Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	116.2KB
Покупки	3
Дата загрузки	06 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Gap bo'laklarining o'qitishda pedagog ahamiyati

hollarni o’rganish jarayonida bu bo’laklarning gap tuzilishida ishtirok etishi bir xil
emasligini angladilar. Natijada ularni gap bo’laklari va gap bo’lagining
bo’laklariga ajratdilar. Shuning o’ziyoq gap bo’laklarini ikki darajali bo’laklarga
ajratishning yеtarli asosga ega emasligini ko’rsatdi. Bu bo’laklar gapning
tuzilishidagi ishtirokiga ko’ra bir nеcha darajaga bo’linishi mumkin ekanligini
tasdiqladi. Ular bir nеcha darajalarga bo’linishi mumkin.
5. Gap bo’laklariga ajratishning tamoyilini ham qayta ko’rib chiqish va uni
butunni bo’laklarga ajratishni eng qulay tamoyili bilan almashtirish lozimligini
ko’ rs a t a di. ― A na s h u n d ay t a m o y il sh a k l va m a z m un m uno s a b a t t a m o y il i di r ,‖ -
dеydi B.O’rinboеv. Bu tamoyilga muvofiq har qanday mazmun muayyan shakl
orqali o’z ifodasini topadi: shaklsiz mazmun, mazmunsiz shakl mavjud emas.
Shunday ekan, gapning tarkibidagi kirish va kiritmalar ham muayyan mazmuniy
munosabatning uzvlari sanaladi. Ular ma’lum mazmuniy munosabatni ifodalar
ekan, u muayyan tashqi ifodasiga ham ega bo’ladi. Shuning uchun ularni
grammatik aloqadan tashqaridagi bo’laklar sifatida qarash mantiqqa xilof.
Kеltirilgan fikr-mulohazalar shuni ko’rsatadiki, o’zbеk tilshunosligida hali
o’rganilishi lozim bo’lgan masalalar yеtarli.
O’zbek tilshunosligidagi mavjud sintaktik nazariyalarda bosh bo’laklarning
gapdagi maqomi aynan bir xil emas:
1. Gapda ega absolyut hokim, kesim ham unga tobe;
2. Ega va kesim o’rtasida muayyan teng huquqlilik mavjud;
3. Gapni gap qilib shakllantiruvchi asos – markaz kesimdir
Bosh va ikkinchi darajali bo’laklarni ajratishdagi farqlilik turli
yo’nalishlarda predikativ asosni har xil tushunish bilan bog’liq. Bu esa gapning
ikki cho’qqili va bir cho’qqili nazariyalarining vujudga kelishiga sabab bo’ldi.
So’nggi davrlarda bu ikkisi bir-biriga qarshi qo’yildi va, natijada, gapning
mazmuniy-qurilish markazi kesim deb qaraldi. Gapning qolgan barcha bo’laklari
kesimga bo’lgan munosabatiga qarab belgilanadi.
Bosh bo’laklar haqidagi sintaktik nazariyalar ta’sirida ularga berilgan mlar
10

1.2. Ta lim‟ bosqichlarida gap bo’laklarini o’qitishning huquqiy-me yoriy ‟
asoslari
Ma’lumki, davlat mustaqilligining belgilaridan biri – uning davlat tiliga ega
ekanligidir. Zero, mustaqillik tildan boshlanadi. Muhtaram birinchi prezidentimiz
I. K ar i m ov ta ’ bi r i b i l an a y tg a nda,
―o’ zli k ni a n g l a s h m il l iy o n g va taf a k k u r n in g
ifodasi, avlodlar o’rtasidagi ruhiy-ma’naviy bog’liqlik til orqali namoyon bo’ladi.
Ja’miki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror
jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir
‖ 40
.
1989-yilning 21-oktabrda O’zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi
milliy mustaqillik uchun kurashning qizg’in pallalariga to’g’ri kelib, ushbu hodisa
milliy mustaqillikning ma’naviy poydevoriga asos bo’lib xizmat qildi. Mustaqillik
o’
z b е k t i l in i o z od va er k in r i v o j l a n i s h ni ng s ho h k o’ c ha si ga o l i b c h iq di. ― D a v lat t i l i
haqidagi qonun qabul qilinishi munosabati bilan ona tilimizni boyitish va
soflantirish niyatida qizg’in islohot jarayoni boshlanib ketdi
‖ 41
. Buning isboti
o’
lar o q ― K a d rlar t a y y orla s h m il l iy d a s t u r i ‖ ha m da ― T a ’ lim t o ’ g’ r i s i d a‖ g i
qonunlarning yaratilishi bo’ldi.
―
K a d rlar ta yy orla s h m illiy da s tu r i ‖ h a m da ― T a ’ lim t o ’ g ’ r i s i d a‖ gi qo n unnin g
qabul qilinishi ona tili hamda uni o’qitishni yuqori pog’onaga olib chiqib,ushbu
q on u n la r i g a m uvof i q,
― u m u m ta ’ lim f a n l ar in i o’ q it i s h n i n g u z l uk si z l i g i v a
izchilligini ta’minlash, zamonaviy metodologiyasini yaratish, umumiy o’rta va
o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi davlat ta’lim standartlarini kompetensiyaviy
yondashuv asosida takomillashtirish, o’quv-metodik majmualarning yangi avlodini
ishlab chiqish va amaliyotga joriy etishni tashkil etish
‖ 42
maqsadida davlat ta’lim
standarti joriy etildi.
Bugungi kunda har bir o’qituvchi Davlat ta’lim standarti talablarini bilishi va
ularni bajarish uchun yetarli malakaga ega bo’lishi shart. Shundan kelib chiqib,
40
Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2016. 83-b.
41
Jumaxo’jayev N. Istiqlol va ona tilimiz. – T.: Sharq,1995. 7-b.
42
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori: O’rta va o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi- 230
ning
16

7. Ta’lim jarayoniga darsliklar, o’quv qo’llanmalar, metodik vositalar, o’quv
lug’atlari va videofilmlar bilan kompleks ta’minlashga erishish.
8. Darslik, o’quv qo’llanmalar mazmunini milliy istiqlol g’oyasining tushuncha va
tamoyillari bilan boyitish.
Uzluksiz ona tili ta’limi shu fanga oid davlat ta’lim standarti, turli darajadagi
o’quv dasturlarining izchilligi asosida ta’minlanadi va quyidagi bosqichlarni o’z
ichiga qamrab oladi:
1) Maktabgacha ta’lim muassasalari va oilada bolalar nutqini o’stirish jarayoni.
2) Umumiy o’rta ta’lim maktablarida adabiyot ta’limi jarayoni.
3) Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida adabiyot ta’limi jarayoni.
Ushbu bosqichlarga yondoshgan holda yaratilgan ona tili darsliklari va biz
y uqor i da f i kr y ur i ta y o t g a n so ha ― gap b o’ l a k l ar i ‖ m a v z u s i ni ng u sh bu da r s li k l ar id a
yoritilish darajasiga to’xtalib o’tsak, 2–4-sinflar o’quv dasturida avval talaffuz
qilish, o’qish, yozish, so’ngra lug’at, nutq namunalari, tinglab tushunish, so’zlash,
o’qish, yozish bo’yicha o’quvchilarda og’zaki va yozma nutqni shakllantirish
ko’zda tutilgan. Gap bo’laklari mavzusi 4-sinf ona tili darsligida ilk bora o’rin
egallaydi. Va 5soat dars davomida gap bo’laklari haqidagi bilimlarni
o’zlashtiriladi. Ta’lim bosqichlarida gap bo’laklari, ularning grammatik
x us u s i y atla r i ni ng t u r l i to m on l ari
o’ r g a ni l a di. ―O’ quv c h i lar b o s hl a n g’ ich si nf l ar d a
gap nima haqida aytilganini bildirgan so’zni (egani) va u haqda nima deyilganini
bildirgan so’zni (kesimni) topishga o’rgatiladi. Ega gapning kim yoki nima haqida
aytilganini bildirib, kim?, kimlar?, nima?, nimalar? so’roqlaridan biriga javob
bo’lishi, kesim ega haqida nima deyilganini bildirib, nima qildi?, nima qilayapti?,
nima qilmoqchi? kabi so’roqlarga javob bo’lishi, ega bilan kesim gapning bosh
bo’lagi ekanligi, bosh bo’laklardan boshqa bo’laklar gapning ikkinchi darajali
bo’lagi bo’lishi, ikkinchi darajali bo’laklar bosh bo’laklarni va boshqa ikkinchi
darajali bo’laklarni izohlab kelishi bilan tanishtiriladi .
‖ 47
O’quvchilarning gap
47
Оmilxonova M. Маktabda оna tili sintaksisini o’rgatish. Оna tili o’qituvchilari uchun qo’llanma. – Т.:
O’qituvchi,1991. 20-b.
20

gap bo’lagi sanaladi‖ 12
. Gap bo’laklarining aniqlashda, asosan, ularning so’z
turkumligi nisbiy me’zon qilib olingan. Ammo gap bo’laklarining belgilashda
asosiy xususiyat ular orasidagi sintaktik aloqadir. So’zlarga so’roq berish, ularning
qaysi turkumga mansubligi gap ichida joylashish tartibi, qanday qo’shimchalar
olishi tom ma’noda gap bo’laklarining turlarini belgilashda asos bo’la olmaydi.
Tobe aloqaga kirishayotgan so’z shakllar juftligida tobe qism hokim qism talab
etgan vaziyatda keladi. Ko’rinadiki, tobe qismning vaziyati aniq, hokim qismning
vaziyati noaniq bo’ladi. Uning qaysi vaziyatda kelayotganligi nutq zanjirining
keyingi halqasida aniqlanadi. Gap bo’lagi ham til birligi sifatida shakl va mazmun
qarama-qarshiligi birligidan tashkil topgan murakkab qurilmadir. Ana shunday
murakkab qurilmaning, ya’ni sintaksisning, gap bo’laklarining o’rganilishi ham
ancha qiyinchiliklarni talab qiladi.
Gap bo’laklari murakkab shakliy va mazmuniy tuzilishga ega ekanligini
pr o fе ss or A . N ur m o n ov a lo h i da ta ’ k i d l a g a n h o l d a:
― H ar qa n d ay g a p b o’ l a g i s h a k liy
jihatdan moddiy asos (morfologik shakl) va sintaktik vaziyat (sintaktik shakl)
qarama-qarshiligi va birligidan iborat ,
‖ -dеydi. 13
Gapning bo’laklari gapni tashkil qilishdagi, uning strukturasidagi rollariga
qarab G’.Abdurahmonov, A.Hojiyev, B.O’rinboyev, N.Mahmudov,
A.Nurmonovlar ikkiga bo’ladilar:
-bosh bo’laklar;
-ikkinchi darajali bo’laklar.
O’zbek tili sintaktik tuzilishi tarkibidagi barcha sintaktik shakllar gap
bo’laklari tarkibiga kiritilmaydi. An’anaviy tilshunoslikda sintaktik shaklning
aloqaga kirishi haqida turli–tuman fikrlar mavjud: 14
1. Gap bo’laklari sintaksisi dunyoga kеlgandan buyon gap bo’laklariga
ajratish masalasida tilshunoslar bir umumiy fikrga kеlgan emas. Buning bosh
12
Mahmudov N., Nurmonov A. O’zbеk tilining nazariy grammatikasi. – T.: O’qituvchi, 1995. 59-b.
13
Mahmudov N., Nurmonov A. O’zbеk tilining nazariy grammatikasi. – T.: O’qituvchi, 1995. 60-b.
14
Ўринбоев Б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Самарқанд, 2006. 57-60-б.
8

Hol va uning ta’lim bosqichlarida berilishi
Kirish.
Mamlakatimiz o’z mustaqilligini qo’lga kiritgandan so’ng milliy
qadriyatlarimizni, xususan, ona tilimizni o’rganishni ilmiy-nazariy va amaliy
tomondan tadqiq etishga bo’lgan e’tibor kuchayib bormoqda.
Shu o’ ri n da p r ez i d e n t i m iz Sh.M . Mi r zi y o y e v n i n g : ― Y o s hl a ri m iz n in g
mustaqil fikrlaydigan, yuksak intelektual va ma’naviy salohiyatga ega bo’lib,
dunyo miqyosida o’z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo’sh kelmaydigan
insonlar bo’lib kamol topishi, baxtli bo’lishi uchun davlatimiz va jamiyatning bor
kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz
‖ 1
,- degan fikrlaridan kelib chiqqan holda
mustaqil fikrli barkamol yoshlarni kamol toptirishda, avvalo, bunday fikrlarni
bayon qila olish ko’nikmasini shakllantirishimiz lozim. Bu esa o’z navbatida
―o’
z b ek t i li ni o’ q i t i sh m eto d i k a s i ‖ m eto d i k a s i o ld i g a k a t t a v a zi fa lar y uk l a y di.
M u ht a ram bir i n c hi pre z i d e nt i m iz a y tib
o’ t g a n la r i d e k : ― Ist i q l ol y ill a r i da
o’zbek tilining qo’llanish doirasi amalda nihoyatda kengaygani uni ilmiy asosda
rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning o’ziga xos xususiyatlariga
bag’ishlangan ilmiy va ommabop kitoblar, o’quv qo’llanmalari, yangi-yangi
lug’atlar ko’plab chop etilayotgani jamiyat tafakkurini yuksaltirishga o’z hissasini
qo’shmoqda
‖ 2
. Yuqorida keltirilgan fikrdan kelib chiqqan holda biz nafaqat o’zbek
tilining fan yutuqlarini ta’kidlabgina qolmasdan, balki tilshunos olimlar e’tiborida
bo’lib kelayotgan muammolardan biri – gap bo’laklari, ularning tipologiyasi va
kriteriysi masalalarini e’tibordan chetda qoldirmasligiz lozim. Ushbu mavzuga oid
boy ilmiy manbalar yaratilgan bo’lsa-da, gap bo’laklari o’rtasidagi ichki qonuniy
bog’lanishlar, ularni bog’lovchi hamda farqlovchi muhim belgilar yetarli tadqiq
etilmaganligi gap bo’laklari tiplarini bir-biriga qorishtirilishiga, terminologik
chalkashliklarning yuzaga kelishiga olib keladi. Bu esa o’z navbatida o’qitish
tizimida ma’lum qiyinchiliklarga duch kelinishga sabab bo’lmoqda. Shuningdek,
1
Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – T: O’zbekiston,
2016.B- 14.
4

Aniqlovchi predmetning belgisini yoki bir predmetning boshqasiga qarashli
ekanligini bildirib, qanday? qanaqa? qaysi? qancha? kimning? nimaning?
qayerning? so’roqlaridan biriga javob bo’ladi. Aniqlovchi otga bog’lanib,
aniqlovchi aniqlanmish birikmasini hosil qiladi. Bir guruh aniqlovchilar
ifodalanishi va ma’nosi jihatidan ikkinchi guruh aniqlovchilardan farq qiladi 35
.
Aniqlovchilarning predmet yoki shaxsni qayta nomlash uchun qo’llanadigan turi
izohlovchi deyiladi 36
. To’ldiruvchi singari so’z kengaytiruvchisi sifatida gap
tarkibida qatnashayotgan otlarning lug’aviy valentligini to’ldiradigan vosita
sifatida namoyon bo’ladi va gap konstruktiv tuzilmasidan o’rin egallamaydi. Uning
lisoniy sathga aloqadorligi – muayyanlashuvchi otning qanday valentligiga
muvofiq kelishi va uni sintaktik aloqa bilan voqealantirishidir 37
. U mustaqil holda
biror bo’lakka bog’lanishi ham, kengaytiruvchilar tarkibida kelishi ham mumkin.
Yuqoridagi yuritilgan fikrlarga asoslanib, ularni quyidagicha umumlashtiramiz:
 Gap bo’laklarini ajratishda ularning gapdagi joylashish o’rni muhim sanaladi.
O’zbek tilida gap bo’laklarining joylashish tartibi asosan erkin bo’lsa-da, ular
gapda ma’lum grammatik qoidalar asosida o’rinlashadi. Ega va unga
bog’langan bo’laklar oldin, kesim va unga bog’langan bo’laklar keyin
joylashadi.
 Ba’zan so’zlovchining nutqiy maqsadiga ko’ra ushbu tartib o’zgarishi
mumkin.
 Gap bo’laklarini tahlil qilishda nafaqat sintaktik bog’lanish, sintaktik vaziyat,
balki semantika, ularning mazmuniy jihati e’tiborga olinishi lozim.
 Gap bo’laklariga ajratishda sintaktik pozitsiya tamoyiliga amal qilish tahlilni
osonlashtiradi:
-gap bo’laklariga ajratish;
-bo’laklarni funksional turlarga ajratish. Bunda, masalan, holda nomustaqil va
mustaqillik hodisasi yuzaga keladi. N.Mahmudov aniqlovchilarni gapning
35
Абдураҳмонов Х., Рафиев А., Шодмонқулова Д. Ўзбек тилининг амалий грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи,
1992. 219-б.
36
Абдураҳмонов Х., Рафиев А., Шодмонқулова Д. Ўзбек тилининг амалий грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи,
1992. 220-б.
14

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
О’ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI
Sirtqi bo’lim O’zbek tili va adabiyoti ta’lim yo’nalishi______-guruh talabasi
___________________________________________________ ning
____________________________________________ mavzusidagi
K U R S I SH I

Ilmiy rahbar:____ _________________
TOSHKENT - 2023
1

Reja:
Kirish. .................................................................................................................... 2
I BOB. Hol so’z turkumi ahamiyati .................................................................... 7
1.1 Gap bo’laklarini o’qitishning nazariy asoslari… ............................................ 7
1.2. Ta’lim bosqichlarida gap bo’laklarini o’qitishning huquqiy-me’yoriy
asoslari ............................................................................................................ 18
II BOB. Gap bo’laklarini o’qitishda qo’llaniladigan metodlar tavsifi ............. 34
2.1. Gap bo’laklarini muammoli ta’lim asosida o’qitish ......................................... 34
Xulosa ..................................................................................................................... 35
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati‟ .................................................................... 36
3

bo’laklari to’g’risida boshlang’ich sinflarda hosil qilingan bilimlari 5- sinfdan
boshlab yanada mustahkamlanadi va kengaytiriladi. Endi nazariy tushunchalar
ko’ la m i k e n ga y a d i. 5 -s i n f la r ga t e g is h l i o n a t i l i d a s t u r i d a gap b o’ la k la r i ― S in t a k s i s
va punktuatsiya
‖ degan umumiy bo’limda o’rganiladi va undagi mavzularni
o’zlashtirish uchun 46 soat ajratilgan. Shunga ko’ra, 5-sinf ona tili dasturida
gapning ikkinchi darajali bo’laklarini (hol, to’ldiruvchi va aniqlovchilarning
ifodalanishi, qanday so’roqlarga javob bo’lishi) o’rganish xususida kerakli
tavsiyalar berilgan. Demak, 5-sinf o’quvchisi gap bo’laklari to’g’risida,
boshlang’ich bilimlardan farqli ravishda, anchayin keng ma’lumotga ega bo’lishi
lozim. Endi ular :
- kesimning qanday grammatik birlik ekanligi;
- kesimning ega haqidagi xabarni bildirib kelishi;
- kesimning gap markazi ekanligi;
- faqatgina kesimdan iborat gaplarning o’ziga xos xususiyatlari;
- kesimning fe’l kesim va ot kesimlarga ajralishi;
- eganing grammatik xususiyatlari;
- sodda yoyiq va sodda yig’iq gaplar tuzish, ularni ikkinchi darajali bo’laklar
bilan boyitish kabi yanada chuqurroq bilim va malakalarni egallashlari lozim.
Bu bosqichda o’quvchilarning ikkinchi darajali bo’laklar to’g’risidagi
bilimlari ham mustahkamlanib, rivojlantiriladi. Bu jarayonda o’quvchilar hol,
to’ldiruvchi va aniqlovchilarning grammatik xususiyatlari, gapda qanday
so’roqlarga javob bo’lishini bilishlari bilan bir qatorda ayni shu bo’laklarni
qatnashtirib, gaplarni kengaytirishlari, muayyan qolipli gaplar hosil qilishlari,
yoyiq gaplar tuzishlari nazarda tutiladi. 5- sinf o’quvchisiga hol va to’ldiruvchining
grammatik tuzilishini o’rganish anchayin murakkablik tug’dirishini e’tiborga olgan
ona tili dasturi mualliflari faqatgina aniqlovchilar to’g’risida batafsil ma’lumotlar
berishni tavsiya qilishgan. Bu jarayonda o’quvchilar sifatlovchi va qaratqich
aniqlovchilar haqida ham muayyan nazariy tushunchalarni egallaydilar, ularning
bir-biridan farqini ajratadilar, aniqlovchili birikmalar tuzish bo’yicha amaliy
mashqlar bajaradilar.
21

mumkin. Va dars jarayonida vaqtdan unumli foydalanish ham ko’zda tutilgan.
Chunki ma’lum innovatsion pedagogik texnologiyalaridan foydalanib olib
boriladigan dars sifatli va oson tushuniladi. Bunda o’quvchi bir paytning o’zida
ham eshitib, ham ko’rib bilimni qabul qiladi. Aslida, jahon andozalariga
asoslangan dars usuli ham shudir. O’quvchiga tushuntiriladigan mavzu, albatta,
nazariy jihatdan isbotlangan bo’lmog’i lozim. Agarda biror ilmiy adabiyotga
asoslanmasdan, biror mavzu yuzasidan ma’lumot berilsa, mavzuda xatoliklar
paydo bo’ladi, mashqlarni bajarishda ketma-ket xatoliklarga yo’l qo’yiladi.
A s l ida g a p bo’ l a k la r i ni m a? ― G ap t a r k i b i da m a ’ lum bir s o’ r o qqa j a v o b bo’lib,
ma’lum bir sintaktik vazifada keluvchi so’z yoki so’z birikmalari gap
bo’laklaridir
‖ 8.
Masalan, gap tarkibida bosh va ikkinchi darajali bo’laklarning
ishtirok etishi yoki ishtirok etmasligini nazarda tutsak, gapga tegishli yangi nazariy
qoidalar ham kelib chiqadi. Shunday ekan, avvalo, gap bo’laklari haqida to’liq
ma’lumotga ega bo’lish, va ular tahlili bilan to’liq tanishib chiqish keyingi
bilimlarni olishda o’quvchi uchun ahamiyatlidir. Ona tili darslarida gap bo’laklari
xususida gapirilganda O’zbek tili grammatikasiga oid kitobidagi fikrlarga
asoslanib darslarni tashkil qilish ham ma’lumotlarning yanada to’liq bo’lishini
ta’minlaydi.
A vv a l o, g a p b
o’ la k la r i h a q i d a gi ta ’ ri f l ar g a t o’ x ta l s a k. ― Gap ta r k i bi da
ma’lum so’roqqa javob bo’luvchi so’z yoki so’zlar birikmasiga gap bo’lagi
de y il a di
‖ 9
. N ur m on o v e s a gap b o’ la k la r i n i ng ― to b e b o g’ la n i shi ‖g a a l o h i d a u r g’ u
ber a d i :
― G ap ta r k i bid a t o b e b o g’ l a n i b, m a’ l um s o’ r o q q a j a vo b b o’ l u v c hi s o’ z y oki
so’zlar birikmasiga gap bo’lagi deyiladi
‖ 10
. A.G’ulomov va M.Asqarovalar esa
―
ga p n i ng b o’ la k la r i m a ’ l u m gr a m m a t ik m un o s a b a t b i l a n xo s i l b o’ l g an
b ut u n l ik n in g b
o’ l a k l ar i di r ‖ 11
, de y a qi s qa t a ’ rif be r i b o’ t i s h g a n . D e m a k , ― T o b e aloqa
tarkibida muayyan sintaktik vaziyatda keluvchi eng kichik sintaktik shakl
8
Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Т, 2002. 29-b.
9
Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Qodirov V., Jo’raboyeva Z. Ona tili. 5-sinflar uchun darslik. – T.:
Ma’naviyat, 2015. 38-b.
10
Nurmonov A., Mahmudov N., Sobirov A., Yusupova Sh.. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Akademik litsey 3-kurs
talabalari uchun darslik. – T.: Ilmi ziyo, 2015. 430-b.
7

ta’lim sohasida yuzaga kelayotgan o’zgarishlar, davlat ta’lim standartlariga
qo’yilayotgan talablar ta’limning barcha bo’g’inlarini qayta ko’rib chiqishni, fan
asoslarini o’qitishda yangichabn yondashuvlarni talab qilmoqda. Bu holat yuqori
s i n f la r da ― G ap b o’ la k l ar i ‖ m a v z u s i ni o’ qi t i s h d a ham y a n g i d a n y a n g i u su l v a
metodlar taqozo qilmoqda. Ushbular esa mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
1.1 Gap bo’laklarini hol o’qitishning nazariy asoslari
Mustaqil fikrli, ma’naviy yetuk shaxsni tarbiyalashda ona tili ta’limining o’rni
beqiyos. Ma’lumki, ona tili ta’limining bosh maqsadi o’quvchilarda og’zaki va
yozma nutq ko’nikmasini, to’g’ri va ifodali fikrlash malakasini tarkib toptirish,
ul a r n i i m lo v a u s lu b i y j iha t d a n s a v o dx on q i l is h d an i b or a t.
― U m u m i y o’ rta ta ’ lim
maktablari ona tili konsepsiyasi da
‖ ham fanni o’qitishdan ko’zlangan asosiy
m a q s a d:
―o’ qu v c h i l a r d a i jo di y l i k, m ust a q i l f ik r l a s h, f i k r i n i o g’ z a ki va y oz m a
shakllarda to’g’ri, ravon ifodalash ko’nikmalarini shakllantirish va
rivojlantirishdan iboratdir , - deya qayd qilinadi. Bu xususida Ayub G’ulomov
‖
s hu nday de y di:
―O’ q u v c hi va ta l a b ala r n i o na t i l i da r sla r id a m ust a q il, i j o d iy
fikrlashga o’rgatish, ular ongida ma’naviy-ma’rifiy inqilob qilishga intilish
lo z i m
‖ 3
. U , sh u n in g d e k , ― Z ota n , C hi n a kam m usta q il, ij odiy taf ak k u r n i
grammatikasiz, faqat so’z yoki iboralarni yodlatish, matn o’qitish orqaligina
shakllantirishning aslo imkoni yo’qligini
‖ 4
ta’kidlab o’tadi. Zero, o’zbek xalq
maqollarida aytilganidek, uy mustahkamligi uning poydevoriga bog’liq.
Bizning ravon nutqimiz esa sintaksis birligi bo’lgan gaplardan tuziladi.
Sintaksisda asosiy mazmun va mohiyat gapga qaratiladi. Gapni tashkil etuvchi
bo’laklar esa gap bo’laklaridir. Umuman olganda, o’zbek tili fani bo’yicha nashr
qilingan ko’pgina ilmiy adabiyotlarda gap bo’laklari mavzusi bo’yicha
ma’lumotlar keltirilgan. Maktab darsliklarida gap bo’laklarilarni o’rganishda
nimalarga e’tibor berish kerak? Bu haqida olimlarimizning fikrlari, ilmiy qarashlari
jamlangan kitoblarini o’qishimiz maqsadga muvofiqdir. Chunki har bir
o’rgatilayotgan bilim ma’lum bir adabiyotlarga tayangan holda olib borilishi
5

Foydalanilga adabiyotlar
Yo’ldasheva D. Ona tili ta’limi maqsadining tadrijiy taraqqiyoti. – T.:
O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi, 2013.

Yo’ldoshev J.G’., Usmonov S.A. Pedagogik texnologiya asoslari.Qo’llanma. – T.:
O’qituvchi, 2004.

Yusupova Sh. O’qituvchi kitobi. Akademik litseylarning o’qituvchilari uchun.
Hozirgi o’zbek adabiy tili darsligidan uslubiy qo’llanma. –T, 2003.

Yusupova T. Gapning bosh bo’laklarini o’rganish jarayonida o’quvchilar
nutqini o’stirishning lingvometodik asoslari. Dissertatsiya. – T, 2005.

Ziyodova T. O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish. Ona tili o’qituvchilari
uchun metodik qo’llanma. –T.: O’qituvchi, 2001.

Абдураҳмонов Х., Рафиев А., Шодмонқулова Д. Ўзбек тилининг амалий
грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи, 1992.

Бабанский Ю.К., Поташник М.М. Оптимизация педагогического процесса
(в вопросах и ответах). – Киев: Радянська школа, 1984.

Фитрат А. Ўзбек тили қоидалари тўғрисида бир тажриба. Сарф. 1-китоб.
– Самарқанд, 1930.

Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т.: Ў итувчи, ᴋ
1987.
Badiiy adabiyotlar:

Jaloliddin Rumiy. Masnaviy hikoyalariga sharhlar. – T.: Navro’z, 2016.

Vohidov E. Bahor tarovati. – T.: Sharq, 2015.

Qahhorov A. Tanlangan asarlar. – T.: G’afur G’ulom, 2007
26

fanidan davlat ta’lim standartida ko’zda tutilgan talablarni bajarish uchun zarur
25

Toshkent amaliy fanlar universiteti 2-kurs ______ -guruh talabasi
_______________________________________________ ning
______________________________________________ mavzusida yozilgan
kurs ishiga
X U L O S A
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi, o’rganilganlik darajasining
aniqlanganligi_ _____________________________________________________
_________________________________________________________________
__________________________________
Kurs ishining maqsad va vazifalari, tadqiq usullarining to’g’ri
belgilanganligi _____________________________________________________
_________________________________________________________________
___________________________________
Kurs ishi mavzusiga oid daliliy materiallarning to’planganligi, mavjud ilmiy
manbalarning qay darajada tahlil
qilinganligi_________ _____________________________________
_________________________________________________________________
_____________________________________________
Kurs ishi mavzusi yuzasidan talabaning o’z nuqtayi nazarini haqqoniy aks ettira
olganligi, ko’tarilgan muammoni hal etishga ijodiy
yondashuvi________________________________________
______ ___________________________________________________________
_____________________________________________
Talabaning kurs ishi mavzusini yozma madaniy nutq talablari asosida chuqur
ilmiy mushohada bilan izchillikda yoritib berganlik
darajasi________________________________________________
____________ _____________________________________________________
_________________________________________________________________
___________________________________
Talabaning kurs ishida ko’rarilgan muammo yuzasidan umumlashma ilmiy-
nazariy xulosalar chiqara
olganligi ________________________________________________
_________________________________________________________________
_____________________________________________
27

a v va l o, ― st a nd a rt ‖ ata m a s i ni ng m a ’ no s i, u n i n g q o’ ll a n i s h s o h al a ri, ― ta ’ lim
standarti
‖ tushunchasi, uning umumiylik va xususiylik jihatlariga izoh berib
o’tsak. Standart bu muayyan soha bo’yicha asos qilib olingan namuna, andoza,
et a l o n y o k i na m un a ga m os m e’ y orlar, q oi da l ar, ta l a b lar m aj m ui d ir.
― T a ’ lim
standarti esa aynan ta’lim sohasiga bog’liq muayyan fan, kasbiy soha bo’yicha
‖
beriladigan ta’lim darajalari, me’yorlarini belgilab beruvchi rasmiy me’yoriy hujjat
b
o’ l ib, u da v l a t b u y urt m a s i a s o s i da qa bu l q i l i n g a n i u c h u n ― D a v l at ta ’ lim sta n da r t i ‖
deb nomlanadi. Davlat ta’lim standarti har bir fan, soha bo’yicha qabul qilingan
davlat tomonidan kafolatlangan pirovard natijalarni qayd etuvchi me’yoriy hujjat
bo’lib, u o’quvchilarning umumta’lim fanlari bo’yicha tayyorgarlik darajasini,
ta’lim muassasalari bitiruvchilariga nisbatan qo’yiladigan malaka talablarini, o’quv
yuklamasining hajmini, ta’lim muassasalari faoliyatini va kadrlar tayyorlash
si f a t i n i b a h o l a sh ta r t i b i, m e x a n i z m ini b e l g i l a y d i 43
.
― D a v l a t ta ’ lim st a nd a r t i o’ z
mohiyatiga ko’ra o’quv dasturlari, darsliklar, qo’llanmalar, nizomlar va boshqa
me’yoriy hujjatlarni yaratish uchun asos bo’lib xizmat qiladi
‖ 44
.
Bugungi rivojlangan texnologiyalar asri va shiddatli zamon taraqqiyoti
bevosita ta’lim sohasi va shu bilan bir qatorda ta’limning asosiy ish quroli bo’lgan
dasrliklarning ham zamon talabi darajasida bo’lishini taqozo qiladi. Shu tufayli
O’zbekistonda ham ushbu masala kun tartibida asosiy o’rinni egallagan. Ayniqsa,
rivojlangan davlatlar tajribasi asosida darsliklar yaratish, ularni milliy ruh bilan
hamohanglikda shakllantirish eng dolzarb masalalardan biridir. Shuningdek,
bolalikda o’qilgan asarlarning ta’siri insonga butun umri davomida hamrohlik
qiladi, bolaning sof, qog’oz kabi qalbi va shuuriga nima zarhallansa, u shuni
tashnalik bilan o’zlashtiradi. Shunday ekan, bugungi ona tili darsliklari qay ahvoli
qay darajada?
Darsliklar yaratish mas’uliyatli va murakkab ishligini hisobga olsak, uzluksiz
ta’lim tizimi uchun tayyorlangan darsliklar bir-birini takrorlamasligi, aksincha,
mazmunan to’ldirishi, o’quvchi bilimini bosqichma-bosqich yuksaltirishga xizmat
43
Davlat ta’lim standarti haqida. Til va adabiyot ta’limi. 2017-yil, 7-son, 8-b..
17

• Uyushiq kesim;
• Uyushiq ega;
• Uyushiq hol;
• Uyushiq to’ldiruvchi;
• Uyushiq aniqlovchi;
• Uyushiq bo’lakli gaplarda umumlashtiruvchi so’z;
• Ajratilgan bo’lakli gaplar, ularda ohang va tinish belgilari;
• Ajratilgan hol, ajratilgan to’ldiruvchi va ajratilgan aniqlovchi;
• Kiritmalar;
• Undalma;
• Undalmalarda tinish belgilarining ishlatilishi;
Bu jarayonda o’quvchilar gapning ikkinchi darajali bo’laklari, ularning ma’no
va grammatik tuzilishiga ko’ra turlari to’g’risida anchayin keng nazariy
tushunchalarni egallaydilar, muayyan amaliy mashqlar tizimi orqali ko’nikmalarini
rivojlantiradilar. Yuqoridagi ma’lumotlardan ko’rinadiki, gap bo’laklarini
o’rganish ta’lim bosqichlarining o’ziga xos xususiyatlari, o’quvchilarning
o’zlashtirish qobiliyatlari bilan bog’liq holda tizimlashtiriladi va uzviylashtiriladi.
Q a d i m gi y un o n l ar n in g ― T a k r o r l a sh – b i li m ning o n a s id i r‖ de g a n m a q ol i ga a m al
q i l g an h ol da 9- s i n f o na t i l i d ar sl i g i ni ng
― T a k r o rl a s h ‖ b o’ li m i d a g a p b o’ la k la r i g a oid
mavzular uchun 3 soat dars ajratilgan:
-
Gap bo’laklari bo’yicha o’tilganlarni takrorlash;
- Uyushiq va ajratilgan bo’laklar bo’yicha o’tilganlarni takrorlash;
- Undalmali va kirish so’zli gaplar bo’yicha o’tilganlarni takrorlash.
A .Rafi y ev va M .
G’ u l o m ovalar m ua l li f l ig i da y ara t i l g an ― O na t i li va a d a bi y o t ‖
da r s l i gi ga t
o’ xt a l a d i g a n b o’ l s a k, ― us hb u da r s li k k a s b - h u n a r k o lle j la r i u c h u n
mo’ljallangan bo’lib, unda asosiy maqsad umumiy o’rta ta’lim bosqichida
egallangan bilim va ko’nikmalarni mustahkamlash va to’ldirishga qaratilgan.
D ar s li k n i n g
― O na t il i ‖ q is m ida o’ rta m a x su s b i lim y urti o’ q u v c h i si n in g o n a t i li
24

qilishi kerak. Umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun ona tili fanidan birinchi marta
davlat ta’lim standarti yaratildi 45
. Unga muvofiq ravishda darsliklar quyidagi
talablarga javob berishi lozim topildi:
– Davlat ta’lim standarti talablariga javob berishi;
– dastur asosida yaratilishi;
–yo’riqnoma (konsepsiya)ga muvofiq bo’lishi;
– ta’lim bosqichlari orasidagi uzviylik va uzluksizlikka javob bera olishi;
– darsliklar hajm jihatidan katta bo’lmasligi;
– tili sodda, ravon, tushunarli bo’lishi;
– misol va mashqlar uchun tanlangan asarlar (parchalar) o’quvchining yoshiga mos
bo’lishi;
– misol va mashqlar uchun tanlangan asarlarning rang-barang uslublarga mansub
bo’lishi; uning turi va janriga ham e’tibor berish; eng sara va yuksak badiiyat
talablariga javob beradigan badiiy asarlardan olinadigan misollarning salmog’i til
darsliklarida hamma vaqt juda baland bo’lishi;
– bayon etilgan fikrlarni umumlashtirib, matnlarni tanlashning quyidagi
tamoyillariga diqqatni qaratish lozim, deb hisoblaymiz:
– o’rganish, tahlil qilish uchun tanlangan mashq va misollar, matnlar
o’quvchilarning tanlaydigan kasblari bilan bog’liqligi; qiziqishlariga mos kelishiga
e’tibor berish;
– matn mazmuni, unda ko’tarilgan muammolar o’quvchiga tushunarli bo’lishi,
uning yoshiga mos bo’lishi;
– ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan matnlarni tanlash;
– tanlanadigan matn til jihatidan tushunarli bo’lishi yoki o’quvchida tushunish
bilan bog’liq ko’plab qiyinchiliklar tug’dirmasligi;
– asar tilining hozirgi adabiy til me’yorlariga yaqin bo’lishiga e’tibor berish;
45
Umumiy o’rtа tа’limning DТS vа o’quv dаsturi . Та’lim tаrаqqiyoti ахbоrоtnоmаsi.T.: Shаrq, 1999, 1-mахsus sоn.
18

– tanlangan matn badiiy jihatdan yuksak bo’lmog’i, o’quvchiga estetik ta’sir
ko’rsata oladigan, uning badiiy didini tarbiyalashga, ma’naviy yuksaltirishga
xizmat qiladigan bo’lishi;
– mavzu va janrlari xilma-xil, uslubi rang-barang matnlarni tanlashga e’tibor
berish;
– hajm jihatidan juda katta bo’lmagan asarlarni mo’ljallash. 46
Darsliklarning yangi avlodi o’z tarkibida o’quv predmetining mazmuni
hamda o’quvchilar bilish faoliyatining ko’rinishlarini mujassam tarzda ifodalashi
zarur. Faqatgina ko’p tarmoqli fanlargina o’quvchi shaxsining rivojlanish
jarayonini ta’minlay oladi. Masalan, ona tili darsliklaridagi matnlar bir tomondan
shaxsning til boylgini muntazam oshirishga, ikkinchi tomondan, uning moddiy
borliq, tabiat, jamiyat haqidagi tasavvurlarini kengaytirishga qaratiladi.
Shuningdek, darsliklarning yangi avlodi tarkibiga kiritiladigan mashq va matnlar
multimedium yondashuv asosida tanlanib, o’zida yangidan-yangi axborotlarni
joylashtirishni talab etadi. Bunda darsliklarning yangi avlodi mavjud modellarni
inventarizatsiyalash xulosalari hamda tasnif qilish natijalariga tayanadi.
Uzluksiz ona tili fani uchun darsliklar yaratish muammosining muhim
masalalari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin:
1. Darsliklarning, shuningdek, o’quv qo’llanmalarining yangi avlodida o’quv fani
asoslarining mazmuni, ya’ni o’quv modeli bilan ta’lim oluvchilar bilish faoliyati
ko’rinisharini uyg’un holda ifodalash.
2. Ko’p tarmoqli o’quv materialini taqdim etish.
3. Multimedium yondashuvga asoslanish.
4. Darsliklarda (o’quv qo’llanmalarida), informatsion (axborot) banklarini taqdim
etish.
5. Darslik va o’quv qo’llanmalarida o’quv materiallarini texnik va texnologik
talablar asosida ifodalash.
6. Darslik va o’quv qo’llanmalarining ta’lim oluvchi bilan bevosita muloqotga
kirishishini ta’minlash
19

Tilshunoslik tarixida ma’lumki, gap bo’laklari bo’yicha ko’pgina tadqiqotlar
olib borilgan. Ayniqsa, bosh bo’laklarning o’rganilishida tilshunos olimlarimizdan
G’.Abdurahmonov, A.Hojiyev, B.O’rinboyev, N.Mahmudov, A.Nurmonovlarning
nomlarini faxr bilan tilga olsak arziydi. Quyida gapning bosh bo’laklari haqida
fikrlari bilan tanishamiz. Ularning o’xshash va farqli jihatlariga guvoh bo’lamiz.
Til tizimida rivojlanish bo’lar ekan, o’zgarishlar ham davom etaveradi.
Umuman olganda, gap bo’laklari mavzusi yuzasidan ko’plab olimlarimiz
ish olib borishganini ilmiy adabiyotlarni o’rganganimizda, ilmiy jurnallarni
o’qishimizda ko’rishimiz mumkin. UlardanG’.Abdurahmonov,
X.Abdurahmonov, Sh.Iskandarova, T.Yusupova hamda H.Ne’matov kabi
o l i m lar n in g i s h la r i n i 5
, s h u ni n g d e k, k o
’ p gin a t u r l i y illa r da n a shr q i l in g a n ― H ozi r g i
o’zbek adabiy tili kitoblarini misol keltirish mumkin. Shuningdek, Ona tilidagi
‖
y a n gi m a ’ l u m ot l ar n i o mm a g a ta t b i q e tu v c hi
―O’ z b ek t il i va a d a b i y o t i ‖ j u r n a l i n in g
turli yildagi turli sonlaridagi ilmiy maqolalarni keltirish mumkin. Masalan,
M.Ochilova, M.Qurbonova, H.Shokirovalarning ilmiy maqolalari shular
j u m la s i d a n di r 6
. S hun i ng de k , M.M i r t o j i y e v ni ng
― G ap b o’ la k la r ida se m an t i k -
sintaksis nomutanosiblik nomli monografiyasida ham gap bo’laklari va ularning
‖
gap tarkibidagi qo’llanishi xususida atroflicha to’xtalib o’tilgan 7
.
Dunyo fani rivojlanish bosqichida davom etar ekan, fan sohasida yangi-
yangi ma’lumotlar ko’plab uchrab turadi va shu yangiliklar asosida darslarni
tashkil etamiz. Hozirda o’tiladigan darslar yangi pedagogik texnologiyalar asosida
olib borilmoqda. Bu, albatta, o’quvchiga yangi ma’lumotni tez va oson yetkazishi
5
Qodirov M., Ne’matov H., Abduraimova M., Sayfullayeva R. Ona tili.8-sinflar uchun darslik. – T.:Cho’lpon,
2010.
Абдураҳмонов Ғ. Қўшма гап синтаксиси асослари. – Т, 1960.
Абдураҳмонов Х. Ўзбек халқ оғзаки ижоди асарларининг синтактик хусусиятлари бўйича кузатишлар. –
Т,1971.
Iskandarova
Sh. ―Qilmoq‖ fe’lining maqollar dagi semantikasi. O’zbek tili va adabiyati jurnali. – T, 2007 , 4-son,
71-b.
Yusupova T. Gapning bosh bo’laklarini o’rganish jarayonida o’quvchilar nutqini o’stirishning lingvometodik
asoslari. Dissertatsiya. – T, 2005.
6
Och ilo va M. ―Kesim‖ terminining definisiyasi. O’zbek tili va adabiyoti jurnali. – T, 2003, 3-son, 36-b. Qurbonova
M., Shokirova H. Kesimlik shaklidagi shaxs-son aktanti va uning agens valentligiga munosabati. – T, 2008, 3-son,
36-b.
6

Ona tili dasturida belgilanganidek, o’quvchilar 6-, 7-sinflarda sintaksis
bo’limiga tegishli mavjud bilim va ko’nikmalarini faqatgina takrorlash
darslaridagina mustahkamlaydilar. Bu davrda ular ona tilining boshqa bo’limlari
(leksikologiya, morfemika, morfologiya kabi) haqida kengroq ma’lumot
o’zlashtiradilar, amaliy mashqlar bajaradilar. 8-, 9-sinflarda esa, asosan, sintaksis
bo’limini o’rganadilar. Umumiy o’rta ta’limda o’quvchilar gap bo’laklari tasnifiga
tegishli mukammal ma’lumotni 8-sinfda o’zlashtiradilar. 8- sinf Ona tili dasturida
1 0 2 d a rs s o a ti be lg il a n g a n bo’ l ib, sh u n d a n ― S od d a g a p s i n ta ks i s i ‖ b o’ li m i d a
g a p n i n g b o s h b
o’ la kl ar i ni o’ r g a n i s h u c h u n 2 0 s o a t r e j al a s ht ir ilg an b o’ l sa, ― ga p n i ng
ikkinchi darajali bo’laklari uchun alohida bo’limda berilgan mavzularni batafsil
‖
o’zlashtirish nazarda tutilgan. Bu dasturda quyidagicha ifodalangan:
Ikkinchi darajali bo’laklar (uyushiq, ajratilgan hamda gap bo’laklari bilan
aloqaga kirishmaydigan bo’laklar bilan birgalikda) (35 soat):
• Hol haqida umumiy ma’lumot;
• Payt holi va o’rin holi;
• Ravish holi va daraja-miqdor holi;
• Sabab holi va maqsad holi;
• Murakkab holli gaplar;
• To’ldiruvchi haqida umumiy ma’lumot;
• Vositasiz to’ldiruvchi;
• Vositali to’ldiruvchi;
• Aniqlovchi haqida umumiy ma’lumot;
• Sifatlovchi aniqlovchi;
• Qaratqichli aniqlovchi;
• Izohlovchi;
• Gap bo’laklari tartibi;
• Gap urg’usi;
22

sababi butunni bo’laklarga ajratish tamoyilining ko’pchilikka ma’qul kеlmaganligi,
bo’lish tamoyilining buzilganligidir.
2. Gap bo’laklari sintaksisi sohasida gapni bo’laklarga ajratish va ularning
darajalanishida ham bahslar mavjud. Sintaktik birlik hisoblangan gapning shakliy
tuzilish jihatdan uning zidiyatini hisobga olgan holda quyidagi sintaktik shakllarga
bo’lib o’rganib kеlmoqdalar: 15
1) si n ta kt ik a l o q a ga k i r i s h a d i g a n s i nt a k t i k s h a k l lar. B u n i ― gap b o’ l a k lar i ‖ ata m a s i
bilan ataydilar. Bular ega, kesim, to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol sanaladi.
2) sintaktik aloqaga kirishmaydigan sintaktik shakllar. Buni ayrim tilshunoslar
ikki cho’qqili nazariyaga asoslangan holda gap tarkibida ikki cho’qqi – ega va
kesim bosh bo’laklar, bosh bo’laklarga tobe bog’lanib, ularning ma’nosini izohlab
kelgan bo’laklarni ikkinchi darajali bo’laklar, har ikki guruhga kirmaydigan
s i n t a k t i k b i r l i k – u n d al m a, kiri s h, k i r it m alar n i b
o’ lsa ― uc h i n c hi d ara j a li b o’ l a k l a r ‖ 16
nomi bilan yuritadilar.
3. Bosh bo’laklarga qaysi tamoyil asosida qanday bo’laklarning kiritilishi
ham muammoli. Attributiv mantiqqa asoslangan tilshunoslikning gapning ikki
cho’qqilik tamoyiliga amal qilgan, bosh bo’laklarni ikkiga bo’lgan holda ular
orasida egaga mavqe beriladi. Gapning sodda va qo’shmaligini aniqlashda egaga
ta y a n i la d i . 1 7
T il s h un os R.Sa y f u lla y e v a ta ’ ki dl a g a n id e k,
― bo s h b o’ la k l la r ga bu n d ay
yondashish mantiqiy subyekt predikat munosabatini grammatik ega-kesim
munosabati bilan qorishtirib yuborishga olib keladi
‖ 18
. Munosabat mantig’iga
tayanib, tillarning grammatik xususiyatlarini e’tiborga olgan tilshunoslar faqat
kеsimni eng muhim, konstruktiv bo’lak – bosh bo’lak hisoblaydilar.
4. Gap bo’laklarini ikki guruhga-bosh va ikkinchi darajali bo’laklarga ajratib
o’rgangan tilshunoslar ham ikkinchi darajali bo’lak – to’ldiruvchi, aniqlovchi,
15
Ўринбоев Б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Самарқанд, 2006. 57-60-б.
16
Sayfullayev R. Hozirgi o’zbek tilida gap bo’laklarining semantikasi va grammatikasi- T., 2000.
17
Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т.: Ў итувчи,
ᴋ 1987. 23-б.
18
Sayfullayeva R. Hozirgi o’zbek tilida qo’shma gaplarning formal-funksional talqini: monografiya. – T.: Fan,
9

gapdagi fikr qarashli bo’lgan – fikr o’zi haqida borayotgan, belgisi kesim
to m on i d a n a ni ql a n a d ig a n p re d m et n i a n g l at a di,‖ ― fikr ni ng ki m ga y oki ni m a g a
qarashli ekanini ko’rsatadi
‖ 26
. Sistеm–struktur ta’limoti bo’yicha sodda gapning
eng kichik qurilish qolipi (WPm) dir, ya’ni gapning markazi kеsimdir. U ega
haqidagi hukmni bildirib, predikativlikni ifodalovchi gapni uyushtiruvchi va
shakllantiruvchi markaziy bo’lakdir 27
. Ega kesim ifodalagan belgi, harakat-
holatning egasi sifatida kesimdan keyingi bo’lak sanaladi 28
.
Hozirgi kunda sanab o’tilishi mumkin bo’lgan ilmiy va o’quv uslubiy
darsliklar hamda majmualarda o’zbek tili grammatikasi substansial(formal, ya’ni
struktural) sintaksisning nazariy asoslariga asoslanib yaratilmoqda. Bunda lison va
nutq differantatsiyasiga asoslanuvchi tahlil usuliga tayaniladi. Xususan, akademik
l i t s e y lar uc hu n n a shr qi li n g an
― H ozir g i o’ z b e k a d a b iy tili ‖ da r s l i g i bu nga y or qi n
misol bo’la oladi.
Gapning bosh bo’laklari xususida bo’lganidek, gapning ikkinchi darajali
bo’laklari xususida ham xilma- xil qarashlar mavjud.
Gapdagi ikki sostavning hokim elementlaridan boshqa elementlari ikkinchi
darajali bo’laklardir 29
. Ular tobe vaziyatda kelib, hokim qism talab etgan sintaktik
vaziyatda kelib, unga nisbatan hokim qismni aniqlab, to’ldirib, izohlab keladi.
Tilshunoslarning bir qismi ularni tasnif qilishda ularni hokim bo’lakka bog’lanish
usuliga tayanadilar, ya’ni:

boshqaruvli bo’lak,

moslashuvli bo’lak,
 bitishuvli bo’lak kabi uch turga ajratadi F.I.Buslayev 30
.
Boshqa guruh tilshunoslar esa ushbu tasnifda ularning moddiy asosi bo’lgan
so’z turkumlari va ularning shakllariga asoslanadilar. Ot, fe’l, ravishni bir-biriga
26
Абдураҳмонов Х., Рафиев А., Шодмонқулова Д. Ўзбек тилининг амалий грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи,
1992. 215-б.
27
Mahmudov N., Nurmonov A. O’zbek tilining nazariy grammatikasi. – T.: O’qituvchi,1995.
28
Nurmonov A., Mahmudov N., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Akademik litsey 3-kurs
talabalari uchun darslik. – T.: Ilmi ziyo, 2015. 430-b.
29
Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т.: Ў итувчи,
ᴋ 1987. 80-б. .
12

ta’biri bilan aytganda, ikki sostavli gaplardagi har bir sostavning grammatik
hokim so’zlari –bo’laklari birlikda gapning bosh bo’laklarining tashkil qiladi. Bu
bo’laklar – so’zlar ega bilan kesimdir 19
. Gapda eganing umumiy belgisini bildirgan
bo’lak kesim deyiladi. 20
Demak, gap bo’laklari gapda egallaganligi mavqeiga qarab
ikki turga ajratiladi. Bosh bo’laklardan biri bu - kesimdir. 8-sinf Ona tili darsligida
kesimga quyidagicha ta’rif beriladi: Kesim gapning markazi bo’lib, tasdiq -inkor,
zamon, mayl, shaxs-son ma’nolarini ifodalab keladi, hukmni ifodalaydi va gapning
boshqa bo’laklarining o’z atrofida birlashtiradi. Kesim nima qildi? nima qilyapti?
nima qiladi? (ba'zan nechanchi? qanday?) so’roqlariga javob bo’ladi 21
. Gapning
yuzaga keltirish, fikrni ifodalash jihatidan kesimning gapdagi ahamiyatini juda
katta. U hukmni ifodalaydi, gapning asosiy belgilarini ko’rsatadi. Gapda ega ham,
ikkinchi darajali ham bevosita yoki bilvosita kesim bog’lanadi. A . N u r m on o v
f i k r i c h a , ― g a p n in g g a p b o’ l i b s ha kl l a n i s hi da m uhim b o’ lg a n, u n in g mazmuniy va
grammatik markazi hisoblanuvchi bo’lak
‖ 22
tarzida ta’riflanadi.
Gapda kesim singari bosh bo’laklardan biri bu – egadir. Attributiv mantiq
v a k i l l ari e g a ga q u y i d a g i c h a ta ’ rif b er a d i l a r:
― G a p d a gi f i k r qa r a s hl i b o’ lg a n, i k k i
sostavli gapning mutloq hokim bo’lagi hisoblangan bosh bo’lak ega deb ataladi
‖ 23
.
U gapdagi fikrni, hukmni o’ziga qaratuvchi predmetning nomidir. Bu predmet
harakatni bajaruvchi yoki qabul qiluvchi shaxsdir. Yoki kesim bilan ifodalangan
holat yo belgining egasidir 24
. Maktab darsliklari orasida, asosan, sintaksis sohasida
bahs yuritgan 8-sinf ona tili darsligida egaga quyidagicha tavsif beriladi: gapda
kesim bilan bog’lanib, shu kesimdagi qo’shimcha ifodalagan shaxs-sonni
bildiruvchi va kim? nima? qayer? so’roqlariga javob bo’ladigan bosh bo’lak ega
d e b a t al a d i. Od am (k im ?) k
o’ p , i s h ( n i ma? ) k a m . At r o f ( q a ye r ?) ji m j i t. 2 5
― E ga sh u
19
Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т.: Ўᴋитувчи, 1965. 74-б.
20
Абдураҳмонов Х., Рафиев А., Шодмонқулова Д. Ўзбек тилининг амалий грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи,
1992. 215- б.
21
Qodirov M., Ne’matov H., Abduraimova M., Sayfullayeva R. Ona tili. 8-sinflar uchun darslik. – T, 2014. 57-b.
22
Nurmonov A., Mahmudov N., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Akademik litsey 3-kurs
talabalari uchun darslik. T.: Ilmi ziyo, 2015. 430-b.
23
Абдураҳмонов Х., Рафиев А., Шодмонқулова Д. Ўзбек тилининг амалий грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи,
1992. 214-б.
24
Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т.: Ў итувчи,
ᴋ 1987. 84-б.
11

konstruktiv bo’lagi hisoblamagani holda to’ldiruvchi va hollarning ham gapdagi
vazifasini farqlashni, gapda birdan ortiq predikat ishtirok etganda munosabatga
kirishgan to’ldiruvchi va hol bilan ikkinchi darajali predikat bilan munosabatga
kirishgan to’ldiruvchi va hol o’rtasida gapning sintaktik tuzilishidagi vaziyati
bo’yicha katta farq mavjudligini ta’kidlaydi 38
, ular bo’lakning bo’lagi sifatida
e’tirof etiladi.
 Gap bo’laklarini ajratishda sintaktik aloqa turi asos bo’ladi:
-predikativ – ega-kesim munosabati,
-attributiv – aniqlovchi-aniqlanmish munosabati,-kompletiv – to’ldiruvchi-to’ldirilmish,
-relyativ – hol-hollanmish.
 Gap bo’laklarini hosil qilishda grammatik vositalarga tayaniladi: kelishiklar,
ko’makchilar, ohang kabi,
 Gap bo’laklarining turi bir-biriga nisbat berib tayinlanadi. Chunonchi ega
kesimga, kesim egaga nisbatan, to’ldiruvchi to’ldirilmishga, hol hollanmishga,
aniqlovchi aniqlanmishga nisbatan belgilanadi. Nisbat beriluvchi element
bo’lmas ekan, u yoki bu bo’lak haqida ham gapirish mumkin emas 39
.
 Gap bo’laklarining aniqlashda, asosan, ularning so’z turkumligi nisbiy me’zon
qilib olingan. Ega, asosan, ot bilan, kesim fe’l bilan, hol ravish bilan
kabi.Lekin ba’zan so’z turkumlari o’ziga xos bo’lmagan funksiyada ham
qo’llanilishi mumkin.
38
Mahmudov N. Funksional va nofunksional to’ldiruvchilar haqida // O’zbek tili va adabiyoti, 2002.
39
O’zbek tili grammatikasi. II tom, sintaksis. – T.: Fan, 1976.
15

•To’liq va to’liqsiz gaplar;
• Gapning uyushiq bo’laklari haqida ma’lumot;
23

qarama-qarshi qo’ygan A.A.Potebnya fikriga ko’ra, ot o’ziga qarama-qarshi
qo’yilgan ikki shaklga – bosh va vosita kelishiklariga, fe’l ikki shaklga – shaxsli va
shaxssiz shakllarga egadir. Ular gap bo’laklari uchun moddiy asos bo’lib xizmat
qilad. Ravishdan ifodalangan bo’lak – hol, bosh kelishikdagi otdan ifodalangan
bo’lak– ega, vosita kelishigidagi otdan ifodalangan bo’lak – to’ldiruvchi, fe’lning
shaxsli shaklidan kesim ifodalansa, shaxssiz shaklida ikkinchi darajali tobe qism
sanaladi.
Ikkinchi darajali bo’laklar bosh bo’laklar bilan (boshqa ikkinchi darajali
bo’laklar bilan ham)bog’lanishi va gapdagi vazifasiga ko’ra uch turga bo’linadi:
aniqlovchi, to’ldiruvchi, hol 31
.
Gapning biror bo’lagiga(ko’pincha kesimga) boshqaruv yo’li bilan bog’lanib,
uni to’ldirib kelgan, kimni? nimani? so’roqlariga javob bo’luvchi ikkinchi darajali
bo’lak to’ldiruvchi deyiladi 32
. R.Sayfullayeva esa to’ldiruvchiga quyidagicha ta’rif
beradi: so’z kengaytiruvchisi gapning konstruktiv bo’laklari sirasiga kirmaydi,
balki gapdagi so’zlarning lug’aviy ma’nosini muayyyanlashtiruvchi vosita
sanaladi. To’ldiruvchi ham nuyqiy gap qurilishida so’z kengaytiruvchi sifatida
ishtirok etadi va fe’l bilan ifodalangan har qanday bo’lak yoki bo’lak qismining
ma’noviy valentligini to’ldiradi 33
.
Hol ega kabi gap kesimidagi kesimlik shakllari – (P
m )ning ma’noviy
xususiyatini muayyanlashtiruvchi, oydinlashtiruvchi bo’lak, ya’ni gap
kengaytiruvchisi sanaladi 34
. Hol kesimga bog’lanib, undan anglashilgan ish-
harakatning o’rnini, paytini, holatini, bajarilish sababini, maqsadini bildiradi
hamda shunday ma’no turlariga ega. Uning ma’no turi qanday qilib? qay tarzda?
qanday? qayer(-ga,-dan)da? qachon? nega? nima uchun? qancha? kabi
so’roqlardan biriga javob bo’lishi bilan belgilanadi.
31
Абдураҳмонов Х., Рафиев А., Шодмонқулова Д. Ўзбек тилининг амалий грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи,
1992. 218-б.
32
Абдураҳмонов Х., Рафиев А., Шодмонқулова Д. Ўзбек тилининг амалий грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи,
1992. 220-б.
33
Sayfullayeva R. va b. Hozirgi o’zbek adabiy tili. – T., 2009. 368-b.
13

Talabaning kurs ishini rasmiylashtirishi va ochiq himoya qilishi. Himoya vaqtida
talabaning mavzuni ilmiy nutq malakasi asosida izchil yorita berish mahorati,
uning axborot texnologiyalaridan to’g’ri va samarali foydalanganlik
darajasi_________________________________________________
_________________________________________________________________
_____________________________________________
Ilmiy rahbar _____________________________
Kafеdra mudiri PhD B.R.Tojiboyev
28

Kurs ishi T oshkent amaliy fanlar universiteti O’zbek tili va adabiyoti
kafedrasida bajarilgan.
Ilmiy rahbar: ___________________
Himoya 2023-yil _______ oyining ____ kuni soat_____ da T oshkent amaliy
fanlar universiteti O’zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari himoyasi
yig’ilishida o’tkaziladi.
Manzil: Toshkent shahri Chilonzor tumani Gavhar ko’chasi 1-uy
Kurs ishi 2023-yil ________oyining ___ kunida kafedraga topshirildi.
Kurs ishi bilan T oshkent amaliy fanlar universiteti O’zbek tili va adabiyoti
kafedrasida tanishish mumkin.
Manzil: Toshkent shahri Chilonzor tumani Gavhar ko’chasi 1-uy
Yig’ilish kotibi:__________________
2

Gap bo'laklarining o'qitishda pedagog ahamiyati

Купить