Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	49.5KB
Покупки	3
Дата загрузки	18 Август 2024
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Gapning uyushiq bo'laklari. Uyushishning ifoda vositalari. sanash ohangi va teng bog'lovchilar

O'par edim vatan tuprog'in. (H.O.)
Shaxsi aniq gapning kesimi quyidagicha ifodalanadi:
1. Aniqlik maylidagi fe'l bilan:
Seni bir ko'ray deb keldim,
Mehringga to'yay deb keldim (Qo'shiq.)
2. Buyruq mayli shaklidagi fe'l bilan: Bo'lsang yigit, bo'lsang hamki
chol, Qo'lingga qurol ol! (H.O.)
3. Shart -istak maylidagi fe'l bilan: Ayb emasdir sevilsam, sevsam, Ayb
emasdir seni yor desam.
Shu berilgan topshiriqlarni o' z vaqtida tugataylik!
Ko'p hollarda shevalarda ham shaxsi aniq gaplar ishlatiladi. Masalan:
Do'stingdan top! Ishonmagin do'stingga, somon tiqar po'stingga. (Maqol.)
Bir hangomalashaylik. Shaxsi aniq gaplar badiiy adabiyotda, ayniqsa diologik
shaklida nutqda ko'p ishlatiladi.
Shaxsi noaniq gap. Kesimi fe'l bilan ifodalanib, harakatni bajaruvchi shaxsni
aniq ko'rsatib turmaydigan bir bosh bo'lakli gap shaxsi noaniq gap deyiladi. Shaxsi
noaniq gapning kesimi III shaxsga qaratilgan bo'lsa ham bajaruvchi shaxs
noma'lum bo'ladi. Masalan: Umr daftarini bezashdi. Yoshlik xotirasini yozilmagan
oq varaq deydilar. (Sh.)
1. III shaxsning ko'plik shaklidagi fe'l bilan: Mendan senga xabar bersalar.
(K.S.) Shunday chiroyli, mard yigitni buncha qiynaydilar. (O.)
2. Birgalik nisbatdagi fe'l bilan: Ulami hozir olib ketishdi.
Siznirektoratga chaqirishdi.
3. III shaxsning birlik shaklidagi fe'l bilan: Hech bo'lmasa, alikolsa-chi?
(U.) Bunday gaplar nisbatan kam uchraydi, ilmiyadabiyotlarda esa qo'llanmaydi.
Shaxsi umumlashgan gap. Kesimi fe'l bilan ifodalanib, mazmuni umumga
qaratilgan bir bosh bo'lakli gaplar shaxsi umumlashgan gap deyiladi. Shaxsi
umumlashgan gaplarning kesimi buyruq maylining II shaxs shakli bilan ifoda
qilinadi.
Xalq maqollari, asosan, shaxsi umumlashgan gaplarga teng bo'ladi. Masalan:
11

Xulosa
Xulosa qiladigan bo’lsak, o’quvchilarning savodxonligini oshirish ularning
bilim ko’lamini chuqurlashtirishimizda asosiy omil bo’ladi. Yana shuni alohida
ta'kidlash lozimki, boshlang’ich sinf o’quvchilariga uyushiq bo’lakli gaplarni
o’rgatish orqali ularning og’zaki va yozma nutqi shakllantiriladi. O’qituvchi har bir
darsga tayyorlanish jarayonida Uyushiq bo’lakli gaplarni o’quvchilarga
o’rgatishning eng qulay usullarini va darsning qaysi o’rnida tushuntirishni bеlgilab
oladi.
O’quvchilarning o’zbеk tilining sintaktik qurilishida uyushiq bolakli gaplarni
o’rganish masalasi atroflicha ishlanishni talab qiluvchi, nazariy va amaliy qimmati
katta bo’lgan dolzarb masalalaridandir.
Maxsus mashqlar yordamida mavzuni o’tish yyushiq bo’lakli gaplarni
o’rganishda katta yordam bеradi. Natijada o’quvchilarning so’z boyligi oshadi,
nutqi ravonlashadi. Xulosa qilib aytganda, Uyushiq bo’lakli gaplarni o’quvchilarga
o’rgatish o’quvchilarning o’z fikrini aniq, mantiqli va ifodali bayon etishga
yordam bеradi. Uyushiq bo’laklar umumlashtiruvchi so’zlar bilan ham qo’llanadi.
Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklarni jamlab ko’rsatib, uyushiq bo’laklar
bilan bir xil vazifani bajarib, bir xil so’roqda javob bo’ladi. Ko’pincha belgilash,
bo’lishsizlik olmoshlari va jamlikni bildiradigan otlar umumlashtiruvchi so’z
bo’lib keladi.
Umumlashtiruvchi so’zlar uyushiq bo’laklardan oldin yoki keyin keladi.
Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan oldin kelganda, u izohlashni talab
qiladi, ya’ni umumlashtiruvchi so’zni uyushiq bo’laklar orqali izohlash lozim
bo’ladi. Shuning uchun uyushiq bo’laklardan oldin kelgan umumlashtiruvchi so’z
izohlash, ta’kidlash ohangi bilan aytiladi: umumlashtiruvchi so’zda tovush
ko’tariladi, keyin pauza qilinib, uyushiq bo’laklar pasayuvchi ohang bilan
aytiladi. Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan keyin kelganda, u uyushiq
bo’laklarni jamlab, umumlashtirib ifodalashga xizmat qiladi. Bunda
umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan ajratilib, pasayuvchi tovush bilan
aytiladi.
25

so'zlarning har biriga qo'shilib keladi. Masalan: Tog' etaklaridan nafis gullarning,
xushbo'y giyohlarning hidlar an-qiydi. (O.) Xalqi uchun vatani uchun o'z jonini
ayamadi bizning mard o'g'lonlar. (Teleeshittiruvdan.)
Uyushiq bo'laklarda qo'shimchalar emas, balki so'zlar ham umumlashib, ular
har bir ujTishuvchi so'z bilan takrorlanmay, uvushiq bo'lak oxirida keladi. Dalada
kim unumli, kim ko'p, kim tez ishlash uchun musobaqa qilishdi.
Uyushiqning ifoda vositalari
Uyshiq bo'laklarda gap bo'laklarining uyushib kelishi ikki xil yo'l bilan
amalga oshadi. 1) ohang. 2) teng bog'lovchilar.
Ohang yordamida uyushiq bo'laklar sanash ohangi orqali birikadi va yozuvda
vergul bilan ajratiladi: Oqarar. bo'zarar, lovullar yuzlar, falak zamin bo'lar, osmon.
(U.A.)
Teng bog'lovchilar. Gap bo'laklarining uyushib kelishida bog'lovchilarning
o'rni katta. Bular quyidagicha:
1) va, hamda bog'lovchilari orqali: Bulbullarning va sa'valarning sayrashi
bizga zavq beradi. Ko'p o'tmasdan sergo'sht hamda mazali shavla tortildi. (O.)
2) Zidlovchi bog'lovchilar orqali: Ketma-ket chaqaloqningyo'g'on, lekin
bo'g'iq inga-ingasi eshitildi. (S.Z.)
3) Ayiruvchi va takrorlanuvchi bog'lovchilar orqali: Bektemirdam
to'xtab, dam xayol surib turgan generalga duchkeldi. (0.) Uo'z o'tmishini goh
quvonch, goh g'amgin esladi.
Dillarga orom bag'ishlovchi kuylar goh qizlarning so'lim ovozlariga, goh
shaydo bulbullarning gullar o'yiniga mast sayrashlariga, goh qirlar bag'rida
cho'ponlaming naylaridan taralgan dilbar ohanglariga jo'r bo'lar edi. (Sh. R.)
Uyushiq bo'laklar bog'lovchilar orqali birikkanda ular orasiga vergul
qo'yiladi.
5

1.2. Uyushiq bo'laklarda umumlashtiruvchi so'zning qo'llanilishi
Sanalayotgan bo'laklar ma’nosini jamlab ifodalagan so'z umumlashtiruvchi
so'z deyiladi. Umumlashtiruvchi so'z umumlashtiruvchi ma’noli so'zlar (olmoshlar,
otlar, fe'llar va hokazo), so'z birikmasi, kengaygan birikmalar bilan ifodalanishi
mum kin. Uyushiq bo'laklar umumlashtiruvchi so'zning ma’nosini izohlab, aniqlab
kejadi. Uyushgan bo'laklar, narsa va hodisalami, belgi-xususiyatlarni alohida-
alohida ifoda- lasa, umumlashtiruvchi so'z ularning hammasini jamlagan holda
ifodalaydi. Demak, uyushgan bo'laklar bilam umumlashtiruvchi so'z o'rtasida
xususiylik-umumiylik, jins-tur munosabati mavjud bo'ladi. Uyushgan bo'laklar
xususiylikni, jinsni; umumlashtiruvchi so'z esa umumiyllkni, turni bildiradi.
Uyushgan bo'laklar qaysi grammatik shaklda bo'lsa va qanday so'roqqa javob
bo'lsa, umumlashtiruvchi so'z ham ko'pincha ana shunday shaklda bo'ladi va
shunday so'roqqa javob bo'ladi.
Uyushgan bo'laklar qaysi bo'lak bilan tobe munosabatda bo'lsa,
umumlashtiruvchi so'z ham shu bo'lak bilan tobe aloqada bo'ladi.
Ayrim gapiarda grammatik qo'shimchalar uyushiq bo'laklarga emas, umum -
lashtiruvchi so'zga qo'shiladi. Bunda uyushiq bo'laklarning sintaktik vazifasi
umum lashtiruvchi so'zning sintaktik vazifasiga qarab belgilanadi. Masalan,
Dasturxpn- ga husaynl, charos, asadi~ hammasidan qo'ydik. Bu gapda -dan
kelishik qo'shimchasi uyushiq bo'laklarga qo'shilmagan, ulaming uyushiq
to'ldiruvchi ekanligi umumlashtiruvchi bo'lakning grammatik shakliga qarab
aniqlandi.
Umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklardan oldin ham, keyin ham kelishi
mumkin.
Umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklardan oldin kelsa, umumlashtiruvchi
so'z bilan uyushiq bo'laklar o'rtasiga ikki nuqta (:) qo'yiladi. Masalan: Bog'imizda
mevalar: olma, o'rik, shaftolilar bor. Umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklardan
keyin kelsa, umumlashtiruvchi so'z bilan uyushiq bo'laklar o'rtasiga tire (-)
qo'yiladi. Masalan: Ku- tubxonamizda Abdulla Oripov, Erkin Vohidov - barcha
taniqli shoirlarning asarlari bor. Misollar:
13

TARTIBINI O’ZGARTIRISH ORQALI GAP BO'LAKLARINI AJRATISH
Sifatlovchi-aniqlovchi, odatda, aniqlanmishdan oldin keladi. Ba'zan
tinglovchlning diqqati sifatlovchiga tortilganda so'zlovchi uning odatdagi tartibini
o'zgartirib, sifatlanmishdan keyin keltiradi. Natijada sifatlovchi gapning boshqa
bo'laklaridan boshqacha ohang*bilan ajralib qoladi. Sifatlovchining ma’nosi
odatdagi tartib bo'yicha qo'llangan sifatlovchiga nisbatan bo'rttiriladi, alohida
ta’kidlanadi. Gapdagi eng ahamiyatii, yangi axborot tashuvchi qismga aylanadi.
Esda saqlang. Tartibi o'zgartirilgan, lekin sifatlovchilik xususiyatini saqlab
qolgan sifatiovchi-aniqlovchilar ajratilgan bo'lakka aylanadi.
Masalan: Bu o'zbek yigiti - tanti, mehribon.
Solishtiring: Rangi o'chgan, Umri kechgan kuz guli, Bir yo'li pastroq egil
(Abdulhamid Cho'lpon). Kuz guli - Rangi o'chgan, Umri kechgan.
Juda muhim. Ajratilgan sifatiovchi-aniqlovchilar yozuvda boshqa
bo'laklardan doimo vergul bilan, agar sifatlovchi-aniqlovchilarning o'zi uyushgan
bo'lib, ichida vergul bilan ajratilgan bo'lsa, ajratilgan bo'lak boshqa bo'laklardan
tire bilan ajratiladi.
Juda muhim. Ajratilgan sifatlovshi aniqlovchi, ajratilgan ravish holi,
ajratilgan izohlovchilar tartibni o'zgartirish orqali hosil qilinadi. Masalan, Sizga
xushbo'v. muattar gullar keltirdim (oddiy sifatlovchi-aniqlovchi) - Sizga gul
keltirdim
xushbo'v. muattar (ajratilgan sifatlovchi-aniqlovchi). Qo'llar tez. mo'iizakor
/sAi/ar(oddiy ravish holi) - Qo'llar ishlar- tez. mo'iizakorlajratilgan ravish holi).
Xonaga fizika o'aituvchisi Hasan aka kirib keldi (oddiy izohlovchi) -Xonaga Hasan
aka, fizika o'aituvchisi. kirib keldi (ajratilgan izohlovchi).
17

Yaxshi xulolar: diyonat, qanoat, shijoat, vijdon, Vatanni suymak va boshqalar
in- sonni ulug'laydi.
G'azab, jaholat, adovat, g'iybat, tama, zulm - vomon xulalar kishini tubanlik
qa'riga tashlaydi.
Quyosh, havo, suv - hammasi bizning eng qadrli do'stimiz.
Bittanaiz: yo Shahobiddin yoki siz so'zga chiqasiz.
Yig'ilishda hech kim: na Sa'dulla, na Akbarali bu haqda gapirmadilar.
So'zlashdan oldin yiq'ilaanlaraa: minbardagilarga, pastda o'tirganlarga, eshik
va devor oldida turganlarga bir-bir qaradi.
Ba'zan uyushiq bo'lakli gapiarda kiritma ham ishtirok etadi.
Agar umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklardan keyin kelsa va undan oldin
kiritma qatnashsa, kiritmadan oldin tire, kiritmadan keyin vergul qo'yiladi.
Masalan: Oppoq soqoli bilan farzandlarini ham, nevaralarini ham, qo'shni o'g'il-
qizlami ham, ko'cha-ko'ydagi begona bolalami ham - xuilas, barchani sizlab
gapirardi. Bu gap da xuilas kiritma, barcha ni umumlashtiruvchi so'z bo'lib,
xullasAan oldin tire, keyin vergul qo'yiladi.
Agar umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklardan oldin kelsa va undan keyin
kirit ma qatnashsa, kiritmadan oldin vergul, keyin ikki nuqta ishlatiladi. Masalan:
Mam- lakatimizdagi ko'plab pedaaogika institutlari. masalan: Farg'ona, Namangan
va Guliston institutlari - universitetlarga aylantirildi. Bu gapda pedagogika
institutlari umumlashtiruvchi so'z, masalan kiritma bo'lib, masalandan oldin vergul,
keyin ikki nuqta qo'yiladi.
Uyushiq bo'laklar yozuvda vergul bilan ajratiladi. Agar uyushiq bo'laklar
guruh-gu- ruh bo'lib kelsa, guruhlar bir-biridan nuqtali vergul bilan ajratiladi.
Masalan: Ularda o'nlab xildagi gullar: nasrin, nastarin, nargis, nilufar, savsan,
rayhon, xino, zanboq guli, lola, sadbarg, ra’no, hazorg'uncha, zag'far, sumanpar;
yoqimli hidi va go'zal ko'rinishi bilan gulni eslatuvchi giyohlar: sunbui, ishqi
pechan; manzarali daraxtlar: sarv, ar-ar, arg'uvon, shamshod kabilar haqida
ma’lumot beradi.
Ovga kirishadigan sohibchangal qushlardan: qarchig'ay, miqqiy, qirg'iy;
14

I-bob. Uyushiqning ifoda vositalari
1.1. Uyushiq bo'laklarda umumlashtiruvchi birliklar
Uyushiq bo'lakli gaplarda umumiashtiruvchi so'z ham ishlatiladi.
Umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklardan oldin yoki keyin kelishi mumkin.
Umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklar uchun berilgan so'roqqa javob beradi va
umumlashtiruvchi so'zdan keyin ikki nuqta qo'yiladi: Daraxtdagi barcha qushlar:
sa'va, bulbul, mayna va boshqalar unga jo'r bo'ldi (H. F.) Umumlashtiruvchi birlik
uyushiqlardan keyin kelganda, undan oldin tire qo'yiladi. Samarqandlik.
bog'dodlik. misrlik, hindistonlik va xitoylik - hamma sayohatchilarga bu shahar
manzur bo'ldi. (0.)
Gapning ajratilgan bo'laklari
O'zlari aloqador bo'Igan so'zlarning ma'nosini izohlab, bo'rttinb, aniqlashtirib
keladigan va boshqa bo'laklardan maxsus to'xtam bilan ajratilib, logik urg'u
oladigan bo'laklar gapning ajratilgan bo'laklari deyiladi. Masalan: Ariqning
bo’yida qalin-qalin mirzateraklarning soyasida, chiroyli taxta karavot turardi. (Sh.
R.)
Ajratilgan bo'laklar, qaysi gap bo'lagiga oid ekanligiga ko'ra ajratilgan
aniqlovchi, ajratilgan to'ldiruvchi, ajratilgan hol kabi turlarga bo'linadi.
Ajratilgan aniqlovchilar. Ajratilgan aniqlovchilar uch xil: ajratilgan
sifatlovchi, ajratilgan qaratuvchi, ajratilgan izohlovchilarga bo'linadi.
Ajratilgan sifatlovchilar sifatlanmishdan keyin kelib uning belgisini
bo'rttirish. Alohida ta'kidlash uchun xizmatqiladi. Masalan: Seryoja—oddiy,
navqiron, mard yigit—o'rtoqlari uchun jonini fido qild'i. (Sh. R.)
Bu misolda oddiy, navqiron, mard yigit sifatlovchilari (Seryojaning)
belgilarini bo'rttirib ko'rsatish uchun sifatlanmishdan keyin keltirilgan.
Ayrim hollarda yakka kelgan sifatlovchilar ham ajratilishi mumkin. Masalan:
Shohista, beparvo taxta karavotning ustida nirna bilandir shug'ullanardi.
Ajratilgan qaratuvchilar o'zidan oldin kelgan qaratuvchining ma'nosini
izolilash uchun xizmat qiladi. Masalan: Sizning, universitet talabalarining, ko'rik
tanlovda qo'lga kiritgan g'alabalaringiz hammamizni xursand qildi. (Gazetadan.)
6

4-sinfda o’quvchilar otlarning egalik qo’shimchalari bilan qo’llanishi, kelishik
qo’shimchalari bilan turlanishi va asosiy so’roqlariga qarab ularning birbiridan
farqlanishi, kelishik qo’shimchalarining yozilishini; sifat yuzasidan o’rganilganlar
takrorlanib, qip-qizil, yum- yumaloq kabi sifatlarning yozilishini; son, uning
ma’nosi, sanoq va tartib sonlar, ularning so’roqlari, tartib sonlarning yozilishini;
kishilik olmoshlari, ularning uch shaxsda, birlik va ko’plik sonda qo’llanishini,
kelishiklar bilan turlanishini o’rganadilar. Bu sinfda o’quvchilarga fel zamonlari:
fe’llarning tuslanishi (shaxs-son qo’shimchalari bilan o’zgarishi) haqida tushuncha
beriladi, uch zamonda: o’tgan, hozirgi, kelasi zamonda qo’llanishi, o’tgan zamon
qo’shimchasi (-di) ning aytilishi va yozilishi o’rgatiladi. Dasturning “Gap” bo’limi
materiallarini o’rganishga bolalarni tayyorlash maqsadida ular nutqida ko’proq
ishlatiladigan bog’lovchilar bilan amaliy tanishtiriladi.
So’zning tarkibi va so’z turkumlarini o’rganish jarayonida turli so’z
turkumlariga oid so’zlarning xilma-xil ma’nolarda qo’llanilishi, so’zni gapda, so’z
birikmasida to’g’ri, o’rinli, aniq ishlatishni bilib olishga yordam beradigan leksik
mashqlar, shuningdek, o’quv yili davomida o’rganiladigan imlosi qiyin so’zlarning
yozilishini bilib olishga ko’maklashadigan lug’aviy-imloviy mashqlar o’tkaziladi.
O’quvchilar darslikda berilgan lug’atdan, boshlang’ich sinflar uchun nashr
etilgan imlo lug’atidan foydalanishga o’rgatiladi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilariga gap haqida: gapning ifoda maqsadiga ko’ra
turlari (darak, so’roq, buyruq gap) haqida, his-hayajon bilan aytilgan gaplar;
gapning mazmuniga ko’ra oxiriga nuqta, so’roq va undov belgisining qo’yilishi
haqida; gap bo’laklari, gapda so’zlarning bog’lanishi haqida, gaplar so’z
birikmalariga ajratilishi haqida dastlabki ma’lumotlar to’rt o’quv yili davomida
izchillik bilan berib boriladi. Birinchi sinfda o’quvchilar nutqdan gapni ajratib
olishga, gapni alohida so’zdan farqlashga, gapni o’qiganda ohangiga rioya
qilishga, ma’lum tayyorgarlikdan so’ng, gapning birinchi so’zini bosh harf bilan
boshlab yozishga va oxiriga nuqta qo’yishga o’rganadilar. Ikkinchi sinfda esa
oldingi sinfda berilgan bilimlar yangi til materiallari asosida mustahkamlanadi,
o’quvchilar gapning oxirida nuqtadan tashqari so’roq belgisi va undov belgisining
20

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005
2. M.Mirzayev, C.Usmonov, I.Rasulov. O’zbek tili. T.,1978
3. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981.
4. B.Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007
5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995.
6. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996
7. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001
8. S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2001
9. S.Rahimov, B.Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003.
10. www.ziyonet.uz
26

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
SIRTQI TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Sirtqi bo’lim boshlig’i
________ N.Chiniqulov
‘____’ ____________
MAVZU: “Hozirgi o’zbek adabiy tili “ fanidan “Gapning uyushiq
bo'laklari. Uyushishning ifoda vositalari. sanash
ohangi va teng bog'lovchilar. Uyushiq bo'lakli
gaplarda umumiy va umumlashtiruvchi
birliklarning qo'llanilishi.” mavzusida yozgan
KURS ISHI
Talaba: 309 -guruh talabasi
______________________
O’zbek tili va adabiyoti
kafedrasi o’qituvchisi
_________ N. Tashmatova
Himoyaga tavsiya etildi.
O’zbek adabiyoti kafedrasi
mudiri, f.f.d, prof. R.Abdullayeva ___________
TOSHKENT – 2024
1

Talabaning F.I.SH. ______________________________________
Sirtqi ta’lim yo’nalishi 3- kurs 309 - guruh
Fan nomi: Hozirgi o’zbek adabiy tili
Kurs ishi mavzusi: - Gapning uyushiq bo'laklari. Uyushishning ifoda vositalari.
sanash ohangi va teng bog'lovchilar. Uyushiq bo'lakli gaplarda umumiy va
umumlashtiruvchi birliklarning qo'llanilishi.
Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______R.Abdullayeva
A’zolar:
Y.Abdulhakimova __________
D.Abdullayeva __________
D.Abdujalilova __________
2

II-bob. Ona tili darslarida uyushiq bo’lakli gaplarni o’rgatish
2.1. O’zbek tilida uyush’iq bo’laklarning qo’llanishi xususiyatlari
O’zbek tilida gap bo’laklarining uyushib kelishi ancha uzoq tarixga ega.
Uyushiq bo’laklarning ko’plab qo’llanishini XI asrda va undan so’ng yaratilgan
asarlarda ko’plab uchratamiz. Bu hodisa barcha turkiy xalqlar, shu jumladan,
o’zbek xalqi uchun ham mushtarak bo’lgan turk- runiy yozuvlarida ham, Alisher
Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur asarlarida ham ko’plab uchraydi.
Chektilar sharbatu taom avval, Ikkisidin yetushdi kom avval (Navoiy) Ushbu
yil shu haliq taomdin parhez qila boshladim. Pichoq va qoshiq va dasturxong’acha
ehtiyot qilur edim (”Boburnoma”).
Demak, hozirgi zamon o’zbek tilida uyush’iq bo’laklarning qo’llanishi
tasodifiy hol bo’lmay, tarixan shakllanib kelayotgan o’ziga xos sintaktik hodisadir.
Bu o’zining quyidagi xususiyatlari bilan xarakterlanadi.
1.Uyushiq bo’lak qismlari o’zaro teng aloqada bo’ladi.
2.Ular gapda bir xil sintaktik vazifa bajaradi.
3.Ular o’zi uchun umumiy hisoblangan bo’lak bilan bir xil munosabatda
bo’ladi.
4.Teng bog’lovchilar yordami bilan bog’lanadi yoki bog’lanishi mumkin.
5.Sanash intonatsiyasi orqali talaffuz qilinadi.
6.Odatda bir xil so’z turkumlaridan ifodalanadi.
Uyushiq bo’laklarning o’zaro bog’lanishi teng bog’lovchilar, yuklamalar va
to’xtam, ohang yordami bilan bo’ladi. Teng bog’lovchilar yordamida bog’langan
uyushiq bo’laklar gap bo’laklarining o’zaro uyushish munosabatlaridagi ayrim
xususiyatlariga ko’ra, intonatsiya yordamida bog’langan uyushiq bo’laklarga
nisbatan ozmi-ko’pmi farq qiladi: bog’lovchilarning qatnashuvi uyushgan
bo’laklarning ochiq, yanada aniqroq ifodalashni ta’min etadi.
Uyushgan bo’laklarning o’zaro bog’lanishida ishlatiladigan bog’lovchilar
qo’llanish usullariga ko’ra asosan uch xil: o’zbek tilida gapning uyushiq
bo’laklarini bog’lash uchun teng bog’lovchilar - biriktiruv, zidlov, ayiruv
bog’lovchilari qo’llanadi. Bu bog’lovchilar o’z vazifalariga ko’ra bir-biridan farq
18

diqqatini tortish uchun xizmat qiladi.
Undalma bosh kelishik shaklidagi ot yoki otllashgan so'z bilan ifodalanadi va
bu jihatdan egaga o'xshaydi, lekin u gapning kesimi bilan grammatik jihatdan
bog'lanishligi va maxsus ohangga ega bo'lmasligi bilan gap bo'laklaridan farq
qiladi. Masalan:
Azizim, devorda chiqillar soat.
Kunu tunni bo'ldik yigirma to'rtga. (U. A.)
Undalma ikkinchi shaxsga qaratilgan bo'ladi. Ko'p hollarda shaxs otlari,
qarindoshlik, hunar, kasbni anglatuvclii so'zlar undalma bo'Iib keladi. Masalan:
Ey. mening munisginam,
Mehribonim, opajon. (U.A.)
To'kilganidan tomchilagan yomon, uka, tomchilagan yomon. Ayrim hollarda,
ayniqsa, she'riy asarlarda hayvonlar, qushlar, jonsiz predmetlarning nomini
bildirgan so'zlar ham undalma bo'Iib keladi. Masalan:
Sayrang. bulbulim, sayrang,
U gulning shoxi sinsin. (Qo'shiq.)
To'pim, to'p - to'p etasan,
Ursam uchib ketasan.
Undalma bir so'z bilan shuningdek, so'z birikmasi bilan ifodalanadi. Bir so'z
bilan ifodalangan undalma yolg'iz undalma deb yuritiladi. Masalan:
Qo'llarim gullagan edi, bahorim,
Qara, gullab turgan qo'llarim xazon. (U.A.)
So'z birikmasi bilan ifodalangan undalma yoyiq undalma deyiladi. Masalan:
Nechun bu tuproqni deb yig'ladi Furqat.
0, Koshgar tuprog'i, qishloqmiding sen. (E. V.)
Kelinglar, go'zal gullar,
Keling, oshiq bulbullar. (Sh. R.)
Undosh ma'nosim kuchaytirish uchun ba'zan undalma takrorlanadi: Qushlar,
qushlar, hoy qushlar! Qanot qoqib kelinglar! (Z. D.)
Undoshni kuchli ifodalash uchun undalmaning oldidan ba'zan ey, yo. hoy
8

kabi undovlar keladi. Bunday holatda undov bilan undalma orasiga vergul
qo'yilmaydi:
Ey, quyosh, ko'rsat yuzing,
Tundan bag'ir qonlanmasin. (S. A.)
Undalma gap boshida kelsa, yozuvda undalmadan so'ng vergul qo'yiladi:
O'quvchilar, topshiriqlarni o'z vaqtida bajaringiz. Agar gap boshida kelgan
undalma hayajon bilan aytilsa, undan so'ng undov belgisi qo'yiladi: O'rtoqlar! Aziz
o'rtoqlar! Haqiqat o'z o'rnini topdi.
Undalma gap ichida kelsa uning har ikki tomonidan vergul qo'yiladi: So'zla.
ko'zgujon. haqiqatni et bayon. (P.)
Undalma gap oxirida kelsa undan oldin vergul qoyiladi: O'zbekistonni
gullarga burkaylik. do'stlar! Topshiriqni o'z vaqtida bajarganingiz uchun rahmat,
azamatlar.
Kirish so'z va kirish birikma
So'zlovchining o'zi bayon qilayotgan fikriga yoki uni ifoda qilish usuliga
bo'lgan munosabatini bildiruvchi so'z va so'z birikmasi kirish so'z yoki kinsh
birikma deyiladi. Masalan; Dunyoda hech bir xalq to'g'ri kelolmas, mening
bilishimcha, sening elingga. (H.O.)
Kirish so'z butun gapga, qo'shma gaplarda esa odatda uning bir qismiga
aloqador bo'ladi. Misollarni solishtiring: Afsuski, shu choq hovlida uning kichik
nevaralari yo'q ekan. (O'.U.)- Albatta, har bir talaba fan yutuqlarini puxta egallash
uchun qunt bilan o'qishi kerak. (Gazetadan.)
Kirish so'z va birikmalarning ma'no ifodalash xususiyatini jadvalda
quyidagicha ko'rsatish mumkin.
Kiritma gap va kiritma belgi
So'zlovchining o'zi bayon qilgan fikriga qo'shimcha mulohazasini bildirgan
gap kiritma gap deyiladi.
Kiritma gap asosiy fikrni qo'shimcha izohlash, aniqlash, toldirish uchun
ishlatiladi va o'ziga aloqador bo'lmagan gapdan maxsus to'xtam bilan ajratiladi.
Masalan: U bejirim tuflisi bilan yemi duk-duk bosib (bu duk-duklardan
9

Qahramonning yuragi go'yo mix qoqilayotganday zirqirab ketdi) mashina tomon
yurdi. (O.Yo.)
Kiritma gaplar odatda qavs ichiga olinadi: O'sha yosh bolam (u ota- onasiz
qolgan edi) boyga qarol qilib berishdi. Ayrim hollarda kiritma gap o'zi bilan
aloqador bo'lgan gapdan tire bilan ajratiladi. Masalan: Universitet hovlisi—men
hozirgina aylanib chiqdim— talabalar bilan gavjum bo'lib turibdi.
So'zlovchining qo'shimcha fikrini alohida ta'kidlaydigan maxsus belgilar ham
bo'lishi mumkin. Bu darak belgilari shaklida qo'yiladi. Masalan: "Avtor mana shu
bachkana (?) munosabatlarning hammasini poyetiklashtirib tasvir etadi."Nahot
poyetiklashtirilgan (!) tasvir bachkana bo'lolsa. (M.N.)
Bir bosh bo'Iakli gaplar va ularning turlari
Tarkibida grammatik asoslaridan yo ega yoki kesimi mavjud bo'lgan gap bir
bosh bo'Iakli gap deyiladi. Bir bosh bo'Iakli gaplar. bosh bo'laklardan qaysi
birining ishtirokiga ko'ra ikki turga bo'linadi: 1) egasiz bir bosh bo'Iakli gaplar, 2)
kesimsiz bir bosh bo'Iakli gaplar
Egasiz bir bo'lakli gaplar. Faqat kesim tarkibidan iborat bo'ladi va unda
harakatni bajaruvchi shaxsni topib bo'lmaydi yoki uni kesimdan anglash mumkin.
Bunday gaplar ikki turga bo'linadi: 1) egasi topilar gap, 2) egasi topilmas gap.
Kesimsiz bir bosh bo'lakli gaplar atov (ya'ni nominativ) gaplar.
Egasi topilar gap. Bir bosh bo'lakli gaplarning bu turida ega bo'lmaydi, ammo
uni gapning kesimidan payqab olish mumkin. Bunda asosiy e'tibor harakatni
bajaruvchi shaxsga emas, balki harakatga qaratiladi. Egasi topilar gaplar ana shu
xususiyatlariga ko'ra: shaxsi aniq, shaxsi noaniq. shaxsi umumlashgan gaplarga
bo'linadi.
Shaxsi aniq gap. Kesimi fe'l bilan ifodalangan va kesimi orqali harakat
bajaruvchi shaxsni topish mumkin bo'lgan bir bosh bo'lakli gap shaxsi aniq gap
deyiladi. Shaxsi aniq gaplarda ega odatda, leksik jihatdan shakllanmaydi va unga
ehtiyoj ham bo'lmaydi, chunki kesim vazifasida kelgan so'z tarkibidagi tuslovchi
qo'shimchalar shaxsini aniq ko'rsatib turadi. Masalan:
Chappar urib gullagan bog'in,
10

O’quvchilar o’zaro biriktiruv va zidlov bog’lovchilari yordami bilan
bog’langan, bog’lovchisiz bog’langan juft holda qo’llangan uyushiq bo’lakli
gaplarga misollar keltiradilar, ularda vergulning ishlatilish - ishlatilmasligini
tushuntiradilar.
So’ngra quyidagi misollarga o’quvchilar e’tibori jalb qilinadi.
1. Narigi qirg’oqdagi mevazorlarda o’rik, olcha, olma, shaftolilar qiyg’os gullab
yotibdi.
2. Mehnat tufayli inson ijtimoiy xayotdagi urni va jamiyat uchun foydaliligini
chuqurroq anglaydi. Uyushiq bo’laklarni toping. Gapning qaysi bo’laklari
uyushgan? Ularning kaysilari sodda bo’lak, qaysilari murakkab bo’lak? Nima
uchun?
Uyushiq bo’lakli gaplarning fikrni ifodalashdagi ahamiyatini izohlashda
quyidagicha gaplar qiyoslanadi.
1. Xo’jaligimiz paxtadan mo’l
hosil
oldi. 1.Xo’jaligimiz paxtada sholidan,
makkajo’xoridan mo’l hosil oldi.
2. Xo’jaligimiz, sholidan mo’l
hosil
oldi.
3. Xo’jaligimiz makkajo’xoridan
mo’l hosil oldi.
(Avval chap tomondagi, so’ngra o’ng tomondagi gaplar o’qilib, ularning farqi
izohlanadi: chap tomondagi uchta gap orqali bayon qilingan fikr o’ng tomonda
bitta uyushiq bo’lakli gap bilan ifodalanganligi, bunga predmetlarni sanab
ko’rsatish orqali erishilganligi uqtiriladi. Yana misollar keltiriladi.)
1.Tiniq havoda oq kapalaklar
uchishadi. 1. Tiniq havoda oq, pushti, sariq
kapalaklar uchishadi.
2.Tiniq havoda pushti kapalaklar
uchishadi.
23

Mundarija:
Kirish…………………………………………………………………….......3
I-bob. Uyushiqning ifoda vositalari………………………………….….….5
1.1. Uyushiq bo'laklarda umumlashtiruvchi birliklar………………………...5
1.2. Uyushiq bo'laklarda umumlashtiruvchi so'zning qo'llanilishi……...…..12
II-bob. Ona tili darslarida uyushiq bo’lakli gaplarni o’rgatish………..17
2.1. O’zbek tilida uyush’iq bo’laklarning qo’llanishi xususiyatlari………...17
2.2. Uyushiq bo’laklarda tinish belgilarning ishlatilishi…………………….21
Xulosa……………………………………………………………………….24
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………25

3

urishadigan qushlardan: dakan xo'roz, oddiy xo'roz, amirxon xo'roz, kaklik, bedana
(bu so'nggi ik- kisi sayrash uchun ham boqilib, cho'pqafasda, to'rqafasda
saqlanadi); sayraydiganlar- dan: qumri, sa’va, bulbul, mayna va boshqalar.
Demak, uyushiq bo'lakli gapiarda tinish belgilardan: vergul, ikki nuqta,
nuqtali ver gul, tire ishlatiladi.
AJRATILGAN BO'LAKLAR
Gapning ajratilgan bo'laklari o'zlari aloqada bo'lgan bo'laklarning ma'nosini
izohlab, bo'rttirib, aniqlashtirib yoki ta’kidlab keladi. Ular boshqa bo'laklardan
maxsus to'xtam bilan ajralib gap urg'usini oladi. Misollar: Soraxon shuncha kundan
beri yetolmagan niyatga - Roziyani avvalgiday shod, go'zal ko'rish niyatiga - Sattor
bir lahzada yetdi. Sizga, o'rta bo'yli qizga, atlas juda yarashibdi.
Ajratilgan bo'laklar: a) bir bo'lak holida keladi: Boyagi yigitning, Avazning,
qo'li gul ekan; b) birikmali holda keladi: Shu kuni kechqurun, daladan qaytishda,
qori Sidiqjonga hamroh bo'lib qolibdj. .
Ajratilgan bo'lak o'zi izohlayotgan bo'lakdan doimo keyin keladi va yozuvda
vergul, tire, ba'zan qavs bilan ajratiladi.
Ajratilgan bo'laklar gapdagi qaysi bo'lakka oidligiga ko'ra quyidagi tuiiarga
bo'linadi: ajratilgan hollar, ajratilgan aniqlovchilar, ajratilgan izohlovchilar,
ajratilgan to'ldiruvchilar.
Ajratilgan hoi o'zidan oldin kelgan holning ma’nosiga aniqlik kiritadi.
Ajratilgan bo'lak vazifasida ko'pincha o'rin, payt hollari keladi: hu ana shu joyda,
taxta ko'prikning ostida, kichik bir buloq bor. Dadam shu atrofdan - qishloqning
chiqaverishidan - do'kon qidirdi. Cho'pon otadan bir chaqirimcha pastlikda,
Boysunning naq bo'yida, uch-to'rt tup jiyda o'sgan bir xilvat joy bor.
Ajratilgan to'ldiruvchi o'zidan oldin kelgan to'ldiruvchining ma'nosini
izohlaydi, unga aniqlik kiritadi. Vositasiz to'ldiruvchi ham, vositali to'ldiruvchi
ham ajratilgan bo'lak sifatida qo'llanishi mumkin: Nasihatimni, otangning so'zini,
esingda tut. Xatni uning o'ziga, Muqad- dasga, bering. Unsin uchun, bechora qiz
uchun, bu qanday mudhish motam!
Ajratilgan aniqlovchi stiaxs yoki narsaning belgisini, kimga yoki nimaga
15

ishlatilishi bilan tanishadilar va oxiriga qo’yilgan tinish belgisiga mos ohangda
gapni o’qishga o’rganadilar.
O’quvchilar gap bo’laklarini o’rganishga ikkinchi sinfda tayyorlanadilar, ular
gap kim? (kimlar?) yoki nima? (nimalar?) haqida aytilishini bildirgan so’zni
(egani) hamda ular haqida nimalar deyilganini bildirgan so’zni (kesimni) topishga,
o’rgatiladi (ega va kesim atamalari berilmaydi). Bu mavzularni o’rganish
jarayonida gapda o’zaro bog’langan so’zlarni aniqlashga oid mashqlar o’tkazib
boriladi. Uchinchi sinfda gapning turlari (darak, so’roq, buyruq gap) o’rgatiladi.
Ularni ohangiga ko’ra talaffuz qilish tinish belgilarini to’g’ri qo’ya bilish haqida
tushuncha beriladi, og’zaki va yozma nutqda qo’llashga o’rgatiladi. Bu sinfda gap
bo’laklari: ega, kesim va ikkinchi darajali bo’laklar mavzulari ham o’rganiladi
(Ikkinchi darajali bo’laklar turlarga ajratilmaydi).
21

3.Tiniq havoda sariq kapalaklar
uchishadi.
(Keltirilgan uchta gapda bayon qilingan fikrni uyushiq bo’lakli bitta gap
orqali
ifodalash mumkinligi, bunga predmetlarning belgilarini sanab ko’rsatish orqali
erishilganligi ta’kidlanadi.) Predmet, harakat va ularning belgilarini sanab
ko’rsatish, ta’kidlash gapning uyushiq bo’laklari orqali ifodalanadi. Ular fikrni
aniq, to’liq bayon qilish, nutkda ifodalilik, ko’tarinkilik berish uchun xizmat kiladi.
Shuning uchun ham uyushiq bo’lakli gaplar og’zaki va yozma nutqda, uning turli
uslublarida ko’p qo’llanadi.
Quyidagi gaplarni qiyoslash orqali uyushiq bo’laklar va gapda ma’nosini
kuchaytirish uchun takrorlanib qo’llangan bo’laklar izohlanadi: 1. Kombayn
o’radi, yig’adi, yanchadi, tozalaydi. 2. Guvilla, guvilla, ko’m-ko’k o’rmon.
24

$Kerilma g'oz, hunaring oz. Hurmat qilsang hurmat ko'rasan. Kattaga hurmatda, kichikka izzatda bo'l. Bir tok eksang bir tup tol ek. Sayoq yursang tayoq yeysan. Shaxsi umumlashgan gaplarning bosh bo'lagi ayrim hollarda birinchi shaxsing ko'plik shaklida ham bo'lishi mumkin. Masalan: Dushmanlardan har doim ogoh bo'laylik! Shaxsi umumlashgan gaplarda undalma, kirish so'z, kiritmalar, maqol so'z va yuklamalar qatnashmaydi. Egasi topilmaydigan gap. Kesimi orqali harakatni bajaruvchi shaxs (ega )ni topish mumkin bo'lmagan bir bosh bo'lakli gaplar egasi topilmaydigan gap deyiladi. Bunday gaplar quyidagicha ifodalanadi: 1. Ravishdosh va bo'ladi \\ bo'lmaydi fe'li bilan: Oyni etakbilan yopib bo'lmaydi. Mehnatsiz rohatga erishib bo'lmaydi. 2. Shart maylidagi fe'l va bo'ladi \\ bo'lmaydi so'zlari: shuyo'ldan borilsa bo'ladi. 3. Harakat nomi va zarur, mumkin, shart, lozim, darker, kerakso'zlaridan biri bilan: Odamlarga to'g'risini aytishimiz zarur. 4. Majhullik nisbatidagi fe'l bilan: Qishloqqa bir soatdan keyinkirib boriladi. 5. To'g'ri so'zi hamda kelmoq fe'lining tuslangan shakli bilan: Bugun yig'ilish o'tkazishga to'g'ri keladi. 6. Aniqlik may lining III shaxs shaklidagi fe'l bilan: Bu o'tirishnibekorchiga chiqargan. Atov (nominativ) gap. Bosh kelishik shaklidagi ot yoki otlashgan so'z bilan ifodalanib, predmet, narsa-hodisalarning mayjudligini ko'rsatuvchi bir bosh bo'lakli gaplar atov (nominativ) gap deyiladi. Nominativ gaplarda fikrning nisbiy tugalligi, hukm ohang orqali ifoda etiladi. Bu gaplarda ohang asosiy vazifani bajaradi. Oddiy so'z ham ohang sababli gapda qo'llanadi. Atov gap yolg'iz ishlatilmaydi, undan keyin boshqa gap keladi. 12$

Ajratilgan izohlovchi izohlanmishdan keyin keladi va maxsus to'xtam bilan
aytiladi. Masalan: Biz, paxtakorlar bu yil mo'l hosil beramiz. Abdulla Qodiriy
o'zbek romanchiligining asoschisi - bizning qalbimizda abadiy yashaydi.
Aj ratilgan to'ldiruvchilar o'zidan oldin kelgan to'ldiruvchining ma'nosini
izohlaydi, aniqlashtiradi. Masalan: Bolalarining eng kichigini, Durbekni, oldin
ko'rmagan ekanman. Biz sinf rahbarimizga, Salima opaga, ko'proq o'rganib qolgan
edik.
Ajratilgan hollar o'zidan oldin kelgan holning ma'nosini izohlaydi va unga
aniqlik kiritadi. Masalan: Yozda, kanikul kunlarida, ko'pgina badiiy asarlar o'qidik.
Uzoqda, ko'kimtir tuman ichida mudragan tog'lar ustida, siyrak yulduzlar ko'zlarini
horg'ingina qisadilar. (O.)
Agap tomondagi mevazor bog'lar baland ko'tarilgan oy shu'lasida xuddi tutash
qalin o'rmonga o'xshab qorayib turar, o'ng, tomonda jarlikning ustida bir qo'rg'on
ko'zga chalinadi. (O. Yo.)
Ajratilgan bo'laklar o'zi aloqador bo'lgan bo'lakdan ham, gapning boshqa
bo'laklaridan ham, yozuvda vergul orqali ajratiladi.
Agar ajratilgan bo'laklar tarkibi—keng (yoyiq) bo'lsa, yoki uning tarkibida
uyushiq bo'lak bo'lsa ajratilgan bo'lak bilan izohlanayotgan bo'lak o'rtasida ya'm
so'zini ishlatish mumkin bo'lsa, ajratilgan sifatlovchi gap oxirida kelsa, bunday
holda ajratilgan bo'lak boshqa bo'laklardan tire bilan ajratiladi. Masalan: Gulnor
o'limining uchinchi kuni, Samarqanddan ulaming bir qarindoshi - Gulsinbibi
opasining o'g'li, sodda dehqon yigit— tasodifan kelgan edi. (O.)
Gap bo'laklari sanalmaydigan so'z va birikmalar
Gap tarkibida gap bo'lagi hisoblanmaydigan bo'laklar bilan grammatik
jihatidan bog'lanmaydigan so'z va birikmalar ham ishlatiladi. Bunday so'z va
birikmalar faqat ma'no jihatidan butun quyidagi turlarga bo'linadi: undalma, kirish
so'z, kirish birikma va kiritma gap.
Undalma
So'zlovchining nutqi qaratilgan shaxs yoki predmetni bildirgan so'z yoki so'z
birikmasi undalma deyiladi. Undalma bildirilayotgan fikrga tinglovchining
7

qarash liligini ta'kidlab, ayirib ko'rsatish uchun ishlatiladi. Masalan: Qobil bobo,
yalangbosh, yalangoyoq, eshik yonida dag'-dag' titraydi. Bizning, o'quvchi
yoshlarning, o'zimizga yarasha or-nomusimiz bor. Axir uning, Vohidning
ham_o’ziga yarasha obro'si, yigitlik g'ururi bor. Seryoja -oddiy, navqiron, mard
yigit - o'rtoqlari uchun jonini fido qiladi.
Ajratilgan izohlovchilar, asosan, izohlanmishdan keyin keladi va o'ziga xos
ohang bilan aytiladi. Ajratilgan izohlovchilar ko'pincha egaga taalluqli bo'ladi:
O'g'lim, qo'zichog'im, orom olyapti. Birozdan so'ng Hasan aka, fizika o'qituvchisi,
kirib keldi.
AJRATILGAN GAP BO'LAKLARINI HOSIL QILISH USULLARI
Esda saqlang. Gap tarkibidagi ma’lum bo'lakning ma’nosini ta’kidlab, izohlab
keluvchi, boshqa bo'laklardan to'xtam va ohang jihatidan ajralib turuvchi bo'laklar
ajratilgan bo'laklar, shunday bo'lakli gaplarga esa ajratilgan bo'lakli gapiar
deyiladi.
Ajratilgan bo'laklar ishtirok etgan gapiar mazmunan murakkablashadi.
Gapning asosiy qismi ifodalagan axborotga ajratilgan bo'lakdan anglashilgan
qo'shimcha axborot qo'shiladi. Masalan: Tursunali akaga, shunday katta olimga,
kuyov bo'lish hazil gap emas (O'.Usmonov). Bu gapda birinchi axborot - Tursunali
akaga kuyov bo'lish hazil gap emasligi gapning asosiy qismi orqali, ikkinchi
axborot - Tursunali akaning katta olimligi ajratilgan bo'lak orqali ifodalanadi.
Yuqorida bayon qilihganidek, ajratilgan bo'laklar ikki xil vazifani bajaradi:
ma'lum bir bo'lak ma’nosini ta’kidlash, bo'rttirish;
ma’lum bir bo'lakning umumiy ma'nosini izohlash, konkretlashtirish,
tushunarsiz ma'nosini tushuntirish.
Ajratilgan bo'lakning bu ikki xil vazifasi uning ajratish usuli orqali ham
bilinib turadi.
Esda saqlang. Ajratilgan bo'laklar yuqoridagi vazifaga muvofiq ikki xil yo'l
bilan ajratiladi:
tartibni o'zgartirish;
bir nomni boshqacha nomlash.
16

qiladi. O’zbek tilida gapning uyushiq bo’laklari yozuvchilarning asarlarida
ma’ruzachilarning nutqida uslubiy vosita sifatida juda keng qo’llanmoqda. Chunki
ular fikrni aniq, to’liq, obrazli ifodalaydi, shuningdek, nutqqa ifodalilik,
ko’tarinkilik berish uchun xizmat qiladi.
Ular ifodani ixcham tuzish, unda hishayajon holatlarni to’la aks ettirish,
stilistik ravonlik va ixchamlik singari xususiyatlar bilan tilimizda katta ahamiyatga
ega bo’lgan grammatik kategoriyalardan hisoblanadi. Shuning uchun bu sintaktik
hodisa ifoda vositasi sifatida nutqimizning deyarli hamma turida, ayniqsa, yozma
nutq turlarida, badiiy adabiyotning turli janrlarida ancha keng qo’llaniladi va
dolzarb hodisa hisoblanadi.
Ona tili darslarida ta’lim-tarbiyaviy vazifalar bir butunlikda hal qilinadi,
bolalar atrofni o’rab olgan muhit haqida, mustaqil Vatanimizning o’tmishi,
bugungi va kelajagi haqidagi bilimlari kengayadi; milliy g’oya shakllanadi, ular
aqliy jihatdan kamol topadilar, mustaqil fikrlashga, mushohada yuritishni
o’rganadilar. Boshlang’ich sinflarda “Ona tili kitobi”ni tahlil qilish fikrimizni
tasdiqlaydi. Bu kitobda topshiriqlar mazmuni va matnlar o’zaro bog’liq holda
berilgan.
Ta’lim-tarbiyaviy vazifalarni birgalikda amalga oshirish uchun Ona tili
darslarida matn va mashqlar ustida ishlash kerakligi ham muhimdir. Ona tili
darslarida o’quvchilarga bilim va ko’nikmalarning ma’lum jihatlarini egallatishni,
ularda o’ziga xos shaxsiy sifatlarni shakllantirish bilan bog’lab amalga oshiriladi.
Ona tili kitoblariga kiritilgan matn va mashqlarda Vatan, ona, xalq, tarix
haqidagi bilimlar o’quvchilarning sinfdan sinfga o’tishi bilan tobora
chuqurlashtirila boriladi. Vatan, uning o’tmishi va hozirgi kuni Ona tili kitoblarida
markaziy mavzu hisoblanadi. Mavzularni o’rganish jarayonida uyushiq bo’lakli
gaplardan qanday foydalanish kerakligi bo’yicha malakaga ega bo’ladilar. Ona tili
darslarida mavzular bir-biri bilan uzviy bog’lanadi. Bu hol ta’lim va tarbiya
jarayonining birligi haqida to’xtashga imkon beradi. O’quvchilar atrof-muhit,
borliq haqida qanday bilimlarni egallashlari, ularda qanday bu ishlarni amalga
oshirishni o’rganadilar.
19

2.2. Uyushiq bo’laklarda tinish belgilarning ishlatilishi
Uyushiq bo’lakli gaplarda xilma–xil tinish belgilari qo’llaniladi.
Uyushuvchilar o’zaro bog’lovchisiz (faqat sanash intonatsiyasi bilan); zidlov
bog’lovchilari, takrorlanuvchi bog’lovchilar; bog’lovchi vazifasidagi yuklamalar
yordamida aloqaga kirishganda, ular orasiga vergul qo’yiladi. Masalan:
Qashqardaryo, Surxondaryo, Namangan, Samarqand viloyatlarida bo’lsangiz, 500-
600 yillik chinorlarni ko’rasiz. U doktorlarga goh zug’um qilib, goh yaxshi gapirib
statsionardan chiqdi.
Uyushuvchilar o’zaro va, hamda, bilan biriktiruv bog’lovchilari orqali,
shuningdek, yakka ayiruv bog’lovchilari yordamida aloqaga kirishganda, ular
orasiga vergul qo’yilmaydi: Anhorda suv sokin va ulug’vor oqardi. Salim ota bilan
yigitlar mehmonni ... kuzatib tashqariga chiqishdi.
Uyushiq bo’lakli gaplarda umumlashtiruvchi birliklar uyushuvchilardan oldin
kelsa, shu birlikdan so’ng ikki nuqta qo’yiladi: Hamma yerda: uylarda, ko’chalarda
ivirsib yotgan xazon yuzi ertalab qirovdan ... oppoq bo’lib qoladi.
Umumlashtiruvchi birliklar uyushuvchilardan so’ng kelganda, undan oldin
tire qo’yiladi: Kishilar, xotinlar, bolalar – kutib oluvchilar vagon bo’ylab
chopdilar.
Uyushiq bo’laklar juft holda ham qo’llanadi. Juft holda qo’llangan uyushiq
bo’laklarning ohangi o’ziga xos: har bir juft uyushiq bo’lakning birinchi so’zida
ovoz ko’tariladi, keyingisida esa pasayadi, har bir juft uyushiq bo’lak
keyingisidan pauza orqali ajratiladi.
Olma va o’rik, nok va shaftoli nihollari mehnatsevar bog’bonlarning
mehnatidan rizq olib, ko’m-ko’k yaproqlar bilan bezandi. Bog’ go’zal. Unda
quyosh va yengil shamolning, gullar va maysalarning quvnoq o’yini kun bo’yi
davom etadi.
O’quvchilar bu gaplarni ifodali o’qiydilar. Uyushiq bo’laklarni o’rgatishda
juft qo’llangan uyushiq bo’laklarning ohangiga doir mashqlar o’quvchilarning
ifodali o’qish, ifodali nutq, og’zaki nutq madaniyatini oshirishga qaratiladi.
22

Kirish
Gapda bir xil so'roqqa javob berib, bir xildagi sintaktik vazifani bajarib,
sanash ohangi va teng bog'lovchilar yordamida birikkan gap bo'laklari gapning
uyushiq bo'laklari deyiladi. Masalan:
O'z yurtimiz, bog'imiz, o'z vodiymiz, tog'imiz, O'z qutli chirog'imiz hamisha
bo'lur omon. (G'. G'.) Bu gapdagi yurtimiz. bog'imiz. vodiyimiz, tog'imiz,
chirog'imiz so'zlari uyushib kelgan va bir xil so'roqqa javob bo'lib, sanash ohangi
orqali o'zaro birikkan.
Har bir gap bo'lagi uyushib kela oladi. Masalan:
l.Ega uyushadi: Muhayo, Surayo, Ra'no, Muqaddas,
Ko'zlarni yashnatib kiyibsiz atlas. (Qo'shiq.)
2. Kesim uyushadi: 1) fe'l kesim: Haqiqat bukilar, lekin sinmas. (Maqol.)
2) ot kesim; Xormisan yo gulmisan, tojdormisan yogulmisan. cho'g'izmisan,
bulbulmisan, nodon o'zing, xushxono'zing. (E.V.)
3. To'ldiruvchi uyushadi: 1) vositasiz to'ldiruvchi: Aqlimni, dilimni,
bebaxtlarimni—Borishsiz dunyoda otgan azizim. (U.A.)2) vositali to'ldiruvchi:
Navoiy obod joylardagi ekinlarga, mevazor bog'larga diqqat qildi. (O.) Navoiy
tarixda mashhur shaxslarning hayotlari, fikrlari, maslaklari va ularga doir afsonalar
haqida asar yozishni Jomiyga taklif etdi. (O.)
4. Aniqlovchi uyushadi: 1) sifatlovchi: Maktabimiz bog'ida oqqizil, sariq
va boshqa anvoyi gullar bor; 2) qaratuvchi: Oq o'rik,
shotut, shaftoli, g'aynolining sap-sanq yaproqchalari hovli betini ko'mib
yotibdi. (I.R.)
5. Hol uyushadi: Buzoq, echki boqib, to'n tepishib, varrakuchirib, chillak
o'ynab yurgan bolalar uylariga tarqab ketishdi. (H. N.) Ariq suvi bir xilda, jimgina,
sharpasiz va shabadasizoqmoqda (I.R.).
Uyushiq bo'laklarda son, egalik, kelishik qo'shimchalari va ko'makchilar
odatda uyushuvchi so'zlarning oxiriga qo'shilib. hammasi uchun umumiy bo'ladi.
Maktabimizda rasm, musiqa va drama to'garaklari bor.(Gazetadan.)
Son, egalik, kelishik qo'shimchalari va ko'makchilar ba'zan uyushuvchi
4

Gapning uyushiq bo'laklari. Uyushishning ifoda vositalari. sanash ohangi va teng bog'lovchilar

Купить

Информация о документе

Продавец

Gapning uyushiq bo'laklari. Uyushishning ifoda vositalari. sanash ohangi va teng bog'lovchilar