tumanda ishlab chiqarilgan sanoat mahsuloti hajmi aholi jon boshiga 785,5 ming.so mni yoki o tgan yilning mos davriga nisbatan o sish sur ati 109,6 % ʼ ʼ ʼ ʼ ga yetkazilganligini kuzatishimiz mumkin. Shuningdek, tumanda iste mol tovarlari ʼ ishlab chiqarilishi 100,8 mlrd.so mni tashkil qilib, Jizzax viloyatining jami ʼ iste mol tovarlari ishlab chiqarilishida 4,4% tashkil etdi. Tumanda ishlab ʼ chiqarilgan iste mol tovarlari aholi jon boshiga 594,4 ming.so mni yoki o tgan ʼ ʼ ʼ yilning mos davriga nisbatan o sish sur ati 104,1% ga yetkazilganligini ʼ ʼ kuzatishimiz mumkin. G allaorol tumanida xizmatlar sohasining o sish suratlari. Xizmatlar sohasini ʼ ʼ rivojlantirish ijtimoiy yo naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishning eng ʼ muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Bugungi kunda mamlakatda olib borilayotgan bozor islohotlari jamiyatni rivojlantirishning eng muhim ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarini hal qilishda xizmat ko rsatish sohasining rolini oshirishga katta ta sir ʼ ʼ ko rsatadi. Xizmatlarning xilma-xilligi aholining katta qismini hayot sifatini va ʼ farovonligini yaxshilash imkonini beradi. Natijada, 2019 yil yanvar-dekabr oylarida xizmatlar ishlab chiqarish hajmi 250,6 mlrd. so mni tashkil etdi. O sish ʼ ʼ sur ati o tgan yilning mos davriga nisbatan 111,7 % ni tashkil etdi. G allaorol ʼ ʼ ʼ tumanida eng katta xizmat hajmi savdo xizmatlari (103,5 mlrd. so m) va transport ʼ xizmatlari (80,0 mlrd. so m)ga to g ri keladi. Eng kichik xizmat hajmi esa ʼ ʼ ʼ moliyaviy xizmatlar (0,2 mlrd. so m) va aloqa va axborotlashtirish xizmatlari (0,2 ʼ mlrd. so m)ga to g ri keladi. ʼ ʼ ʼ G allaorol tumani bo yicha yuqori ulush savdo xizmatlari ʼ ʼ (41,3 %) va transport xizmatlari (31,9 %)da qayd etildi. Uncha yuqori bo lmagan ulush boshqa ʼ xizmatlar (1,8 %), sog liqni saqlash sohasidagi xizmatlar (1,2%), aloqa va ʼ 12 4-rasm. Jizzax viloyati Iqtisodiy-ijtimoiy kartasi. 13 axborotlashtirish xizmatlari (0,1 %) va moliyaviy xizmatlar (0,1 %)da qayd etildi G allaorol tumanida o tgan yilning mos davriga nisbatan yuqori o sish sur atlariʼ ʼ ʼ ʼ aloqa va axborotlashtirish xizmatlari (166,3 %), sog liqni saqlash sohasidagi ʼ xizmatlar (133,8 %) va ta lim sohasidagi xizmatlar (117,8 %) da qayd etildi. ʼ Uncha yuqori bo lmagan o sish sur atlari boshqa xizmatlar (94,7 %) va moliyaviy ʼ ʼ ʼ xizmatlari (97,8 %)da qayd etildi. Korxonalar va tashkilotlar yagona davlat registri ma lumotlariga ko ra, ʼ ʼ G allaorol tumanida 2020 yil 1 yanvar holatiga ro yxatga olingan yuridik shaxslar ʼ ʼ soni 1 394 tani tashkil qilib, shundan 1 370 tasi yoki 98,3 foizi faoliyat ko rsatmoqda. Iqtisodiy faoliyat turlari bo yicha ro yxatga olingan korxona va ʼ ʼ ʼ tashkilotlarning asosiy qismi savdo 307 ta (22,0 foizi), sanoat 259 ta (18,6 foizi), qishloq, o rmon va baliq xo jaligi 178 ta (12,8 foizi) va qurilish 106 ta (7,6 foizi) ʼ ʼ va sohalariga to g ri keladi. Ro yxatga olingan korxonalar umumiy sonining – 12,8 ʼ ʼ ʼ foizi davlat mulkini tashkil etib, qolgan – 87,2 foizi nodavlat mulki shaklidagi korxonalar, shundan 42,0 foizi xususiy korxonalar, – 1,0 foizi chet el sarmoyasi ishtirokidagi korxonalar, – 44,2 foizi boshqa korxonalar ulushiga to g ri keldi. ʼ ʼ Rivojlangan xorijiy davlatlar tajribasi shuni ko rsatadiki, sanoat ʼ mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida muhim o rin tutadi. Shu nuqtai ʼ nazardan kelib chiqib Jizzax viloyati va tumanlarda ishlab chiqarilgan sanoat mahsuloti hajmini tumanlararo hamda tumanlarni, ayniqsa G‘allaorol tumanini shahar ko rsatkichlari bilan taqqoslash orqali tahlil qilish, sanoat mahsulotini aholi ʼ jon boshiga to g ri keladigan miqdori dinamikasini kuzatib borish, hududlardagi ʼ ʼ ustuvor vazifalarni va o sish nuqtalarini belgilash muhim ahamiyat kasb etadi. ʼ Bugungi kunda t uman iqtisodiyotida sanoat mahsulotlari ni ishlab chiqarish yetakchi o’rinda turadi. So’nggi statistik ma’lumotlarga qaraganda, tumanda 133 ta sanoat korxonalari mavjud bo’lib, shundan 126 tasi bevosita mahsulot ishlab chiqarmoqda. Viloyatda qulay ishbilarmonlik muhitini qaror toptirish, tadbirkorlik sub’ektlarining huquqlarini himoya qilish maqsadida amalga oshirilayotgan izchil islohotlar o’z samarasini bermoqda. 14 5-rasm.G’allaorol tumanining iqtisodiy xaritasi [15] Sanoat tarmoqlari orasida yengil va oziq-ovqat sanoati yetakchilik qiladi. Mazkur ikki tarmoq tuman yalpi sanoat mahsulotining 71,0 foizini beradi. T uman da parrandachilik sohasi sanoat miqyosida yo’lga qo’yilgan. Binobarin, tumandan viloyat va respublika aholi si ga par h ez parranda go’shti va tuxum mahsulotlari yetkazib beri lmoqda. Xususan, G’allaorol parrandachilik h issadorlik jamiyati bu sohada yetakchi korxona hisoblanadi. Mazkur korxona 1961 - yil i jo’ja ochi shga mo’ljallangan inkubatoriya sifatida o’z faoliyatini boshlagan. O’sha yili Vengriyadan inkubatoriya jihozlari olib kelinib o’rnatilgan va birdaniga 8 ta s ex ish boshla ga n . Bunday korxonaning tumanda barpo etilishi , ko’p lab kishilar ni ish bilan ta ’ minla gan . Parrandachilik fabrikasining asosiy maqsadi boqiladigan parrandalar zotini yaxshilash, veterinariya xizmatini yaxshi yo’lga qo’yish, parranda go’shti va tuxum ishlab chiqarishni ko’paytirish bo’lgan. Hozirgi kunda ham korxona viloyat miqyosida peshqadam korxonalardan biri hisoblanadi. Bundan tashqari tumanda qishloq 15 xo’jalik mahsulotlari, meva va uzumni qayta ishlash korxonalari ham ishlab turibdi. G’allaorol shahrida qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlab undan tayyor mahsulot chiqaradigan O’zbekiston - Rossiya «Baltimor» qo’shma korxonasi faoliyat ko’rsatmoqda. Tumanda mavjud yengil sanoat korxonalaridan “Umidabonu - Feruzabonu” xususiy korxonasi 51 2,8 mln so’mlik, “Ijod” xususiy firmasi 61 4,2 mln so’mlik, “Sarafroz plyus” oilaviy korxonasi 2 17,1 mln so’mlik, “Marjon-Suronbek” xususiy korxonasi 3 73,0 mln so’mlik turli xil yengil sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishgan. Yengil sanoati korxonalari orasida “ G’ allaorol- tekstil” va “Nozimabegim-nasibasi” kabi xususiy firmalari katta imkoniyatlarga ega. Bir so’z bilan aytganda, tuman miqyosida ye ngil va oziq-ovqat sanoat i korxonalarini ko’paytirish, chet el sarmoyasi ishtirokida qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan korxonalarni barpo etish, yuqori sifat li mahsulotlar ishlab chiqarish hamd a tayyor mahsulotlarni jahon bozoriga olib chiqish tuman tadbirkorlari oldida turgan eng muhim vazifalar hisoblanadi. G’allaorol t uman i iqtisodiyotida qishloq xo’jali k ye takchi mavqega ega bo’lib, asosan , ikki yirik tarmoqdan, ya ’ ni dehqonchilik va chorvachilikda n tashkil topgan. Ma’lumki, qishloq xo’jalik sohalarini rivojlantirishda hududiy tafovutlar muhim ahamiyatga ega. Hududiy tafovutlarga iqlim, relef, tuproq sharoiti kabi tabiiy omillar va mehnat resurslarning mavjudligi, ularning malakasi, kasb-kori kabi ijtimoiy-iqtisodiy omillar bilan bevosita bog’liq. Binobarin, q ishloq xo’jali k ishlari mavsumiy xarakterga ega. Shu sababdan, har bir hudud mavjud tabiiy sharoitiga qarab qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirishga ixtisoslashgan. Masalan, suv tanqis bo’lgan hududlarda ko’pincha chorvachilik, bog’dorchilik, lalmikor dehqonchilik yaxshi rivojlangan bo’lsa, sug’oriladigan maydonlarda esa ko’pincha uzumchilik, kartoshka , sabzavot va poliz mahsulotlari yetishtiriladi. Albatta, q ishloq xo’jaligi ekinlarining hududiy joylash uvida ijtimoiy - iqtisodiy omillar ham inobatga olinadi . 16 Tabiiy omillarning eng asosiylari harorat, suv va tuproq hisoblanadi. Hududning yer maydoni, uning agroiqlimiy resurslari, irrigatsiya tarmoqlari turli qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirish imkonini beradi . Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ko’paytirishda ye rning unumdorli gi , mintaqa rel y ef i , iqlim i , mehnat resurslari va boshqa tabiiy omillar ta’sir ko’rsatgan. S o’nggi yillarda yangi s ug’oriladigan maydonlarni o’zlashtirilishi va yer lar ning meliorativ holati ning yaxshilanishi natijasida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishga jalb qilingan maydonlar ancha kengaydi. Tuman hududining katta qismi o’rta va baland tog’lar tashkil etishi chorvachilikni rivojlantirish uchun qulay yaylovlar hisoblanadi. Ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklarni tashkil qilinishi tumanda ch orvachilikning rivojlanishiga ijobiy ta ’ sir ko’rsatdi. Tumanda yer maydonlaridan samarali foydalanish uchun qishloq xo’jalik ekinlar i ni almashlab ekish yaxshi yo’lga qo’yilgan . Natijada, qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan bir qatorda yem-xashak ekinlari, pichanzorlar maydoni ham kengaymoqda. Chunki , doimo bir ekin turini ekish oqibatida yerning unumdorligi pasayadi , yoki xalq tilida aytganda yer charchaydi. Bunday vaziyatlar yuzaga kelganda , yerni dam oldirish maqsadida ko’p maydonlarga beda , dukkakli ekinlar ekiladi yoki pichanzorlar hosil qilinadi. Pichanzorlar chorva mollari uchun asosiy ozuqa manbai bo’lib xizmat qiladi. So’nggi yillar tumanda ch orvachilik ni sanoat yo’li bilan rivojlantirish, zotli qoramollar sonini ko’paytirish va mahsuldorligini oshirishga alohida e ’ tibor berilmoqda. Shu maqsadda chetdan mintaqa tabiiy sharoitiga mos keladigan qoramollar zoti olib kelin moqda. [4, 42] Ta’kidlash joizki, q ishloq xo’jaligi tarmoqlarini rivojlanishida melioratsiya va irrigatsiya, mehnat resurslari, fan texnika taraqqiyoti, transport va boshqa omillar muhim ahamiyatga ega. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida qishloq xo’jaligida ba n d bo’lgan aholi juda ozchilikni tashkil qiladi. Aholining ko’p qismi esa no moddiy ishlab chiqarishda band. Bu esa mehnat unumdorligi va samaradorli gini pasayishiga olib keladi. Ma’lumki, qishloq xo’jaligining bosh vazifasi - ishlab chiqarishni intensivlashtirish, ya ’ ni qishloq xo’jaligi ekinlar idan olinadigan 17 hosildorli kni tubdan oshirish va yuqori sifatli chorvachilik mahsul otlarni olishdan iborat. Shu maqsadda maydon birligiga nisbatan, agrotexnika vositalaridan samarali foydalanish va tuproq unumdorligi sifatini yanada oshirish talab etiladi. Hozirda qishloq xo’jalik yuritishning tashkiliy shakllari (qishloq xo’jaligi korxonalari, fermer va dehqon xo’jaliklari) mavjud. Qishloq xo’jalik korxonalari tomonidan yalpi qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi o’tgan yilga nisbatan 1 08 ,5 foiz n i t ashkil etadi . Ma’lumki, qishloq xo’jaligida o’tkazilgan islohotlar natijasida davlat tasarrufidagi yerlarni nodavlat tashkiloti hisoblangan fermer xo’jaliklarga bo’lib berildi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, tuman bo’yicha, fermer xo’jaliklari ixtiyorida 70233 ming gektar sug’oriladigan, 6641 ming gektar lalmikor yerlar hamda yaylovlar mavjud. Sug’oriladigan yerlardan olinadigan qishloq xo’jalik mahsulotlari lalmikor yerlarga nisbatan 5-6 marotaba ko’p. Binobarin, sug’oriladigan yerlarda fermer xo’jaliklar asosan bog’dorchilik, uzumchilik, kartoshka, sabzi, piyoz va boshqa poliz ekinlari yetishtirishga ixtisoslashgan. Davlat ularga yetish tirgan qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash uchun minitex nologiyalar hamda qishloq xo’jalik texnikalarini sotib olishda ko’mak bermoqda. Binobarin, yaratilgan qulay imkoniyatlar tufayli qishloq xo’jaligi mahsulotlarni yetishtirish yildan-yilga ko’payib bormoqda va bu tuman aholisi ehtiyojini to’la qondirishi bilan birga, uning bir qismini qayta ishlab eksport qilish imkoniyatini beradi. So’nggi yillarda, iqlimiy sharoitlarni inobatga olib tumanda g’allachilikka katta e’tibor berilmoqda. Shu bois, tuman miqyosida g’alla maydonlari tez sur’atlar bilan ko’paymoqda. Chunki qadimdan mintaqada sug’orma va xususan, lalmikor g’allachilikni rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar mavjud. Serdaromad soha bo’lgan bog’dorchilik va uzumchilikdan 2017 yilgi ma’lumotlariga ko’ra, tumanda 2510 ming ga mevali bog’lar va 1876 ming ga uzumzorlar mavjud bo’lgan. Ulardan 16310 ming tonna meva yoki avvalgi yilga nisbatan 112,6 foiz, hamda 10956 ming tonna uzum yoki avvalgi yilga nisbatan 109,6 foiz ko’p hosil 18 yig’ishtirib olingan. Eng muhimi tuman tabiiy sharoiti va mahalliy xalqning asrlar davomida to’plagan boy tajribasi bu sohani yanada ham rivojlantirish imkonini beradi. Tumanda qishloq xo’jaligi sohasida olib borilgan keng qamrovli islohotlar natijasida yerga bo’lgan munosabat ijobiy tomonga o’zgardi. Turli shakldagi mulkdorlarni paydo bo’lishi esa, bozor iqtisodiyotiga xos bo’lgan o’zaro raqobatni paydo qildi. Qishloq joylardagi tabiiy imkoniyatlardan to’la va unumli foydalanish, mintaqa qishloq xo’jaligida islohotlarni chuqurlashtirish, mulkchilikning turli shakllari, jumladan nodavlat sektorini mustahkamlash, qishloq joylarda yangi uy- joy va sanoat korxonalarini barpo etish hamda aholi turmush darajasini yanada yaxshilash bugungi kunning dolzarb vazifalari hisoblanadi. 1.2. Tumanning iqtisodiy va ijtimoiy geografik rivojlanishi muammolari Tumanning iqtisodiy salohiyati ni belgilash da , uning geografik o’rni, tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari, sanoat va agrosanoat tugunlari, tashqi iqtisodiy aloqalari, transport vositalari bilan ta ’ minlanganlik darajasi va boshqa x ususiyatlari hisobga olinadi. Ma ’ lumki, har qanday mintaqa iqtisod iyotining asosini mavjud sanoat korxonalari, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik , tashqi iqtisodiy aloqalar ning rivojlanganligi tashkil etadi. Shu bilan birga, hudud ining katta ligi va mavjud ichki imkoniyatlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ana shu nuqtai- nazardan qaraganda, G’allaorol tumani hududining nisbatan kattaligi va tabiiy sharoiti ning qulayligi alohi Bugungi kunda t uman iqtisodiyotida sanoat mahsulotlari ni ishlab chiqarish yetakchi o’rinda turadi. So’nggi statistik ma’lumotlarga qaraganda, tumanda 133 ta sanoat korxonalari mavjud bo’lib, shundan 126 tasi bevosita mahsulot ishlab chiqarmoqda. Tumandagi sanoat korxonalarining asosiy qismi G’allaorol shahri va Qo’ytosh hamda Marjonbuloq shaharchalarida joylashgan. Masalan, Qo’ytosh shaharchasida 1937 yildan boshlab volfram va molibden rudalari qazib olingan. Bu kondan qazib olingan rudalar muhim strategik ahamiyatga ega va ular Chirchiq shahridagi qiyin eriydigan va o’tga chidamli metallar kombinatining asosiy xom 19 ashyosi hisoblangan. Hozirgi paytda Qo’ytoshda vallostonit, marmar, granit, ohak qazib olinmoqda (5-rasm) . Mintaqa s anoat i ning yuksalishida Marjonbuloq oltin konining ishga tushirilishi ham katta rol o’ynadi. Mazkur kon respublika ahamiyatiga ega , bo’lgan yirik oltin konlardan biri hisoblanadi. Marjonbuloq konidan o’ tgan asrning 80 - yillardan b oshlab oltin sanoat yo’li bilan qazib oli nmoqda. G’allaorol davlat xazinasiga oltin ye tkazib berayotgan, respublikadagi sanoqli tumanlardan biridir. Yaqin kelajakda tumanda tog’-kon sanoatining boshqa tarmoqlarini rivojlantirish ham nazarda tutilgan. Kelajakda Marjonbuloq shahrida AQSH sarmoyasi va texnologiyasi ishtirokida ishlatilgan ruda qoldiqlaridan oltin ajratib olish bo’yicha qo’shma korxona tashkil etish rejalashtirilgan [15, 45]. Umuman olganda, tumanda sanoat tarmoqlari va uning hududiy tarkibi boshqa tumanlardan bir muncha farq qiladi. Eng muhimi tuman hududidagi mavjud tabiiy xom ashyo va boy mehnat resurslaridan samarali va oqilona foydalanish asosida sanoat ishlab chiqarishni rivojlantirish, turini ko’paytirishga jiddiy e’tibor qaratish kerak. Mutaxassislarning fikricha, tuman sanoatini rivojlantirish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish va ularni ro’yobga chiqarish muhim omil sanaladi. Sanoat tarmoqlari orasida yengil va oziq-ovqat sanoati yetakchilik qiladi. Mazkur ikki tarmoq tuman yalpi sanoat mahsulotining 71,0 foizini beradi. T uman da parrandachilik sohasi sanoat miqyosida yo’lga qo’yilgan. Binobarin, tumandan viloyat va respublika aholi si ga par h ez parranda go’shti va tuxum mahsulotlari yetkazib beri lmoqda. Xususan, G’allaorol parrandachilik h issadorlik jamiyati bu sohada yetakchi korxona hisoblanadi. Tumanda qishloq xo’jaligi sohasida olib borilgan keng qamrovli islohotlar natijasida yerga bo’lgan munosabat ijobiy tomonga o’zgardi. Turli shakldagi mulkdorlarni paydo bo’lishi esa, bozor iqtisodiyotiga xos bo’lgan o’zaro raqobatni paydo qildi. Qishloq joylardagi tabiiy imkoniyatlardan to’la va unumli foydalanish, mintaqa qishloq xo’jaligida islohotlarni chuqurlashtirish, mulkchilikning turli shakllari, jumladan nodavlat sektorini mustahkamlash, qishloq joylarda yangi uy- 20 joy va sanoat korxonalarini barpo etish hamda aholi turmush darajasini yanada yaxshilash bugungi kunning dolzarb vazifalari hisoblanadi. Sug’oriladigan yerlarda fermer xo’jaliklari asosan bog’dorchilik, uzumchilik, kartoshka, sabzi, piyoz va boshqa poliz ekinlari yetishtirishga ixtisoslashgan. Davlat ularga yetishtirgan qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash uchun minitex nologiyalar hamda qishloq xo’jalik texnikalarini sotib olishda ko’mak bermoqda. Binobarin, yaratilgan qulay imkoniyatlar tufayli qishloq xo’jaligi mahsulotlarni yetishtirish yildan-yilga ko’payib bormoqda va bu tuman aholisi ehtiyojini to’la qondirishi bilan birga, uning bir qismini qayta ishlab eksport qilish imkoniyatini beradi. Don ekinlari Kartoshka Sabzavotlar Poliz Mevalar va rezavorlar Uzum00%10%20%30%40%50%60%70%80%90%100% 91,7% 48,7% 44,4%73% 68% 79% 1,8% 51% 53% 27% 32,4% 21% 07% 0,1% 2,6% 00% 0,1% 00% Fermer xo‘jaliklari Dehqon (shaxsiy yordamchi) xo‘jaliklari Qishloq xo‘jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar 6-rasm. 202 1 yilda asosiy turdagi dehqonchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishda xo’jaliklar toifalarining ulushi Manba:G’allaorol tumani statistika bo’limi Yirik shoxli qoramollar bosh soni to’g’risidagi ma’lumotlarni 2021-yil 1-yanvar holatiga ko’ra, xo’jalik toifalari bo’yicha tahlil qilar ekanmiz, yirik shoxli qoramollarning 2,3 foizi fermer xo’jaliklari hissasiga, 95,8 foizi dehqon xo’jaliklariga, 1,9 foizi qishloq xo’jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarga to’g’ri kelishini qayd etib o’tish lozim, shunga mos ravishda qo’y va 21 echkilarning umumiy sonidan 14,1 foizi fermer xo’jaliklariga, 82,2 foizi dehqon (shaxsiy yordamchi) xo’jaliklariga, 3,7 foizi qishloq xo’jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarga to’g’ri keladi, shuningdek, parrandalar umumiy sonidan 8,7 foizi fermer xo’jaliklariga, 66,5 foizi dehqon (shaxsiy yordamchi) xo’jaliklariga, 24,8 foizi qishloq xo’jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarga to’g’ri keladi [ 4]. Tuman hududida donli ekinlar maydonini kengaytirish, intensiv g’allachilikni rivojlantirish yo’li bilan qishloq xo’jaligi sohasidagi bir qator muammolar o’z yechimini topishi mumkin. Tuman hududi asosan qishloq xo’jaligiga ixtisoslashganligi sababli qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, bog’dorchilikka ixtisoslashgan hududlarda mevalarni qayta ishlash zavodlari barpo etilsa tuman hududining geografik joylashuvi qulay bo’lganligi sababli kelajakda istiqbolli hududlardan biri bo’lib hisoblanadi. Aholi turmush sharoiti va darajasini yaxshilash ko’p jihatdan ijtimoiy sohalarning rivojlanishi va infratuzilma tizimini shakllanishi bilan bog’liq. Ijtimoiy sohalarda ham kishilar mehnat qiladi, biroq bu xizmat insonning o’ziga, uning sog’ligi, ta’limi, dam olishi, davolanishi va boshqa ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan xizmatdir. Shuning uchun ham, ijtimoiy va iqtisodiy tarmoqlarning rivojlanishi o’zaro bog’liq jarayon va ularni bir-biridan ajratib bo’lmaydi. Ma’lumki, ijtimoiy sohalarga eng avvalo, sog’liqni saqlash, ta’lim tizimi, aholiga xizmat ko’rsatish, kommunal xizmatlar va servis sohalari kiradi. Bugungi kunda viloyatning boshqa mintaqalari kabi, G’allaorol tumanida ham ijtimoiy sohalarni rivojlantirishga ustuvor ahamiyat berilmoqda. Chunki ularni zamon talabi darajasida rivojlantirish va hududiy tashkil etish muhim ahamiyatga ega. So’nggi statistik ma ’ lumotlarga ko’ra tuman iqtisodiyotining barcha tarmoqlarida ro’yxatga olingan yuridik shaxslar soni 896 ta ni tashkil qiladi. Shundan faoliyat ko’rsayotganlari 862 ta, bu jami ro’yxatga olingan yuridik shaxslarning 96,6 foiz demakdir . Ro’yxatga olingan korxona va tashkilotlarning asosiy qismi , ya’ni 271 ni savdo va umumiy ovqatlanish (30,3 foiz), qishloq xo’jaligi 105 tani (11,7 foiz), sanoat 124 tani (13,8 foiz), ta ’ lim, madaniyat va 22 san ’ at 130 tani (14,5 foiz), qurilish 53 tani (5,9 foiz) , transport va aloqa 26 ta ni (2,9 foiz), maishiy xizmat ko’rsatishning noishlab chiqarish turlari 16 ta ni (1,8 foiz), sog’liqni saqlash va jismoniy tarbiya 43 ta ni (4,8 foiz), boshqa noishlab chiqarish tarmoqlari 91 ta ni (10,2 foiz) tashkil qiladi .[15,22] Ijtimoiy tarmoqlar orasida t a ’ lim tizimi eng muhim sohalardan biri dir . Tumandagi barcha ta ’ lim muassasalarning soni 114 ta, shundan umumta ’ lim maktablari 91 ta, ularda joriy o’quv yilida 26505 ta o’quvchi tahsil olmoqda. Barcha maktablar yangi jihozlangan o’quv xonalari ga ega va o’ quvchilarning yaxshi bilim olishlari uchun yetuk malakali mutaxassislar ta’lim-tarbiya berishmoqda. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni tarbiyalash bilan birga maktab bosqichigacha bo’lgan ta ’ lim tizimi ham joriy qilingan. Ayniqsa, alifbe, matematika, ingliz, rus tili va boshqa fanlardan boshlang’ich saboqlar, tashkil qilingan turli xil mehnat to’garaklari bolalarda o’qishga bo’lgan qiziqishning o’sib borishiga yordam bermoqda. Tumanda maktabgacha ta ’ lim muassasalari ning soni 12 tani tashkil qiladi. Ularda 1371 ta bolalar tarbiyalanmoqda. Tibbiy xizmat ko’rsatishning hududiy tashkil etilishi ko’p jihatdan aholi joylashuvi xususiyatlariga asoslanadi. 2017 yil ma’lumotlariga ko’ra, G’allaorol tumanida davlat tibbiyot muassasalarining soni 13 ta, qishloq vrachlik punktlari 26 ta, har bir mahalla fuqarolar yig’iniga o’rtacha 2 tadan to’g’ri keladi. Tuman shoshilinch tibbiyot markazi, tez tibbiy yordam, markaziy shifoxona va ko’ptarmoqli poliklinika tuman markazida joylashgan. 2017 yili 2 ta yangi sog’liqni saqlash muassasasi qurilib foydalanishga topshirildi. Bugungi kunda tuman aholisiga uchta kasalxona (mavjud o’rinlar soni 364 ta), 32 ta feldsher- akusherlik punktlari (o’rinlar soni 2065 ta), 26 ta qishloq vrachlik punktlari (QVP) va 16 ta dorixonalar xizmat ko’rsatmoqda. Mintaqa katta rekreatsiya va turistik salohiyatga ega. Xususan, ekoturizm va agroturizmni rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar mavjud. Buning uchun eng avvalo servis xizmatlari, reklama va boshqa turistik infratuzilmani zamon talablariga mos holga keltirish zarur. Bundan tashqari tumanda tabiatning benihoya so’lim go’shalari borligi, buloqlar, g’orlar va tarixiy obidalarning ko’pligi turistik 23 marshrutlar, dam olish zonalari hatto alpinizmni rivojlantirish uchun g’oyat qulaydir. Ayniqsa, tuman hududidan o’tgan qadimiy Buyuk Ipak yo’li bo’ylab sayyohlik marshrutlari tashkil etilib, unga Toshkent va Samarqandga borayotgan chet el sayyohlari jalb qilinsa yaxshi natijalarga erishish mumkin. Bu sohada albatta «O’zbekturizm» milliy kompaniyasi Jizzax viloyat boshqarmasi katta imkoniyatlarga ega. II. BOB. TUMAN AHOLISI TAKROR BARPO BO‘LISHI VA MIGRATSIYASI 2.1. Tuman aholisining soni, tarkibi va joylashuvi 24 Ijtimoiy ishlab chiqarishni tashkil etish va uni oqilona rivojlantirish hamda yuqori iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun aholi soni, uning o’sish manbalari va sur’atini bilishni taqazo etadi. Aholi soni, uning o’sish sur’atlarini mukammal o’rganib, ishlab chiqarishni hududiy joylashtirilsa yuqori samaradorlikka erishiladi. Aholi ikki omil hisobida o’sadi. Tug’ilish, o’lim va ularning qoldig’i hisoblangan tabiiy ko’payish hamda ko’chib kelish, ko’chib ketish va ularning qoldig’i yoki migratsiya hisobiga o’sadi. Mamlakatlar, iqtisodiy rayonlar, viloyat, tuman aholi punktlarining aholisi soni esa tabiiy ko’payish bilan birga migratsiya hisobiga o’sadi. Albatta, bu omillar yer shari va uning qismlarida aholining umumiy o’sishiga turli darajada ta’sir qiladi. Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mintaqalarda (G’arbiy Evropa mamlakatlari, AQSH, Yaponiya va boshqalar) aholi sonining o’sishiga migratsiya jarayoni asosiy omil hisoblanadi. Chunki, bu mamlakatlarda aholining tabiiy ko’payish ko’rsatkichlari juda past. Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasidagi rivojlanayotgan mamlakatlarda iqtisodiy taraqqiyot bilan ijtimoiy yuksalish o’rtasida katta farq kuzatilmoqda. Bu esa iqtisodiyotni rivojlanish sur’ati aholining o’sish sur’atidan orqada qolayotgani bilan izohlanadi. Bu holat rivojlanayotgan mamlakatlarda qator ijtimoiy demografik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Shuning uchun rivojlanayotgan mamlakatlarda aholi o’rtasida tug’ilish va tabiiy ko’payish sur’ati pasaymoqda. Bunday demografik holat Markaziy Osiyo mamlakatlari, xususan O’zbekiston Respublikasi hududlarida ham kuzatilmoqda. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan buyon bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari asosida rivojlanmoqda. O’z navbatida mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o’tish bosqichma-bosqich amalgam oshirilmoqda. Bunda iqtisodiyotni mukammal poydevorini barpo etish hamda aholini ijtimoiy himoya qilish ustivor vazifa qilib belgilanmoqda. Keyingi yillarda davlat tomonidan ko‘plab qishloq aholi punktlariga shahar va shaharcha maqomining berilishi, viloyat shaharlashish jarayonini biroz bo‘lsa-da, yuqori bo‘lishiga olib keldi (bu to‘g‘risida avvalgi o‘rinlarda to‘xtalib o‘tgan edik). Biroq Jizzax viloyatining urbanizatsiya darajasi yuqori emas. 2010-2020 yillarda 25 shahar aholisi salmog‘i o‘sgan bo‘lsa ham, lekin tabiiy ko‘payishning qishloqlarda yuqori tendensiyaga ega ekanligi urbanizatsiyaning umumiy o‘sishiga to‘sqinlik qilmoqda. 2020 yilda shahar aholisining eng yuqori ko‘rsatkichlari Jizzax shahrida (100 foiz), Zafarobod (55,8 foiz) va Zarbdor (55,6 foiz) tumanlarida kuzatilgan. 2010 yilda bu guruhga Mirzacho‘l (54,9 foiz) tumani ham kirgan. Qolgan tumanlarning urbanizatsiya darajasi 50 foizdan kam (4-jadval). Bugungi kunda Jizzax viloyatida 9 ta shaxar (Jizzax, Gagarin, Dashtabod, Do‘stlik, Zomin (2017 yildan), Marjonbuloq, Paxtakor, G allaorol va Zarbdor) va 39 ta shaharcha mavjudʻ (3-jadval). Jizzax viloyatlarining shaharcha maqomiga ega bo‘lgan aholi punktlarining asosiy qismi 2009 yilda ushbu maqomni olishgan bo‘lsa-da, viloyatdagi ayrim shaharchalarning aholisi, hattoki tumanlardagi ba’zi qishloq aholi punktlaridagi aholi sonidan ancha past. Masalan, Yangiobod tumanidagi Yangiobod, Zarbdor tumanidagi Sirg‘ali, G allaorol tumanidagi Abdukarim, Baxmal tumanidagi ʻ Baxmal, Arnasoy tumanidagi Gulbahor shaharchalarining aholisi 3000 kishiga yetmagan holda, ayrim qishloqlar shahar maqomini olish uchun yetarli bo‘lgan aholi soniga ega. Jizzax viloyatida shahar aholisi o‘sishining pastligiga sabab, 2009 yilda turli qishloq aholi punktlariga shahar maqomining berilishidir. Aslini olganda, shahar va shaharcha maqomini olish uchun aholi punktlari o‘ziga xos talablarga javob berishi lozim. Masalan, O‘zbekistonda shahar maqomini olish uchun aholi soni 7000 ming, aholisining asosiy qismi ishlab chiqarish yoki hizmat ko‘rsatish sohalarida band bo‘lishi, shaharcha maqomini olish uchun esa aholi soni 2000 dan yuqori bo‘lishi va aholisining bir qismi qishloq ho‘jaligidan boshqa sohalarda band bo‘lishi lozim. Eng muhimi, real tarzda (soxta urbanizatsiya bundan mustasno) shahar va shaharcha maqomiga ega bo‘lish uchun shaharcha turmush tarzining aholi hayotiga kirib borishi, kommunal xizmat ko‘rsatish, telekommunikatsiya, iqtisodiy-ijtimoiy sohalarning infrastrukturasi to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Viloyatimizdagi mavjud shahar va shaharchalar aholisining o‘sishi past bo‘lishiga: 26 - viloyat aholisi soni ulushida va tug‘ilish darajasida ushbu aholi punktlaridagi aholi ko‘rsatkichlarining pastligi; - “soxta urbanizatsiya” tufayli shahar va shaharcha aholi punktlarining qishloq aholi punktlaridan ko‘p ham farq qilmasligi; - infrastrukturaning yetarli darajada emasligi; - ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarining sust ekanligi; - aholi chaqiruvchi omilning mavjud emasligi, aksincha aholining ushbu hududlarni tark etishi sabab bo‘ladi. Qishloq aholisining joylashuvi hududlar geodemografik rivojlanishida alohida o‘rin tutadi. Jumaladan, Jizzax viloyatida qishloq hududlarda istiqomat qiluvchi aholi soni, shaharlaridagi aholi ulushiga nisbatan yuqori va aholi soni qishloqlarda yildan-yilga oshib bormoqda. Agar, Jizzax viloyatining qishloq aholi punktlarida yashovchi aholi salmog‘i 2010 yilda 52,8 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2020 yilda jami qishloq aholisi 53,2 foiz ni tashkil qiladi. Qishloq aholisi eng ko‘p bo‘lgan tumanlar Sharof Rashidov (132,5 ming k.), Baxmal (113,7 ming k.) va G allaorol (110,9 ming k.) tumanlardir ( 4-ilova). Ushbu tumanlar aholi soni ko‘pʻ va zich bo‘lgan hududlar bo‘lib, qishloq joylarda tug‘ilish darajasining yuqori bo‘lishi hisobiga ham qishloq aholisi yildan-yilga oshib bormoqda. “Qishloqlashgan” tumanlarga Forish (81,3 foiz), Yangiobod (78,6 foiz) va Baxmal (73,0) tumanlari kiradi. Bu tumanlarda qishloq aholisi haddan tashqari ko‘p. G’allaorol tumani aholi soni bo’yicha viloyatda yetakchi o’rinni egallaydi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra tuman aholisining umumiy soni 174.1 ming kishini tashkil etadi (2020 y.). Tuman hududida Jizzax viloyati aholisining salkam 13,0 foizi yashaydi. Bu ko’rsatgich bo’yicha, viloyatda Sh.Rashidov tumanidan keyin ikkinchi o’rinni egallaydi. 27 7-rasm. G‘allaorol tumani ma’muriy-hududiy kartasi Ma’muriy-hududiy tuzilishiga ko’ra, G’allaorol tumani bitta shahar (G’allaorol), oltita shaharcha (Marjonbuloq, Qo’ytosh, Abdukarim, Lalmikor, CHuvilloq, Qang’li) va 25 ta mahalla fuqarolar yig’inidan (Madaniyat, Buloqboshi, Guliston, Tozaurug’, Mirzabuloq, Mulkush, Moltop, G’o’bdin, Xonimqo’rg’on, Ko’kbuloq, Qipchoqsuv, Jiydali, Korizquduq, Gulchambar, Qashqabuloq, Oqtosh, Olimlar, Baxt, Samarqand, Do’stlik, Alamli, G’ofur G’ulom, Savruk, Sarbozor, Oqtom) iborat. Tuman ma’muriy markazi G’allaorol shahri hisoblanadi. (7-rasm) [15]. G’allaorol tumani hududining asosiy qismi tog’ va tog’oldi zonalarda joylashgan, bu holat aholining hududiy joylashuviga ham sezilarli darajada ta’sir ko’rsatgan. Odamlar o’ziga qulay bo’lgan tog’oldi hududlarda hamda daryo, soy, kanal bo’ylarida zich yashaydi. Bunga albatta, qadimdan mahalliy aholining asosiy qismi qishloq xo’jaligi va sug’orma dehqonchilik bilan shug’ullanganligi sabab bo’lgan. Mutaxassislarning yozishicha, tuman hududidagi dastlabki aholi manzilgohlari aynan suv manbalariga yaqin joyda paydo bo’lgan. 28 Aholi joylashuvining yana bir muhim xususiyati bu uning zichligi hisoblanadi. Zichlik ko’rsatgichi tumandagi mavjud tabiiy sharoit va aholi yashashi uchun kerakli bo’lgan omillarning turli-tumanligidan kelib chiqqan holda yuzaga keladi. Tuman Gʻallaorol shahri 17% Qo‘ytosh shaharcha 4% Marjonbuloq shaharcha 5% Lalmikor shaharcha 5% Qangliobod shaharcha 2%Abdukarim shaharcha 2%Chuvilloq shaharcha 2%Tumanning qishloq aholi punktlari 63% 2010-yil G allaorol shahriʻ 16% Qo‘ytosh shaharcha 4% Marjonbuloq shaharcha 4% Lalmikor shaharcha 5% Qangliobod shaharcha 2%Abdukarim shaharcha 2%Chuvilloq shaharcha 2%Tumanning qishloq aholi punktlari 65% 2021-yil 8-rasm. G‘allaorol tumanini doimiy aholisi salmog‘ining 2010-2021 yillardagi o‘zgarishi, foiz hisobida. 29 hududida aholi notekis taqsimlangan, uning o’rtacha zichligi bir kilometr kvadratga 83,0 kishini tashkil qiladi O‘zbekiston aholisining zichligi bilan barobar) . G‘allaorol tumani aholisi salmog‘i o‘zgarib brogan, aholining tuman hududlari bo‘ylab taqsimlanishi ham o‘ziga xos. Tuman doimiy aholisining 2010- 2020-yillardagi o‘zgarishi 8-rasmdagi diagrammada aks etgan bo‘lib, t umandagi mavjud aholining 65 % yoki 104088 nafari qishloq joylarda, 35 % yoki 57538 nafari shaharlarda yashaydi. Qishloq joylarda aholi qadimdan o’troq yashagan, va asosan dehqonchilik hamda chorvachilik bilan shug’ullangan (8-rasm). Shahar aholi punktlari orasida tuman aholisining asosiy qismi tuman markazi bo‘lmish G‘allaorol shahrida joylashgan. Agar 2010 yilda shahar aholisi tuman aholisining 17 foizini tashkil etgan bo‘lsa, 2020-yilda 1 foizga kamayib 16 foizni tashkil qilgan. Qolgan shaharga xos aholi punktlari orasida Marjonbuloq shaharchasida aholi salmog‘i ham tuman markazi aholisi kabi atiga 1 foizga pasaygan. Marjonbuloq aholisi mamlakat shaharlari ichida eng kichik shahar bo‘lgan. Keyingi yillarda shaharcha tarzda yuritilmoqda. Boshqa shaharchalarda aholi salmog‘i o‘zgarmasdan qolgan. Faqatgina tumanning qishloq aholi punktlarida aholi ulushi ijobiy tarzda o‘sib borgan va 2010 yilda 63 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2020 yilda 65 foizni tashkil etganligini kuzatish mumkin. Ma’lumki, qishloq a holisining hududiy joylashuvida hududning inson yashashi uchun qanchalik qulay yoki noqulayligi muhim ahamiyatga ega. Shu nuqtai-nazardan qaraganda, tumanning tog‘ va tog‘oldi zonalarida yashash uchun qulay sharoit mavjud, shu bois aholining aksariyati shu hududlarda yashaydi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, bugungi kunda tumanda 87249 kishi qishloq joylarda yashaydi. Ba’zi mahalla fuqarolar yig’inida qishloqlar sonining ko’pligiga qulay tabiiy sharoit, ya’ni birinchi navbatda tabiiy oqar suv va buloqlarni mavjudligi sabab bo‘lgan. Shubhasiz, qishloqlarning shakllanishi va rivojlanishida aynan, suv resurslarining mavjudligi va salohiyati katta ahamiyatga ega. Tuman aholi punktlarini aholi soni bo’yicha, quyidagicha tasniflash mumkin: aholi soni 30 200 kishigacha, 201-500 gacha, 501-1000 gacha, 1001-3000 gacha, 3001 va undan ko’p aholi yashaydigan qishloqlar. Barcha qishloqlar hudud bo’ylab notekis taqsimlangani va ularning joylashuviga tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy omillarning ta’siri seziladi. Quyidagi jadvalda aholi punktlarining hududiy joylashuvi, mahalla fuqarolar yig’ini kesimida tahlil qilingan. Aholi soni 1000 dan ortiq bo’lgan qishloqlarning ko’pligi, ularning joylashgan o’rnining qulayligi va aholisining ijtimoiy holatini yaxshilanib borayotganligidan dalolat beradi. 2.2. Tuman aholisining tabiiy va mexanik harakati Bugungi kunda qaysi sohalar va tarmoqlarga qarasak, ularda aholining o‘rni beqiyos. Har qanday xo‘jalik yo‘nalishlari, xoh u ishlab chiqarish tarmoqlaridan biri bo‘lsin, xoh u xizmat ko‘rsatish sohasi bo‘lsin, albatta, aholisiz rivojlana olmaydi. Zero, aholi bir vaqtning o‘zida ham ularning yar a tuvchisi, ham iste’molchisi sifatida namoyon bo‘ladi. Shu sababdan ham har qanday sohani yuritishda aholi sonini e’tiborga olish ushbu sohalarning kelgusi istiqboli uchun asos bo‘lib hizmat qiladi. Aholi soni- ma’lum bir hudud (yer shari, qit’alar, davlat, viloyat, tuman, hudud, aholi maskani) aholi miqdorini ifodalaydi. Masalan, 2019 yilda yer shari aholisi soni 7,7 mlrd. kishi, Afrika qit’asi aholisi 1,3 mln. kishi, O‘zbekiston aholisi esa 33,2 mln. kishini tashkil etgan. Aholi sonini hisobga olganda doimiy aholi uchun ma’muriy chegara, ko‘chmanchi aholi uchun esa areallar asos qilib olinadi. O‘rganilayotgan hudud yoki davlat aholisi sonining ma’lum davrdagi o‘zgarishi aholi soni dinamikasida o‘z aksini topadi. Aholi soni dinamikasi, uning jami, umumiy soni, o‘sish koeffisiyenti, aholi sonining o‘sish sur’ati kabi ko‘rsatkichlarda ifodalanadi. Har bir hudud aholi sonini o‘rganganda, uni doimiy (shu hududda doimiy ro‘yxatga olingan) va mavjud real (tekshirilayotgan davrda shu hududda ma’lum muddat yashayotgan) aholiga ajratiladi. Hozirgi vaqtda aholi soni to‘g‘risidagi ma’lumotlar aholini ro‘yxatdan o‘tkazish, olib borilgan faoliyat 31 o‘rtasidagi davr uchun esa tug‘ilish, o‘lim, migrasiyani hisoblash asosida olinadi. Ayrim mamlakatlar va hududlar, jumladan, o‘tgan davrlar uchun aholi soni turli manbalar: arxiv materiallari, tarixiy demografik, va poleodemografik manbalar asosida aniqlanadi. Demografik jarayonlar, ya’ni aholi sonining ko‘payishi, o‘sish xususiyatlari va sur’ati, tug’ilish darajasining o’zgarishi, o’lim darajasi, kishilarning yosh-jins tarkibi, nikohda bo’lish, avlodlar almashinuvi; uzoq yoki qisqa umr ko’rish, jismoniy balog’at va oila tarkibi kabilar butun jamiyat rivojlanishi bilan o’zaro uzviy aloqadadir. Ular jamiyat taraqqiyotiga bog’liq bo’lib, bevosita ta’sir o’tkazadi. U yoki bu davlatlarda ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar kechishini osonlashtiradi yoki qiyinlashtiradi. Shuning uchun ham aholi sonining o’zgarishiga aloqador muammolar, uning hududiy joylashuvi va iqtisodiyotga tat’siri turli fan vakillari – iqtisodchilar, demograflar, sotsiologlar, geograflar, huquqshunoslar, tibbiyotchilar diqqatini doimo jalb etib keladi. Demografik vaziyat har doim o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, aholining tabiiy va mexanik (migratsion) harakatlarida namoyon bo’ladi. Mamlakatimizda bu jarayonlar murakkab ko’rinishga ega bo’lib, tug’ilishning nisbatan yuqoriligi va unga mos ravishda aholi tabiiy o’sishining tezkor sur’ati bilan izohlanadi. O’zbekiston Respublikasi aholisining umumiy soniga ko’ra, Markaziy Osiyo davlatlari ichida birinchi, MDH tarkibiga kiruvchi mamlakatlar o’rtasida esa uchinchi (Rossiya va Ukrainadan so’ng) o’rinni egallaydi. Shu jihatdan olganda, O’zbekiston yaqin xorijiy mamlakatlar o’rtasida yetakchi o’rinlardan birini egallaydi. Yurtimizda aholi sonining ko’payishi bir qancha sabablar – tarixiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ayniqsa, respublika uchun xos bo’lgan demografik omillar ta’sirida yuz bermokda. O’z navbatida: bular ham bir-biri bilan bevosita bog’langan. Vaziyatni tahlil qilish, odatda, asosiy demografik darajalarni o’rganishdan boshlanib, ular ichida aholi soni ko’rsatkichi ko’proq ahamiyatga ega. XX asr boshida O’zbekiston hududida atigi 3,9 mln. kishi yashagan bo’lsa, butungi kunga kelib, ya’ni o’tgan 100 yildan sal ko’proq vaqt mobaynida aholi 6,8 baravar ko’paydi va ushbu ko’rsatkich hozirda 37 mln. kishini tashkil etmoqda 32 Demografik tadqiqotlar olib borishda doimiy hamda mavjud aholi sonidan foydalaniladi. Aholi takror barpo bo‘lishining maxsus ko e ffisiyentlarini hisoblashda doimiy aholi sonidan foydalaniladi [14]. Demografik tahlillar shuni ko‘rsatadiki, avlodlarning davomiyligini ta’minlash va aholi o‘sishiga erishish uchun tug‘ish yoshidagi, ya’ni reproduktiv yoshdagi ayollarga o‘rtacha 2,6 nafardan bola tug‘ilishi to‘g‘ri kelishi kerak. Shundagina ma’lum xalqning ko‘payishiga emas, balki uni ma’lum miqdorda ushlab turishga erishish mumkin. Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasida tug‘ish yoshidagi ayollarga o‘rtacha 2 ,8 nafardan bola to‘g‘ri keladi. Aholining oilada farzandlar soniga bo‘lgan munosabatlarning o‘zgarishiga ayollarning jamiyatdagi hamda oiladagi mavqeyi tubdan o‘zgarganligi, ma’lumotlilik va madaniy darajasining ortib borishi, istalmagan homiladorlikning oldini oluvchi turli xil zamonaviy vositalarning keng targ‘ib etilishi katta ta’sir ko‘rsatadi. So‘nggi yillarda Jizzax viloyati aholisi o‘sish sur’ati, tug‘ilish va o‘lim jarayonlari o‘tgan yillarga nisbatan sezilarli o‘zgarganligini kuzatishimiz mumkin. Viloyatda 2010-2020 yillarda aholi soni muntazam ravishda ko‘payib bordi. Ya’ni ijobiy xususiyatga ega bo‘lgan. Biroq, uning ayrim hududlarida aholining mutl o q va o‘rtacha o‘sish sur’atlarida kamayish kuzatildi. 2010 yilda viloyatning jami aholisi 1116,8 ming kishini tashkil etgan. 2020 yilda esa jami aholi soni 1382,1 ming kishiga yetib, shu vaqt mobaynida aholining mutl o q o‘sishi 265,3 ming kishini tashkil qildi. Aholining o‘rtacha yillik ko‘payishi esa 2,4 foizni tashkil qiladi (3-jadval). Jizzax viloyati aholisining o‘sishida ma’lum hududiy tafovutlar mavjud bo‘lib, tumanlar tabiiy hamda ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlariga bog‘liq holda , bir- biridan farq qiladi. G‘allaorol tumani ma’muriy-hududiy birliklari bo‘yicha ham aholining demografik ko‘rsatkichlari bir-biridan ajralib turadi. Olib borilgan kuzatuvlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, tuman hududiy birliklari aholisining o‘sish sur’atlari bo‘yicha quyidagi guruhlarga ajratiladi: 33 1-jadval. G‘allaorol tumani shahar aholisining tabiiy va mexanik harakati, kishi. 2010-2020 y.y. Ma’muriy hududiy birliklar nomi Doimiy aholi soni Tug‘ilganlar O‘lganlar Kelganlar Ketganlar Jami erkak ayol Jami erkak ayol Jami erkak ayol Jami erkak ayol Jami erkak ayol G allaorolʻ tumani 139 074 69 231 69 843 3 227 1 655 1 572 663 368 295 171 53 363 183 86 398 171411 86081 85330 1512 772 740 291 161 130 134 29 105 342 126 216 G allaorol ʻ shahri 24 203 11 436 12 767 318 170 148 77 43 34 112 35 77 116 53 63 26 796 13 267 13 529 699 372 327 149 85 64 77 17 60 182 62 120 Qo‘ytosh shaharcha 5 518 2 659 2 859 138 75 63 12 8 4 2 1 1 14 5 9 7552 3720 3832 162 87 75 48 25 23 17 3 14 59 26 33 Marjonbuloq shaharcha 6 645 3 169 3 476 104 47 57 39 24 15 33 12 21 32 14 18 6 482 3 310 3 172 227 114 113 30 18 12 10 3 7 64 29 35 Lalmikor shaharcha 7 637 3 787 3 850 163 94 69 52 31 21 5 1 4 8 5 3 9418 4814 4604 222 111 111 42 18 24 17 5 12 24 6 18 Qangliobod shaharcha 3 268 1 613 1 655 65 35 30 10 8 2 9 2 7 6 5 1 4175 2105 2070 45 24 21 6 3 3 4 - 4 5 3 2 Abdukarim shaharcha 2 301 1 131 1 170 46 18 28 6 4 2 8 2 6 5 3 2 2733 1359 1374 74 33 41 6 6 - 2 - 2 4 - 4 Chuvilloq shaharcha 2 253 1 118 1 135 85 49 36 16 11 5 2 - 2 2 1 1 3312 1693 1619 83 31 52 10 6 4 7 1 6 4 - 4 Manba: O‘zRes. Prezident Administratsiyasi huzurudagi Statistika agentligi ma’lumotlari asosida tuzildi. Izoh: sur'atida 2010-yil, mahrajida 2020-yil ma'lumotlari aks ettirilgan 34  Aholi soni o‘sish darajasi yuqori bo‘lgan: Chuvilloq va Qo‘ytosh shaharchalari ni bu guruhga kiritish mumkin. Bu shaharchalarning aholi soni yuqori emas, ayniqsa Chuvilloq shaharchasi aholisi 2020 yil ma’lumotlariga binoan 3312 kishini tashkil etgan. Aholining o‘sish sur’ati esa har ikkala hududda juda yuqori ko‘rsatkichga ega, ya’ni tegishli ravishda aholisining o‘rtacha yillik o‘sishi 2010 va 2020 yillardagi amalga oshirilgan hisob-kitoblarga binoan 3,8 va 3,3 foizni tashkil etadi.  Aholi soni o‘sish ko‘rsatkichi o‘rtacha hududlarga Qangliobod (2,5 foiz), tuman qishloq joylari (2,5 foiz), Lalmikor shaharchasi (2,1 foiz) hamda va G‘allaorol tumanining o‘zi ham (2,1 foiz) o‘rtacha aholi o‘sish sur’atiga ega.  Aholi soni o‘sish ko‘rsatkichi past bo‘lgan hududiy birliklari: o‘rtacha yillik o‘sish sur’atlari 2010-2020 yillarda G‘allaorol shahri (0,9 foiz) hamda Abdukarim (1,7 foiz) va Marjonbuloq (0,2 foiz) shaharchalari hisoblangan. Mazkur guruhga kiruvchi G‘allaorol shahri tuman bo‘yicha eng yuqori aholi salmog‘iga ega ekanligi bilan ajralib tursa, Marjonbuloq shaharchasi aholisi 2010- 2020 yillar mobaynida boshqa hududlaridan farqli salbiy o‘sishga ega. Agar ushbu shaharcha aholisi 2010 yilda 6645 kishini tashkil etgan bo‘lsa, 2020 yilda 6482 kishiga yoki shu davrlarda aholi soni 163 kishiga kamaygan. Mutaxassislarning tahlillariga ko’ra, tuman aholisi asosan tabiiy o’sish hisobidan ko’paymoqda. Ta’kidlash joizki, aholining tabiiy o’sishi doimo bir xil bo’lmaydi. So’nggi yillarda tumanda aholining tabiiy o’sishi ancha yuqori va bu ko’rsatgich 2017 yili har ming kishiga nisbatan 18,6 kishini tashkil qildi. Tabiiy ko’payishi aholining turmush darajasini farovonlashib borishidan va samarali ijtimoiy muhofaza mavjudligidan dalolat beradi. Aholining demografik jarayonlarini o‘rganishda, tabiiy harakatining o‘zgarishlarida ikki muhim jarayon, tug‘ilish va o‘lim jarayonlari asosiy rol o‘ynaydi. Shu bois, tuman aholisisning tabiiy ko‘payishini tadqiq etishda avvalo mana shu jarayonlarga ahamiyat qaratish lozim. Demograf tadqiqotchilarning olib borgan ilmiy izlanishlariga muvofiq, tog‘li hududlar aholisi tabiiy ko‘payishi yuqori. Tumanning tabiiy sharoitidan kelib chiqib, shuni alohida ta’kidlash 35 lozimki, tumanning asosiy qismi tog‘ va tog‘oldi hududlaridan iborat. G‘allaorol tumani aholisi ham viloyatning eng aholisi ko‘p hududlaridan biri ekanligi bilan bir qatorda aholi soni o‘sishi ijobiy tendensiyaga ham ega. Ammo, so‘ngi yillarda tug‘ilish va o‘lim jarayonlarida biroz pasayishlar kuzatilmoqda. Tuman aholisi o‘rtasida 2010 yil ma’lumotlariga ko‘ra, 3227 nafar tug‘ilishlar qayd etilgan bo‘lsa, 2020 yilda bu holat 1512 nafarni tashkil etgan. Bu 2010 yilga nisbatan yarim barobarga kam ko‘rsatkich sanaladi. Uning hududiy birliklarida orasida huddi shu holat Qangliobod va Chuvilloq shaharchalarida kuzatilgan bo‘lib, qolgan hududlarda esa aksincha 2020 yilda tug‘ilishlar soni oshib borgan (1-jadval). Aholining o‘limi ham tuman bo‘yicha 2010 va 2020 yillar davomida pasaygan. Agar 2010 yilda aholi o‘lim ko‘rsatkichi 663 kishini tashkil etsa, 2020 yilda jami o‘limlar soni 291 kishini tashkil qilgan va oldingi davrga nisbatan 372 kishiga aholi o‘limi qisqarganligini kuzatish mumkin. Tuman aholi punktlari Ichida G‘allaorol shahri va Qo‘ytosh shaharchasidagina o‘rganilgan davrda aholi o‘limi oshgan, xolos. Tug‘ilish jarayonidagi o‘zgarishlardan farqli ravishda, aholi o‘limi ko‘rsatkichlarining pasayishi ijobiy holat hisoblanib, hududning iqtisodiy- ijtimoiy holatini ham o‘zida aks etadi. Shuning uchun, tuman aholi o‘limining so‘nggi yillarda pasayib borayotganligi ham amalga oshirilayotgan islohotlarning natijasi sanaladi. Ayniqsa sog‘liqni saqlash, aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarining yaxshi yo‘lga qo‘yilishi natijasida aholi o‘limi ko‘rsatkichlariga hamda aholi salomatligiga ta’sir ko‘rsatadi. Aholi tabiy o‘sishi bilan birga aholining mexanik harakati ham hududning aholi soni dinamikasi, tarkibiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Boisi, aholining ko‘chib kelishi hudud aholi sonini ko‘payishiga, ko‘chib ketishi esa hudud aholisining pasayib ketishiga ta’sir ko‘rsatadi. Tuman aholisining migratsiyasi ham aynan ikki davr 2010 hamda 2020 yillar oralig‘ida tahlil qilinganda, aholining ko‘chib kelishi 2020 yilda pasaygan. Tumanga boshqa hududlardan 2010 yilda 171 nafar aholi ko‘chib kelgan, huddi shu davrda 183 kishi tumandan ko‘chib ketgan. Ular orasidagi tafovut sezilarli darajada emas. Keyingi davr 2020 yilda esa bu holat 36 Keskin o‘zgargan. Ko‘chib kelganlar soni pasayib, 134 nafarni tashkil etgan. Ko‘chib ketgan aholi esa ham 2010 yildagi ketgan aholiga nisbatan ham ikkala davrdagi kelgan aholiga nisbatan ikki barobar oshib, 342 nafarni tashkil etgan. Bu jarayonlarning o‘zgarishida pandemiyaning (COVID-19) ham ta’siri bor. Qiziq tomoni shundaki, aholi migratsiyasida har ikki davrda ham aholining jinsiy tarkibida keskin tafovutlar mavjud. Sababi, 2010 yildagi aholi migratsiyasida 2010 va 2020 yillarda ham ayollar migratsiyada juda faol bo‘lib, erkaklarga nisbatan 5-6 barobarga ko‘p. 2020 yilda aholining mexanik harakatida 2010 yilga nisbatan erkaklarning ham migratsiyadagi ishtiroki faollashib borgan, ammo ayollarga nisbatan ancha kam bo‘lib, ular orasidagi farq 2-3 barobarni tashkil etgan (1- jadval). Yuqoridagilardan kelib chiqib shuni aytish lozimki, hududning nafaqat demografik jihatdan, balki iqtisodiy hamda ijtimoiy tomonlama rivojlanishida aholining tabiiy va mexanik harakatlarining o‘rni bor. Aholining tug‘ilish va o‘lim jarayonlarini to‘g‘ri va aniq tarzda hisobga olish turar-joylarni barpo etish, ishlab chiqarishni to‘g‘ri tashkil etish, aholi bandligini ta’minlash, aholi ehtiyojlarini qondirish, ijtimoiy soha, jumladan sog‘liqni saqlash, ta’lim, xizmat ko‘rsatish sohalarini rivojlantishda samarali natijalarga erishishga xizmat qiladi. 37 III. BOB. G‘ALLAOROL TUMANI AHOLISI MEHNAT RESURSLARI VA AHOLI BANDLIGI 3.1. Tuman aholisining mehnat resurslari va aholi bandligining hududiy xususiyatlari Aholining tabiiy va mexanik harakatlari bevosita aholining soniga ta’sir qilibgina qolmay, uning yosh va jins tuzilmasidagi o’zgarishlariga ham sabab bo’ladi. Kishilar yosh va jins tarkibi mehnat resurslari ning ham miqdor, ham sifat jihatdan shakllanishining bosh omillaridan biri bo’lib xizmat qiladi. Bu o’zgarishdagi eng muhim natijalardan biri – uning mehnatga yaroqli qismidagi o’zgarishlar hisoblanadi. Ishga layoqatli yoshdagi aholi nisbiy va mutlaq ko’rsatkichlarining o’zgarishi mehnat resurslari shakllanishi va u orqali mamlakat iqtisodiy taraqqiyoti sur’atlariga katta ta’sir ko’rsatadi. Chunki, aholi tarkibida yoshlar salmog’ining yuqori ulushi jamiyatning salohiyati demakdir. Shuni alohida ta’kidlash joizki, mehnat resurslari jamiyatning asosiy ishlab chiqarish kuchidir. Mehnat resurslarining soni, o’sish sur’ati, uning malakasi va ma’lumot darajasi halq xo‘jaligini rivojlantirishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Mintaqa yoki aholi punktining resurslari bilan ta’minlanish darajasi halq ho’jaligining hududiy tarkibiga va tarmoqlar hosil bo’lishiga ta’sir qiladi. Aholining tabiiy harakati natijasida uning iqtisodiy faol qismi shakllanadi. Ushbu toifaga ishlaydigan va rasman ishsiz maqomida qayd etilgan shaxslar kiradi. Birinchi marta "mehnat resurslari" atamasini 20-yillarda akademik S.G.Strumilin o'z maqolalaridan birida shakllantirgan. Ushbu atama mehnatga layoqatli aholini rejalashtirish va hisobga olish amaliyotida qo'llanilgan inson resurslarini markazlashtirilgan boshqarish sharoitida. S.G.Strumilinga ko'ra, mehnat resurslari – bu aholining mehnatga layoqatli yoshdagi qismini tavsiflovchi rejalashtirish va hisobga olish toifasi. Moliyaviy-iqtisodiy kategoriya sifatida bu tushuncha aholining zarur jismoniy rivojlanish, aqliy qobiliyat va bilimga ega bo'lgan qismini anglatardi [16]. "Mehnat resurslari" tushunchasining dastlabki talqini mehnatga layoqatli aholining soni bilan cheklangan edi, chunki bu uning dastlabki sanoat shaklida mehnat talablari edi. 38 Hozirgi vaqtda "mehnat resurslari" tushunchasining turli xil talqinlari mavjud, masalan, P.E.Shlender, mehnat resurslari "mehnat salohiyati" va "umumiy ishchi kuchi"iqtisodiy toifalari o'rtasida oraliq pozitsiyani egallagan toifadir, deb hisoblaydi. Uning ta'kidlashicha, "mehnat resurslari – bu jismoniy yoki intellektual imkoniyatlarga ega bo'lgan, moddiy ne'matlar ishlab chiqarishga va xizmatlar ko'rsatishga qodir bo'lgan aholining mehnatga layoqatli qismi" [9]. Z.S.Bogatyrenko "mehnat resurslari – bu ishlab chiqaruvchi kuchlarning ma'lum bir rivojlanish darajasida va ushbu ishlab chiqarish munosabatlari doirasida milliy iqtisodiyotda ishtirok eta oladigan mamlakat aholisining bir qismi" deb yozadi [2]. Ushbu kontseptsiyaning boshqa talqinini A. P. Solovyev taklif qiladi, u "mehnat resurslari-bu ishlaydigan va potentsial ijtimoiy va individual ishchi kuchining tashuvchilari to'plami va uni ko'paytirish jarayonida yuzaga keladigan munosabatlar (shakllantirish, taqsimlash, foydalanish)". "Mehnat resurslari" tushunchalari taniqli iqtisodchilar – K. Marks, A. Smit va boshqalarning asarlarida ham ko'rib chiqilgan. A.Smitning fikricha, zarur yashash vositalarining butun hajmi ishlab chiqarish jarayonida mehnat orqali jamiyatga yetkaziladi. Bu samarali mehnat bilan shug'ullanadigan aholining ulushiga va mehnat unumdorligi darajasiga bog'liq. Mehnat taqsimoti uning tadqiqotining boshlang'ich nuqtasidir. "Mehnat resurslari" tushunchasini aniqlashga turli yondashuvlarni tizimlashtirish orqali uning talqinining bir nechta talqinlarini ajratish mumkin. Birinchidan, mehnat resurslarini "inson resurslari" tushunchasini ifodalash shakllaridan biri sifatida ko'rib chiqish. Chet ellik iqtisodchilar "inson resurslari" tushunchasini o'z ishlariga birinchilardan bo'lib kiritdilar: K.R.Makkonel, S.L.Bryu [9], D.S.Sinkk [12], S.Fisher, R.Dornbush, R.Shmalenzi [13]. Ushbu kontseptsiya iqtisodiy kategoriya sifatida qaraldi, uning ta'rifi ishchi boshqa resurslar bilan bir xil ishlab chiqarish manbai degan tushunchadan kelib chiqadi. Ushbu kontseptsiyani ishlab chiqqan rus iqtisodchilari orasida B.M.Genkin, "inson resurslari" tushunchasi korxonada ishlaydigan va boshqaruv obyekti bo'lgan odamlarning ma'lum bir to'plami g'oyasidan kelib chiqishi kerak, 39 deb hisoblaydi. Zamonaviy adabiyotda "inson resurslari" har qanday jamiyatning asosiy boyligini aks ettiruvchi tushuncha bo'lib, uning gullab-yashnashi har bir insonning manfaatlarini hisobga olgan holda ushbu resursni ko'paytirish, rivojlantirish va undan foydalanish uchun sharoit yaratishda mumkin. U "mehnat resurslari" va "xodimlar" dan ko'ra ko'proq sig'imga ega, chunki u odamlarning ijtimoiy-madaniy xususiyatlari va shaxsiy-psixologik xususiyatlarining umumiyligini o'z ichiga oladi [3]. Yuqoridagi g'oyalarni tahlil qilib, "ishchi kuchi" iqtisodiy kategoriya sifatida ma'lum bir sifat mazmuniga ega, bu shunchaki moddiy tovarlar va xizmatlarni yaratish qobiliyatidir, uni o'lchash mumkin emas, chunki u miqdoriy va demografik asoslardan mahrum. Shunday qilib, E. V. Kasimovskiy va P. P. Litvyakov "mehnat resurslari – bu miqdoriy va demografik jihatdan aniqlangan va faqat ushbu kategoriya orqali ishchilarni har tomonlama tahlil qilish mumkin bo'lgan potentsial va ishlaydigan ishchi kuchining soni" deb hisoblashadi [7]. E. V. Qosimovskiy bu atamani ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan bog'ladi, natijada u mehnat resurslarini "mehnatga layoqatli aholining bir qismi sifatida, ham band, ham zaxirada, miqdoriy va demografik asoslari ishlab chiqarishning ijtimoiy shakliga va ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasiga bog'liq" deb ta'riflay boshladi. "Mehnat resurslari" tushunchasi "ishchi kuchi" tushunchasi bilan aniqlanadi. Masalan, A.Kotlyar "ishchi kuchining umumiyligi mehnatga layoqatli aholi yoki mehnat resurslaridan boshqa narsa emas" deb ta'kidlagan. O'z navbatida, M.D.Sonin "tor ma'noda ishchi kuchi insonning mehnat qobiliyati, keng ma'noda esa mehnatga layoqatli aholi yoki ijtimoiy takror ishlab chiqarishning inson omilining o'ziga xos ifodasi vazifasini bajaradigan mehnat resurslari" deb yozgan. P.O.Kosyakov "mehnat resurslari ishchi kuchiga qaraganda kengroq tushuncha, chunki ular mehnatga layoqatlilarning mehnat bilan shug'ullanmaydigan qismini ham o'z ichiga oladi", deb ta'kidladi [8]. Shu bilan birga, adabiyotda sotsializm sharoitida mehnat atamasi mehnat resurslari atamasi bilan almashtirilishi kerak degan hukm ustunlik qildi. P.P.Litvyakov K.Marksning mehnat qobiliyatini 40 mehnat qobiliyati deb ta'riflashiga ishora qilib, "bu mehnat resurslarini mehnatning organik birligi va uning egalarining ishchi kuchi tashuvchisi sifatida tushunishiga to'g'ri yondashishga imkon beradi" degan xulosaga keladi [7]. Bu ta’riflardan kelib chiqib, Rossiya va sobiq Ittifoqda ―mehnat resursi tushunchasi qabul qilinganligi ahamiyatli. Bu mamlakatlarda aholisining mehnatga layoqatli yoshdagi ishlab chiqarishda band bo`lganlar va ba'zi sababalarga ko'ra iqtisodiyotda band bo`lmagan mehnat yoshidagi (erkaklar 16-59, ayollar 16-54 yosh), mehnatga layoqatli bo`lganlarni (mehnat yoshidagi nogironlar bundan mustasno) hamda 16 yoshga yetmagan va nafaqa yoshdagi ishlovchilarni o`z ichiga oladi. Mintaqaning mehnat resurslari mamlakat aholisining jismoniy va ma'naviy mehnat qobiliyatiga ega bo'lgan va faol va potentsial ishchi kuchini ifodalovchi qismidir. Aslida, mehnat resurslariga quyidagilar kiradi: - mehnatga layoqatli yoshdagi aholi: 16 yoshdan 60 yoshgacha bo'lgan erkaklar va 16 yoshdan 55 yoshgacha bo'lgan ayollar (I va II guruh mehnat va urush nogironlari va mehnatga layoqatli yoshdagi ishlamaydigan erkaklar va ayollar bundan mustasno, imtiyozli shartlarda qarilik pensiyalarini oladilar); - ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo'lgan mehnatga layoqatli yoshdan katta va yoshroq aholi. Dunyo aholisining 45 %i iqtisodiy faol qatlamga kiritiladi. Mehnat resurslari tushunchasi bozor iqtisodiyotiga ham xosdir. Xalqaro rasmiy hujjatlarda (MOT – Xalqaro mehnat tashkiloti) va g`arb adabiyotlarida mehnat resurslari tarkibiga mehnatda band bo`lgan mehnatga layoqatli fuqarolar, hamda iqtisodiyotda band bo`lgan mehnatga layoqatli yoshdagi shaxslar kiritiladi. Bugungi kunning dolzarb vazifasi mehnat resurslari samarali foydalanishdir, bu esa ilmiy-amaliy tadqiqotlar olib borish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Dastlab mehnat resurslari o'z xususiyatlari va belgilariga ko'ra tavsiflanadi. Iqtisodiyotning muvaffaqiyatli rivojlanishi murakkab xo‘jalik mexanizmining samarali faoliyat yuritishini ta'minlash uchun amalga oshiriluvchi barcha jarayonlarda inson va iqtisodiyot manfaatlarining uyg‘unligiga erishishni ta'minlash lozim. 41 Aholi tarkibida yoshlar qanchalik ko p bo lsa, mehnat resurslari shunchalikʻ ʻ tez o sadi. XX asr oxiri —XI asr boshlarida O zbekistonda mehnat resurslari har ʻ ʻ yili 320—350 ming kishi atrofida ko payib bordi. Ularning asosiy qismini mehnat ʻ yoshiga qadam qo yganlar tashkil etadi. Mehnat resurslari soni miqdoriy ifoda ʻ bo lsa, mehnat yoshidagilarning bilim saviyasi, malakasi, kasbiy mahorati va ʻ ishbilarmonligi uning sifatini yaratadi. Ta lim - tarbiya, malakani oshirish, ʼ sog liqni ta minlash, uni mustahkamlash uchun sarflar inson kapitaliga investitsiya ʻ ʼ bo lib, mehnat resurslarini takroran yaratishga xizmat qiladi. Mehnat resurslari ʻ mehnat bozori orqali taqsimlanadi. Mehnat resurslari bandligi — mehnat yoshidagi kishilarning ish bilan ta minlanishi, ularning tovar va xizmatlar yaratishda ishtirok ʼ etishidir. Mehnat resurslari tarkibidagi ishlashga talabgor bo la turib ish topa ʻ olmaganlar ishsizlar hisoblanadi. XI asr boshlarida O zbekiston Respublikasi ʻ mehnat resurslarining soni tez o sishi bilan tavsiflandi. Mehnat resurslari mehnatga ʻ qobilyatligi jihatdan ikki qismga bo‘linadi : iqtisodiy faol hamda iqtisodiy nofaol. Mehnat resurslarining iqtisodiy faol qismi mehnatga layoqatli bo'lgan ishchi kuchlaridan, iqtisodiy nofaol qismi esa, mehnat yoshida bo'lmagan hamda shu yoshda bo'la turib ma'lum sabablarga ko'ra mehnat faoliyatini amalga oshirmayotgan aholi qatlamidan tashkil topadi. Jizzax viloyati aholisining yosh tarkibida ham bolalar va o‘smirlar salmog‘i eng yuqori hisoblanadi. Jizzax viloyati aholisi 1250,1 ming kishini tashkil etadi. Shundan, 0-15 yoshgacha bo‘lganlar 395394 kishini, jami aholining esa 31,6 foizni tashkil qiladi. Mehnatga layoqatli yoshdagi aholi (16-60 yosh) esa 777454 kishini yoki 62,1 foizni tashkil etadi. 60 yoshdan yuqori bo‘lgan aholi esa 67457 kishini viloyat aholisining 5,3 foizni egallaydi. Uning hududlaridagi aholining yosh tarkibi esa quyidagicha taqsimlanadi: -Aholining yosh tarkibi ko‘rsatkichlari eng yuqori b o‘ lgan hududiy birliklar- Sharof Rashidov (Jizzax), Zomin tumanlari va Jizzax shahri. -Aholining yosh tarkibi past ko‘rsatkichga ega bo‘lgan tumanlar o‘z navbatida, Arnasoy va Yangiobod tumanlaridir. Aholining yosh tarkibi ko‘rsatkichlariga avvalo, aholi soni dinamikasi, tug‘ilish va o‘lim jarayonlari ta’sir 42 ko‘rsatadi. Jizzax viloyatining eng ko‘p aholisiga ega bo‘lgan Sh.Rashidov tumanida 0-15 yoshgacha bo‘lgan aholi jami tuman aholisining 32,7 foizni, mehnatga layoqatli yoshdagi aholi esa 61,7 foiz, mehnatga layoqatli yoshdan yuqori bo‘lganlar esa 5,5 foizni tashkil etadi. Jizzax viloyati mehnat resurslari tarkibida G‘allaorol tumani aholisi va mehnat resurslarining o'rni beqiyosdir. Boisi, tuman aholining soni, undagi mehnat resurslarining ulushi yuqori ekanligi hududning bandlik imkoniyatini oshiradi. Tumandagi mehnatga layoqatli yoshda bo‘lgan aholi viloyat aholisining 9,5 foizni, mehatga layoqatli aholisining esa 15,3 foizni tashkil qiladi. Eng past ko‘rsatkich Yangiobod tumanida kuzatilib, mehnatga layoqatli aholisi viloyat aholisining atiga 1,2 foizni, mehnatga layoqatli aholisining esa 2,0 foizni tashkil etmoqda. Tumanda 2020 yil mobaynida ayrim yosh guruhlarining jamiga nisbatan ulushi sezilarli o’sishi ko’zatildi: 14-17 yoshdagilar va 3-6 yoshdagilar o’tgan yilga nisbatan 0.1%ga kamaygan, o’tgan yildagiga nisbatan 41-50 yoshdagilar 0.2% ga o’sgan, 31-40 yoshdagilar 2019-yilga nisbatan 0.4%ga o’sgan va o’tgan yildagiga nisbatan 61-70 yoshdagi aholi ulushi 0,3 % ga o’sdi. Aksincha, avvalgi yilga nisbatan 18-24 yoshdagi aholi ulushi sezilarli kamaydi va jamiga nisbatan minus 0,6 foizga farq berdi. 25-30 yoshdagilar aksincha 2019-yilga nisbatan 2021-yilda 0.8%ga kamaygan. 2019-2021-yillar davomida 71 yosh va undan kattalarning jami aholiga nisbatan %i o’zgarmagan. 0-2 yoshlilar 2019-yilda 7.1 %ni tashkil etgan bo’lsa 2020-yilda 7.4%, 2021-yilda 7.9% ni tashkil etib 0.8%ga o’sgan. 2-jadval Doimiy aholisi sonining yosh guruhlari bo’yicha taqsimlanishi (yil boshiga; kishi) Yosh guruhlari 2019 2020 2021 soni Jami aholiga nisbatan %da soni Jami aholiga nisbatan %da soni Jami aholiga nisbatan %da Jami aholi 167 673 100.0 171411 100.0 175009 100.0 43 soni Shu jumladan yoshlari, yosh 0-2 11 942 7.1 12611 7.4 13768 7.9 3-6 14 171 8.4 15040 8.8 15505 8.9 7-13 22302 13.3 22611 13.2 23058 13.2 14-17 11062 6.6 10775 6.3 10924 6.2 18-24 20703 12.3 20862 12.2 20271 11.6 25-30 19 591 11.7 19296 11.2 19073 10.9 31-40 25956 15.5 26931 15.7 27846 15.9 41-50 16727 10.0 17552 10.2 18184 10.4 51-60 13344 8.0 13024 7.6 12975 7.4 61-70 7923 4.7 8567 5.0 9222 5.3 71 yosh va kattalar 3953 2.4 4142 2.4 4183 2.4 Manba: G’allaorol tumani statistika bo’limi Dastlabki ma’lumotlarga ko’ra, 2019-yil 1-yanvar holatiga tumandagi mehnatga layoqatli aholi soni 60.6 foizni tashkil qilgan. 2020-yil 1-yanvar holatiga tumandagi mehnatga layoqatli aholi soni 60.0 foizni tashkil qildi va o’tgan yilga nisbatan minus 6 foizga kamaygan. 2021 yil 1 yanvar holatiga tumandagi mehnatga layoqatli aholi soni 56,4 % tashkil qildi o’tgan yilga nisbatan minus 3,6 foizga kamaydi. 2019-yil 1-yanvar holatiga tumandagi mehnatga layoqatli aholi soni 60.6 foizni tashkil qilgan. 2020-yil 1-yanvar holatiga tumandagi mehnatga layoqatli aholi soni 60.0 foizni tashkil qildi va o’tgan yilga nisbatan minus 6 foizga kamaygan. 2021 yil 1 yanvar holatiga tumandagi mehnatga layoqatli aholi soni 56,4 % tashkil qildi o’tgan yilga nisbatan minus 3,6 foizga kamaydi. Mehnatga layoqatli yoshdan kichiklar 2021-yil 1-yanvar holatiga ko’ra 33.1% ni tashkil qildi, o’tgan yilga nisbatan 1% oshgan. 3.2. Tuman aholisi va mehnat resurslari rivojlanishining iqtisodiy geografik muammolari va istiqbollari A holi turmush sharoiti va darajasini yaxshilash ko’p jihatdan ijtimoiy sohalarning rivojlanishi va infratuzilma tizimini shakllanishi bilan bog’liq. Ijtimoiy sohalarda ham kishilar mehnat qiladi, biroq bu xizmat insonning o’ziga, uning sog’ligi, ta’limi, dam olishi, davolanishi va boshqa ehtiyojlarini qondirishga 44 qaratilgan xizmatdir. Shuning uchun ham, ijtimoiy va iqtisodiy tarmoqlarning rivojlanishi o’zaro bog’liq jarayon va ularni bir-biridan ajratib bo’lmaydi. Ma’lumki, ijtimoiy sohalarga eng avvalo, sog’liqni saqlash, ta’lim tizimi, aholiga xizmat ko’rsatish, kommunal xizmatlar va servis sohalari kiradi. Bugungi kunda viloyatning boshqa mintaqalari kabi, G’allaorol tumanida ham ijtimoiy sohalarni rivojlantirishga ustuvor ahamiyat berilmoqda. Chunki ularni zamon talabi darajasida rivojlantirish va hududiy tashkil etish muhim ahamiyatga ega. G‘allaorol tumani aholisi va mehnat resurslarni tadqiq etish mobaynida statistik, taqqoslash kabi metodlar bilan bir qatorda sotsial tadqiqotlardan ham foydalanildi. Mazkur tadqiqotda tuman markazi G‘allaorol shahri (jami respondentlarning 20 foizi), Marjonbuloq shahri (15 foiz), Qo‘ytosh shaharchasi (22,5 foiz) va Oqtom (10 foiz), Sovruk (5 foiz), O‘gat (17,5 foiz), O‘rtatepa (10 foiz) kabi qishloq aholi manzilgohlarida istiqomat qiluvchi respondentlar ishtirok etishdi. Tanlanma tadqiqotda aynan Qo‘ytosh shaharchasi salmog‘i yuqori. Ushbu tadqiqot keng qamrovli, ilmiy ahamiyatga ega bo‘lgan yirik hajmli sotsial tadqiqotlarning bir qismi sifatida olinib, jami 40 nafar turli yoshdagi aholi vakillari o‘rtasida o‘tkazildi. Ulardan, 55 foizi erkaklar, 45 foizi ayollar hisoblanib, 57,5 foizi shahar aholisi, 42,5 foizi qishloq joylarda istiqomat qiluvchi aholidir. Mazkur so‘rovnomani o‘tkazishning asosiy maqsadi tuman aholisining demografik xususiyatlar bilan bir qatorda, hududning mehnat resurslar bilan bog‘liq muammolarni o‘rganish. Boisi, tuman aholisi soni ham, uning mehnat resursi ulushi ham boshqa tumanlarga nisbatan yuqori ekanligi, ayrim sanoat korxonalaridagi faoliyatning ma’lum bir qismi to‘xtaganligi sababli ish bilan band aholi ayni paytda vaqtinchalik ishsiz bo‘lishi mehnat resurslari imkoniyatini oshirishni toqazo etadi. Xususan, Qo‘ytosh va Marjonbuloq shaharchalaridagi aholi bundan mustasno emas. Qo’ytosh va Marjonbuloq shaharchalarining geografik o’rni biroz noqulay, ular asosan xom-ashyo qazib chiqaradigan hududda joylashgan. Qo’ytoshda kamyob metall volfram va molibden o’tgan asrning o’ttizinchi yillardan buyon shaxta usulida qazib olinadi. So’nggi yillarda ishlab chiqarish kamaygan bo’lsa ham, ammo to’xtab qolgan emas. Yaqin kelajakda 45 ishlab chiqarishni yanada rivojlantirish nazarda tutilgan. Ushbu shaharchalarda aholi sonining tez ko’payishiga to’sqinlik qiladigan bir qancha omillar mavjud:  transport yo’llaridan uzoqligi;  tabiiy suv manbai yetarli emasligi;  ishlab chiqarish korxonalarining atrof-muhitga ta’siri. So‘rovnomada ishtirok etgan aholining eng katta qismi 40-54 yoshdagi aholi hisoblanib, eng kam aholi esa 55 yoshdan yuqori bo‘lgan ayollar 10 foizni tashkil etadi. Q olgan respondentlarning 22,5 foizi 30-39 yosh, 20 foizi 20-29 yosh hamda 12 foizi 59 yoshdan yuqori bo‘lgan erkaklar hisoblanadi. Mehnat resurslarini rivojlantirishning yana bir muhim jihati shundaki, aholining ma’lumotlilik va savodxonlik darajasi past yoki yuqori bo‘lishi ham iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Ayniqsa, oliy ma’lumotli mutaxassislar, sohalar bo‘yicha yetuk malakali ishchi kuchining mavjud ekanligi hududga xos bo‘lgan ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, hududni iqtisodiy-ijtimoiy holatini har tomonlama yaxshilashda bevosita to‘g‘ri yondashishga olib keladi. Ayniqsa, viloyatda sanoat ulushi yuqori bo‘lgan G‘allaorol tumani uchun eng muhim jihatlardan biri sanaladi. Shu sababdan, respondentlardan ham aynan hududdagi muammolarni o‘rganish chog‘ida ma’lumotlilik darajasi ham aniqlandi. Unga ko‘ra, tadqiqotda ishtirok etganlarning 12 nafari yoki 30 foizi oliy ma’lumotli, 28 nafari yoki 70 foizi o’rta-maxsus ta’lim darajasiga ega. Bandligi va kasbi to‘g‘risida berilgan savol orqali quyidagicha natijalar olindi: unga ko‘ra, respondentlarning 32 foizi ma’lumot darajasi talab qilinmaydigan ish faoliyatida, 15 foizi (ayollar) uy bekasi, 15 foizi nafaqada ekanligi, 12,5 foizi ishsiz va yana shu miqdordagisi o‘qituvchisi, 7,5 foizi hamshira hamda 5 foizi kon ishchisi ekanligi ma’lum bo‘ldi. Bundan ko‘rinib turibdiki, aholining asosiy qismi ma’lumotlilik darajasi o‘rta –maxsus ta’lim darajasiga ega hisoblanib, so‘rovnomada ishtirok etganlarning katta qismi ma’lumotlilik darajasi yuqori emas. Jizzax.uz rasmiy saytining bergan ma’lumotlariga asosan ishsizlik darajasi u qadar yuqori emas. G‘allaorol tumani bilan bir xil ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan, tog‘li hudud hisoblangan Baxmal tumaniga nisbatan 0,2 foizga, aholisi 46 o‘zidan 3 barobar kam bo‘lgan Mirzacho‘l tumaniga nisbatan 0,1 foizga ishsizlik darajasi past []. Respondentlarning 92,5 foizi oilali hisoblanib, atiga 7,5 foizi turmush qurmagan. Ahamiyatlisi shundaki, bugungi kunda G‘allaorol tumani aholisining tabiiy ko‘payishi ijobiy ko‘rsatkichlarga ega. Aynan tadqiqot davomida ishtirok etganlarning eng katta qismi, ya’ni 65 foizi 3-4 nafar farzandi bor. Keyingi o‘rinlarda 22,5 foizi 1-2 nafardan, 5 foizi 5 va undan ko‘p farzandi bor respondentlardan iborat. Qolgan respondentlar ya’ni 7,5 foizi hali oila qurmaganligi sababli farzandi yo‘q. Aholining ijtimoiy tarkibi ham bu so‘rovnomadan o‘rin olgan bo‘lib, 85 foizi o‘rta darajada, tegishli ravishda 7,5 foizdan yuqori va past darajada ta’minlangan respondentlardan tashkil topgan. Ayni paytda oilangizda chet elga ketganlar bormi? , degan savolga so‘rovnomada ishtirok etganlarning 35 foizi ha, deb javob berishgan. Qatnashchilarning 65 foizi esa ayni damda oilasida xorijga ketganlar yo‘qligini bildirishgan. So‘rovnomada aholining oilani rejalashtirish va reproduktiv maylini aniqlash maqsadida ham bir qancha savollar qo‘llanildi. Unga ko‘ra, Necha yoshda turmush qurgan ma’qul? , deya berilgan savolga respondentlarning asosoy qismi (35 foizi) 19-22 yosh oralig‘ida bo‘lishi maqsadga muvofiq deya ta’kidlashgan. Keyingi navbatda 32,5 foiz ishtiroki 23-25 yoshda, 20 foizi 26 yoshdan yuqori bo‘lgani ma’qul, deb hisoblashsa, qolgan 12,55 foizi 19 yoshgacha oila qurgan afzal, deb javob berishgan. Oilani rejalashtirish demografik rivojlanishidagi eng muhim bo‘g‘in hisoblanib, avvalo oila qurishning maqbul yoshi ko‘tarilib borishi hududning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish holatini ifodalashi bilan birga, farzandlar sonini ham qisqarishiga olib keladi. Boisi, bugungi kunda ko‘pgina yoshlar “men avval moddiy tomondan oyoqqa turib, so‘ngra oila quraman” mazmunidagi qarashlari erta nikohlarning, yosh yigit-qizlarning ko‘r-ko‘rona oila qurishlarining kamayib borishiga olib kelmoqda. Tadqiqotda aynan shu savolga qo‘shimcha ravishda, aholining reproduktiv maylini aniqlash maqsadida “Nechta farzand bo‘lgani ma’qul”, deya berilgan savolga respondentlarning 92,5 foizi 3-4 ta deya javob 47 berishgan. Shuningdek, berilgan mazkur savolga 5 foizi, 5 va undan yuqori, atiga 2,5 foizi 1-2 ta bo‘lgani afzal kabi javoblar ham berilgan. G‘allaorol tumanining tog‘li hudud ekanligini hisobga oladigan bo‘lsak respondentlarning asosiy qismi 3-4 farzand bo‘lishini afzal ko‘rayotgani tabiiy xol albatta. Demograf olima M.R.Bo‘riyeva tug‘ilishga ta’sir etuvchi ijobiy omillar sifatida “urf-odat va an’anlarning, turmush tarzi va aholining qarashlari”ni keltirib o‘tgan. Bu esa tumanga xos bo‘lgan xususiyat hisoblanib, nafaqat mazkur hudud, balki viloyatning boshqa tog‘li tumanlarida ham ko‘p farzandli ayollar alohida e’tibor va e’zozlanib kelinadi. XULOSA Bugungi kunda G‘allaorol tumani aholisining rivojlanishida aholi dinamikasidagi o‘zgarishlar, tug‘ilish, o‘lim holati, aholining migratsion harakatining roli katta ekanligini inobatga olgan holda quyidagi xulosalar olindi: Birinchidan, G‘allaorol tumani iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishining bugungi kundagi holati tadqiq etildi; Ikkinchi dan , tumanning aholisi, joylanishi, tarkibidagi o‘zgarishlar o‘rganildi; Uchinchi dan , tuman aholisi va mehnat resurslarining hududiy tarqalishi, rivojlanishi hamda ularni rivojlantirishdagi asosiy muammolar aniqlandi. 48 Bunda asosan, tuman aholisining yosh-jins tarkibi ham uning demografik rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda. Aholining yosh tarkibi iqtisodiy-ijtimoiy sohalar rivojlanishida o‘rni beqiyos. Ayniqsa , aholi bandligi, ishsizlik miqdori, ijtimoiy ta’minot, shuningdek xizmat ko‘rsatish sektorlarini yo‘lga qo‘yishda aholining yosh tarkibini hisobga olish muhimdir. Shu jumladan, aholining o‘lim darajasini pasaytirish borasida viloyatda va uning ichki hududlari bo‘lgan tumanlarda qator ishlar amalga oshirilmoqda. Shuningdek, t uman aholisining hududiy taqsimlanishida keyingi o’n yillikda anchagina ijobiy o’zgarishlar ro’y berdi. Kelajakda tuman yuqori malakaga ega bo’lgan mehnat resurslari bilan to’la ta’minlanadi va ularni ish joyi bilan ta’minlash dolzarb masala hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti munosabatlarining yanada rivojlanishi tuman miqyosida urbanizatsiya jarayonini tezlatib, shahar aholisini ko’payishiga olib keladi. Tuman hududida donli ekinlar maydonini kengaytirish, intensiv g’allachilikni rivojlantirish yo’li bilan qishloq xo’jaligi sohasidagi bir qator muammolar o’z yechimini topishi mumkin. Tuman hududi asosan qishloq xo’jaligiga ixtisoslashganligi sababli qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, bog’dorchilikka ixtisoslashgan hududlarda mevalarni qayta ishlash zavodlari barpo etilsa tuman hududining geografik joylashuvi qulay bo’lganligi sababli kelajakda istiqbolli hududlardan biri bo’lib hisoblanadi. Aholini ish bilan ta’minlash inson ijtimoiy rivojlanishining eng muhim jihatlaridan biri bo’lib, u mеhnat masalalari bilan bog’liq muammolarni hamda mеhnatga bo’lgan taklif va talablarni qondirish yo’llarini ochib bеradi. Ish bilan bandlik kishilarning ish joylari qayеrdaligidan qat’i nazar, ijtimoiy foydali mеhnatda qatnashish yuzasidan o’zaro kirishadigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlaridir. Ish bilan bandlik munosabatlari, mеhnatga layoqatli kishilarning qanchasi va qay darajada ijtimoiy foydali mеhnatda qatnashishini ko’rsatadigan ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichdir. Аholini ish bilаn bаndligini hududiy hususiyatlаri bu, mаmlаkаtimizning аholisi zichligi buyichа ya’ni аholini turli hududlаrdа turli tаqsimlаngаnligigа vа turli hududlаrning iqtisodiy. Tаbiiy shаroitidаn kеlib chiqib аholini turlichа bаnd qilish muаmmolаrini o’rgаnish imkoniyatlаrini yarаtаdi vа 49 turli hududlаr hususiyatidаn kеlib chiqqаno holdа аholini oqilonа ish bilаn bаndligini tа’minlаsh imkonini bеrаdi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi ko’rsatishicha, hukumat ishsizlarning ijtimoiy himoyasini ta’minlagandan kеyingina, boshqa ishlarga kiritishi – dastlab ish bilan bandlikni barqarorlashtirish (saqlash)ga, so’ngra uning o’sishini rag’batlantirishga kirishishi mumkin. Bunda ish bilan bandlikning o’sishini rag’batlantirish uch yo’nalishda amalga oshiriladi: - tadbirkorlar bilan ishlash, masalan, yangi ish joylari yaratilganda soliq imtiyozlarini bеrish, ishsizlarning ish izlashlarini faollashtirish; - ishchi kuchi taklifini rag’batlantirish; - yollanma ishchilar sinfini mеhnat bozoridan chiqarish, xususiy tadbirkorlik bilan o’z-o’zini ish bilan band qilishni rag’batlantirish (kasanachilik, uy sharoitida ochilgan mayda sеxlar va boshqa). FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 2-maydagi “ 2023 — 2025-yillarda Jizzax viloyatini kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida ” gi PQ-146-son qarori 2. Богатыренко, З. С Труд и заработная плата в СССР. Словарь справочник / З. С Богатыренко. – М.: Экономика, 1975. 3. Генкин, Б. М. Экономика и социология труда / Б. М. Генкин. ‒ М .: Норма - инфра ., 1998. – 340 с 4. Hakimov Q.M., Odilova O. Jizzax viloyati geografiyasi. -T; “Fan va texnologiyalar”. 50 5. Haydarova S., G’apparov A. Jizzax viloyati qishloq aholisining demografik rivojlanishi. O’z.GJA. 30 jild. -T., 2009. 6. Haydarova S. Jizzax viloyati tog’li hududlar qishloqlarining rivojlanish xususiyatlari. O’z.GJA. 33 jild. -T., 2009. С 7. Литвяков, П.П. Научные основы использования трудовых ресурсов / П. П. Литвяков. – М.: Мысль, 1969 – С. 7–8 8. Косяков, П. О. Трудовые ресурсы – экономическая категория / П. О. Косяков. – Свердловск: Уральский филиал АН СССР, 1970. – 56 с. 9. Макконел, К. Р. Экономикс: принципы, проблемы и политика / К. Р. Макконел, С. Л. Брю. – М. Дел., 1992 – 972 с 10. Soliev A.S. tahriri ostida. Qishloq joylar demografiyasi. -T., 2005. 11. Soliev A.S., Nazarov M. O’zbekiston qishloqlari. -T., 2010. 12. Soliev A.S., Nazarov M., Qurbonov SH. O’zbekiston hududlarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi. -T., 2011. 13. Струмилин. С.Г. Наши трудовые ресурсы и перспективы . Хозяйственное строительство, 1922. – Вып. 2. – С. 32–46. 14. Tojieva Z.N. Jizzax viloyati aholi o’sishi va joylanishidagi iqtisodiy va ijtimoiy muammolar. -T., 1998. 15. Umarova U.M. G‘allaorol tumaniga umumiy iqtsodiy geografik tavsif. Mag.diss. – Toshkent, 2023, 14-bet. 16. Щербакова Е.О. Трудовые ресурсы: эволюция представлений labour resources: the evolution of ideas. 17. O‘zbekiston Milliy Atlasi I jild. - T.: 2020. - 275 b. 18. O‘zbekiston Milliy Atlasi II jild. - T.: 2020. - 279 b. 19. G’allaorol tumani statistika bo’limi. 2019 a. INTERNET SAYTLARI 20. www.stat.uz- O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi. 21. www.lex.uz- O‘zbekiston qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi. 22. www.jizzax.uz- Jizzax viloyati hokimligining rasmiy sayti. 51 52 1-ilova Jizzax viloyati bo‘yicha jami sanoat ishlab chiqarish hajmida tumanlar ulushi, foiz hisobida 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 yil yanvar- dekabr* 2024 yil yanvar- mart* Jizzax viloyati 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Jizzax sh. 39,5 39,2 39,5 40,3 43,7 45,0 50,5 55,4 56,4 45,9 38,4 31,8 33,9 20,6 17,8 tumanlar: Arnasoy 3,6 3,2 3,6 3,4 2,6 2,7 2,3 2,8 2,7 3,2 3,6 2,7 2,2 2,0 0,8 Baxmal 3,2 5,6 3,2 3,3 3,3 2,6 1,2 1,7 1,4 1,6 1,5 1,1 0,8 0,6 0,6 G‘allaorol 3,5 2,9 3,5 3,3 3,9 4,5 4,4 2,6 2,4 3,0 2,6 14,1 20,6 47,0 56,2 Sh.Rashidov 4,3 4,3 4,3 5,4 5,9 5,7 4,6 4,7 4,8 6,0 6,1 4,7 5,2 2,8 3,1 Do‘stlik 18,2 18,6 18,2 15,4 14,4 13,1 13,0 11,0 10,6 11,6 12,9 9,4 7,6 5,1 2,9 Zomin 6,4 6,0 6,4 7,2 6,6 7,1 6,5 5,5 5,1 6,5 5,5 4,0 5,7 3,7 3,4 Zarbdor 4,3 4,7 4,3 3,6 3,1 3,6 3,7 3,0 3,6 4,5 3,5 4,1 2,9 1,9 2,7 Mirzacho‘l 0,9 0,9 0,9 1,0 1,4 1,8 1,6 1,5 1,4 1,5 2,8 2,1 1,3 0,6 1,3 Zafarobod 4,0 4,2 4,0 3,4 2,8 3,0 2,7 3,0 2,8 3,5 8,2 15,3 9,7 8,1 4,5 Paxtakor 9,1 7,3 9,1 10,6 8,5 6,9 6,0 4,3 3,9 8,3 8,4 6,1 5,3 3,7 3,4 Forish 2,5 2,7 2,5 2,6 3,1 3,3 2,6 3,0 3,9 3,4 5,0 4,0 4,6 3,6 2,9 Yangiobod 0,5 0,4 0,5 0,5 0,7 0,6 0,8 1,5 0,9 1,2 1,6 0,5 0,3 0,3 0,4 Manba: O‘zRes. Prezident Administratsiyasi huzurudagi Statistika agentligi ma’lumotlari asosida tuzildi. 53 2-ilova Assalomu alaykum hurmatli respondent. Sizning javoblaringiz hayotiy tajribalaringiz tadqiqot ishlarida asos bo‘lib hizmat qilishi mumkin. Shuning uchun savollarga iltimos aniq javob bering. Berilgan javoblaringiz uchun oldindan rahmat. 1. Yoshi_______________ 2. Jinsi________________ 3. Manzili______________________________________________________ 4. Ma’lumotlilik darajasi:  Bakalavr, magistr  O‘rta-maxsus  Umumiy o‘rta ta’lim  Boshlang‘ich  Ma’lumotsiz 5. Kasbingiz_____________________________________________________ 6. Oilaviy holati  Oilali  Oila qurmagan  Ajrashgan 7. Agar oila qurgan bo‘lsangiz, nechta farzandingiz bor?  1-2 ta  3-4 ta  5 va undan ko‘p  Farzand ko‘rmagan 8. Oilangizda 16 yoshga to‘lmaganlar bormi?  Ha (agar bo‘lsa nechta? ___________)  Yo‘q 9. Oilangizda 60 yoshdan yuqori bo‘lgan oila a’zoingiz bormi?  Ha (agar bo‘lsa nechta? ___________)  Yo‘q 10. Oilangiz moddiy tomondan qay darajada ta’minlangan?  Yuqori darajada  O‘rta darajada  Quyi darajada 11. Ayni paytda oilangizda chet elga ketganlar bormi?  Ha (agar bo‘lsa aynan qayerga? __________________________)  Yo‘q 12. Necha yoshda turmush qurgan ma’qul?  19 yoshgacha  19-22 yosh  23-25 yosh  26 va undan yuqori 13. Oilada nechta farzand bo‘lgani ma’qul?  1-2 ta  3-4 ta  5 va undan ko‘p 14. Sizga ma’qul biror ish taklif qilinsa qaysi jihatiga ahamiyat berasiz?  Ish haqiga  Mehnat sharoitiga  Uzoq-yaqinligiga  Imtiyozlariga 15. Yashash va ishlash uchun sharoit yaratilsa boshqa joyga ko‘charmidingiz?  Ha (agar bo‘lsa aynan qayerga? __________________________) 54  Yo‘q, o‘zimning joyimda qolishni ma’qul ko‘raman 55

G‘allaorol tumani aholisi va mehnat resurslari

KIRISH…………………………………………………………………..……….3

  1. BOB. G’allaorol tumani iqtisodiy-ijtimoiy geografik rivojlanishiga umumiy tavsif………………………….................................................................6

1.1. G‘allaorol tuman xo‘jalik tarmoqlari rivojlanishining hududiy xususiyatlari.…………………………………….…………………………………6

1.2. Tumanning iqtisodiy va ijtimoiy geografik rivojlanishi muammolari.……………………………………..……………………………….19

  1. BOB. Tuman aholisi takror barpo bo‘lishi va migratsiyasi……………………………………...………………….……...........25

2.1. Tuman aholisining soni, tarkibi va joylashuvi……………………...………..25

2.2. Tuman aholisining tabiiy va mexanik harakati……………………………….31

  1. BOB. G‘allaorol tumani mehnat resurslari va aholi bandligi…………………………….…………………………………….............38
    1. Tuman mehnat resurslari va aholi bandligining hududiy xususiyatlari……………………………………………………………………….38
    2.  Tuman aholisi va mehnat resurslari rivojlanishining iqtisodiy geografik muammolari va istiqbollari………………………………………………………..45

XULOSA…………………………………………………………………............49

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………..…………51

ILOVALAR…………………………………………………………………….53

Sotib olish