• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 69.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Лингвистика

Продавец

Sevara

Дата регистрации 07 Апрель 2025

2 Продаж

Gap bo'laklari

3. Aniqlovchining turlari Aniqlovchi predmetning belgisini, sifatini, miqdorini, xususyayatini, qarashliligini anglatuvchi ikkinchi darajali bo‘lak niqlovchi deyiladi. Aniqlovchi ot va otlashgan so‘zlar bilan ifodalangan har qanday bo‘laklarga bog‘lanib keladi: Moviy osmonda kul rang bulutlar sayr qilishmoqda. Qizg‘in, sokin havoda birin-ketin mardona tovushlar yangrab ketdi. Bizning halol mehnatimiz sevikli Vatanimizni bog‘-bo‘stonlarga aylantirsin. Aniqlovchi bog‘lanib kelgan so‘z aniqlanmish deyiladi. Demak, aniqlanmish belgisi aniqlanadigan predmet. Annqlovchilar anglatgan ma’nolariga ko‘ra ikki xil; sifatlovchn aniqlovchi, qaratqichli aniqlovchi. Sifatlovchi aniqlovchilar aniqlanmishga bitishuv yo‘li bilan bog‘lanadi va u predmetning xilma-xil belgilarini rangi, xususiyati, mazasi, ta’mi, Hndn, xarakteri, hajm-shakli, miqdori, tartibi, turi, jinsi kabilarni, shuningdek, biror payg yoki o‘ring‘a mansubligini bildiradi. Anglatgan ma’nolariga muvofiq, qanday?, q a n a q a?, q a y s i?, nechta?, nechanchi? kabi so‘roqlarga javob bo‘ladi: Orombaxsh, tiniq va salqin xavo erkalanib olamni muattar qiladi. Quyosh, toza havo, keng, tiniq zangori osmon ko‘zlarni beixtiyor tortadi. Sifatlovchi aniqlovchi qulaylik uchun ba’zan «sifatlovchi», bog‘lanib kelgan aniqlanmish esa sifatlanmish deb ham yuritiladi. Sifatlovchilar quyidagi so‘zlar bilan ifodalanadi: Sifatlar bilan: Bunday aniqlovchi predmet belgilarini turli jihatdan xarakterlashga xizmat qiladi: Saltanatning oppots, keng peshanasi, bejirim, qirra burni, oppoq iyagida nafis bir qizillik ko‘rindi. Sifatlar bilan ifodalangan sifatlovchilar asosan quyidagicha: a) chog‘ishtirma va intensiv sifatlar bilan: Qimsasiz bo‘m-bo‘sh uylar ichida qop-qora tun havosi notanch kezar va uvillardi. 21 maqsadiga ko‘ra turlarini belgilashda, ikkinchi darajali bo‘laklarning ichki tasnifida) mazmun tomoniga murojaat qilindi. Hozirgi kunda gap mazmunini o‘rganuvchi mazmuniy sintaksis deyarli hamma tilshunoslar tomonidan e’tirof etilgan bo‘lsa ham, ammo mazmuniy sintaksis maqomi masalasiga bir xillik yo‘q. Ular orasida ikki qarama-qarshi yo‘nalish ajralib turadi. Birinchi yo‘nalish tarafdorlari gapning zaruriy nsurlarining grammatik tomoniga asoslanadi. Bu yo‘nalishga gapning har bir tzilish tarxining mmiy grammatik tomonini topishga harakat qilinadi va tuzilish tarxining mmiy grammatik ma’nosi doirasida mazmniy tzilish aniqlanadi. Ularning fikriga ko‘ra, mazmn grammatik shakllanmay, o‘z holicha mavjd bo‘lmaydi. Shuning uchun gapning barcha sintaktik xssiyati gap mazmunining ifodachisi bo‘lib xizmat qiladi. Har bir gapda ma’lum ob’ektiv mazmun moddiy vositalar – sintaktik shakllar vositasida ifodalanadi. Gapning ana shu moddiy ifodalanish tomoni uning sintaktik tuzilishgi hisoblanadi. Sintaktik tuzilish ham o’zaro munosabatda bo’lgan bir necha unsurlardan tashkil topgan bir butunlikdir. Sintaktik tuzilishning unsurlari an’anaviy tilshunoslikda g a p b o’ l a k l a r i termini bilan nomlanadi. Lekin sintaktik tuzilish tarkibidagi barcha sintaktik shaklning tobe aloqaga kirishishi (o’zaro deminatsiya munosabati) uning gap bo’lagi hisoblanishining bosh mezoni sanaladi. Gap bo’lagi ma’lum sintaktik shaklning shakliy sintagmatik munosabatdagi vaziyatiga qarab belgilanadi: ega vaziyati, kesim vaziyati, to’ldiruvchi vaziyati va boshqalar. Natijada ayrim mazmuniy munosabatda bo’lgan lekin bu mazmuniy munosabat shakliy jihatdan tobe munosabat (aloqa) orqali emas, balki undash va kirish munosabatlar orqali ifodalangan birliklar sintaktik tuzilish birligi sifatida 18 bog‘liq bo‘lgan turli qo‘shimcha ma’nolarni ifodalaydi. Yetakchi fe’l asosan ravishdosh shaklida bo‘ladi. Masalan: Bu yumshoq, mulohazali odamga yotoqdoshlarning mehri oshib qolgan edi. (A.Muxtor). O‘rmon ichidan qushlarning sayrashi... eshitilib turadi. (P.Qodirov). b) tarkibli ot kesim fe’ldan boshqa so‘z turkumlarining bog‘lama bilan birikishidan yuzaga keladi. Bunda tarkibli ot kesimning ot qismini ot, sifat, son, olmosh, ravish yetakchi qismini tashkil qiladi, yordamchi qismini esa bog‘lama vazifasidagi «bo‘lmoq», «sanalmoq», «hisoblanmoq», «tuyulmoq» kabi fe’llar, shuningdek, «edi», «ekan», «emish» to‘liqsiz fe’li tashkil etadi. Tarkibli ot kesimda asosiy ma’no yetakchi qism, ot qismida bo‘ladi. Yordamchi qism, bog‘lama esa qo‘shimcha ma’noni, grammatik ma’noni: mayl, zamon, shaxs-son ma’nolarini ifodalaydi. O‘zbek tilida bog‘lamani qo‘llanishiga ko‘ra ikki turga ajratish mumkin: 1. So‘z bog‘lamalari: bo‘lmoq, hisoblanmoq, sanalmoq, ko‘rinmoq, tuyulmoq, edi, ekan kabilar. 2. Affiks bog‘lama : - dir . Affiks bog‘lama sodda ot kesim tarkibida qo‘llanib, doimiy sintaktik zamonni ifodalaydi. Masalan: Agar yolg‘iz esang hamdam kitobdir , Bilim subhidagi nur ham kitobdir ,. (Abdurahmon Jomiy) Ko‘pincha mazkur bog‘lama qo‘llanmasligi mumkin, nol shaklida ishlatilishi mumkin: Aqlning o‘lchovi – idrok Ø. (Maqol). Dono durdan a’lo Ø. (Maqol). So‘z bog‘lama tarkibli ot kesimni shakllantiradi va turli mayl, zamon, shaxs-son ma’nolarini ifodalash uchun xizmat qiladi. Masalan: Yomonga bosh bo‘lguncha , yaxshiga yo‘ldosh bo‘l. (Maqol). Uying tor bo‘lsa ham , ko‘ngling keng bo‘lsin. (Maqol). Shirboz qo‘zining tandir kabobi juda yaxshi bo‘ladi- da. (P.Qodirov). Avazning akasi Ortiq shu edi (P.Qodirov). Tarkibli ot kesim harakat nomi + kerak, lozim, mumkin, shart, darkor kabi so‘zlar shaklida ham kelishi mumkin. Masalan: Endi jiyan panoh istab borsa, 9 qaralmaydi. Bu esa butunni bo’laklarga bo’lish asosida zid keladi. Chunki butun bo’laklarga ma’lum asosda shunday bo’linishi kerakki, butunning birorta unsuri bo’linishdan tashqari qolmasligi kerak. Gap bo’laklari gapni tashkil etgan sintaktik shakllarni to’la qamrab olmas ekan, demak, gapni bo’laklarga gap bo’laklari rubrikasi ostida ajratish yetarli asosga ega emas. Shuning uchun ham tilshunoslikda bu masala ham eng munozarali masalalardan biri bo’lib kelmoqda. Sintaktik birlik hisoblangan gapning shakliy tuzilishi jihatidan uning ziddiyatini hisobga olgan holda quyidagicha sintaktik shakllarga bo’lish mumkin: 1) sintaktik aloqaga kirishadigan sintaktik shakllar; 2) sintaktik aloqaga kirishmaydigan sintaktik shakllar; Bularning birinchi guruhi an’anaviy gap bo’laklari hisoblanadi. So’zlovchining biror fakt, voqea-hodisa to’g‘risida xabar berishi yoki ma’lum predmetda muayyan belgining mavjudligini tasdiq yo inkor qilishini ifodalaydigan gap darak rap deyiladi. Masalan, Manzura yigitlarning kizg‘in suxbatiga quloq soldi. So’zlovchining o’ziga noma’lum bo’lgan biror voqeani suhbatdoshdan bilib olish istagini, zaruriyatini ifodalovchi gap s o’ r o q gap deyiladi. Buyurish, iltimos, taklif, xohish, o’git-nasihat, xitob, ogohlantirish kabi har xil ifoda ottenkalarini ifodalovchi gap buyruq gap deyiladi. Buyruq gaplar suhbatdoshni biror ish-harakatni bajarishga yoki undan voz kechishga da’vat qiladi: Jangga kirdingmi qo’rquvni unut. O‘limni emas, o’ldirishni o’yla. Darag so’roq , buyruq gaplar kuchli intonatsiya bilan talaffuz qilinishi va bu intonatsiyada so’zlovchining his-hayajoni, ruhiy kechinmalari o’z ifodasini topishi mumkin. Emotsional qimmat kasb etgan bunday gaplar undov gap deb ataladi. 19 keladi. Masalan, Bu kishi Arslonbekning akasining o‘g‘li. Militsiyamiz – qonunbuzarlar dushmani gaplaridagi Arslonbek akaning o‘g‘li, qonunbuzarlar dushmani i birikmalari gapning bitta ajralmas bo‘lagi bo‘lib, kesim vazifasida kelgan. Yoki O‘zbekistonning poytaxti – Toshkent. Ko‘ngil xazinasining guli – til (Navoiy) gaplarining egasi so‘z birikmasi bilan ifodalangan. Demak, murakkab bo‘lak so‘z birikmasi bilan ifodalanadi. Murakkab bo‘lak vazifasida ko‘pincha izofa xarakteridagi ajralmas birikmalar: qaratqichli aniqlovchili birikmalar, son+numerativ so‘zlardan tuzilgan birikmalar, kesimi sifat, bor, yo‘q so‘zlari bilan ifodalangan «ega+kesim» modelidagi qo‘shilmalar, sifatdosh va ravishdosh oborotlari, gapdan tashqarida erkin bo‘lsa ham, gapda alohida bo‘lak sifatida ajratish mumkin bo‘lmagan so‘z birikmalari kela oladi. Masalan, Yaxshining so‘zi – qaymoq, yomonning so‘zi – to‘qmoq (maqol) Erning vaziri – xotin ( maqol) Dunyoning ishlari Ziyodulla o‘ylagandan ancha mushkulroq bo‘lib chiqdi. Navoiy – g‘azal mulkining sultoni (Shayxzoda) Begona yurtda shoh bo‘lgandan, o‘z yurtingda gado bo‘lgan yaxshi (maqol) Bo‘laklar gapda vazifa bajarishi jihatidan bir xil emas. Ba’zi bo‘laklar gapning mazmniga aniqlik kiritish, to‘ldirish kabi vazifalarni bajaradi, bularning qo‘llanmasligi gap mazmunini, tuzilishini tubdan o‘zgartirib yubormaydi. Ular gapda qo‘llanmasa ham, o‘zining gaplik holatini o‘zgartirmaydi. Ba’zi bo‘laklar esa, aksincha, gapda ishtirok etishi mutlaqo zarurdir. Chunki bularsiz gapning o‘zi maydonaga kelmaydi. Mana shu nuqtai nazardan bo‘laklar ikki turga ajratiladi: bosh bo‘laklar, ikkinchi darajali bo‘laklar. Gapning bosh bo‘laklari gapning asosini – markazini tashkil qiladi, ular konstruktorlik xususiyatiga ega bo‘lib, gapda boshqa bo‘laklarni markazlashtiradi. 16 Gap bo‘laklarini o‘rganish gapning leksik-semantik strukturasini o‘rganish bilan uzviy bog‘liqdir. Chunki gapni bo‘laklarga ajratish ularning ifoda material iva ma’nolarini o‘rganishni ham taqozo qiladi. Gapning har bir bo‘lagi ifoda qilinayotgan hukmning butunligini ta’minlashda alohida o‘rin tutadi. Gap bo‘laklari, asosan, quyidagicha ifodalanadi: 1. So‘zning sintetik formasidagi so‘zlar bilan: Olmaotalik mehmonlar Mirzacho‘lga borishdi gapida ikkita soda, ikkita qo‘shma so‘z ishtirok etgan bo‘lib, to‘rtta bo‘lak mavjud (aniqlovchi+ega+hol+kesim) 2. So‘zning analitik formasi bilan. Bular quyidagi ko‘rinishlarga ega: a) mustaqil so‘z+to‘liqsiz fe’l: Biz qishloqqa borgan edik. b) mustaqil so‘z+predikativ modal so‘zlar: Biz zavod-fabrikalarga xom ashyo yetkazib berishimiz zarur. Bilish uchun o‘qish kerak, izlanish kerak. v) mustaqil so‘z+ko‘makchi: Men men dunyoga kelgan kundayoq vatanim deb seni tanidim. g) mustaqil so‘z+ko‘makchi fe’llar: Bizni mahalladagilar ham bilib qolishdi. d) mustaqil so‘z+iborat, demak tipidagi so‘zlar: Komsomolning tarixi safarbarlikdan iborat. e) mustaqil so‘z+yuklama: Yorim borgan joylarga, men ham bormay qolmayman. j) mustaqil so‘z+yordamchi so‘z bor, yo‘q so'zlari: Qirg‘oginda kaklik bo‘lib sayragim sayragim bor-sayragim bor. Faqat senga ochganim yo‘q, ochganim yo‘q yurak zorin. 3. Juft va takroriy so‘zlar bilan: 12 III. Xulosa. Har qanday gap shakliy va mazmuniy tuzilishidan tarkib topadi. Gap ifoda maqsadiga ko’ra darak, so’roq, buyruq, istak, tasdiq, inkor, taqlid gaplarga bo’linsa, gapni moddiy tomondan tashkil etuvchi elementlari sintaktik shakllar ikki xildir: 1. Sintaktik aloqaga kirishadigan sintaktik shakllar. 2. Sintaktik aloqaga kirishmaydigan shakllar. Sintaktik aloqaga kirishdigan shakllar gap bo’laklari hisoblanadi. Gap bo’laklari ham ikkiga: 1. Birinchi darajali bo’laklar. 2. Ikkinchi darajali bo’laklarga bo’linadi. Birinchi darajali bo’laklar ega – kesim bo’lsa, ikkinchi darajali bo’laklarga aniqlovchi, to’ldiruvchi, hol kiradi. Demak, aniqlovchi ikkinchi darajali bo’lak bo’lib, predmetning sifatini, miqdorini, xususiyatini, qarashliligini anglatuvchi bo’lakdir. Aniqlovchi ot va otlashgan so’zlar bilan ifodalanadi. Aniqlovchilar anglatgan ma’nolariga ko’ra uch xil sifatlovchi aniqlovchi, qaratqich aniqlovchi, izohlovchi aniqlovchilarga bo’linar ekan. 38 Men bu vaqtlarda hayotning past-balandini bilmagan, oq-qorani tanimagan bir yigitcha edim. 4. Murakkab terminlar, murakkab so‘zlar, frazeologik birikmalar bilan: Bu kishi O‘zbekiston Fanlar akademiyasida ishlaydi. Salimboyvachcha o‘zining qordan qutilib, yomg‘irga tutilganini angladi. 5. Ayrim konstruksiyalar bilan. Bular, asosan quyidagilar: a. bir umumiy qo‘shimcha bilan boshqariladigan birikmalar: Qo‘sh og‘izli miltiq hamisha shofyorda turar edi. b. son-numerativ so‘zlardan tzilgan birikmalar: A. Navoiy bir ming to‘rt yuz qirq birinchi yilda Hirotda tug‘ilgan; c. birga qo‘llanishi zarur bo‘lgan aniqlovchi+aniqlanmish modelidagi birikmalar: Botir baland ruh va tetiq qadam bilan jo‘nadi. d. ko‘p vaqt sifat, sifatdosh+bor, yo‘q kabi so‘zlar gapda ot yoki otlashgan so‘zdan keyin kelib, shu so‘z (ot) bilan birga bita bo‘lak vazifasida keladi, bir butn holda ajratiladi: Nashriyotimizda qalami o‘tkir, yuqori saviyali yoshlar ishlaydi. Insofi yo‘q yigit ekansiz. Aqli bor yigit har bir yaxshi ishning tashabbuskori bo‘ladi. 6. Izofali birikmalar, qaratqichli birikmalar bilan: sukut - alomati rizo ekan. Bu yigit – Rustamjonning o‘rtog‘i. Gapni bo‘laklarga ajratishda so‘zlarning gapdagi funksiyasi, boshqa so‘zlar bilan mnosabati, grammatik formasi kabi hodisalar hisobga olinadi. Bunda intonatsiyaning ham roli katta. Masalan, Rais kolxoz tarixidan gapirib ketdi. Gapirib ketdi – kesim, biroq gapirib so‘zidan oldin pauza qilinishi uni (gapirib) hol, keyingi so‘zni (ketdi) kesim holatiga tushiradi. 13 bilan kirgan g‘ayrishuuriy bir tuyg‘udir. (P.Q.). Odamlar uchun xuddi mana shunisi kerak edi. (CH.Aytmatov). Eganing otlashgan sifatdosh bilan ifodalanishi. Bosh kelishikdagi otlashgan sifatdosh ega vazifasini bajaradi: Ishlagan xor bo‘lmas (Maqol). Qimirlagan qir oshar (Maqol). Birlashgan daryo bo‘lar, tarqalgan irmoq bo‘lar (Maqol). Eganing otlashgan ravish bilan ifodalanishi. Ravish otlashganda, gapda ega bo‘lib kelishi mumkin: Ko‘p so‘zning ozi yaxshi, oz so‘zning o‘zi yaxshi (Maqol). O‘qishning erta-kechi bo‘lmas (Maqol). Eganing otlashgan taqlid so‘z bilan ifodalanishi. Taqlid so‘zlar otlashib ega vazifasini bajaradi: Otning dukura-dukuri relslarning tutashgan joyiga urilayotgan g‘ildirak tovushi bilan uyg‘unlashib ketardi. (Ch.Aytmatov). Bu shovqinlarni karnayning vat-vati bosib ketadi. (S.A.) Eganing otlashgan undov so‘z bilan ifodalanishi. Ega vazifasida otlashgan undov so‘z kelishi mumkin: Yer kurrasida qadim-qadim zamonlardan yangragan musiqiy «qur-ey!» bunday keyin ham tinmaydi. (S.Nurov). Eganing otlashgan modal so‘z bilan ifodalanishi. Otlashgan modal so‘z ega vazifasini bajarishi mumkin: Bor so‘ylaydi, yo‘q o‘ylaydi. (Maqol). Ega ba’zan frazeologik ibora bilan ham ifodalanishi mumkin: Birovning ko‘nglini ko‘tarish qiyin, ko‘nglini cho‘ktirish esa oson. Bundan tashqari, ega so‘z birikmasi yoki gapga teng predikativ birlik bilan ifodalanadi. Eganing so‘z birikmasi bilan ifodalanishi. Ega vazifasida so‘z birikmasi kela oladi: Haqiqat va to‘g‘rilikni sevadigan odam doim vijdoni farmoniga itoat qiladi. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Eganing gapga teng predikativ birlik bilan ifodalanishi. Ega-kesim munosabati aks etgan predikativ birlik ega vazifasida kela oladi: Bilagi zo‘r birni yiqitadi, bilimi zo‘r – mingni (Maqol). 6 Vositasiz to‘ldiruvchi harakatni o‘ziga qabul qilgan, harakat o‘ziga bevosita o‘tgan predmetni bildiradi. Shu bois u odatda o‘timli fe’l bilan ifodalangan bo‘lakka bog‘lanadi. Vositasiz to‘ldiruvchi ko‘pincha tushum kelishigidagi birliklar bilan ifodalanib, kimni? nimani? qaerni? kabi so‘roqlardan biriga javob bo‘ladi: Bolani yoshdan asra, niholni boshdan asra. (Maqol). Aqlni beaqldan o‘rgan. (Maqol). U hamma qishloqlarni o‘zi aylanib chiqdi. (P.Qodirov). Vositasiz to‘ldiruvchi ba’zan chiqish kelishigidagi so‘z bilan ham ifodalanadi: Temirjon quymoqdan ko‘p yemadi. (J.Abdullaxonov). Vositasiz to‘ldiruvchi tushum kelishigi shaklidagi so‘z bilan ifodanganda, harakat butunlay predmetga o‘tadi, chiqish kelishigidagi so‘z bilan ifodalanganda esa, harakat qisman predmetga o‘tganligi anglashiladi. Vositasiz to‘ldiruvchi ikki xil shaklda: belgili va belgisiz shaklda ishlatiladi. Belgili vositasiz to‘ldiruvchi tarkibida tushum kelishigi –ni affiksi saqlanadi: Bor borini yeydi, uyatsiz orini yeydi. (Maqol). Odamni po‘stin emas, ish qizdiradi. (Maqol). Belgisiz vositasiz to‘ldiruvchida –ni qo‘shimchasi qatnashmaydi, lekin uni tiklash mumkin bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, bunday vositasiz to‘ldiruvchi belgisiz tushum kelishigi shaklidagi so‘z bilan ifodalanadi: Non emoqchi bo‘lsang, o‘tin tashishdan erinma (Maqol). Tekin boylik axtarguncha, o‘zingga bop hunar top (Maqol). 2. Vositali to‘ldiruvchi Vositali to‘ldiruvchi bosh, qaratqich, tushum kelishiklaridan boshqa kelishikdagi birliklar bilan hamda ko‘makchili ishlatilgan birliklar bilan ifodalanadi. Vositali to‘ldiruvchilarning ma’nolari va so‘roqlari turlichadir. Mazkur to‘ldiruvchilarni jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishiklari affikslari hamda «bilan», «uchun», «to‘g‘risida», «haqida» kabi ko‘makchilar shakllantirib, ular kimga? nimaga? kimda? nimada? kimdan? nimadan? kim bilan? nima bilan? kim uchun? kim to‘g‘risida? nima xususida? kabi so‘roqlardan biriga javob bo‘ladi. Masalan: Inson bilimga intiladi va qachonki unda bilimga tashnalik so‘nsa, u insoniylikdan mahrum bo‘ladi. («Tafakkur gulshani»). Do‘sting bilan sirdosh 33 Murakkab aniqlovchilar quyidagi morfologik-sintaktik hodisalar bilan ifodalanadi: 1. Murakkab so‘zlar bilan: Xona uchun ellikta ommabop kitob, yigirma beshta rasm olindi. 2. Frazeologik birikmalar bilan: Og‘zing qani desa, qulog‘ini ko‘rsatadigan Hayot bugun tashkilot rahbari. 3. Izofa xarakteridagi qaratqichli birikmalar bilan: yig‘ilishga paxta maydonining terimchilari taklif etilgan. 4. Bir umumiy qo‘shimcha vositasida boshqariladigan birikmalar bilan: Barno to‘rt qavatli binoning yonida to‘xtadi. Yuz yillik keksa qarag‘aylar o‘zaro shivirlasha ketdi. 5. Hokim gapni ega shaklidagi so‘z tobe gapni sifat va sifatdoshdan iborat bo‘lgan birikmalar bilan: Sen o‘tqazib ketgan nihol o‘sib bo‘yingday bo‘ldi. 6. Hokim gap ega shaklidagi so‘z, tobe gapni bor va yo‘q so‘zlaridan iborat birikmalar bilan: Aqli bor kishi hamisha mas’uliyatni his etadi. 7. Hokim komponenti o‘lchov, miqdor, daraja yoki hajm bildiruvchi so‘zlardan, tobe gapni sanoq sondan iborat bo‘lgan birikmalar bilan: Hozirgacha biz bir ming bir yuz gektar paxta maydonini sifatli haydovdan chiqardik... Sakkiz ming bir yuz kulometr zovur qazidik birikmalar bilan ifodalanishini ko`rishimiz mumkin. 26 kuzatish, taqqoslash, empirik tadqiqotlardan iborat. Gap bo‘laklar haqida materiallar o‘rganish jarayonida turli xil manbalardan foydalanish rejalashtirilgan: ilmiy qo‘llanmalar, ilmiy maqolalar, monografiyalar, internet resurslari hamda darsliklar. Sanab o‘tilganlar yordamida gap bo‘laklariga oid ma’lumotlarni chuqur tahlil qilish imkoniyatini qo‘lga kiritgan bo‘lamiz. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi 1 bob, kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Kurs ishining har bir qismi o‘zida mavzuga oid nazariy va amaliy jihatlarni mujassam etadi. 3 1) unvonni: Orqadagi «Chayka»dan general Luqmonov tushdi. (S.Ahmad). Ro‘para kelgan bir ayoldan: «Professor Jabborov qayerda o‘tiradi?»- deb so‘radi. (O‘.Usmonov). 2) amalni: Qishloq xo‘jalik bo‘limining mudiri Zokir Qo‘shmoqov qotmadan kelgan, jikkakkina yigit bo‘lib, harakatchan yigit edi. (O‘.Usmonov). Ko‘rinishidan qo‘rs odamga o‘xshab ketadigan bo‘lim mudiri O‘sar Qurbonovich kirib keldi. (Y.Yakvalxo‘jaev). 3) kasbni, mutaxassislikni: Rafiqov idorada turolmaydi, chunki idorada hisobchi Umar Alidan boshqa hech kim yo‘q. (A.Qodiriy). Adabiyot o‘qituvchisi YAmin afandi bir dasta insholar yozilgan daftarlar ustiga bitta kitob qo‘yib, kirib kelarmish (Y.Yakvalxo‘jaev). U rassom O‘rol Tansiqboev asarlarining nushasini jurnallardan qirqib olib saqlardi. (S.Ahmad). 4) qarindoshlikni: Nomimni dadam emas, bobom Ahmadbek hoji qo‘ygan ekanlar. (Y.Yakvalxo‘jayev). Hojar xolam ham qozon nonni yopadilar-ku. (P.Qodirov). Saltanatning ukasi Mirvosil armiyadan ta’tilga kelgani, shunda qarindosh- urug‘larining barii yig‘ilganini xabarlashdi. (O‘.Usmonov). 5) laqabni: Mahamat chatoq keyingi fikrlarini bir safga jamlayotganday tag‘in bir oz jim qoldi. (O‘.Usmonov). Islom Novcha ketmonini qo‘liga olib, hammadan yarim gaz yuqori turgan qaddi bilan g‘o‘zaning ustiga keladi. (A.Qodiriy). Dalavoy kal dadangni tanirdi, o‘shandan so‘radim. (S.Ahmad). 6) taxallusni: Muso Toshmuhammad o‘g‘li Oybek - taniqli o‘zbek yozuvchisi. 7) jinsni: Nahot qiz bola o‘z otasini shunchalik mensimasa? (O.Yoqubov). Maktab yonidagi ikki xonali uychada o‘qituvchi qiz Cho‘lponoy istiqomat qiladi. (P.Qodirov). 8) yaqinlikni: Yana do‘stim Mamajon Ali jonimga oro kirdi. (Y.Yakvalxo‘jayev). Malohatxon dugonasi Hamida bilan Akromni hazil-mutoyibalar bilan kuzatib qo‘yishar edi. (O.Yoqubov). Izohlovchi ba’zan so‘z birikmasi bilan ham ifoda etiladi. Masalan: Ayniqsa, yosh olim Aziz Qosimovning xizmatlari salmoqli bo‘ldi. (O‘.Usmonov). Xonaga kichkina sandiqcha ko‘tarib, asab doktori Shamsiqamar 30 2. Kesim va uning ifodalanishi Ega anglatgan predmetning predikativ belgisini ifodalaydigan, ega haqidagi hukmni bildiradigan bosh bo‘lak kesim deyiladi. Kesim o‘zida predikativlikni aks ettiradigan, gapni grammatik jihatdan shakllantiradigan bosh bo‘lak hisoblanadi. Kesim ifoda materialiga ko‘ra (qaysi so‘z turkumi bilan ifodalanishiga ko‘ra) ikki turga ajratiladi: 1) fe’l kesim; 2) ot kesim. Fe’l kesim. Turli fe’l shakllari bilan ifodalanadigan kesim fe’l kesim deb yuritiladi: Yo‘l chetida zarg‘aldoqlar sayraydi . (P.Q.). O‘rik qiyg‘os gullaganda , birdan havo sovib , laylakqor yog‘ib berdi . (P.Q.). Fe’l kesim ba’zan frazeologik ibora bilan ham ifodalanadi: Tog‘ etagida qishloqning mirzateraklari elas-elas ko‘zga tashlanadi . (P.Q.). Ot kesim. Fe’ldan boshqa so‘z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, ravish, undov va b.) bilan, shuningdek, fe’lning harakat nomi shakli bilan ifodalanadigan kesim ot kesim deb ataladi. 1) kesimning ot bilan ifodalanishi. Ot kesim vazifasida ko‘pincha bosh kelishikdagi ot, ba’zan esa o‘rin-payt, chiqish, jo‘nalish kelishiklardagi ot yoki ko‘makchi bilan qo‘llangan ot kelishi mumkin: Yoshning hurmati - qarz , qarining hurmati – farz . (Maqol). So‘zning ko‘rki - maqol . (Maqol). O‘sha kuni Norboy ota dalada edi . (P. Q.). Safaviylar ham o‘zimizning turkiy ulusdan . (P.Q) Ot bilan ifodalangan kesim nafaqat bosh kelishik shaklida, ba’zan jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishiklar shaklida bo‘lishi mumkin, hatto ko‘makchi orqali shakllangan bo‘lishi mumkin. Masalan: Ilmu hunar yerga emas, elga. (Maqol). Haqiqat kuchda emas , kuch haqiqatda . (V.Kataev). Bir kishi hamma uchun , hamma bir kishi uchun .(Maqol). 2) kesimning sifat bilan ifodalanishi: O‘rmon ichi sersoya, salqin. (P.Qodirov) Uning bo‘yi baland edi. (P.Qodirov) 3) kesimning son bilan ifodalanishi: Besh karra besh - yigirma besh. Qayiq kattagina, eshkagi to‘rtta edi. (P.Qodirov) So‘zimiz, va’damiz, ahdimiz bitta , do‘stlikda yaratgan baxtimiz bitta .(Maqol). 4) kesimning olmoshbilan 7 4. Gapning ikkinchi darajali bo‘laklari Aniqlovchi Predmet ma’nosini bildiruvchi so‘zni izohlaydigan va uning belgisini anglatadigan ikkinchi darajali bo‘lakka aniqlovchi deyiladi. Aniqlovchi predmetning xususiyatini, qarashliligini va shu kabilarni ifodalaydi. Aniqlovchi leksik-semantik va grammatik jihatdan uch xil bo‘ladi: sifatlovchi, qaratuvchi, izohlovchi. 1. Sifatlovchi aniqlovchi Aniqlovchining bu turi ot bilan ifodalangan bo‘lakka odatda bitishuv yo‘li bilan bog‘lanib, otdan anglashilgan predmetning belgi-xususiyatini, sifatini, miqdorini, o‘ringa munosabatini bildiradigan aniqlovchining bir turidir. U qanday?, qanaqa?, qaysi?, qancha?, necha?, nechanchi?, qachongi?, qayerdagi? so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi. Sifatlovchi bog‘lanib kelgan so‘z sifatlanmish deb ataladi. Sifatlovchi turli so‘z turkumlari bilan ifodalanadi: 1) sifat bilan: Quyoshning issiq, tansiq nurlari odamlarga xush yoqadigan bo‘lib qoldi. (O‘.Hoshimov). Rang-barang gullar, har xil ekinlar, bog‘lar, suvlar quyoshda yashnab tovlanadi (Oybek). Yaxshi so‘z, yaxshi muomala, ishq- muhabbat – insonni insonga, qalbni qalbga bog‘laydigan sehrli ip. (Sh.Ubaydullayev). 2) son bilan: Ikkita zog‘ora non bilan to‘rtta turshakni dasturxonga qo‘yib tamaddi qilgan bo‘ldim. (O‘.Hoshimov). Birinchi qor ham shu tepalik boshiga yog‘adi, birinchi maysalar ham Xirmontepa bag‘rida ko‘karadi. (O‘.Hoshimov). Uch-to‘rtta yirik-yirik qora qushlar nimanidir mo‘ljalga olib shoshilmay aylanishadi. (P.Qodirov). 3) olmosh bilan: Allaqaysi dengiz qushlarining odati qiziq ekan. (O‘.Usmonov) Har bir qiyinchilikdan so‘ng bir rohat bor. (Maqol). 4) ot bilan: Asfalt ko‘chaning u er bu erida suv xalqob bo‘lib yotardi. (O‘.Hoshimov). Kumush so‘zingni chaqaga mayda qilma. (Maqol). 27 -dagi affiksini olgan otlar ham sifatlovchi vazifasini bajaradi. Masalan: Uydagi har bitta buyum Ma’sudani esimga soladi. (P.Q.). Toshkentlik yosh olim... atrofdagi cho‘ponlarni to‘plab, ziyofat qilib bermoqda... edi. (P.Q.). 5) sifatdosh bilan: Unda dam oladigan va yo tunab qoladigan manzil yo‘q. (K.Yashin). Aytar so‘zni ayt, aytmas so‘zdan qayt. (Maqol). 6) ravish bilan: Ko‘p befoyda narsalarni o‘rganganingdan ko‘ra senga doimo xizmat qiladigan besh-o‘nta yaxshi o‘gitni bilganing ma’qulroq. (Seneka). 7) taqlid so‘z bilan: G‘ir-g‘ir mayin bahor shamoli. (Oybek). Bir gala o‘rdak kanal bo‘yiga tushdi. Bularning g‘aq-g‘uq ovozi ancha vaqtgacha bosilmadi. (S.Ahmad). Sifatlovchi ba’zan so‘z birikmasi bilan ham ifodalanadi. Masalan: Qarama- qarshi turgan ikki eshikning birini shaxt bilan ochdi... (P.Qodirov). Dunyoda xushfe’l, olijanob, hamisha ezgu niyat bilan ish qiladigan odamlar juda ko‘p (O.Husanov). Sifatlovchi vazifasini gapga teng predikativ birliklar ham bajarishi mumkin: Himmati zo‘r kishining qimmati zo‘rdir. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). 2. Qaratqich aniqlovchi Bu aniqlovchi ot yoki otlashgan so‘z bilan ifodalangan bo‘lakka muvofiqlashuv yo‘li bilan bog‘lanib, o‘zi ifodalayotgan shaxs yo predmetga boshqa bir shaxs yoki predmetning qarashli, tegishli ekanini bildiruvchi aniqlovchining bir turidir. U kimning? nimaning? qayerning? so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi. Qaratuvchi bog‘lanib kelgan so‘z qaralmish deb yuritiladi. Qaratuvchi quyidagicha ifodalanadi: 1) ot yoki ot o‘rnida qo‘llanadigan olmosh bilan: Tip-tiniq fazoning bir burchida turnalar karvoni ko‘rindi. Zum o‘tmay ularning o‘ychan sadolari havoni to‘ldirdi... (O‘.Hoshimov). 2) harakat nomi bilan: U bilan uchrashishning ming xil yo‘lini izladi. (S.Ahmad). Ovora bo‘lmoqning nima zarurati bor? (A.Qodiriy). 28 kirib keldi. (Y.Yakvalxo‘jayev). Bu ma’ruza institutning bosh arxitektori Zafar Boboyevning bir loyihasi to‘g‘risida edi. (O.Yoqubov). Izohlovchi izohlanmishdan oldin ham, undan keyin ham kelishi mumkin: So‘ng boshqarma boshlig‘i G‘iyosiddinovni esladi. (P.Qodirov). U dadasi bilan mendan tashqari, Oqsoqolga, Xolposh xolasiga, Potma- Zuhra kelinoyilariga salom aytibdi. (O‘.Hoshimov). To‘ldiruvchi Ko‘pincha fe’l bilan ifodalangan, ba’zan fe’ldan boshqa ayrim so‘zlar bilan ifodalangan bo‘lakka boshqaruv yo‘li bilan bog‘lanib, uning ma’nosini to‘ldirib keladigan ikkinchi darajali bo‘lak to‘ldiruvchi deyiladi. To‘ldiruvchi boshqaruvchi so‘zning talabiga ko‘ra kelishik affikslari (qaratqich kelishigidan tashqari) yoki ko‘makchilar orqali shakllanadi. Masalan: Aql va idrok quyoshga o‘xshaydi, ular dog‘larni bekitadi. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). To‘ldiruvchi o‘zi bog‘lanib kelgan so‘z bilan (fe’l, sifat, ravish, ot, modal so‘z bilan) «to‘ldiruvchi-to‘ldirilmish» sintaktik munosabatni yuzaga keltiradi. To‘ldiruvchi ifoda materialiga ko‘ra egaga hamda qaratuvchiga o‘xshaydi, faqat grammatik shakl jihatdan ulardan farq qiladi. To‘ldiruvchi quyidagicha ifodalanadi: 1. Ot bilan: Nodon kishi o‘zining nasl-nasabiga, olim kishi esa o‘zining ilm va adabiga tayanadi. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Oy to‘lmagan bo‘lmasa ham, juda yorug‘, shabadada silkinayotgan terak barglarini bitta-bitta sanab chiqish mumkin. (P.Qodirov). 2. Olmosh bilan: Shaharliklar... o‘zlarini tog‘da yashayotganday his qilishadimi? (Sh.Xolmirzayev). O‘g‘il ham otaga shunchalik o‘rgandiki, u bilan birga yotadigan bo‘ldi. (Sh.Xolmirzayev). 3. Harakat nomi bilan: Xalqning hurmat qilishini tilasangiz, avval o‘zingiz hammani hurmat qiling. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Olim 31 Kesim orqali izohlanadigan fikr predmetni anglatadigan, gapning boshqa bo‘laklariga tobe bo‘lmagan bosh bo‘lakka ega deyiladi. Ega keng ma’noda predmet tushunchasini bildirib, kesimdan anglashilgan predikativ belgining kimga yoki nimaga qarashliligini ko‘rsatadi. Ega bosh kelishikdagi birliklar bilan ifodalanib, kim? nima? qayer? so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi. Ega, odatda, yakka so‘z: ot, olmosh, harakat nomi, otlashgan so‘z (sifat, son, olmosh, sifatdosh, ravishdosh, ravish, taqlid so‘z, undov so‘z, modal so‘z) bilan ifodalanadi. Eganing ot bilan ifodalanishi. Bosh kelishikdagi atoqli yoki turdosh ot ko‘pincha ega vazifasini bajaradi: Sirdaryo hammasini yig‘ib olib, rosa kuchga to‘ladi-da.(P.Q.). Chor-atrof yaproqlarning mungli shivir-shiviriga to‘ldi. (O‘.H.). Eganing olmosh bilan ifodalanishi. Ega bosh kelishik shaklidagi ot o‘rnida qo‘llanuvchi olmoshlar bilan ifodalanadi: Ular kulimsirab askiyaga quloq solishdi (P.Q.) Kimdir unga darrov bir kosa ovqat keltirib berdi. (O‘.Usmonov). O‘zingiz juda aqlli, uzoqni ko‘radigan odamsiz. (S.Soliyev). Eganing harakat nomi bilan ifodalanishi. Ega harakat nomi bilan ifodalana oladi: ... ariqdan oqqan suvning shildirashi eshitila boshladi... (P.Q.). Boshliq bo‘lish oson, boshlamoq qiyin. (Maqol). Eganing otlashgan sifat bilan ifodalanishi. Sifatlar otlashib, gapda ega bo‘lib kelishi mumkin: Botir topsa, barcha yer, baxil topsa, bosib yer. (Maqol). Yaxshi yaxshining qadriga yetar. (Maqol). Eganing otlashgan son bilan ifodalanishi. Sonlar ham otlashib, ega vazifasida keladi: Ikkovi ham bir-biriga juda o‘xshash... (P.Q.). Tarbiya axloq va oqillikka tayanmog‘i lozim. Birinchisi yaxshi fazilatni o‘stirsa, ikkinchisi ba’zilarning illatidan himoya qiladi. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Eganing otlashgan olmosh bilan ifodalanishi. Ega vazifasida sifat, son o‘rnida qo‘llanuvchi otlashgan olmosh bilan ham ifodalanadi: Bu , ehtimol, ona suti 5 bo‘l (Maqol). Mineral tuz, bosh miya uchun zarur bo‘lgan efir moyi aksar yong‘oqning mag‘zidan olinadi. (J.Abdullaxonov). G‘oyib endi «studentlikning oltin davri» haqida zavq-shavq bilan hikoya boshladi. (J.Abdullaxonov). Mana endi uning yaxshi xislatlari to‘g‘risida gap ketyapti. (J.Abdullaxonov). Vositali to‘ldiruvchi ko‘pincha fe’l bilan ifodalangan bo‘laklarga, ba’zan esa sifat, ravish, ot, modal so‘z bilan ifodalangan bo‘laklarga ham bog‘lanib keladi. Masalan: Bu – professor Jamolovning saxiyligi, yoshlarga mehr-muhabbatining mevasi, albatta. (J.Abdullaxonov). Temirjon gamma nurlarini hayot uchun faqat ofat manbai deb bilardi. (J.Abdullaxonov). Temirjon uning bu uyda xizmat qilishidan bexabar edi. (J.Abdullaxonov). Uning tashqi ko‘rinishi sokin tuyulsa-da, ichki dunyosi olam-olam orzularga boy... (J.Abdullaxonov). 34 shaxsga qarashli ekanligini, o‘ringa bo‘lgan munosabatini, turini ko‘rsatgan, natijada aniqlanmishning odatdagi ma’no doirasi toraygan. Qaratqichli aniqlovchilar grammatik va semantik shakllanishi jihatidan ikki turga ajraladi: belgili aniqlovchilar qaratqich kelishigi qo‘shimchasini olgan, belgisiz aniqlovchilar qaratqich kelishigi qo‘shimchasini olmagan. 1. Belgili aniqlovchilar predmetning boshqa bir predmetga yoki shaxsga konkret qarashliligini ta’kidlab ko‘rsatish orqali ifodalaydi: Artilgan, tozalagan sari semiz otlarning badanlari yarqiraydi. Qayrag‘och teraklarning ildizi yer ostiga singgan. 2. Belgisiz aniqlovchi predmetning umumiy qarashliligini ifodalaydi: ona mehri, shahar ko`chasi, tog‘ piyozi kabi. Anglashiladiki, qaratqichli aniqlovchining har ikkala turida ham predmet qarashlilik yo‘li bilan aniqlanadi: tog‘ havosi, tog‘ning havosi kabi. Belgisiz aniqlovchilar sifatlovchi aniqlovchilarga ham yaqin turadi va aniqlanmishni jins, tur, xoslik nuqtai nazaridan aniqlaydi: Dala yo‘lining ikki tomonidagi bog‘lar tutash gullar bilan qoplangan. Qaratqichli aniqlovchi alohida aniqlovchilar olib kelishi mumkin. Bunda predmet turli tomondan, yanada konkret aniqlanadi: Chol, bu begona yigitning vaziyatida taraddudlanish sezib, qaytadan so‘radi. Aniqlovchi ko‘plikdagi birinchi va ikkinchi shaxs kishilik olmoshlari bilan ifodalakganda, aniqlanmish egalik qo‘shimchasisiz ham shakllanishi mumkin: Bizning yigitni ham, katta masofani piyoda bosgani uchunmi, kun xiyla betoqat qilgan edi. Qaratqichli aniqlovchi asosan aniqlanmishdan oldin keladi. Ayrim hollardagina, ayniqsa she’riyatda, aniqlanmishdan keyin kelishi mumkin: Shodligim ko‘kka sig‘mas, bitmas baxtim bor mening. Qaratqichli birikmaning ifodalanishi quyidagicha: 24 kishi... maqtashlar va olqishlarga uchib, o‘zini yuqori tutmaydi, kamtar bo‘ladi («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). 4. Otlashgan sifat bilan: Yomondan qoch, yaxshiga quloch och. (Maqol). Aziz o‘g‘lim, yomonlar bilan suhbatdosh bo‘lma, ulardan arslondan qochganday qoch, hammaga rahm va shafqat ko‘zi bilan qara. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Botirdan yaxshi ish qolar, donodan – yaxshi so‘z. (Maqol). 5. Otlashgan son bilan: Chiqmasa... bittasini menga ber, bir-ikki oy boqay... (P.Qodirov). Ikkovga birov botolmas, otliqqa yayov etolmas. (Maqol). 6. Otlashgan olmosh bilan: Manmanlik yaramas odat ekanini anglang, hamisha buni yodingizda tuting. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Kattami, kichikmi - har qaysisini hurmatlab, yoshi va martabasiga ko‘ra muomala qiling. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). 7. Otlashgan sifatdosh bilan: Ayrilganni ayiq er, bo‘linganni bo‘ri yer. (Maqol). 8. Otlashgan ravish bilan: Ko‘kka boqma, ko‘pga boq. (Maqol). Ko‘pni bilgan oz so‘zlar, oz bo‘lsa ham soz so‘zlar. (Maqol). 9. Otlashgan taqlid so‘z bilan: To‘g‘ri, studentlar allaqachon paxtadan qaytib, yomg‘irdan ivigan parklar yana oshiq-ma’shuqlarning shivir-shiviriga to‘ldi. (O‘.Hoshimov). 10. To‘ldiruvchi so‘z birikmasi bilan ifodalanadi. Masalan: O‘zingdan kichiklarni kamsitmang. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Ular bosh silkib, shundoq muhtaram odam bilan tanishganlaridan minnatdor ekanliklarini izhor qilishdi (O‘.Hoshimov). To‘ldiruvchi gapga teng predikativ birlik bilan ham ifodalanishi mumkin: Yoshi ulug‘ni ulug‘lasa, baxt topar. (Maqol). 1. Vositasiz to‘ldiruvchi To‘ldiruvchi o‘z vazifasi va shakliga ko‘ra ikki turga ajratiladi: vositasiz to‘ldiruvchi va vositali to‘ldiruvchi. 32 2. Gaplarni bo`laklarga ajratish tamoyillari Gap bo‘laklari gapning uzviy qismi sifatida maydonga kelgan sintaktik kategoriyadir. So‘zlar gapda grammatik-semantik jihatdan mustaqil funksiya ifodalab (sintezlanib) muayyan so‘roqqa javob bo‘lib kegandagina, gap bo‘lagi sanaladi. So‘zlarning biror bo‘lak vazifasida kelishi yoki kela olmasligini gap qurilishining sintaktik qonunlari belgilaydi. Masalan, Shoir o‘zining ilhomini sevimli xalqidan oladi. Keyingi yillarda O‘zbekistonning xalqaro obro‘si nihoyat darajada oshib ketdi. Birinchi gapda oltita so‘z ishtirok etgan bo‘lib, ularning har biri mustaqil bo‘lak vazifasini bajarmoqda. Ikkinchi gapda esa o‘nta so‘z oltita bo‘lak vazifasida qo‘llangan. Gap bo‘lagi gapning boshqa bo‘laklari bilan o‘zaro grammatik bog‘langan, uzviy munosabatga kirishgan organik qismidir. Gap bo‘lagining gap orasidagi munosabat qism bilan butun orasidagi munosabatdek bo‘lib, dealektik xarakterga ega: butunsiz qism, qismsiz bunun mavjud bo‘lmaydi. Gap bo‘laklari mustaqil so‘zlar va so‘z birikmalari bilan ifodalanadi. Har qaysi turkum so‘zlar gapda ma’lm bir tipik sintaktik funksiyada qo‘llaniladi. Fe’lning kesim, sifatning aniqlovchi, ravishning hol, otning ega, to‘ldiruvchi vazifasida kelishi shu holat bilan izohlanadi. Biroq bundan so‘z turkumlari va gap bo‘laklari tushunchasi bir xil hodisa ekan degan xulosa kelib chiqmaydi. So‘z va so‘z birikmalarining mohiyati gap sostavida bajargan vazifasiga qarab belgilanadi. Muayyan bir so‘z formasining o‘zi boshqa so‘zlar bilan bo‘lgan munosabatiga ko‘ra gapning har xil bo‘lagi vazifasida kela oladi. So‘z turkumlari leksik-grammatik belgilar asosida aniqlanadi. Gap bo‘laklari esa funksional jihatdan ajratiladi. Gap bo‘laklari sintaktik kategoriya sifatida, so‘z turkumlari leksik birlik sifatida o‘rganiladi. So‘zlar kontekstdan tashqarida ko‘p ma’noli bo‘lishi mumkin, lekin gapda, uning bo‘lagi sifatida, faqat bitta sintaktik funksiya bajaradi. 11 1. Ikki elementi ham konkret predmet ma’nosidagi so‘zlardan iborat birikmalar: Supaning chetiga omonatgina o‘tirib boshini quyi soldi 2. Bosh komponent ravish, asliy sifat yoki sifatdoshdan yasalgan abstrakt ot, ergash komponenti otdan iborat birikmalar: Bir to‘p qizil olma mevasining mo‘lligidan hovuzga engashib tushgan. Quyosh yashiringan bo‘lsa ham, kunduzning yorug‘ligi hali tamom so‘nmagan. 3.Aniqlovchi ot yoki olmosh bilan, aniqlanmish sifatdosh bilan ifodalangan birikmalar: Mening kelayotganimni bir necha kishilar ko‘rgan edi. 4. Har ikkala. komponenti ham olmosh bilan ifodalangan birikmalar: Biroq bizning hammamizni tashvishga solayotgaya boshqa bir jiddiy masala bor edi. 5. Bosh gapi hojat, kerak, zarur singari modal so‘zlar bilan, ergash gapni ot, olmosh va harakat nomi bilan ifodalangan birikmalar: Endi uni shaharga yuborishning hojati yo‘q. Aniqlovchilar tuzilishi jihatidan ikki xnl bo‘ladi: sodda aniqlovchi, murakkab aniqlovchi. Sodda aniqlovchi quyidagi so‘z turkumlari bilan ifodalanadi: a) ot bilan: Mamlakatimizning hamma burchaklarida bayram tantanasi hukm suradi. b) sifat bilan: Ulug‘ jang kunidir v) son bilan: Yuzning yarmi — ellik. g) olmosh bilan: Hamma gullar meni olqishlar, hamma qushlar tinmay sayraydi. d) ravish bilan: Ertaning buguni bor, bugunning ertasi bor. Ko‘p gapning ozi yaxshi, oz so‘zning o‘zi yaxshi s) sifatdosh bilan: Ko‘rilajak masala ham nozik ekan. 25 b) kichraytirish, erkalash affikslari qo‘shilgan sifatlovchilar bilan Qiz o‘n yetti-o‘n sakkizga kirgan, o‘rta bo‘yli, bir qadar keng va qoramtir yuzli, to‘lagina, lo‘ppigina qiz edi. Sifat bilan ifodalangan aniqlovchilar takrorlanib qo‘llanganda, belgi ma’nosi ta’kidlanadi va kuchaytiriladi: Go‘zal qizning uzun-uzun barmoqlarida tilla uzuklari o‘ziga juda yarashgan. v) antonimik munosabatdagi juft sifatlar bilan: Meh-ri bo‘lsa dadasiga rahmi kelgani uchun achchits-chuchuk so‘zlarni ham kechirardi. Katta-kichik yo‘llarning hammasi qum bilan ko‘milgan edi. g) nisbiy sifatlar bilan: Bu holda ifodalangan sifatlovchi predmet belgisini o‘rin va paytga nisbat berish orqali ko‘rsatadi: Dalada kuzgi bug‘doy unib chiqqan payt edi. 2. Otlar bilan: Bunda aniqlovchi aniqlanmish predmetning materiali: nimaga xosligi; nimaga o‘xshashligi, turi, jinsi kabilarni ko‘rsatadi: Qamchat telpak, barxit va shoyi choponlar kiygan ko‘p yigit-qiz to‘plangan. Singlim Qumrining cho‘lpon ko‘zlari esingizga tushdimi? Ishchilarning temir, po‘lat qo‘llari eng yuksak tog‘larning bag‘rini yoradi. Takroriy otlar bilan ifodalangan aniqlovchilar aniqlanmnshga bitishuv yo‘li bilan bog‘lanib, aniqlanmish predmetning miqdor jihatdan ortiq ekanligini anglatadi: Go‘ng ostidan sandiq-sandits qimmatli mollar, toy-toy gazlamalar va boshqa qimmatli narsalar chiqa boshlagan. Har yerda uyum-uyum paxta chaqnaydi. Aniqlik, majhul nisbat va barcha zamon formalari bilan shakllangan sifatdosh bilan: Bu ko‘rilmagan qiziq ishlar soddadil Xolmurodga ajoyib zavq beradi, Botayotgan quyoshning so‘nggi nurlari azim chinorlarning uchida jslvalanib o‘ynardi. Tevarak-atrofni ezilgan uzum shirasining hidi bosgan. Ba’zan sifatdosh o‘ziga tobe so‘zlar bilan sifatdosh oborotni hosil qiladi. Sifatdosh oborot yaxlitligicha aniqlovchi hisoblanadi: Oy shu’lasi tushib turgan binolar zarrin tusda 22 3) otlashgan sifat bilan: Nomardga ishi tushmagan mardning qadrini bilmas. (Maqol). Tekinning minnati ko‘p, mehnatning ziynati ko‘p. (Maqol). Qo‘rqoqning ko‘zi katta, ahmoqning so‘zi katta. (Maqol). 4) otlashgan son bilan: O‘nning yarmi – besh. 5) otlashgan olmosh bilan (sifat, son o‘rnida qo‘llanadigan otlashgan olmosh bilan): Buning sababi ko‘p. (P.Qodirov). 6) otlashgan sifatdosh bilan: O‘qiganning tili ko‘p uzun bo‘ladi. (Maqol). 7) otlashgan ravish bilan: Ertaning buguni bor, bugunning ertasi bor. (Maqol). Qaratuvchi ba’zi hollarda so‘z birikmasi bilan ifodalanishi mumkin. Masalan: ... kim bo‘lsa ham beklardan birining shunday tinchsizlik chiqarishig‘a «mumkin va bo‘ladirg‘an ish» deb qarar edi. (A.Qodiriy). Cho‘qqida yashashning ta’rifi ulug‘, cho‘qqidan olam keng, cho‘qqida - yorug‘!!! (Shuhrat). Qaratuvchi gapga teng predikativ birlik bilan ham ifodalanadi. Masalan: Uyda rohati yo‘qning ko‘chada farog‘ati yo‘q. (Maqol). Dili qing‘irning tili qing‘ir. (Maqol). Qizi borning nozi bor. (Maqol). Qaratuvchi ikki xil shaklda bo‘lishi mumkin: belgili va belgisiz. Aniqlovchi qaratqich kelishigi affiksini olgan bo‘lsa, belgili bo‘ladi. Masalan: Har narsaning dalili bor: aqlning dalili – fikr, fikrning dalili sukutdir. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Aniqlovchi qaratqich kelishigi affiksini olmagan bo‘lsa, belgisiz sanaladi. Masalan: Xullasi, ikkala qal’a ahli bir-biri bilan ahil, bir onaning bolasidek yashar ekan. (S.Ahmad). Mashina Hazrat Botir burulishiga kelganda, Tolibjon kabina tomini tapillatib urdi. (S.Ahmad). 3. Izohlovchi Bu bo‘lak aniqlovchining bir turi sifatida o‘zi aloqador bo‘lgan so‘zga bitishuv yo‘li bilan bog‘lanib, uni boshqacha nom berish yo‘li bilan aniqlab, izohlab keladi. Izohlovchi bog‘lanib kelgan so‘z izohlanmish deb qaraladi. Izohlovchi, asosan, ot bilan ifodalanib, quyidagi ma’nolarni bildiradi: 29 Masalan, Sidiqjonning bu vajohati Zunnunxo’janing o’yini puchga chiqardi... shuning uchun Sidiqjondan baland kelishga tirishib, jahl bilan — Yana nima kerak?!— dedi. — Yana nimam bor?! — Kirmaysiz xonaga! — Kiraman! — Kirmaysiz! — Kiraman!— Axmoq — Ahmoq bo’lmaganimda, shu ahvolga tu- sharmidim?! Predmetda biror belgining mavjudligini yoki biror ish – harakatning yuzaga kelganligini, yuzaga kelishi mumkinligini anglatadigan gap tasdiq gap deyiladi: — Odamlar bundan ming yil ilgari xam quyosh nuridan foydalanishni bilganlar. Inkor gap predmetda biror belgining mavjud emasligini yoki biror ish- harakatning sodir bulmaganligini, sodir bo’lishi mo’ljallanmaganligini anglatadi. Inkor gap inkor anglatadigan vositalar yordamida shakllanadi: Undov gaplarda inkor va tasdiq kuchli emotsiya bilan ifodalanadi. Gap grammatik jihatdan tasdiq formasida bulsa ham, logik jihatdan undov-inkor gap ekanligi anglashilib turadi: Nahotki yerimiz chappa aylanib, nahotki daryolar oqar teskari! 20 qanoti tagiga olishi mumkin. (P.Qodirov). Bu vatanni tashlab ketmoqchi bo‘lganlarga qat’iy zarba berilmog‘i lozim . (P.Qodirov). Ega bilan kesimning orasida tirening ishlatilishi Yozuvda ba’zan kesim bilan ega orasida tire ishlatiladi. Bu quyidagi holatlarda sodir bo‘ladi: 1. Kesim ot, olmosh, son bilan ifodalanib, -dir affiks bog‘lamasi qo‘llanmaganda: Mehnat - hurmatning toji. (Maqol). Tashqaridagi gap – kir o‘radagi mag‘zava (Shuhrat). To‘rt karra to‘rt - o‘n olti. 2. Gapning egasi yoki kesimi, yo bo‘lmasa ham egasi, ham kesimi harakat nomi bilan ifodalanib, - dir bog‘lamasi bo‘lmaganda: Bekor yurish – illatning onasi, g‘urbatning makoni. («Tafakkur gulshani»). O‘qish - ulg‘ayish. (Maqol). Tilni bilish – dilni bilish (Maqol). 3. Ega ko‘rsatish olmoshi bilan ifodalanib, kesim tarkibida affiks bog‘lama ishlatilmaganda: Bular – ko‘m-ko‘k dov-daraxtlar. (K.Yashin). 10 oqarib ko‘rinadi. Yangi uyg‘ongan yam-yashil bargchalar bilan yasangan daraxtlar quyosh nurida cho‘miladi. 4. Sanoq va tartib sonlar bilan. Bu holda aniqlovchi predmetning sanog‘ini, sanash tartibini yoki taxminiy miqdorini ko‘rsatadi: Bu giyohlar mingta kasalga davo. Ikkinchi darsda Zoxidov hisobdan dars berdi. 5. Olmoshlar bilan. Bunda olmoshlarning ma’no turlariga ko‘ra aniqlovchilar predmetlarni konkretlashtirib, umumlashtirib, makon, payt va boshqa jihatlardan aniqlab keladi: Mana bu o‘rtog‘im - doktor. Bu kishining fe’li-atvori menga juda yoqib tushdi. 6. - cha, - day, - dek qo‘shimchalari vositasi bilan yasalgan ravishlar; kabi, singari ko‘makchili otlar bilan. Bu holda aniqlovchi predmet belgisini o‘xshatish yo‘li bilan ko‘rsatadi: Dushmanning hujumi shiddatli bo‘ladi. Qat’iyat va temirdek iroda bilan qarshi turingiz. 7. Taqlidiy so‘zlar bilan. Bunda aniqlanmishning xususiyati taqlidiy yo‘l bilan bildiriladi. Masalan, Dupur-dupur tuyoq tovushlari bilan ko‘cha to‘ldi. Aravalarning qaldir kuldur ovozlari eshitiladi. Uyda qah-qah kulgi aralash g‘ovur-g‘uvur ovozlar eshitiladi. 8. Kerak, zarur kabi predikativ – modal so‘zlar bilan. Bu holda aniqlovchi predmetning belgisini uning qiymati, unga bo‘lgan ehtiyoj nuqtai nazaridan bildiradi: Zarur ishlar bitgach, ona choy qaynatishga buyurdi. Kerakli joylar bilan gaplashib qo‘ydi. Qaratqichli aniqlovchi. Predmetning qarashliligini ko‘rsatuvchi aniqlovchi qaratqichli aniqlovchi deyiladi. Qaratqich vazifasida qo‘llanuvchi so‘z qaratqich kelishigi formasida, qaralmish esa egalik formasida shakllanadi. Qaratqichli aniqlovchi kimning?, nimaning?, qaysi?, q a n d a y? kabi so‘roqlarga javob bo‘ladi. Masalan, bulbulning ovozi, Navoiyning g‘azali, tog‘ning havosi, buloqning suvi, turnaning bolasi, chumchutsning pati birikmalarida birinchi komponentlar qaratqichli aniqlovchilar bo‘lib, aniqlanishi lozim bo‘lgan predmetlarning qaysi 23 IV. Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Mirziyov Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. / Xalq so‘zi 2016 yil 16 dekabr. 2. Qosimov B.O‘zbek adabiyoti va adabiy aloqalari tarixi. T.; “Fan va texnologiya”, 2018, 540 b. 3. Munavvarova M. Milliy g`oyaning ma`naviy ildizlari. T.; “Ma’naviyat”, 2011, 110 b. 4. Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti. Qaydasan, Moriko? T.; “Sharq”, 2014, 620 b. 5. M.Asqarova, Y.Abdullayev, M.Olimxonova “Ona tili” kitobi. 8-9 sinflar uchun. T – 1994 y. 6. V.Egamov “Hozirgi o’zbek adabiy tili”. T – 1988 y. 7. G’.Abduraxmonov, S.Mamajonov “ O’zbek tili va adabiyoti”. T – 1995 y. 8. G’.Abduraxmonov “O’zbek tili grammatikasi”. T – 1996 y. 9. “O’zbek tili grammatikasi” II tom O’zRFA. T – 1976 y. 10. M.Olimxonova “Maktabda ona tili sintaksisini o’rgatish”. 11. A.Nurmanov, R.Rasulov “O’zbek tili jadvallarida”. T – 1993 y. 12. N.Mahmudov, A.Nurmanov “O’zbek tilining nazariy grammatikasi”. T – 1987 13. A.G’ulomov, M.Asqarova “Hozirgi o’zbek adabiy tili” T – 1987 y. 14. A.Nurmanov, N.Mahmudov, A.Axmedov, S.Solixo’jayeva “O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi”. T – 1992 y. 15. www.ziyonet.uz 39 ifodalanishi : Endi navbat sizniki . (P.Qodirov) Sen uning kimi bo‘lasan? (Ch.Aytmatov) Bir kishi hamma uchun , hamma bir kishi uchun. (Maqol) 5) kesimning harakat nomi bilan ifodalanishi: Bir ko‘rgan bilish , ikki ko‘rgan tanish. (Maqol) 6) kesimning ravish bilan ifodalanishi: Podshoni kuyov qilishga havasmandlar ko‘p edi .(P.Qodirov). 7) kesimning modal so‘z bilan ifodalanishi: Oy tunda kerak, aql kunda kerak . (Maqol) Tengdoshlari ichida undan tez chopadigani, chillak otishda undan ustasi yo‘q .(P.Qodirov). 8 ) kesimning undov so‘z bilan ifodalanishi: Ellarni qutqazgan mardlarga balli! Mardlarni yetkizgan yurtlarga balli! (M.SHayxzoda) Kesim tuzilishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: 1) sodda kesim yakka bir asosli fe’llar bilan ifodalangan kesimlar hamda bog‘lamasiz kelgan ot kesimlardir. Sodda kesim ifoda materialiga ko‘ra ikki xil: sodda fe’l kesim, sodda ot kesim. a) sodda fe’l kesim tuslangan fe’l, ravishdosh, sifatdosh bilan ifodalangan kesimdir. Masalan: Ot yiqilayotganda , Humoyun oyoqlarini uzangidan chiqarib egardan qumga sakradi . (P.Qodirov) Qalin qorlar erib , o‘tlar ko‘karib qoldi. (Ch.Aytmatov) b) sodda ot kesim fe’ldan boshqa so‘z turkumlari: ot, sifat, son, olmosh, ravish, undov so‘z, modal so‘z, shuningdek, fe’lning harakat nomi bilan ifodalangan kesimdir. Masalan: Yolg‘onchi kishi har kim qoshida beobro‘dir . («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur») Keng-keng ko‘chalari bor-u , lekin markazi tiqilinch. (P.Qodirov) Soyda tosh ko‘p , terib chiqaraverasan. (P.Qodirov) 2) tarkibli kesim ikki va undan ortiq so‘z shakllarining qo‘shiluvidan hosil bo‘lgan kesimdir. U doim yetakchi va yordamchi qismlardan tashkil topib, yetakchi qism asosiy ma’noni, yordamchi qism qo‘shimcha ma’noni ifodalaydi. Ifodalanishiga ko‘ra tarkibli kesim ham ikki xil bo‘ladi: a) tarkibli fe’l kesim fe’lning analitik shakli bilan ifodalanadi. Bunda o‘zining leksik ma’nosini saqlagan fe’l yetakchi fe’l, qolganlari esa ko‘makchi fe’l yoki to‘liqsiz fe’l bo‘lib, yetakchi fe’ldan anglashilgan harakatning bajarilishi bilan 8 2. Ilmiy siyosiy va madaniy muassasa nomlari: Andijon davlat universiteti, Navoiy teatri, O‘zbekiston Respublikasining Fanlar akademiyasi kabi. 3. Kitob, gazeta, jurnal nomlari: «O‘zbek tili va adabiyoti» jurnali, «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» 4. Turli geografik nomlar: Shimoliy muz okeani, O‘rta Osiyo, O‘rta Sharq, Orol dengizi kabi. 5. Har ikkala komponenti ham holi o‘z leksik ma’nolarini butunlay yo‘qotmagan, biroq bir butun holdagina gapning murakkab bo‘lagi funksiyasida keladigan borib kelmoq, topib olmoq, sotib olmoq, kelib ketmoq tipidagi murakkab fe’llar. 6. Havo rang, kul rang, shisha rang, och rang kabi murakkab sifatlar. 7. O ‘n besh, bir yuz ellik, bir kam sakson, bir ming to‘qqiz yuz yetmish to‘rtinchi tipidagi murakkab sonlar; har kim, har nima har bir, hech bir, hech narsa, ba’zi bir, qaysi bir, ana o‘sha mana shu kabi murakkab olmoshlar. 8. Har vaqt, har zamon, har qachon, har dam, har xil, bir zamon, bir zum, bir nafas, hech vaqt, hech qachon, hamma vaqt, o‘tgan kuni, shu zahoti, tunov kuni, kuni kecha, shu yerda kabi har birini alohida qo‘llash mumkin bo‘lgan ikkita so‘zning birikib, harakatning bitta belgisini ifodalaydigan murakkab ravishlar. 9. Kapalagi uchib ketmoq, tegirmonga tushsa butun chiqadi, boshini olib ketmoq, yostig‘ini quritmoq kabi frazeologik birikmalar odatda, erkin so‘z birikmalari gapda ajralib turadi, ularning komponentlari alohida bo‘lak funksiyasida shakllanadi, gap mazmuniga nisbatan mustaqil bo‘ladi. Masalan, ko‘pincha atributiv birikmaning tobe komponenti aniqlovchi, hokim komponenti boshqa bo‘lak, relyativ birikmaning tobe komponenti hol, hokim komponenti boshqa bo‘lak funksiyasida keladi. Biroq so‘z birikmalarining har bir komponenti gapda doim alohida bo‘lak vazifasida kelavermasdan, ba’zan, so‘z birikmasi yaxlitligicha bitta bo‘lak bo‘lib 15 Qaratqich va qaralmish shaxs jihatidan doim moslashadi, ammo son jihatidan moslashishi ham, moslashmasligi ham mumkin: Ukamning o‘yinchog‘i ko‘p. Ukamning o‘yinchoqlari ko‘p. Aniqlovchi so‘z yoki so‘zlar birikmasi orqali ifodalangan aniqlanmishga bog‘lanadi. Yolg‘iz so‘z bilan ifodalangan aniqlanmish o‘zakdan yoki hozirgi tartibda sintaktik aloqa ko‘zda tutilmaydigan element (belbog‘, Qoryog‘di kabi)lardan iborat bo‘ladi. Uni aniqlovchining har ikki turi aniqlashi mumkin. Misollar: Men ham jimjit ko‘chada yolg‘iz bormoqdaman. Ombor tomonda qorovulning toqisi taqilladi. Birikma aniqlanmish bir otning o‘z aniqlovchisi bilan birikuvidan tarkib topadi. Bunday tarkibdagi aniqlanmish otga ma’lum aniqlovchi bog‘lanib, bu aniqlovchili birikma undan oldingi aniqlovchiga nisbatan aniqlanmish vazifasini o‘taydi oq sadaf tugmali kabi. Birikma aniqlanmishning komponentlari, ma’no o‘zaro yaqin bog‘lanishli bo‘lganligi uchun, ular biriktiruvchi intonatsiya bilan talaffuz etiladi. Bunday aniqlovchili birikmaga bog‘langan boshqa bir aniqlovchi ajratib aytilgan intonatsiya bilan talaffuz etiladi. Masalan, O‘Zbekistonning katta g‘alla xirmoni uchun... Iboralardagi so‘zlarning sintaktik munosabatlari quyidagichadir: katta g‘alla xirmoni tarkibidagi sintaktik aloqalar haqidagi izoh ham xuddi ana shundaydir. Aniqlovchili birikmaga bog‘langan aniqlovchilar sifatlovchi yoki qaratqich bo‘lishi mumkin. 1.Sifatlovchili aniqlovchili birikma aniqlanmishlar: Haligi tushkun kayfiyat, oqshomgi voqealar hozirgina ko‘ringan tushday yo‘qoldi. So‘lim Parkent qishlog‘i. Saidiy bahorgacha ko‘p yangi kulfatlar orttirdi... Umrzoq ota shoshib-pishib uyga kirdi-da, guldor chinni choynakka bir chimdim ko‘k choy solib, samovar oldida, cho‘kkalab choy damladi. Pidjagining tagidan kiyilgan oq sadaf tugmali rangdor katak ko‘ylak arzon kostyumga juda mos kelgan. 36 Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism: 1. Gap bo‘laklari haqida umumiy ma’lumot. 2. Gaplarni bo‘laklarga ajratish tamoyillari 3. Aniqlovchining turlari 4. Gapning ikinchi darajali bo’laklari 5. Aniqlovchining gap strukturasidagi ishtiroki III. Xulosa IV. Foydalanilgan adbiyotlar 1 Qaratqich aniqlovchili birikma aniqlanmishlar: Men, erim – ikkimiz shahrimizning markaziy ko‘chalaridan birida ketayotgandik. Ko‘chaning ikkinchi boshida paranjili bir xotin ko‘rindi. Olimjon o‘zining harbiy kiyimlarini shunday ozoda tutar ediki, hamma kiyimlaridan shunisini ortiq ko‘rgani sezilib turardi. Aniqlovchilar bir necha so‘z birikmasidan ham tashkil topadi: Shirvonning yo‘li uch kunlik yo‘l, ikki orasi suvsiz cho‘l, uyog‘i dushman el. Ba’zi do‘konlarda yerdan shipga qadar qalangan mollar orasida o‘n ikki –o‘n uch yashar jajji bolalar o‘tiradi, savdo qiladi, cho‘t qoqadi. Eshik bo‘sag‘asida qizil ko‘ylakli, qora kamzulli bir qiz uning harakatini taqib qilib turmoqda edi. 37 Bosh bo‘laklar ikkinchi darajali bo‘laklarsiz ham hukm ifodalaydi – kommunikativ funksiya bajaradi. Demak, gap uchun zarur bo‘lgan predikativlik tushunchasi bosh bo‘laklar orqali ifodalanadi. Predikativ aloqa (ega+kesim aloqasi) bayoni aloqa bo‘lib, inkor va tasdiqni o‘z ichiga oladi. Bular harakat, holat, belgi tushunchalarni voqelik va zamon bilan bog‘laydi, so‘zlovchining ana shu voqelikka bo‘lgan munosabatini ko‘rsatadi. Masalan, Bola sho‘x gapida predmet va belgi tushunchalari qo‘shilib, sho‘xlik belgisining bolada mavjud ekanligi hukm yo‘li bilan tasdiqlangan, voqelik hozirgi zamon bilan bog‘langan. Predmet va belgi munosabati so‘z birikmalarida ham ifodalanadi. (sho‘x bola, sayroqi qush kabi), biroq bundagi predmet va belgi tushunchalari bir butun murakkab tushuncha bo‘lib, nominativ funksiya ifodalaydi. Ikkinchi darajali bo‘laklar bosh bo‘laklarga bog‘lanib, ularni mazmunan to‘ldirib, belgi va holat jihatidan aniqlab keladi. Ana shu xususiyatidan kelib chiqib, ikkinchi darajali bo‘laklar aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol turlariga ajratilgan. Ikkinchi darajali bo‘laklar gapda mustaqil qo‘llana olmaydi, ular bosh bo‘lakelargga bog‘lana olgandagina, nutqda ishtirok etadi. Demak, ikkinchi darajali bo‘laklarning mavjudligi bosh bo‘laklar tufaylidir. Bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning grammatik – semantic munosabati shuni ko‘rsatadiki, ikkinchi darajali bo‘laklar tobe, bosh bo‘laklar hokim bo‘laklardir. Gapda ikkinchi darajali bo‘laklar bosh bo‘laklarning biriga tobelanadi yoki ular o‘zaro birbiriga bog‘lanib, so‘ng bosh bo‘lakka tobelanadi. Har qanday gap shakl va mazmun birligidan iborat butunlik bo‘lishiga qaramasdan, yaqin yillargacha, sintaktik tadqiqotlarda, asosan, gapning shakliy tomoniga e’tibor berilgan. Faqat ayrim o‘rinlardagina (masalan, gapning ifoda 17 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillikdan so‘ng barcha jabhalarda o‘sish, taraqqiyot sari dadil qadamlar tashlanmoqda, odamlarning voqelikka bo‘lgan munosabatlari keskin ijobiy tomonlarga o‘zgarib bormoqda, o‘zligini anglash hissiyoti kuchaymoqda. Milliy o‘zlikni anglashda milliy qadriyatlarimizning asosi bo‘lmish ona tiliga bo‘lgan munosabatimiz muhim o‘rin tutadi. Yurtboshimiz aytganlaridek “Biz ajdodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan bebaho boylikning vorislari sifatida ona tilimizni asrab avaylashimiz, uni boyitish nufuzini yanada oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur” Hozirda o‘zbek tili barcha tashqu va tahrirlardan ozod bo‘lib, erkin taraqqiyot yo‘liga tushib oldi. Istiqlol yillarida o‘zbek tilining qo‘llanish doirasi nihoyatda kengaydi, tilimizni ilmiy asosda rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning o‘ziga xos xususiyatlariga bag‘ishlangan ilmiy-omabop kitoblar va qo‘llanmalar jamiyat tafakkurini yuksaltirishga muhim hissa qo‘shmoqda. Ulkan tilshunos olim filologiya fanlari doktori, professor Nizomiddin Mahmudov ta’kidlaganidek, “Ma’naviyatning, xususan milliy ma’naviyatning shakllanishi va kamol topishida ona tili fovqulodda o‘rin tutganligi bois istiqlol davrida ona tili, ona tili ta’limi, til masalalariga alohida e’tibor qaratildi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari : Mazkur kurs ishining mavzusida berilgan ma’lumotlarga binoan Gapni bo‘laklarga ajratish tamoyillari haqida xulosalarga kelish.  Vazifalar esa: Gapni bo‘laklarga ajratish tamoyillari klassifikatsiyasini o’rganish  Ularning sintatik tarkibini tahlil qilish  Ularning strukturasi haqida asosli ma’lumotlarni to’plash va hozirgi o’zbek tilshunosligida ahamiyatini aninqlash Kurs ishining obyekti. Kurs ishida o‘rganiladigan obyekt o‘zbek tilida gap bo‘laklari va unga olimlar, tilshunoslar tomonidan bildirilgan qarashlardan iborat. Kurs ishida foydalanilgan metodlar. Kurs ishida foydalaniladigan metodlar orasida analiz (tahlil) va sintez (umumlashtirish) metodlari hamda 2 Yangi choy damladi gapida ham ikki holat bor: a) logik urg‘u yangi so‘ziga tushsa, hol; b) choy so‘ziga tushsa, yangi so‘zi aniqlovchi bo‘ladi. Bunga yangi va choy so‘zlari bir butun intonatsiya bilan aytiladi. Gap bo‘laklarini tuzilishiga ko‘ra quyidagi tiplarga ajratish mumkin: soda bo‘lak, sostavli bo‘lak, murakkab bo‘lak. Sintetik formadagi so‘z bilan ifodalanib bir soda tushuncha anglatadigan bo‘lak sodda bo‘lak deyiladi. Masalan, Otquloqning ildizidan bo‘yoq olinadi. Yo‘lchi saharlab Xo‘jakentga jo‘nadi gaplaridagi bo‘laklar sodda bo‘laklardir. Analitik formadagi so‘z bilan ifodalangan bo‘lak sostavli bo‘lak deyiladi. Sostavli bo‘lak birdan komponentlardan tuziladi. Unda bir komponent mustaqil bo‘lib, bo‘lakning asosiy ma’nosi shu komponent orqali ifodalanadi. Yordamchi komponent leksik ma’no ifodalay olmaydi. Yetakchi komponentning ma’nosiga har xil grammatik ma’nolar orttirish, yetakchi komponentni grammatik jihatdan shakllantirish, uning boshqa bo‘laklar bilan sintaktik aloqasini ko‘rsatish kabi vazifalarni bajaradi. Sostavli bo‘lak material jihatdan quyidagi ko‘rinishlarda bo‘ladi: 1. mustaqil so‘z+to‘liqsiz fe’l: Masalan: Kelgan yigit agronom ekan. 2. mustaqil so‘z+predikativ-modal so‘z: Ravshan qurilishga borishi kerak. 3. mustaqil so‘z+ko‘makchi fe’l: Anvar talaba bo‘ldi kabi. Ikki va undan ortiq mustaqil so‘zlarning tobelanishidan tuzilib, murakkab tushunchani anglatuvchi birikmalar bilan ifodalangan bo‘lak murakkab bo‘lak deyiladi. Murakkab bo‘lakning materialini murakkab so‘zlar, frazeologik birikmalar, gapda yaxlit holda qo‘llanadigan ajralmas so‘z birikmalaritashkil qiladi. Murakkab bo‘lakning material jihatdan ko‘rinishi: 1. Partiya, davlat, hukumat, tashkilot nomlari: Milliy tiklanish partiyasi, Andijon viloyati partiya raisi. 14 5. Aniqlovchining gap strukturasidagi ishtiroki Gapdagi biror bo‘lakning ko‘pincha ega va to‘ldiruvchi, shuningdek qaratqich aniqlovchining belgisini yoki biror narsa-buyum, tushunchaning boshqasiga qarashliligini bildiruvchi bo‘lak aniqlovchi deyiladi. Aniqlovchi vazifasini ko‘proq sifat, son, ot va otlashgan so‘zlar bajaradi. Aniqlovchi asosan ega va to‘ldiruvchiga bog‘lanadi. Yashil vodiylar ko‘zni quvontiradi (egaga bog‘lanayapti). Xalqimiz hamisha buyuk insonlarni ardoqlab kelmoqda. (To‘ldiruvchiga bog‘lanayapti). Sifatlovchi – aniqlovchilar quyidagi so‘zlar orqali ifodaladi: - sifat bilan: Shakar qovunlarning xushbo‘y hidlari sabo bilan tarqalar sekin. - son bilan: Do‘kondan ikki qop un oldik. Ukam uchinchi sinfda o‘qiydi. -olmosh bilan: Ana shu katta bog‘ - bizniki. - ot bilan: Oltin kuzni sevaman jondan. - ravish bilan: Uzoq-yaqin yerdan mehmonlar kelib turishdi. - taqlid so‘z bilan: Bog‘dagi g‘uj-g‘uj gullar ko‘zni qamashtiradi. Sifatlovchi-aniqlovchilar yig‘iq va yoyiq bo‘lishi mumkin. Yig‘iq sifatlovchilar birgina so‘zdan Go‘zal bahor keldi, yoyiq sifatlovchilar esa ikki yoki undan ortiq so‘zlardan Misdek qizib turgan yuzini ikki kafti orasiga oldi iborat bo‘ladi. b) qaratqich aniqlovchilar Yaxshining yuzi jannatdur, ani ko‘rmoq g‘animatdur. Maktabning keng kutubxonasi belgili qo‘llaniladi. Yer kurasin boshin tang‘idik. 35 1. Gap bo‘laklari haqida umumiy ma’lumot Gapda biror so‘roqqa javob bo‘lgan vao‘zaro tobе boG‘langan so‘z yoki so‘z birikmasi gap bo‘lagi dеb ataladi. Gap bo‘laklarini bеlgilashda asosiy xususiyat ular orasidagi sintaktik aloqadir. So‘zlarga so‘roq bеrish, ularning qaysi turkumga mansubligi, gap ichida joylashish tartibi, qanday qo‘shimchalar olishi tom ma'noda gap bo‘laklarining turlarini bеlgilashda asos bo‘la olmaydi. Gap bo‘laklarining turi odatda bir-biriga nisbatan aniqlanadi: ega kеsimga nisbatan, aniqlovchi aniqlanmishga nisbatan, hol hollanmishga nisbatan, to‘ldiruvchi to‘ldirilmishga nisbatan aniqlanadi. Nisbat bеriluvchi bo‘lak bo‘lmas ekan, u yoki bu gap bo‘lagi haqida gapirish mumkin emas. Gap bo‘laklarining gap tarkibidagi mavqei bir xil emas. Ba’zi gap bo‘laklari gap qurilishida markaziy o‘rinni egallaydi, bunday bo‘laklarsiz fikr anglashilmaydi. Ayrim bo‘laklar esa gap qurilishida asosiy rol o‘ynamaydi, ularning ishtirokisiz ham bosh bo‘laklar orqali fikr anglashilaveradi. Shunga ko‘ra gap bo‘laklari ikki turga ajratiladi: 1) bosh bo‘laklar; 2) ikkinchi darajali bo‘laklar. Bosh bo‘laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi. Fikr, asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi. Ikkinchi darajali bo‘laklar gapning grammatik asosini tashkil qilmasdan, uni hajm jihatdan kengaytiradi yoki so‘z birikmasini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Ikkinchi darajali bo‘laklar bosh bo‘laklar bilan yoki o‘zaro tobe aloqada bo‘lib, ularni izohlash, aniqlash, to‘ldirish uchun xizmat qiladi. Bosh bo‘laklar ega va kesimdan iborat. Ikkinchi darajali bo‘laklar aniqlovchi, to‘ldiruvchi va holdir. Gapning bosh bo‘laklari 1. Ega va uning ifodalanishi 4
Купить