Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 49.5KB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 18 Avgust 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Gapning uyushiq bo'laklari. Uyushishning ifoda vositalari. sanash ohangi va teng bog'lovchilar

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI SIRTQI TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI Himoyaga tavsiya etaman Sirtqi bo’lim boshlig’i ________ N.Chiniqulov ‘____’ ____________ MAVZU: “Hozirgi o’zbek adabiy tili “ fanidan “Gapning uyushiq bo'laklari. Uyushishning ifoda vositalari. sanash ohangi va teng bog'lovchilar. Uyushiq bo'lakli gaplarda umumiy va umumlashtiruvchi birliklarning qo'llanilishi.” mavzusida yozgan KURS ISHI Talaba: 309 -guruh talabasi ______________________ O’zbek tili va adabiyoti kafedrasi o’qituvchisi _________ N. Tashmatova Himoyaga tavsiya etildi. O’zbek adabiyoti kafedrasi mudiri, f.f.d, prof. R.Abdullayeva ___________ TOSHKENT – 2024 1 Talabaning F.I.SH. ______________________________________ Sirtqi ta’lim yo’nalishi 3- kurs 309 - guruh Fan nomi: Hozirgi o’zbek adabiy tili Kurs ishi mavzusi: - Gapning uyushiq bo'laklari. Uyushishning ifoda vositalari. sanash ohangi va teng bog'lovchilar. Uyushiq bo'lakli gaplarda umumiy va umumlashtiruvchi birliklarning qo'llanilishi. Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______R.Abdullayeva A’zolar: Y.Abdulhakimova __________ D.Abdullayeva __________ D.Abdujalilova __________ 2 Mundarija: Kirish…………………………………………………………………….......3 I-bob. Uyushiqning ifoda vositalari………………………………….….….5 1.1. Uyushiq bo'laklarda umumlashtiruvchi birliklar………………………...5 1.2. Uyushiq bo'laklarda umumlashtiruvchi so'zning qo'llanilishi……...…..12 II-bob. Ona tili darslarida uyushiq bo’lakli gaplarni o’rgatish………..17 2.1. O’zbek tilida uyush’iq bo’laklarning qo’llanishi xususiyatlari………...17 2.2. Uyushiq bo’laklarda tinish belgilarning ishlatilishi…………………….21 Xulosa……………………………………………………………………….24 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………25 3 Kirish Gapda bir xil so'roqqa javob berib, bir xildagi sintaktik vazifani bajarib, sanash ohangi va teng bog'lovchilar yordamida birikkan gap bo'laklari gapning uyushiq bo'laklari deyiladi. Masalan: O'z yurtimiz, bog'imiz, o'z vodiymiz, tog'imiz, O'z qutli chirog'imiz hamisha bo'lur omon. (G'. G'.) Bu gapdagi yurtimiz. bog'imiz. vodiyimiz, tog'imiz, chirog'imiz so'zlari uyushib kelgan va bir xil so'roqqa javob bo'lib, sanash ohangi orqali o'zaro birikkan. Har bir gap bo'lagi uyushib kela oladi. Masalan: l.Ega uyushadi: Muhayo, Surayo, Ra'no, Muqaddas, Ko'zlarni yashnatib kiyibsiz atlas. (Qo'shiq.) 2. Kesim uyushadi: 1) fe'l kesim: Haqiqat bukilar, lekin sinmas. (Maqol.) 2) ot kesim; Xormisan yo gulmisan, tojdormisan yogulmisan. cho'g'izmisan, bulbulmisan, nodon o'zing, xushxono'zing. (E.V.) 3. To'ldiruvchi uyushadi: 1) vositasiz to'ldiruvchi: Aqlimni, dilimni, bebaxtlarimni—Borishsiz dunyoda otgan azizim. (U.A.)2) vositali to'ldiruvchi: Navoiy obod joylardagi ekinlarga, mevazor bog'larga diqqat qildi. (O.) Navoiy tarixda mashhur shaxslarning hayotlari, fikrlari, maslaklari va ularga doir afsonalar haqida asar yozishni Jomiyga taklif etdi. (O.) 4. Aniqlovchi uyushadi: 1) sifatlovchi: Maktabimiz bog'ida oqqizil, sariq va boshqa anvoyi gullar bor; 2) qaratuvchi: Oq o'rik, shotut, shaftoli, g'aynolining sap-sanq yaproqchalari hovli betini ko'mib yotibdi. (I.R.) 5. Hol uyushadi: Buzoq, echki boqib, to'n tepishib, varrakuchirib, chillak o'ynab yurgan bolalar uylariga tarqab ketishdi. (H. N.) Ariq suvi bir xilda, jimgina, sharpasiz va shabadasizoqmoqda (I.R.). Uyushiq bo'laklarda son, egalik, kelishik qo'shimchalari va ko'makchilar odatda uyushuvchi so'zlarning oxiriga qo'shilib. hammasi uchun umumiy bo'ladi. Maktabimizda rasm, musiqa va drama to'garaklari bor.(Gazetadan.) Son, egalik, kelishik qo'shimchalari va ko'makchilar ba'zan uyushuvchi 4 so'zlarning har biriga qo'shilib keladi. Masalan: Tog' etaklaridan nafis gullarning, xushbo'y giyohlarning hidlar an-qiydi. (O.) Xalqi uchun vatani uchun o'z jonini ayamadi bizning mard o'g'lonlar. (Teleeshittiruvdan.) Uyushiq bo'laklarda qo'shimchalar emas, balki so'zlar ham umumlashib, ular har bir ujTishuvchi so'z bilan takrorlanmay, uvushiq bo'lak oxirida keladi. Dalada kim unumli, kim ko'p, kim tez ishlash uchun musobaqa qilishdi. Uyushiqning ifoda vositalari Uyshiq bo'laklarda gap bo'laklarining uyushib kelishi ikki xil yo'l bilan amalga oshadi. 1) ohang. 2) teng bog'lovchilar. Ohang yordamida uyushiq bo'laklar sanash ohangi orqali birikadi va yozuvda vergul bilan ajratiladi: Oqarar. bo'zarar, lovullar yuzlar, falak zamin bo'lar, osmon. (U.A.) Teng bog'lovchilar. Gap bo'laklarining uyushib kelishida bog'lovchilarning o'rni katta. Bular quyidagicha: 1) va, hamda bog'lovchilari orqali: Bulbullarning va sa'valarning sayrashi bizga zavq beradi. Ko'p o'tmasdan sergo'sht hamda mazali shavla tortildi. (O.) 2) Zidlovchi bog'lovchilar orqali: Ketma-ket chaqaloqningyo'g'on, lekin bo'g'iq inga-ingasi eshitildi. (S.Z.) 3) Ayiruvchi va takrorlanuvchi bog'lovchilar orqali: Bektemirdam to'xtab, dam xayol surib turgan generalga duchkeldi. (0.) Uo'z o'tmishini goh quvonch, goh g'amgin esladi. Dillarga orom bag'ishlovchi kuylar goh qizlarning so'lim ovozlariga, goh shaydo bulbullarning gullar o'yiniga mast sayrashlariga, goh qirlar bag'rida cho'ponlaming naylaridan taralgan dilbar ohanglariga jo'r bo'lar edi. (Sh. R.) Uyushiq bo'laklar bog'lovchilar orqali birikkanda ular orasiga vergul qo'yiladi. 5 I-bob. Uyushiqning ifoda vositalari 1.1. Uyushiq bo'laklarda umumlashtiruvchi birliklar Uyushiq bo'lakli gaplarda umumiashtiruvchi so'z ham ishlatiladi. Umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklardan oldin yoki keyin kelishi mumkin. Umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklar uchun berilgan so'roqqa javob beradi va umumlashtiruvchi so'zdan keyin ikki nuqta qo'yiladi: Daraxtdagi barcha qushlar: sa'va, bulbul, mayna va boshqalar unga jo'r bo'ldi (H. F.) Umumlashtiruvchi birlik uyushiqlardan keyin kelganda, undan oldin tire qo'yiladi. Samarqandlik. bog'dodlik. misrlik, hindistonlik va xitoylik - hamma sayohatchilarga bu shahar manzur bo'ldi. (0.) Gapning ajratilgan bo'laklari O'zlari aloqador bo'Igan so'zlarning ma'nosini izohlab, bo'rttinb, aniqlashtirib keladigan va boshqa bo'laklardan maxsus to'xtam bilan ajratilib, logik urg'u oladigan bo'laklar gapning ajratilgan bo'laklari deyiladi. Masalan: Ariqning bo’yida qalin-qalin mirzateraklarning soyasida, chiroyli taxta karavot turardi. (Sh. R.) Ajratilgan bo'laklar, qaysi gap bo'lagiga oid ekanligiga ko'ra ajratilgan aniqlovchi, ajratilgan to'ldiruvchi, ajratilgan hol kabi turlarga bo'linadi. Ajratilgan aniqlovchilar. Ajratilgan aniqlovchilar uch xil: ajratilgan sifatlovchi, ajratilgan qaratuvchi, ajratilgan izohlovchilarga bo'linadi. Ajratilgan sifatlovchilar sifatlanmishdan keyin kelib uning belgisini bo'rttirish. Alohida ta'kidlash uchun xizmatqiladi. Masalan: Seryoja—oddiy, navqiron, mard yigit—o'rtoqlari uchun jonini fido qild'i. (Sh. R.) Bu misolda oddiy, navqiron, mard yigit sifatlovchilari (Seryojaning) belgilarini bo'rttirib ko'rsatish uchun sifatlanmishdan keyin keltirilgan. Ayrim hollarda yakka kelgan sifatlovchilar ham ajratilishi mumkin. Masalan: Shohista, beparvo taxta karavotning ustida nirna bilandir shug'ullanardi. Ajratilgan qaratuvchilar o'zidan oldin kelgan qaratuvchining ma'nosini izolilash uchun xizmat qiladi. Masalan: Sizning, universitet talabalarining, ko'rik tanlovda qo'lga kiritgan g'alabalaringiz hammamizni xursand qildi. (Gazetadan.) 6 Ajratilgan izohlovchi izohlanmishdan keyin keladi va maxsus to'xtam bilan aytiladi. Masalan: Biz, paxtakorlar bu yil mo'l hosil beramiz. Abdulla Qodiriy o'zbek romanchiligining asoschisi - bizning qalbimizda abadiy yashaydi. Aj ratilgan to'ldiruvchilar o'zidan oldin kelgan to'ldiruvchining ma'nosini izohlaydi, aniqlashtiradi. Masalan: Bolalarining eng kichigini, Durbekni, oldin ko'rmagan ekanman. Biz sinf rahbarimizga, Salima opaga, ko'proq o'rganib qolgan edik. Ajratilgan hollar o'zidan oldin kelgan holning ma'nosini izohlaydi va unga aniqlik kiritadi. Masalan: Yozda, kanikul kunlarida, ko'pgina badiiy asarlar o'qidik. Uzoqda, ko'kimtir tuman ichida mudragan tog'lar ustida, siyrak yulduzlar ko'zlarini horg'ingina qisadilar. (O.) Agap tomondagi mevazor bog'lar baland ko'tarilgan oy shu'lasida xuddi tutash qalin o'rmonga o'xshab qorayib turar, o'ng, tomonda jarlikning ustida bir qo'rg'on ko'zga chalinadi. (O. Yo.) Ajratilgan bo'laklar o'zi aloqador bo'lgan bo'lakdan ham, gapning boshqa bo'laklaridan ham, yozuvda vergul orqali ajratiladi. Agar ajratilgan bo'laklar tarkibi—keng (yoyiq) bo'lsa, yoki uning tarkibida uyushiq bo'lak bo'lsa ajratilgan bo'lak bilan izohlanayotgan bo'lak o'rtasida ya'm so'zini ishlatish mumkin bo'lsa, ajratilgan sifatlovchi gap oxirida kelsa, bunday holda ajratilgan bo'lak boshqa bo'laklardan tire bilan ajratiladi. Masalan: Gulnor o'limining uchinchi kuni, Samarqanddan ulaming bir qarindoshi - Gulsinbibi opasining o'g'li, sodda dehqon yigit— tasodifan kelgan edi. (O.) Gap bo'laklari sanalmaydigan so'z va birikmalar Gap tarkibida gap bo'lagi hisoblanmaydigan bo'laklar bilan grammatik jihatidan bog'lanmaydigan so'z va birikmalar ham ishlatiladi. Bunday so'z va birikmalar faqat ma'no jihatidan butun quyidagi turlarga bo'linadi: undalma, kirish so'z, kirish birikma va kiritma gap. Undalma So'zlovchining nutqi qaratilgan shaxs yoki predmetni bildirgan so'z yoki so'z birikmasi undalma deyiladi. Undalma bildirilayotgan fikrga tinglovchining 7 diqqatini tortish uchun xizmat qiladi. Undalma bosh kelishik shaklidagi ot yoki otllashgan so'z bilan ifodalanadi va bu jihatdan egaga o'xshaydi, lekin u gapning kesimi bilan grammatik jihatdan bog'lanishligi va maxsus ohangga ega bo'lmasligi bilan gap bo'laklaridan farq qiladi. Masalan: Azizim, devorda chiqillar soat. Kunu tunni bo'ldik yigirma to'rtga. (U. A.) Undalma ikkinchi shaxsga qaratilgan bo'ladi. Ko'p hollarda shaxs otlari, qarindoshlik, hunar, kasbni anglatuvclii so'zlar undalma bo'Iib keladi. Masalan: Ey. mening munisginam, Mehribonim, opajon. (U.A.) To'kilganidan tomchilagan yomon, uka, tomchilagan yomon. Ayrim hollarda, ayniqsa, she'riy asarlarda hayvonlar, qushlar, jonsiz predmetlarning nomini bildirgan so'zlar ham undalma bo'Iib keladi. Masalan: Sayrang. bulbulim, sayrang, U gulning shoxi sinsin. (Qo'shiq.) To'pim, to'p - to'p etasan, Ursam uchib ketasan. Undalma bir so'z bilan shuningdek, so'z birikmasi bilan ifodalanadi. Bir so'z bilan ifodalangan undalma yolg'iz undalma deb yuritiladi. Masalan: Qo'llarim gullagan edi, bahorim, Qara, gullab turgan qo'llarim xazon. (U.A.) So'z birikmasi bilan ifodalangan undalma yoyiq undalma deyiladi. Masalan: Nechun bu tuproqni deb yig'ladi Furqat. 0, Koshgar tuprog'i, qishloqmiding sen. (E. V.) Kelinglar, go'zal gullar, Keling, oshiq bulbullar. (Sh. R.) Undosh ma'nosim kuchaytirish uchun ba'zan undalma takrorlanadi: Qushlar, qushlar, hoy qushlar! Qanot qoqib kelinglar! (Z. D.) Undoshni kuchli ifodalash uchun undalmaning oldidan ba'zan ey, yo. hoy 8 kabi undovlar keladi. Bunday holatda undov bilan undalma orasiga vergul qo'yilmaydi: Ey, quyosh, ko'rsat yuzing, Tundan bag'ir qonlanmasin. (S. A.) Undalma gap boshida kelsa, yozuvda undalmadan so'ng vergul qo'yiladi: O'quvchilar, topshiriqlarni o'z vaqtida bajaringiz. Agar gap boshida kelgan undalma hayajon bilan aytilsa, undan so'ng undov belgisi qo'yiladi: O'rtoqlar! Aziz o'rtoqlar! Haqiqat o'z o'rnini topdi. Undalma gap ichida kelsa uning har ikki tomonidan vergul qo'yiladi: So'zla. ko'zgujon. haqiqatni et bayon. (P.) Undalma gap oxirida kelsa undan oldin vergul qoyiladi: O'zbekistonni gullarga burkaylik. do'stlar! Topshiriqni o'z vaqtida bajarganingiz uchun rahmat, azamatlar. Kirish so'z va kirish birikma So'zlovchining o'zi bayon qilayotgan fikriga yoki uni ifoda qilish usuliga bo'lgan munosabatini bildiruvchi so'z va so'z birikmasi kirish so'z yoki kinsh birikma deyiladi. Masalan; Dunyoda hech bir xalq to'g'ri kelolmas, mening bilishimcha, sening elingga. (H.O.) Kirish so'z butun gapga, qo'shma gaplarda esa odatda uning bir qismiga aloqador bo'ladi. Misollarni solishtiring: Afsuski, shu choq hovlida uning kichik nevaralari yo'q ekan. (O'.U.)- Albatta, har bir talaba fan yutuqlarini puxta egallash uchun qunt bilan o'qishi kerak. (Gazetadan.) Kirish so'z va birikmalarning ma'no ifodalash xususiyatini jadvalda quyidagicha ko'rsatish mumkin. Kiritma gap va kiritma belgi So'zlovchining o'zi bayon qilgan fikriga qo'shimcha mulohazasini bildirgan gap kiritma gap deyiladi. Kiritma gap asosiy fikrni qo'shimcha izohlash, aniqlash, toldirish uchun ishlatiladi va o'ziga aloqador bo'lmagan gapdan maxsus to'xtam bilan ajratiladi. Masalan: U bejirim tuflisi bilan yemi duk-duk bosib (bu duk-duklardan 9 Qahramonning yuragi go'yo mix qoqilayotganday zirqirab ketdi) mashina tomon yurdi. (O.Yo.) Kiritma gaplar odatda qavs ichiga olinadi: O'sha yosh bolam (u ota- onasiz qolgan edi) boyga qarol qilib berishdi. Ayrim hollarda kiritma gap o'zi bilan aloqador bo'lgan gapdan tire bilan ajratiladi. Masalan: Universitet hovlisi—men hozirgina aylanib chiqdim— talabalar bilan gavjum bo'lib turibdi. So'zlovchining qo'shimcha fikrini alohida ta'kidlaydigan maxsus belgilar ham bo'lishi mumkin. Bu darak belgilari shaklida qo'yiladi. Masalan: "Avtor mana shu bachkana (?) munosabatlarning hammasini poyetiklashtirib tasvir etadi."Nahot poyetiklashtirilgan (!) tasvir bachkana bo'lolsa. (M.N.) Bir bosh bo'Iakli gaplar va ularning turlari Tarkibida grammatik asoslaridan yo ega yoki kesimi mavjud bo'lgan gap bir bosh bo'Iakli gap deyiladi. Bir bosh bo'Iakli gaplar. bosh bo'laklardan qaysi birining ishtirokiga ko'ra ikki turga bo'linadi: 1) egasiz bir bosh bo'Iakli gaplar, 2) kesimsiz bir bosh bo'Iakli gaplar Egasiz bir bo'lakli gaplar. Faqat kesim tarkibidan iborat bo'ladi va unda harakatni bajaruvchi shaxsni topib bo'lmaydi yoki uni kesimdan anglash mumkin. Bunday gaplar ikki turga bo'linadi: 1) egasi topilar gap, 2) egasi topilmas gap. Kesimsiz bir bosh bo'lakli gaplar atov (ya'ni nominativ) gaplar. Egasi topilar gap. Bir bosh bo'lakli gaplarning bu turida ega bo'lmaydi, ammo uni gapning kesimidan payqab olish mumkin. Bunda asosiy e'tibor harakatni bajaruvchi shaxsga emas, balki harakatga qaratiladi. Egasi topilar gaplar ana shu xususiyatlariga ko'ra: shaxsi aniq, shaxsi noaniq. shaxsi umumlashgan gaplarga bo'linadi. Shaxsi aniq gap. Kesimi fe'l bilan ifodalangan va kesimi orqali harakat bajaruvchi shaxsni topish mumkin bo'lgan bir bosh bo'lakli gap shaxsi aniq gap deyiladi. Shaxsi aniq gaplarda ega odatda, leksik jihatdan shakllanmaydi va unga ehtiyoj ham bo'lmaydi, chunki kesim vazifasida kelgan so'z tarkibidagi tuslovchi qo'shimchalar shaxsini aniq ko'rsatib turadi. Masalan: Chappar urib gullagan bog'in, 10 O'par edim vatan tuprog'in. (H.O.) Shaxsi aniq gapning kesimi quyidagicha ifodalanadi: 1. Aniqlik maylidagi fe'l bilan: Seni bir ko'ray deb keldim, Mehringga to'yay deb keldim (Qo'shiq.) 2. Buyruq mayli shaklidagi fe'l bilan: Bo'lsang yigit, bo'lsang hamki chol, Qo'lingga qurol ol! (H.O.) 3. Shart -istak maylidagi fe'l bilan: Ayb emasdir sevilsam, sevsam, Ayb emasdir seni yor desam. Shu berilgan topshiriqlarni o' z vaqtida tugataylik! Ko'p hollarda shevalarda ham shaxsi aniq gaplar ishlatiladi. Masalan: Do'stingdan top! Ishonmagin do'stingga, somon tiqar po'stingga. (Maqol.) Bir hangomalashaylik. Shaxsi aniq gaplar badiiy adabiyotda, ayniqsa diologik shaklida nutqda ko'p ishlatiladi. Shaxsi noaniq gap. Kesimi fe'l bilan ifodalanib, harakatni bajaruvchi shaxsni aniq ko'rsatib turmaydigan bir bosh bo'lakli gap shaxsi noaniq gap deyiladi. Shaxsi noaniq gapning kesimi III shaxsga qaratilgan bo'lsa ham bajaruvchi shaxs noma'lum bo'ladi. Masalan: Umr daftarini bezashdi. Yoshlik xotirasini yozilmagan oq varaq deydilar. (Sh.) 1. III shaxsning ko'plik shaklidagi fe'l bilan: Mendan senga xabar bersalar. (K.S.) Shunday chiroyli, mard yigitni buncha qiynaydilar. (O.) 2. Birgalik nisbatdagi fe'l bilan: Ulami hozir olib ketishdi. Siznirektoratga chaqirishdi. 3. III shaxsning birlik shaklidagi fe'l bilan: Hech bo'lmasa, alikolsa-chi? (U.) Bunday gaplar nisbatan kam uchraydi, ilmiyadabiyotlarda esa qo'llanmaydi. Shaxsi umumlashgan gap. Kesimi fe'l bilan ifodalanib, mazmuni umumga qaratilgan bir bosh bo'lakli gaplar shaxsi umumlashgan gap deyiladi. Shaxsi umumlashgan gaplarning kesimi buyruq maylining II shaxs shakli bilan ifoda qilinadi. Xalq maqollari, asosan, shaxsi umumlashgan gaplarga teng bo'ladi. Masalan: 11 Kerilma g'oz, hunaring oz. Hurmat qilsang hurmat ko'rasan. Kattaga hurmatda, kichikka izzatda bo'l. Bir tok eksang bir tup tol ek. Sayoq yursang tayoq yeysan. Shaxsi umumlashgan gaplarning bosh bo'lagi ayrim hollarda birinchi shaxsing ko'plik shaklida ham bo'lishi mumkin. Masalan: Dushmanlardan har doim ogoh bo'laylik! Shaxsi umumlashgan gaplarda undalma, kirish so'z, kiritmalar, maqol so'z va yuklamalar qatnashmaydi. Egasi topilmaydigan gap. Kesimi orqali harakatni bajaruvchi shaxs (ega )ni topish mumkin bo'lmagan bir bosh bo'lakli gaplar egasi topilmaydigan gap deyiladi. Bunday gaplar quyidagicha ifodalanadi: 1. Ravishdosh va bo'ladi \\ bo'lmaydi fe'li bilan: Oyni etakbilan yopib bo'lmaydi. Mehnatsiz rohatga erishib bo'lmaydi. 2. Shart maylidagi fe'l va bo'ladi \\ bo'lmaydi so'zlari: shuyo'ldan borilsa bo'ladi. 3. Harakat nomi va zarur, mumkin, shart, lozim, darker, kerakso'zlaridan biri bilan: Odamlarga to'g'risini aytishimiz zarur. 4. Majhullik nisbatidagi fe'l bilan: Qishloqqa bir soatdan keyinkirib boriladi. 5. To'g'ri so'zi hamda kelmoq fe'lining tuslangan shakli bilan: Bugun yig'ilish o'tkazishga to'g'ri keladi. 6. Aniqlik may lining III shaxs shaklidagi fe'l bilan: Bu o'tirishnibekorchiga chiqargan. Atov (nominativ) gap. Bosh kelishik shaklidagi ot yoki otlashgan so'z bilan ifodalanib, predmet, narsa-hodisalarning mayjudligini ko'rsatuvchi bir bosh bo'lakli gaplar atov (nominativ) gap deyiladi. Nominativ gaplarda fikrning nisbiy tugalligi, hukm ohang orqali ifoda etiladi. Bu gaplarda ohang asosiy vazifani bajaradi. Oddiy so'z ham ohang sababli gapda qo'llanadi. Atov gap yolg'iz ishlatilmaydi, undan keyin boshqa gap keladi. 12 1.2. Uyushiq bo'laklarda umumlashtiruvchi so'zning qo'llanilishi Sanalayotgan bo'laklar ma’nosini jamlab ifodalagan so'z umumlashtiruvchi so'z deyiladi. Umumlashtiruvchi so'z umumlashtiruvchi ma’noli so'zlar (olmoshlar, otlar, fe'llar va hokazo), so'z birikmasi, kengaygan birikmalar bilan ifodalanishi mum kin. Uyushiq bo'laklar umumlashtiruvchi so'zning ma’nosini izohlab, aniqlab kejadi. Uyushgan bo'laklar, narsa va hodisalami, belgi-xususiyatlarni alohida- alohida ifoda- lasa, umumlashtiruvchi so'z ularning hammasini jamlagan holda ifodalaydi. Demak, uyushgan bo'laklar bilam umumlashtiruvchi so'z o'rtasida xususiylik-umumiylik, jins-tur munosabati mavjud bo'ladi. Uyushgan bo'laklar xususiylikni, jinsni; umumlashtiruvchi so'z esa umumiyllkni, turni bildiradi. Uyushgan bo'laklar qaysi grammatik shaklda bo'lsa va qanday so'roqqa javob bo'lsa, umumlashtiruvchi so'z ham ko'pincha ana shunday shaklda bo'ladi va shunday so'roqqa javob bo'ladi. Uyushgan bo'laklar qaysi bo'lak bilan tobe munosabatda bo'lsa, umumlashtiruvchi so'z ham shu bo'lak bilan tobe aloqada bo'ladi. Ayrim gapiarda grammatik qo'shimchalar uyushiq bo'laklarga emas, umum - lashtiruvchi so'zga qo'shiladi. Bunda uyushiq bo'laklarning sintaktik vazifasi umum lashtiruvchi so'zning sintaktik vazifasiga qarab belgilanadi. Masalan, Dasturxpn- ga husaynl, charos, asadi~ hammasidan qo'ydik. Bu gapda -dan kelishik qo'shimchasi uyushiq bo'laklarga qo'shilmagan, ulaming uyushiq to'ldiruvchi ekanligi umumlashtiruvchi bo'lakning grammatik shakliga qarab aniqlandi. Umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklardan oldin ham, keyin ham kelishi mumkin. Umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklardan oldin kelsa, umumlashtiruvchi so'z bilan uyushiq bo'laklar o'rtasiga ikki nuqta (:) qo'yiladi. Masalan: Bog'imizda mevalar: olma, o'rik, shaftolilar bor. Umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklardan keyin kelsa, umumlashtiruvchi so'z bilan uyushiq bo'laklar o'rtasiga tire (-) qo'yiladi. Masalan: Ku- tubxonamizda Abdulla Oripov, Erkin Vohidov - barcha taniqli shoirlarning asarlari bor. Misollar: 13 Yaxshi xulolar: diyonat, qanoat, shijoat, vijdon, Vatanni suymak va boshqalar in- sonni ulug'laydi. G'azab, jaholat, adovat, g'iybat, tama, zulm - vomon xulalar kishini tubanlik qa'riga tashlaydi. Quyosh, havo, suv - hammasi bizning eng qadrli do'stimiz. Bittanaiz: yo Shahobiddin yoki siz so'zga chiqasiz. Yig'ilishda hech kim: na Sa'dulla, na Akbarali bu haqda gapirmadilar. So'zlashdan oldin yiq'ilaanlaraa: minbardagilarga, pastda o'tirganlarga, eshik va devor oldida turganlarga bir-bir qaradi. Ba'zan uyushiq bo'lakli gapiarda kiritma ham ishtirok etadi. Agar umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklardan keyin kelsa va undan oldin kiritma qatnashsa, kiritmadan oldin tire, kiritmadan keyin vergul qo'yiladi. Masalan: Oppoq soqoli bilan farzandlarini ham, nevaralarini ham, qo'shni o'g'il- qizlami ham, ko'cha-ko'ydagi begona bolalami ham - xuilas, barchani sizlab gapirardi. Bu gap da xuilas kiritma, barcha ni umumlashtiruvchi so'z bo'lib, xullasAan oldin tire, keyin vergul qo'yiladi. Agar umumlashtiruvchi so'z uyushiq bo'laklardan oldin kelsa va undan keyin kirit ma qatnashsa, kiritmadan oldin vergul, keyin ikki nuqta ishlatiladi. Masalan: Mam- lakatimizdagi ko'plab pedaaogika institutlari. masalan: Farg'ona, Namangan va Guliston institutlari - universitetlarga aylantirildi. Bu gapda pedagogika institutlari umumlashtiruvchi so'z, masalan kiritma bo'lib, masalandan oldin vergul, keyin ikki nuqta qo'yiladi. Uyushiq bo'laklar yozuvda vergul bilan ajratiladi. Agar uyushiq bo'laklar guruh-gu- ruh bo'lib kelsa, guruhlar bir-biridan nuqtali vergul bilan ajratiladi. Masalan: Ularda o'nlab xildagi gullar: nasrin, nastarin, nargis, nilufar, savsan, rayhon, xino, zanboq guli, lola, sadbarg, ra’no, hazorg'uncha, zag'far, sumanpar; yoqimli hidi va go'zal ko'rinishi bilan gulni eslatuvchi giyohlar: sunbui, ishqi pechan; manzarali daraxtlar: sarv, ar-ar, arg'uvon, shamshod kabilar haqida ma’lumot beradi. Ovga kirishadigan sohibchangal qushlardan: qarchig'ay, miqqiy, qirg'iy; 14 urishadigan qushlardan: dakan xo'roz, oddiy xo'roz, amirxon xo'roz, kaklik, bedana (bu so'nggi ik- kisi sayrash uchun ham boqilib, cho'pqafasda, to'rqafasda saqlanadi); sayraydiganlar- dan: qumri, sa’va, bulbul, mayna va boshqalar. Demak, uyushiq bo'lakli gapiarda tinish belgilardan: vergul, ikki nuqta, nuqtali ver gul, tire ishlatiladi. AJRATILGAN BO'LAKLAR Gapning ajratilgan bo'laklari o'zlari aloqada bo'lgan bo'laklarning ma'nosini izohlab, bo'rttirib, aniqlashtirib yoki ta’kidlab keladi. Ular boshqa bo'laklardan maxsus to'xtam bilan ajralib gap urg'usini oladi. Misollar: Soraxon shuncha kundan beri yetolmagan niyatga - Roziyani avvalgiday shod, go'zal ko'rish niyatiga - Sattor bir lahzada yetdi. Sizga, o'rta bo'yli qizga, atlas juda yarashibdi. Ajratilgan bo'laklar: a) bir bo'lak holida keladi: Boyagi yigitning, Avazning, qo'li gul ekan; b) birikmali holda keladi: Shu kuni kechqurun, daladan qaytishda, qori Sidiqjonga hamroh bo'lib qolibdj. . Ajratilgan bo'lak o'zi izohlayotgan bo'lakdan doimo keyin keladi va yozuvda vergul, tire, ba'zan qavs bilan ajratiladi. Ajratilgan bo'laklar gapdagi qaysi bo'lakka oidligiga ko'ra quyidagi tuiiarga bo'linadi: ajratilgan hollar, ajratilgan aniqlovchilar, ajratilgan izohlovchilar, ajratilgan to'ldiruvchilar. Ajratilgan hoi o'zidan oldin kelgan holning ma’nosiga aniqlik kiritadi. Ajratilgan bo'lak vazifasida ko'pincha o'rin, payt hollari keladi: hu ana shu joyda, taxta ko'prikning ostida, kichik bir buloq bor. Dadam shu atrofdan - qishloqning chiqaverishidan - do'kon qidirdi. Cho'pon otadan bir chaqirimcha pastlikda, Boysunning naq bo'yida, uch-to'rt tup jiyda o'sgan bir xilvat joy bor. Ajratilgan to'ldiruvchi o'zidan oldin kelgan to'ldiruvchining ma'nosini izohlaydi, unga aniqlik kiritadi. Vositasiz to'ldiruvchi ham, vositali to'ldiruvchi ham ajratilgan bo'lak sifatida qo'llanishi mumkin: Nasihatimni, otangning so'zini, esingda tut. Xatni uning o'ziga, Muqad- dasga, bering. Unsin uchun, bechora qiz uchun, bu qanday mudhish motam! Ajratilgan aniqlovchi stiaxs yoki narsaning belgisini, kimga yoki nimaga 15 qarash liligini ta'kidlab, ayirib ko'rsatish uchun ishlatiladi. Masalan: Qobil bobo, yalangbosh, yalangoyoq, eshik yonida dag'-dag' titraydi. Bizning, o'quvchi yoshlarning, o'zimizga yarasha or-nomusimiz bor. Axir uning, Vohidning ham_o’ziga yarasha obro'si, yigitlik g'ururi bor. Seryoja -oddiy, navqiron, mard yigit - o'rtoqlari uchun jonini fido qiladi. Ajratilgan izohlovchilar, asosan, izohlanmishdan keyin keladi va o'ziga xos ohang bilan aytiladi. Ajratilgan izohlovchilar ko'pincha egaga taalluqli bo'ladi: O'g'lim, qo'zichog'im, orom olyapti. Birozdan so'ng Hasan aka, fizika o'qituvchisi, kirib keldi. AJRATILGAN GAP BO'LAKLARINI HOSIL QILISH USULLARI Esda saqlang. Gap tarkibidagi ma’lum bo'lakning ma’nosini ta’kidlab, izohlab keluvchi, boshqa bo'laklardan to'xtam va ohang jihatidan ajralib turuvchi bo'laklar ajratilgan bo'laklar, shunday bo'lakli gaplarga esa ajratilgan bo'lakli gapiar deyiladi. Ajratilgan bo'laklar ishtirok etgan gapiar mazmunan murakkablashadi. Gapning asosiy qismi ifodalagan axborotga ajratilgan bo'lakdan anglashilgan qo'shimcha axborot qo'shiladi. Masalan: Tursunali akaga, shunday katta olimga, kuyov bo'lish hazil gap emas (O'.Usmonov). Bu gapda birinchi axborot - Tursunali akaga kuyov bo'lish hazil gap emasligi gapning asosiy qismi orqali, ikkinchi axborot - Tursunali akaning katta olimligi ajratilgan bo'lak orqali ifodalanadi. Yuqorida bayon qilihganidek, ajratilgan bo'laklar ikki xil vazifani bajaradi: ma'lum bir bo'lak ma’nosini ta’kidlash, bo'rttirish; ma’lum bir bo'lakning umumiy ma'nosini izohlash, konkretlashtirish, tushunarsiz ma'nosini tushuntirish. Ajratilgan bo'lakning bu ikki xil vazifasi uning ajratish usuli orqali ham bilinib turadi. Esda saqlang. Ajratilgan bo'laklar yuqoridagi vazifaga muvofiq ikki xil yo'l bilan ajratiladi: tartibni o'zgartirish; bir nomni boshqacha nomlash. 16 TARTIBINI O’ZGARTIRISH ORQALI GAP BO'LAKLARINI AJRATISH Sifatlovchi-aniqlovchi, odatda, aniqlanmishdan oldin keladi. Ba'zan tinglovchlning diqqati sifatlovchiga tortilganda so'zlovchi uning odatdagi tartibini o'zgartirib, sifatlanmishdan keyin keltiradi. Natijada sifatlovchi gapning boshqa bo'laklaridan boshqacha ohang*bilan ajralib qoladi. Sifatlovchining ma’nosi odatdagi tartib bo'yicha qo'llangan sifatlovchiga nisbatan bo'rttiriladi, alohida ta’kidlanadi. Gapdagi eng ahamiyatii, yangi axborot tashuvchi qismga aylanadi. Esda saqlang. Tartibi o'zgartirilgan, lekin sifatlovchilik xususiyatini saqlab qolgan sifatiovchi-aniqlovchilar ajratilgan bo'lakka aylanadi. Masalan: Bu o'zbek yigiti - tanti, mehribon. Solishtiring: Rangi o'chgan, Umri kechgan kuz guli, Bir yo'li pastroq egil (Abdulhamid Cho'lpon). Kuz guli - Rangi o'chgan, Umri kechgan. Juda muhim. Ajratilgan sifatiovchi-aniqlovchilar yozuvda boshqa bo'laklardan doimo vergul bilan, agar sifatlovchi-aniqlovchilarning o'zi uyushgan bo'lib, ichida vergul bilan ajratilgan bo'lsa, ajratilgan bo'lak boshqa bo'laklardan tire bilan ajratiladi. Juda muhim. Ajratilgan sifatlovshi aniqlovchi, ajratilgan ravish holi, ajratilgan izohlovchilar tartibni o'zgartirish orqali hosil qilinadi. Masalan, Sizga xushbo'v. muattar gullar keltirdim (oddiy sifatlovchi-aniqlovchi) - Sizga gul keltirdim xushbo'v. muattar (ajratilgan sifatlovchi-aniqlovchi). Qo'llar tez. mo'iizakor /sAi/ar(oddiy ravish holi) - Qo'llar ishlar- tez. mo'iizakorlajratilgan ravish holi). Xonaga fizika o'aituvchisi Hasan aka kirib keldi (oddiy izohlovchi) -Xonaga Hasan aka, fizika o'aituvchisi. kirib keldi (ajratilgan izohlovchi). 17 II-bob. Ona tili darslarida uyushiq bo’lakli gaplarni o’rgatish 2.1. O’zbek tilida uyush’iq bo’laklarning qo’llanishi xususiyatlari O’zbek tilida gap bo’laklarining uyushib kelishi ancha uzoq tarixga ega. Uyushiq bo’laklarning ko’plab qo’llanishini XI asrda va undan so’ng yaratilgan asarlarda ko’plab uchratamiz. Bu hodisa barcha turkiy xalqlar, shu jumladan, o’zbek xalqi uchun ham mushtarak bo’lgan turk- runiy yozuvlarida ham, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur asarlarida ham ko’plab uchraydi. Chektilar sharbatu taom avval, Ikkisidin yetushdi kom avval (Navoiy) Ushbu yil shu haliq taomdin parhez qila boshladim. Pichoq va qoshiq va dasturxong’acha ehtiyot qilur edim (”Boburnoma”). Demak, hozirgi zamon o’zbek tilida uyush’iq bo’laklarning qo’llanishi tasodifiy hol bo’lmay, tarixan shakllanib kelayotgan o’ziga xos sintaktik hodisadir. Bu o’zining quyidagi xususiyatlari bilan xarakterlanadi. 1.Uyushiq bo’lak qismlari o’zaro teng aloqada bo’ladi. 2.Ular gapda bir xil sintaktik vazifa bajaradi. 3.Ular o’zi uchun umumiy hisoblangan bo’lak bilan bir xil munosabatda bo’ladi. 4.Teng bog’lovchilar yordami bilan bog’lanadi yoki bog’lanishi mumkin. 5.Sanash intonatsiyasi orqali talaffuz qilinadi. 6.Odatda bir xil so’z turkumlaridan ifodalanadi. Uyushiq bo’laklarning o’zaro bog’lanishi teng bog’lovchilar, yuklamalar va to’xtam, ohang yordami bilan bo’ladi. Teng bog’lovchilar yordamida bog’langan uyushiq bo’laklar gap bo’laklarining o’zaro uyushish munosabatlaridagi ayrim xususiyatlariga ko’ra, intonatsiya yordamida bog’langan uyushiq bo’laklarga nisbatan ozmi-ko’pmi farq qiladi: bog’lovchilarning qatnashuvi uyushgan bo’laklarning ochiq, yanada aniqroq ifodalashni ta’min etadi. Uyushgan bo’laklarning o’zaro bog’lanishida ishlatiladigan bog’lovchilar qo’llanish usullariga ko’ra asosan uch xil: o’zbek tilida gapning uyushiq bo’laklarini bog’lash uchun teng bog’lovchilar - biriktiruv, zidlov, ayiruv bog’lovchilari qo’llanadi. Bu bog’lovchilar o’z vazifalariga ko’ra bir-biridan farq 18 qiladi. O’zbek tilida gapning uyushiq bo’laklari yozuvchilarning asarlarida ma’ruzachilarning nutqida uslubiy vosita sifatida juda keng qo’llanmoqda. Chunki ular fikrni aniq, to’liq, obrazli ifodalaydi, shuningdek, nutqqa ifodalilik, ko’tarinkilik berish uchun xizmat qiladi. Ular ifodani ixcham tuzish, unda hishayajon holatlarni to’la aks ettirish, stilistik ravonlik va ixchamlik singari xususiyatlar bilan tilimizda katta ahamiyatga ega bo’lgan grammatik kategoriyalardan hisoblanadi. Shuning uchun bu sintaktik hodisa ifoda vositasi sifatida nutqimizning deyarli hamma turida, ayniqsa, yozma nutq turlarida, badiiy adabiyotning turli janrlarida ancha keng qo’llaniladi va dolzarb hodisa hisoblanadi. Ona tili darslarida ta’lim-tarbiyaviy vazifalar bir butunlikda hal qilinadi, bolalar atrofni o’rab olgan muhit haqida, mustaqil Vatanimizning o’tmishi, bugungi va kelajagi haqidagi bilimlari kengayadi; milliy g’oya shakllanadi, ular aqliy jihatdan kamol topadilar, mustaqil fikrlashga, mushohada yuritishni o’rganadilar. Boshlang’ich sinflarda “Ona tili kitobi”ni tahlil qilish fikrimizni tasdiqlaydi. Bu kitobda topshiriqlar mazmuni va matnlar o’zaro bog’liq holda berilgan. Ta’lim-tarbiyaviy vazifalarni birgalikda amalga oshirish uchun Ona tili darslarida matn va mashqlar ustida ishlash kerakligi ham muhimdir. Ona tili darslarida o’quvchilarga bilim va ko’nikmalarning ma’lum jihatlarini egallatishni, ularda o’ziga xos shaxsiy sifatlarni shakllantirish bilan bog’lab amalga oshiriladi. Ona tili kitoblariga kiritilgan matn va mashqlarda Vatan, ona, xalq, tarix haqidagi bilimlar o’quvchilarning sinfdan sinfga o’tishi bilan tobora chuqurlashtirila boriladi. Vatan, uning o’tmishi va hozirgi kuni Ona tili kitoblarida markaziy mavzu hisoblanadi. Mavzularni o’rganish jarayonida uyushiq bo’lakli gaplardan qanday foydalanish kerakligi bo’yicha malakaga ega bo’ladilar. Ona tili darslarida mavzular bir-biri bilan uzviy bog’lanadi. Bu hol ta’lim va tarbiya jarayonining birligi haqida to’xtashga imkon beradi. O’quvchilar atrof-muhit, borliq haqida qanday bilimlarni egallashlari, ularda qanday bu ishlarni amalga oshirishni o’rganadilar. 19 4-sinfda o’quvchilar otlarning egalik qo’shimchalari bilan qo’llanishi, kelishik qo’shimchalari bilan turlanishi va asosiy so’roqlariga qarab ularning birbiridan farqlanishi, kelishik qo’shimchalarining yozilishini; sifat yuzasidan o’rganilganlar takrorlanib, qip-qizil, yum- yumaloq kabi sifatlarning yozilishini; son, uning ma’nosi, sanoq va tartib sonlar, ularning so’roqlari, tartib sonlarning yozilishini; kishilik olmoshlari, ularning uch shaxsda, birlik va ko’plik sonda qo’llanishini, kelishiklar bilan turlanishini o’rganadilar. Bu sinfda o’quvchilarga fel zamonlari: fe’llarning tuslanishi (shaxs-son qo’shimchalari bilan o’zgarishi) haqida tushuncha beriladi, uch zamonda: o’tgan, hozirgi, kelasi zamonda qo’llanishi, o’tgan zamon qo’shimchasi (-di) ning aytilishi va yozilishi o’rgatiladi. Dasturning “Gap” bo’limi materiallarini o’rganishga bolalarni tayyorlash maqsadida ular nutqida ko’proq ishlatiladigan bog’lovchilar bilan amaliy tanishtiriladi. So’zning tarkibi va so’z turkumlarini o’rganish jarayonida turli so’z turkumlariga oid so’zlarning xilma-xil ma’nolarda qo’llanilishi, so’zni gapda, so’z birikmasida to’g’ri, o’rinli, aniq ishlatishni bilib olishga yordam beradigan leksik mashqlar, shuningdek, o’quv yili davomida o’rganiladigan imlosi qiyin so’zlarning yozilishini bilib olishga ko’maklashadigan lug’aviy-imloviy mashqlar o’tkaziladi. O’quvchilar darslikda berilgan lug’atdan, boshlang’ich sinflar uchun nashr etilgan imlo lug’atidan foydalanishga o’rgatiladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga gap haqida: gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari (darak, so’roq, buyruq gap) haqida, his-hayajon bilan aytilgan gaplar; gapning mazmuniga ko’ra oxiriga nuqta, so’roq va undov belgisining qo’yilishi haqida; gap bo’laklari, gapda so’zlarning bog’lanishi haqida, gaplar so’z birikmalariga ajratilishi haqida dastlabki ma’lumotlar to’rt o’quv yili davomida izchillik bilan berib boriladi. Birinchi sinfda o’quvchilar nutqdan gapni ajratib olishga, gapni alohida so’zdan farqlashga, gapni o’qiganda ohangiga rioya qilishga, ma’lum tayyorgarlikdan so’ng, gapning birinchi so’zini bosh harf bilan boshlab yozishga va oxiriga nuqta qo’yishga o’rganadilar. Ikkinchi sinfda esa oldingi sinfda berilgan bilimlar yangi til materiallari asosida mustahkamlanadi, o’quvchilar gapning oxirida nuqtadan tashqari so’roq belgisi va undov belgisining 20 ishlatilishi bilan tanishadilar va oxiriga qo’yilgan tinish belgisiga mos ohangda gapni o’qishga o’rganadilar. O’quvchilar gap bo’laklarini o’rganishga ikkinchi sinfda tayyorlanadilar, ular gap kim? (kimlar?) yoki nima? (nimalar?) haqida aytilishini bildirgan so’zni (egani) hamda ular haqida nimalar deyilganini bildirgan so’zni (kesimni) topishga, o’rgatiladi (ega va kesim atamalari berilmaydi). Bu mavzularni o’rganish jarayonida gapda o’zaro bog’langan so’zlarni aniqlashga oid mashqlar o’tkazib boriladi. Uchinchi sinfda gapning turlari (darak, so’roq, buyruq gap) o’rgatiladi. Ularni ohangiga ko’ra talaffuz qilish tinish belgilarini to’g’ri qo’ya bilish haqida tushuncha beriladi, og’zaki va yozma nutqda qo’llashga o’rgatiladi. Bu sinfda gap bo’laklari: ega, kesim va ikkinchi darajali bo’laklar mavzulari ham o’rganiladi (Ikkinchi darajali bo’laklar turlarga ajratilmaydi). 21 2.2. Uyushiq bo’laklarda tinish belgilarning ishlatilishi Uyushiq bo’lakli gaplarda xilma–xil tinish belgilari qo’llaniladi. Uyushuvchilar o’zaro bog’lovchisiz (faqat sanash intonatsiyasi bilan); zidlov bog’lovchilari, takrorlanuvchi bog’lovchilar; bog’lovchi vazifasidagi yuklamalar yordamida aloqaga kirishganda, ular orasiga vergul qo’yiladi. Masalan: Qashqardaryo, Surxondaryo, Namangan, Samarqand viloyatlarida bo’lsangiz, 500- 600 yillik chinorlarni ko’rasiz. U doktorlarga goh zug’um qilib, goh yaxshi gapirib statsionardan chiqdi. Uyushuvchilar o’zaro va, hamda, bilan biriktiruv bog’lovchilari orqali, shuningdek, yakka ayiruv bog’lovchilari yordamida aloqaga kirishganda, ular orasiga vergul qo’yilmaydi: Anhorda suv sokin va ulug’vor oqardi. Salim ota bilan yigitlar mehmonni ... kuzatib tashqariga chiqishdi. Uyushiq bo’lakli gaplarda umumlashtiruvchi birliklar uyushuvchilardan oldin kelsa, shu birlikdan so’ng ikki nuqta qo’yiladi: Hamma yerda: uylarda, ko’chalarda ivirsib yotgan xazon yuzi ertalab qirovdan ... oppoq bo’lib qoladi. Umumlashtiruvchi birliklar uyushuvchilardan so’ng kelganda, undan oldin tire qo’yiladi: Kishilar, xotinlar, bolalar – kutib oluvchilar vagon bo’ylab chopdilar. Uyushiq bo’laklar juft holda ham qo’llanadi. Juft holda qo’llangan uyushiq bo’laklarning ohangi o’ziga xos: har bir juft uyushiq bo’lakning birinchi so’zida ovoz ko’tariladi, keyingisida esa pasayadi, har bir juft uyushiq bo’lak keyingisidan pauza orqali ajratiladi. Olma va o’rik, nok va shaftoli nihollari mehnatsevar bog’bonlarning mehnatidan rizq olib, ko’m-ko’k yaproqlar bilan bezandi. Bog’ go’zal. Unda quyosh va yengil shamolning, gullar va maysalarning quvnoq o’yini kun bo’yi davom etadi. O’quvchilar bu gaplarni ifodali o’qiydilar. Uyushiq bo’laklarni o’rgatishda juft qo’llangan uyushiq bo’laklarning ohangiga doir mashqlar o’quvchilarning ifodali o’qish, ifodali nutq, og’zaki nutq madaniyatini oshirishga qaratiladi. 22 O’quvchilar o’zaro biriktiruv va zidlov bog’lovchilari yordami bilan bog’langan, bog’lovchisiz bog’langan juft holda qo’llangan uyushiq bo’lakli gaplarga misollar keltiradilar, ularda vergulning ishlatilish - ishlatilmasligini tushuntiradilar. So’ngra quyidagi misollarga o’quvchilar e’tibori jalb qilinadi. 1. Narigi qirg’oqdagi mevazorlarda o’rik, olcha, olma, shaftolilar qiyg’os gullab yotibdi. 2. Mehnat tufayli inson ijtimoiy xayotdagi urni va jamiyat uchun foydaliligini chuqurroq anglaydi. Uyushiq bo’laklarni toping. Gapning qaysi bo’laklari uyushgan? Ularning kaysilari sodda bo’lak, qaysilari murakkab bo’lak? Nima uchun? Uyushiq bo’lakli gaplarning fikrni ifodalashdagi ahamiyatini izohlashda quyidagicha gaplar qiyoslanadi. 1. Xo’jaligimiz paxtadan mo’l hosil oldi. 1.Xo’jaligimiz paxtada sholidan, makkajo’xoridan mo’l hosil oldi. 2. Xo’jaligimiz, sholidan mo’l hosil oldi. 3. Xo’jaligimiz makkajo’xoridan mo’l hosil oldi. (Avval chap tomondagi, so’ngra o’ng tomondagi gaplar o’qilib, ularning farqi izohlanadi: chap tomondagi uchta gap orqali bayon qilingan fikr o’ng tomonda bitta uyushiq bo’lakli gap bilan ifodalanganligi, bunga predmetlarni sanab ko’rsatish orqali erishilganligi uqtiriladi. Yana misollar keltiriladi.) 1.Tiniq havoda oq kapalaklar uchishadi. 1. Tiniq havoda oq, pushti, sariq kapalaklar uchishadi. 2.Tiniq havoda pushti kapalaklar uchishadi. 23 3.Tiniq havoda sariq kapalaklar uchishadi. (Keltirilgan uchta gapda bayon qilingan fikrni uyushiq bo’lakli bitta gap orqali ifodalash mumkinligi, bunga predmetlarning belgilarini sanab ko’rsatish orqali erishilganligi ta’kidlanadi.) Predmet, harakat va ularning belgilarini sanab ko’rsatish, ta’kidlash gapning uyushiq bo’laklari orqali ifodalanadi. Ular fikrni aniq, to’liq bayon qilish, nutkda ifodalilik, ko’tarinkilik berish uchun xizmat kiladi. Shuning uchun ham uyushiq bo’lakli gaplar og’zaki va yozma nutqda, uning turli uslublarida ko’p qo’llanadi. Quyidagi gaplarni qiyoslash orqali uyushiq bo’laklar va gapda ma’nosini kuchaytirish uchun takrorlanib qo’llangan bo’laklar izohlanadi: 1. Kombayn o’radi, yig’adi, yanchadi, tozalaydi. 2. Guvilla, guvilla, ko’m-ko’k o’rmon. 24 Xulosa Xulosa qiladigan bo’lsak, o’quvchilarning savodxonligini oshirish ularning bilim ko’lamini chuqurlashtirishimizda asosiy omil bo’ladi. Yana shuni alohida ta'kidlash lozimki, boshlang’ich sinf o’quvchilariga uyushiq bo’lakli gaplarni o’rgatish orqali ularning og’zaki va yozma nutqi shakllantiriladi. O’qituvchi har bir darsga tayyorlanish jarayonida Uyushiq bo’lakli gaplarni o’quvchilarga o’rgatishning eng qulay usullarini va darsning qaysi o’rnida tushuntirishni bеlgilab oladi. O’quvchilarning o’zbеk tilining sintaktik qurilishida uyushiq bolakli gaplarni o’rganish masalasi atroflicha ishlanishni talab qiluvchi, nazariy va amaliy qimmati katta bo’lgan dolzarb masalalaridandir. Maxsus mashqlar yordamida mavzuni o’tish yyushiq bo’lakli gaplarni o’rganishda katta yordam bеradi. Natijada o’quvchilarning so’z boyligi oshadi, nutqi ravonlashadi. Xulosa qilib aytganda, Uyushiq bo’lakli gaplarni o’quvchilarga o’rgatish o’quvchilarning o’z fikrini aniq, mantiqli va ifodali bayon etishga yordam bеradi. Uyushiq bo’laklar umumlashtiruvchi so’zlar bilan ham qo’llanadi. Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklarni jamlab ko’rsatib, uyushiq bo’laklar bilan bir xil vazifani bajarib, bir xil so’roqda javob bo’ladi. Ko’pincha belgilash, bo’lishsizlik olmoshlari va jamlikni bildiradigan otlar umumlashtiruvchi so’z bo’lib keladi. Umumlashtiruvchi so’zlar uyushiq bo’laklardan oldin yoki keyin keladi. Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan oldin kelganda, u izohlashni talab qiladi, ya’ni umumlashtiruvchi so’zni uyushiq bo’laklar orqali izohlash lozim bo’ladi. Shuning uchun uyushiq bo’laklardan oldin kelgan umumlashtiruvchi so’z izohlash, ta’kidlash ohangi bilan aytiladi: umumlashtiruvchi so’zda tovush ko’tariladi, keyin pauza qilinib, uyushiq bo’laklar pasayuvchi ohang bilan aytiladi. Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan keyin kelganda, u uyushiq bo’laklarni jamlab, umumlashtirib ifodalashga xizmat qiladi. Bunda umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan ajratilib, pasayuvchi tovush bilan aytiladi. 25 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005 2. M.Mirzayev, C.Usmonov, I.Rasulov. O’zbek tili. T.,1978 3. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981. 4. B.Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007 5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995. 6. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996 7. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001 8. S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2001 9. S.Rahimov, B.Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003. 10. www.ziyonet.uz 26

Gapning uyushiq bo'laklari. Uyushishning ifoda vositalari. sanash ohangi va teng bog'lovchilar

Sotib olish