Dokument ma'lumotlari

Narxi 35230UZS
Hajmi 1.8MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 23 Noyabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Geodeziya

Sotuvchi

Sherzod Sultonov

Ro'yxatga olish sanasi 10 Iyun 2025

0 Sotish

Geaxborot tizim va texnologiyalari asosida olot tumani melioratsiya elektron xaritalarni loyihalash va tuzish

Sotib olish
“ TIQXMMI’’ MTU Buxoro tabiiy resurslarni boshqarish instituti Yer resurslarni boshqarish va ekologiya fakulteti Geodeziya va geinformatika yo’nalishi 4\1 guruh DIPLOM ISHI Mavzu : Geaxborot tizim va texnologiyalari asosida olot tumani melioratsiya elektron xaritalarni loyihalash va tuzish Ilmiy rahbar: Bekmurodova Muyassar Bajardi: Avezov Yunus Qahramonovich Buxoro-2024 Mundarija Kirish ........................................................................................................................................................ 2 I.BOB. Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari ............................................................................................. 4 1.1Geoaxborot tizimining ta‘rifi va rivojlanish tarixi ................................................................................ 4 1.2. Geoaxborot tizimining tarkibiy qismlari va umumiy tushunchalar .................................................. 14 II. BOB.Geoaxborot tizim olot tumani melioratsiya elektron xaritalarni loyihalash va tuzish ................ 24 2.1. Olot tumani meliooratsiya elektron xaritalari haqida ..................................................................... 24 2.2. Elektron xaritalarni xususiyatlari va o’rganish metodi .................................................................... 48 2.3. Melioratsiya elektron xaritalarni loyihalash va tuzish ..................................................................... 61 Xulosa .................................................................................................................................................... 78 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ............................................................................................................ 80 Kirish Geografik axborot tizimi (GAT) geofazoviy ma‘lumotlarni to plash,ʻ boshqarish va tasvirlashga mo ljallangan kompyuter tizimi bo lib, unda mazkur ʻ ʻ ma‘lumotlarni voqea, hodisa, faoliyat yoki undagi tafsilotlar bilan birga ularning qayerda mavjud ekanligini tasvirlar, jadvallar orqali aks ettirish mumkin. Geoaxborot tizimining boshqacha ko rinishi bo lgan geoinformatika degandaʻ ʻ geoaxborot tizimining rivojlanishi bilan bog liq bo lgan ilmiy-texnik va amaliy ʻ ʻ fanlar majmuasi tushuniladi. Bu majmua geografiya, informatika va informatsion texnologiyalar nazariyasi, kartografiya 1 va hisoblash texnikasiga yangicha yondashishlar o rtasidagi bog liqlikdan kelib chiqadi. Hozirgi kunda axborot ʻ ʻ tizimining ushbu bo limi jadal sur‘atlar bilan o sib borishi natijasida u nafaqat ʻ ʻ texnik sohalarda, balki hayotimizning turli ijtimoiy sohalarida ham qo llanilib ʻ kelmoqda. GATning qo llanilish sohalari keng bo lib, u turli holatlarda, jumladan ʻ ʻ sog liqni saqlashda yangi klinika va shifoxonalarni geografik jihatdan mos va ʻ aholiga qulay qilib joylashtirish jarayonida, yuk tashish bilan shug ullanadigan ʻ korxonalar uchun yo l marshrutlari va jadvallarini tuzish hamda aniqlashda, ʻ avtomobil yo llarini quruvchi korxonalarga yangi trassa va yo llarni loyihalashda ʻ ʻ eng maqbul variantni tanlash paytida, shuningdek, davlat fondidagi yerlarni to g ri ʻ ʻ va oqilona hisoblashda, fermerlar uchun yangi yerlarni o zlashtirishda, yerlarninig ʻ holatini aniqlash va ular to g risida yetarli ma‘lumot olishda juda qo l keladi. ʻ ʻ ʻ Bugungi kunga kelib geoaxborot tizimlari haydovchilarga, piyodalarga sun‘iy yo ldoshlar bilan aloqa qilgan holda geofazoviy ma‘lumotlar o rni to g risidagi ʻ ʻ ʻ ʻ ma‘lumotlarni qayta ishlash orqali turli marshrutlarni navigatsiya qilishda, eng yaqin, eng qulay yo llarni izlab topishda qulaylik tug dirmoqda. Bir qarashda ʻ ʻ oddiy uyali telefonimiz orqali bunday ma‘lumotlarni kartada bemalol olishimiz oson ko rinadi, ammo bu qulaylik ortida geoaxborot tizimi qonunqoidalarini to g ri ʻ ʻ ʻ qo llash kabi ishlar ko lami yotadi. Agar geoaxborot tizimini bundan 10 yillar ʻ ʻ oldin faqatgina aniq bir mutaxassislar guruhigina ishlatishi Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari 4 mumkin, degan qoidalar mavjud bo lgan bo lsa, bugungi kunga ʻ ʻ kelib internet tarmog idagi veb-portallar, turli navigatsiya tizimlari, uyali ʻ telefonlardagi dasturlarning ishlab chiqilishi oddiy fuqaroning ham ushbu sohani bilishiga asos yaratdi. Geoaxborot tizimi kartografiya va masofadan zondlash, fotogrammetriya va topografiya bilan chambarchas bog liq hamda matematik, ʻ 1 O‘zbekiston Respublikasining “Geodeziya va kartografiya to‘g‘risida”gi Qonuni, 417-I-son, 25.04.1997 yil // lex.uz kartografik, masofadan zondlashda qo llaniladigan usullar bilan bir qatorda yerʻ qatlami geologiyasi, tuproqshunoslik, o rmonchilik, geografiya, iqtisodiyot, ʻ biologiya kabi fanlarni o zaro birlashtiradi. Ushbu o quv qo llanma mualliflari ʻ ʻ ʻ kitobni yozishda yordam bergan Yevropa Ittifoqidagi hamkor institutlar, jumladan Vengriyaning G arbiy Vengriya universiteti, Angliyaning Grinvich universiteti, ʻ Avstriyaning Zalsburg universiteti, Shvetsiyaning Qirollik texnologiya institutidagi geodeziya, kartografiya, geoaxborot tizimi sohalaridagi professor-o qituvchilarga ʻ o z minnatdorchiliklarini bildiradilar. ʻ I.BOB. Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari 1.1Geoaxborot tizimining ta‘rifi va rivojlanish tarixi Tasavvur qiling, siz 1960-yillarda, hali kompyuter texnologiyalari rivojlanmagan davrda yashayapsiz. Siz ishlayotgan vazirlikka 2 davlat tomonidan mavjud tabiiy resurslar to g risida umumiy ma‘lumot to plash va shu asosda tabiiy ʻ ʻ ʻ resurslarning bugungi va kelajakdagi zaxiralarini aniqlash vazifasi yuklatilgan bo lsin. Albatta, bunday ulkan miqyosdagi ishni bajarish uchun, avvalambor, ʻ ishonchli ma‘lumotlar, tajribali mutaxassislar, har xil texnologiyalar va ularni tasvirlash uchun juda ko p miqdorda qog oz mahsulotlari talab etiladi. Bundan ʻ ʻ tashqari, bu ishni amalga oshirish uchun juda ko p vaqt kerak bo ladi. Bu ishlarni ʻ ʻ bir tizimga solish va tahlil qilish uchun esa avtomatlashgan tizim zarur. Bunday tizimning kerakligini his qilgan davlatlardan birinchisi Kanada bo lib, Kanada ʻ atrof-muhitni rivojlantirish vazirligi tomonidan o sha paytda geoaxborot tizimi ʻ tushunchasi kiritildi, keyinchalik esa kompyuter texnologiyalari takomillashuvi bilan chambarchas bog liq holda geoaxborot tizimini rivojlantirish davom ettirib ʻ kelinmoqda. Yuqorida keltirilgan ishni soddalashtirish, mutaxassislar ishtirokini kamaytirish, vaqtdan yutish va albatta kamxarajat sarf qilish uchun bizga 2 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘riqlanadigan geodeziya zonalari va geodeziya punktlarini qo‘riqlash to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash haqida” qarori, №69-son, 16.02.1998 y. // lex.uz zamonaviy kompyuter dasturlari va texnologiyalari yordamida avtomatlashgan tizim – Geografik Axborot Tizimi zarur bo ladi. Geoaxborot tizimining asosiyʻ vazifalari – bu fazoviy ma‘lumotlarni yig ish va qayta ishlash orqali ʻ avtomatlashgan raqamli ma‘lumotlar bazasini yaratish, uni kelgusida tahlil qilish va bosmaga chiqarish uchun saqlashdan iborat. Geoaxborot tizimining vazifasini faqatgina kompyuter orqali raqamli karta ishlab chiqarish deb tushunish to g ri ʻ ʻ emas, chunki ushbu tizim orqali olingan ma‘lumotlar tahlil etilib, muhim qarorlar qabul qilishda ham qo llaniladi. Bu tizim bizga an‘anaviy usulda yaratiladigan ʻ jadval ma‘lumotlardan farqli ravishda ma‘lumotlar so rovi, turli qatlamlarni ʻ birlashtirish kabi operatsiyalarni bajarish imkonini beradi. Geografik axborot tizimi yoki geoaxborot tizimiga olimlar turlicha ta‘rif berishgan. Masalan, J.Berri shunday ta‘rif beradi: ― Geografik axborot tizimi – bu ma‘lumotlarni boshqarish, kartografik tasvirlash va tahlil qilish uchun yaratilgan ichki pozitsiyalashgan fazoviy axborot tizimidir . Bu ta‘rif unchalik to liq emas, chunki unda inson axborot tizimining ‖ ʻ muhim bir elementi sifatida ko rsatilmagan, vaholanki, inson barcha axborot ʻ tizimida mutaxassis, kuzatuvchi va tahlilchi sifatida muhim rol o ynaydi. Demak, ʻ insonning bevosita qatnashuvi GATda muhim rol o ynaydi va quyida K.Chang ʻ tomonidan berilgan ta‘rifni to liq va tushunish uchun osonroq deyishimizga ʻ asosimiz bor, ya‘ni: ―Geografik axborot tizimi – bu geofazoviy ma‘lumotlarni to plash, saqlash, izlash, tahlil qilish va tasvirlashga mo ljallangan kompyuter ʻ ʻ tizimidir . Yuqoridagi ta‘rifga yanada soddaroq ko rinish beradigan bo lsak, unda ‖ ʻ ʻ geoaxborot tizimi bu dasturiy apparat va inson faoliyatining geografik ma‘lumotlarni saqlash, boshqarish va tasvirlashga mo ljallangan kompleks ʻ tizimdir, degan xulosa kelib chiqishi mumkin. Keltirilgan fikrlarni umumlashtirgan holda quyida eng aniq ta‘rifni bersak bo ladi: ―Geoaxborot tizimi ʻ 3 – bu asosiy vazifalari tabiat va jamiyat hodisalarining geofazoviy ma’lumotlarini maxsus 3 Gretchen N. Peterson. GIS Cartography. A Guide to Effective Map Design. 2015 by Taylor & Francis Group, LLC. CRC Press is an imprint of Taylor & Francis Group, an Informa business // www.crcpress.com - 329 – vositalar yordamida to plash, saqlash, boshqarish, tahlil qilish, modellashtirish vaʻ tasvirlashdan iborat bo lgan mutaxassis va tahlilchilar boshqaruvi ostidagi ʻ umumlashgan dasturiy tizimdir”. Geoaxborot tizimiga yana turlicha ta‘riflar keltirish, u haqidagi muhokamalarni davom ettirish mumkin, biroq barcha ta‘riflarning zamirida yuqorida keltirilgan asosiy ma‘no yotadi. Shuning uchun keltirilgan ta‘rifni bosh ta’rif deb qabul qilish mumkin. Yuqorida berilgan ta‘rifdagi fazoviy-geografik ma‘lumotlar turkumi deganda barcha yer to g risidagi ʻ ʻ ma‘lumotlarni, jumladan koordinatalarni, yer uchastkalari chegaralarini, ular joylashgan joy to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni, joyning huquqiy va iqtisodiy ma‘lumotlarini hamda ko‘plab muhim bo‘lgan fazoviy ma‘lumotlarni tushunish lozim. Geoaxborot Quyidagi rasmda geoaxborot tizimining umumiy ko rinishi ʻ keltirilgan bo lib, ushbu tizim turli adabiyotlarda yanada batafsilroq yoki ʻ soddalashgan holda berilgan bo lishi mumkin. ʻ Geoaxborot tizimi tushunchasi 1960-yillar o rtasida Kanadada paydo ʻ bo lib, Kanada geografik axborot tizimi (Canadian Geographic Information System ʻ CGIS) deb atalgan. Tizimning asosiy maqsadi Kanada yer resurslari inventarizatsiyasini o tkazish va shu asosda yer resurslarining mavjud holati va ʻ kelajakdagi potensialini aniqlashdan iborat edi. Hozirda rivojlangan davlatlarda geoaxborot tizimi ko plab ijtimoiy sohalar, iqtisodiyot, siyosat, ekologiya, tabiiyʻ resurslarni boshqarish va tabiatni muhofaza qilish, kadastr, ilm-fan va boshqa sohalarda qo llanilib kelmoqda. Geoaxborot tizimi bizning sayyoramizga tegishli ʻ global, hududiy, milliy, lokal-axborot turlari: kartografiya, masofadan zondlash, statistika, kadastr ma‘lumotlari, gidrometeorologik ma‘lumotlar, dala ekspeditsiyasi materiallarini kuzatish, burg ulash natijalari, suv ostini zondlash va ʻ hokazolarni integrallashtirgan holda hamma jabhalarni egallab kelmoqda. Geoaxborot tizimini kengroq rivojlantirishda xalqaro assotsiatsiyalar (BMT, YeH va b.), davlat uyushmalari, vazirliklar, kartografiya, geologik va yer tuzish xizmatlari, ilmiy institutlar hamda xususiy firmalar qatnashmoqdalar. Ko plab ʻ davlatlarda maxsus milliy va viloyat miqyosidagi organlar tuzilgan bo lib, ularning ʻ vazifalariga geoaxborot tizimi va avtomatlashtirilgan kartografiya, davlat harbiy siyosatini geoinformatikada formallashtirish, milliy rejalashtirish, huquqiy muammolarni o z ichiga olgan geografik axborotlarni sir saqlagan holda yig ish ʻ ʻ hamda tarqatish va boshqalar kiradi. O zbekistonda 1991–1992-yillarda ʻ O zdavgeologqo mita fondi tomonidan Markaziy Qizilqumning 1:50000 ʻ ʻ masshtabli kartografik ma‘lumotlar bazasini yaratishni o z ichiga olgan geoaxborot ʻ tizimi tuzilgan edi. 1996–1999-yillarda „GGP-Qiziltepageologiya ekspeditsiyasi ‖ bilan hamkorlikda Toshkent shahri uchun 1:25000 masshtabda, Farg ona vodiysi ʻ uchun 1:200000 masshtabda va O zbekiston uchun 1:1000000 masshtabdagi ʻ raqamli kartalari geoekologik GAT loyihasi uchun; 1997–1998-yillarda esa O zbekistonning 1:1000000 va Toshkentning 1:25000 masshtabli raqamli kartalari ʻ tuzildi. Hozirgi kunga kelib Toshkent shahrining 1:2000 masshtabli raqamli kartalari Markaziy Aerogeodeziya davlat unitar korxonasi (MADUK) tomonidan to liq tuzib bo lindi. MADUK va Koreya Respublikasining KOICA agentligi ʻ ʻ o rtasida ―O zbekiston Respublikasida geoaxborot tizimini yaratish loyihasi ʻ ʻ ‖ 2006-yil avgust oyida ishga tushdi. Bu loyiha doirasida Toshkent shahri va Toshkent viloyati bo yicha geoaxborot tizimi va ma‘lumotlar bazasini tuzish ʻ kelishilgan. Albatta, geoaxborot tizimini tuzish juda katta mablag va kuch talab ʻ etadi. Bunda esa imtiyozli xalqaro kreditlarning o rni katta. O zGASHKLITI daʻ ʻ qisman Toshkent shahrining geoaxborot tizimi asosidagi raqamli kartasi tuzilgan. Hozirda Birlashgan Millatlar Tashkilotining "Rivojlanish Dasturi" loyihasi doirasida ham O zbekiston Respublikasida geoaxborot tizimini yaratish bo yicha ʻ ʻ ishlar boshlangan. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013-yil 25- ʻ sentabrdagi ―Milliy geografik axborot tizimini yaratish investitsiya loyihasini ‖ amalga oshirish choratadbirlari to g risida gi PQ-2045-sonli qarori asosida ʻ ʻ ‖ O zbekiston Respublikasining barcha hududlarida joriy qilinadigan, asosiy ʻ iqtisodiyot tarmoqlari va faoliyat sohalari axborotini qamrab oladigan hamda quyidagilarni o z ichiga oluvchi funksional avtomatlashtirilgan kompleks axborot ʻ tizimi – Milliy geografik axborot tizimini yaratish va rivojlantirish bo yicha ishlar olib ʻ borilmoqda. Milliy geografik axborot tizimi (MGAT) yagona tizimga integratsiyalanadigan, vazirlik va idoralar tomonidan ularning vakolatlari va vakolatlarning tarmoqlar bo yicha taqsimlanishidan kelib chiqib yaratiladigan ʻ axborot resurslari kompleksini o zida aks ettiradi. Geografik axborot tizimi yer ʻ yuzidagi obyektlar, jumladan, binolar, shaharlar, yo llar, daryolar, davlatlarni ʻ kompyuter orqali tasvirlashga yordam beradi. Hozirda bu tizimni insoniyat faoliyati va dunyoda bo layotgan o zgarishlar, voqea-hodisalarni tasvirlash, tahlil ʻ ʻ qilish, muammoli vaziyatlarni aniqlash va ularni tushunish uchun qo llab ʻ kelmoqdalar. Kartalar orqali tasvirlab berilgan tahliliy muammolar insonga har xil sonlar, diagrammalardan ko ra vizual ravishda samaraliroq tushunishga yordam ʻ bermoqda. Buning sababi, hozirda GAT orqali vizual ko rinishda biror-bir ʻ muammoni tasvirlashda juda ko plab usullardan foydalanilmoqda. Bu usullar ʻ jumlasiga turli ranglar, uch o lchamli ko rinishlar, vektorli tasvirlash kiradi va bu, ʻ ʻ o z navbatida, matnlar yoki sonlar orqali tushunish qiyin bo lgan jihatlarni ochib ʻ ʻ beradi. Shuning uchun ushbu tizim texnologik tizimlar turkumidan bo lsa-da, ʻ ijtimoiy, iqtisodiy va sog liqni saqlash sohalarida ham keng qo llanila boshladi. ʻ ʻ Hozirgi kunda geoaxborot tizimining ilmiy asoslari keng ko lamda o rganilmoqda ʻ ʻ va endilikda kartalar orqali tasvirlash geografik bilimlar sohasida isbotlangan usullardan biriga aylandi. Agar biron-bir sohaga oid muammolarni tushunishga va ularning yechimini izlashga kirishadigan bo lsak, endilikda darhol o shaʻ ʻ muammoning raqamli kartasini ishlab chiqishimiz , muammoning ko lamini ʻ baholash orqali yechimlar izlashimiz va shunga yarasha qarorlar qabul qilishimiz mumkin bo ladi. Ushbu o quv qo llanmada GATda qo llaniladigan ba‘zi atamalar ʻ ʻ ʻ ʻ keltirib o tiladi va foydalanuvchiga tushunarli bo lishi uchun quyida ularning ʻ ʻ ma‘nolari va qisqartmalari to g risida bir qator ma‘lumotlar beramiz. Karta (ingl. ʻ ʻ map, chart; grek. chartes – varaq ma‘nosini bildiradi) yer yuzi va uning ayrim katta qismining sferik yuzasiga tushirilgan proyeksiyasining qog ozdagi kichraytirilgan ʻ tasviridir. Karta ma‘lum kartografik proyeksiya yoki zonal tizimdagi to g ri ʻ ʻ burchakli koordinatada tuziladi. Nomenklatura deb topografik kartalarni varaqlarga bo lish hamda bu varaqlarni belgilash, ya‘ni ularga nom berish tizimiga aytiladi. ʻ Raqamli karta (numerical, digital map) – kartalarni proyeksiyalashda, koordinata va balandlik sistemasini aniqlashda qabul qilingan kartografik generalizatsiyalash qonunlari asosida tashkil etilgan yuzaning raqamli modeli, boshqacha aytganda, raqamli kartografik ma‘lumot. Raqamli karta kartografiyalash, karta aniqligi, generalizatsiya, shartli belgilar tizimining barcha me‘yorlari va qoidalari asosida yaratiladi. Raqamli karta oddiy qog ozli, kompyuter va elektron karta yaratishda ʻ asos bo lib xizmat qiladi va kartografik ma‘lumotlar bazasi tarkibiga kiradi. Shu ʻ bilan birga, u GAT axborot ta‘minotining muhim elementlaridan hisoblanib, bir vaqtning o zida GAT jarayonlarining natijasi ham bo lishi mumkin. Kompyuter ʻ ʻ kartasi – bu avtomatlashgan kartografiyalashning vositalari (grafoqurilma, plotter, printer, digitayzer yordamida qog ozda, plastikda, fotoplyonkadagi tasvir) ʻ yordamida grafik qurilmada chiqarilgan karta turidir. GAT texnologiyalari – bu GATning funksional imkoniyatlarini amalga oshirishga yordam beruvchi va uni yaratuvchi texnologik asosdir. Geoaxborot tahlili – geomodellashtirish va fazoviy tahlil usullarini qo llagan holda obyekt va hodisalarning joylashuvi, tuzilishi va ʻ o zaro bog liqligini tahlil qiluvchi bo lim. ʻ ʻ ʻ Geoinformatika – ilmiy, texnologik va ishlab chiqarish faoliyati bo lib: ʻ ilmiy asoslash va loyihalashda GATni yaratish, ekspluatatsiya qilish va foydalanish;  geoaxborot texnologiyalarini ishlab chiqish;  amaliy jihatdan GAT dasturlarining amaliy va geoilmiy maqsadlarini o z ichigaʻ oladi. Geoinformatsion kartografiyalash – bu geoinformatika va kartografiyaning uzviy bog liqligi natijasidir. Geoinformatsion kartografiyalash avtomatlashgan ʻ kartografiya, masofadan zondlashni o z ichiga olgan aerokosmik usullar, ʻ deshifrlash, raqamli fotogrammetriya va geoinformatikaning uzviy bog liqligida ʻ shakllanadi. Geoinformatsion kartografiyalash kartografiyaning asosiy yo nalishlaridan biridir. U GAT hamda geografik ma‘lumotlar bazasiga asoslangan ʻ tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy axborotlarni avtomatlashgan kartografik modellashtirishni tashkil etadi. Quyidagi omillar ushbu yo nalishning ʻ shakllanishiga turtki bo ldi: Geoinformatikaning ilmiy-texnologik va ishlab ʻ chiqarish fani sifatida rivojlanishi.  Muammolar yechimini ta‘minlashda talab etiladigan amaliy kartografiya.  Kartografiyada GATning yadrosi sifatida kompyuterlashgan karta tuzish va avtomatlashgan kartografiyaning qo llanilishi. ʻ  Nazariy, kartografik va geoinformatik yondashuvlarning integratsiyalashuvi.  Katta hajmda yangi ko rinishdagi karta turlarining ilmiy-amaliy qayta ishlanishi. ʻ Geoinformatsion kartografiyalash kartografiyaning dasturiy boshqaruvi bo lib, bu kartografiyaning matematik asoslari va karta komponovkalari kabi ʻ an‘anaviy muammolar va yangi vositalarga ham e‘tibor berishni talab etadi. Topografik va mavzuli kartalar fazoviy ma‘lumotlarning asosiy manbayidir. Geografik va to g ri burchakli koordinata sistemalari esa bu ma‘lumotlarni ʻ ʻ ularning geografik joylashuviga qarab o zaro bog laydi va GATning ma‘lumotlar ʻ ʻ bazasi tizimida saqlaydi. Bundan tashqari, aynan kartalar GATga kelib tushadigan masofadan zondlash ma‘lumotlari, statistik ma‘lumotlar, meteorologik kuzatishlar va boshqa turdagi ma‘lumotlarni tashkillashtirish hamda geografik izohlashda asosiy vosita sifatida xizmat qiladi. Geotizimga bog liq barcha jarayonlarni ʻ o rganishda kartografik tahlil va matematik-kartografik modellashtirishdan keng ʻ foydalaniladi. Geomatika – bu informatsion texnologiyalar, multimedia va telekommunikatsiya vositalarini ma‘lumotlar qayta ishlovida, geotizim tahlilida, avtomatlashgan kartografiyada qo llanilishining yig indisi hisoblanadi va mazkur ʻ ʻ atama geoinformatika yoki geoinformatsion kartografiyalash sifatida ham qo llaniladi. Raqamli yuza (qatlam, mavzu) deb ma‘lum bir hudud chegarasidagi ʻ va koordinata sistemasidagi qatlamlar to plami uchun umumiy bo lgan bir sinfdagi ʻ ʻ obyektlarga tegishli bir turdagi fazoviy obyektlar oilasiga aytiladi. Aerofototasvir (aerial photograph, aerial photo) – uchish apparatlari yordamida ko rinadigan va ʻ yashirin obyektlar, hodisalar, jarayonlarni deshifrlash va o lchash orqali olingan ʻ yer yuzasining ikki o lchamli fototasviridir. Rasmga tushirish balandligiga qarab ʻ yirik masshtabli, o rta masshtabli va kichik masshtabli tasvirlar olinadi. Agar ʻ rasmga tushirish vertikal o qiga nisbatan qiyalanish yo l qo yiladigan darajada ʻ ʻ ʻ bo lsa, planli aerofototasvir (vertical aerial photograph), agar o qning yo l ʻ ʻ ʻ qo yilgan qiyaligidan chiqib ketsa, perspektiv aerofototasvir (perspective aerial ʻ photograph) olinadi. Fotoplyonka turiga qarab esa oq-qora yoki monoxrom tasvirlar, rangli tasvirlar (colour aerial photograph), spektrozonal tasvirlar (false colour composite) olinadi. Fotoplyonkadan bosmaga chiqarish turiga qarab kontaktli (contact print), kattalashtirilgan (enlargement print) aerofototasvirlar olinadi. Umumiy holatda aerofototasvirlar 2 xil ko rinishda: yakka turdagi (singleʻ photograph, single lens photograph) va stereoskopik (stereoscopic photograph) bo ladi. Stereoskopik tasvir maxsus stereoskopik asboblar yordamida va ʻ kompyuter ekranida uch o lchamli tasvirlash jarayonida joyning haqiqiy uch ʻ o lchamli tasvir ko rinishini ta‘minlaydi. Ma’lumotlar bazasi – MB (database) – bu ʻ ʻ aniq qoidalar asosida tashkil etilgan hamda tasvirlash, saqlash va boshqarishning umumiy tamoyillariga amal qiladigan ma‘lumotlar jamlanmasidir. Ma‘lumotlar bazasida ma‘lumotlarni saqlash qoidalari xavfsizlik standartlariga va butunligiga amal qilgan holda markazlashgan boshqaruv asosida tashkil etiladi. Bunday tizimda ma‘lumotlarning bir-biriga qarama-qarshiligi va takrorlanishining oldi olinadi. MB ni yaratish va undan ma‘lumotlarni olish tizimi ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) yordamida amalga oshiriladi. MB bir yoki bir nechta kompyuterlarga o rnatilishi mumkin hamda ma‘lumotlarni olish va qayta ʻ joylashtirish o zaro bir yoki bir nechta kompyuterlar o rtasida amalga oshiriladi. ʻ ʻ GATda asosan fazoviy ma‘lumotlar saqlanganligi bois bu tizim (MB) ning boshqacha nomi Fazoviy ma‘lumotlar bazasi (Spatial database) deb ataladi. Vektorlashtiruvchi (vectorizer) – fazoviy ma‘lumotlarni rastr formatdan vektor formatga o tkazuvchi dasturiy vositadir. Kartometriya (cartometry) – karta ʻ bo yicha o lchash. Kartometrik ko rsatkichlar bir necha xil bo lishi mumkin, ʻ ʻ ʻ ʻ jumladan: uzunlik va masofa bo yicha, maydon bo yicha, hajm bo yicha, burchak ʻ ʻ ʻ va burchak kattaliklari bo yicha. Mavzuli kartalar bo yicha o lchash va hisoblash ʻ ʻ ʻ ishlari maxsus bo limlar – mavzuli kartometriya va morfometriyada olib boriladi. ʻ Obyekt – geoelement deb ataluvchi va o zida geometriya va matematikani qamrab ʻ olgan fazoviy elementning belgisi. Har bir obyekt obyektlar sinfiga tegishli bo ladi. Raqamlashtirish – bu qog oz kartadagi ma‘lumotlarni kompyuter fayliga ʻ ʻ aylantirish jarayonidir. Alohida moslamalar (peripherals, peripheral, peripheral devices, peripheral equipment, peripheral unit) – tashqi moslama, apparat ta‘minotining tarkibiy qismi bo lib, asosiy kompyuter blokidan ajralgan holatdaʻ bo ladi. Alohida moslamalarning asosiy vazifasi bu GATdagi ma‘lumotlarni ʻ tayyorlash, kiritish, saqlash, boshqarish, himoya qilish, tasvirlash va aloqa kanallari orqali uzatishdan iborat. Alohida moslamalar turkumiga raqamlovchi skanerlarni, moslamalar guruhiga esa grafoqurilma, printerlar, monitor va boshqa qurilmalarni kiritish mumkin. Saqlash va arxivlash vositalariga tashqi diskovodlar, strimmerlar, modem va muntazam quvvat ta‘minoti (UPS) ni kiritish mumkin. Kartalarning razgrafkasi (bo linishi) – bu ko p varaqli kartalarni bo limlarga ʻ ʻ ʻ bo lish tizimidir. Tizimda to g ri burchakli va trapetsiyali kabi ikki xil bo linish ʻ ʻ ʻ ʻ turi qo llaniladi. To g ri burchakli razgrafkada kartalar bir xil o lchamli to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ burchakli yoki kvadrat varaqlarga bo linsa, trapetsiyali turda karta trapetsiyalar ʻ shaklida bo linadi. Bunda varaqlar chegaralari vazifasini meridian va parallellar ʻ bajaradi. Rastr grafikasi – kompyuter grafikasining zamonaviy ko rinishi bo lib, ʻ ʻ bunda asosiy elementni piksel (pixel – “picture element” so zining qisqartmasi) ʻ tashkil qiladi. Pikselni oddiygina kvadrat shaklidagi figura sifatida tushunishimiz mumkin. Rastr tasvirdagi piksellar o lchami qanchalik kichik va ko p bo lsa, tasvir ʻ ʻ ʻ shuncha aniq ko rinishda bo ladi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi – MBBT ʻ ʻ (Database management system – DBMS) – ma‘lumotlar bazasini yaratish, uni boshqarish va foydalanishga mo ljallangan dasturiy vositalar to plami. Bu ʻ ʻ tizimning asosiy maqsadi – GATga kiritilayotgan ma‘lumotlarni to g ri ʻ ʻ joylashtirish va boshqarishdir. Jumladan, ma‘lumotlar turli xil ko rinishda bo lishi ʻ ʻ mumkin (jadval, raqamli tasvir, video, ovoz va boshqalar) va tizim bu ma‘lumotlarni GATga mos holda qayta ishlashi kerak. Bundan tashqari, tizimning asosiy vazifalaridan biri bu boshqa turdagi MBBTlar, jumladan dBASE, Foxbase, Informix, Ingres, Oracle, Sybase kabi tizimlardagi o zaro ma‘lumotlar ʻ almashinuvini amalga oshirishdan iboratdir. Skaner (scanner) –qog ozdagi tasvirni ʻ kompyuter xotirasiga avtomatik tarzda kiritish uchun uni rastr formatga o tkazuvchi qurilma hisoblanadi (1.3- rasm). Odatda, bunday tasvirlarning aniqligi ʻ yuqori (300 – 600 dpi) bo ladi. Skanerlar planshetli (flatbed scanner), barabanliʻ (drum scanner), g ildirakli (sheetfeed scanner) va qo l yordamida boshqariluvchi ʻ ʻ (handheld scanner) kabi turlarga bo linadi. Oxirgi turdagi skanerlarning skanerlash ʻ formati chegaralangan. Shu bilan bir qatorda skanerlar aerokosmik apparatlarga o rnatilib, Yerning ustki qismini tasvirga olishda ham qo llaniladi. ʻ ʻ 1.2. Geoaxborot tizimining tarkibiy qismlari va umumiy tushunchalar GATni ta‘riflashning yana bir usuli to g risida ma‘lumot Marbl va Pikue ʻ ʻ (Marble & Pequet, 1983) tomonidan berilgan. Bunga ko ra, GATning o zi ham ʻ ʻ tizimlarga bo linadi va ular quyidagilar: ʻ 1. Ma‘lumotlarni to plash tizimi. Bu tizimda ma‘lumotlar turli xil manbalardan ʻ olinadi va boshlang ich qayta ishlov amalga oshiriladi. Bu tizimning asosiy ʻ vazifasi turli xil fazoviy ma‘lumotlarni o zgartirish (rastr ko rinishdan vektor ʻ ʻ ko rinishiga keltirish) dan iboratdir. ʻ 2. Ma‘lumotlarni saqlash va ajratish tizimi. Tizimning asosiy vazifasi fazoviy ma‘lumotlarni ajratish, yangilash va tahrir qilishdan iborat. 3. Ma‘lumotlarni boshqarish va tahlil qilish tizimi. Bunda turli masalalarni hal qilish uchun ma‘lumotlar guruhlanadi, ajratiladi va modellashtiriladi. 4. Ma‘lumotni chiqarish tizimi. To liq yoki qisman ma‘lumotlar bazasi jadval, ʻ diagramma yoki karta ko rinishida tasvirlanib, bosmaga chiqariladi yoki ʻ foydalanuvchining talabiga ko ra elektron yoki qog ozli ma‘lumot ko rinishida ʻ ʻ ʻ beriladi. Yuqoridagi to rtta tizim GATning ajralmas va amalga oshirilishi shart ʻ bo lgan muhim tizimlaridir. Barcha jarayonlar mana shu tizim ichida amalga ʻ oshiriladi va bunda ham, albatta, inson omili juda muhim rol o ynaydi. Geoaxborot ʻ tizimida geofazoviy ma‘lumotlar bilan ishlashda uning besh tarkibiy qismi yoki komponentlari muhim sanaladi. Bu kompyuter tizimi, dasturiyta‘minot, insoniy resurslar, ma‘lumot, tahliliy jarayonlar va zaruriy infratuzilmalardir. Kompyuter tizimi – bu geoaxborot tizimini yuritish uchun zarur bo lganʻ kompyuter va operativ tizimni nazarda tutadi. Odatda bunday operativ dasturlar turkumiga Windows, Unix yoki Linux kabilar kiradi. Qo shimcha ravishda bu ʻ tizimga geoaxborot tizimi uchun zarur hisoblangan maxsus monitorlar, digitayzerlar, skanerlar (fazoviy ma‘lumotlarni raqamli ko rinishga keltirish ʻ uchun), GPS qurilmalar (dala ma‘lumotlarini tizimga kiritish uchun), printer va plotterlar (ma‘lumotni bosmaga chiqarish uchun) kerak bo ladi. Dasturiy ta’minot ʻ – geoaxborot tizimi va unda qo llaniladigan jihozlarni ishlatish uchun zarur ʻ bo lgan dasturlardir. Barcha dasturlar uchun muhim bo lgan jihat bu umumiy ʻ ʻ interfeys, ya‘ni menyu, grafik belgilar, buyruqlar tablosi va skriptlardir. Insoniy resurslar – geoaxborot tizimining maqsad va vazifalarini aniqlab beruvchi malakali geoaxborot tizimi mutaxassislari guruhi va tizimdan foydalanuvchilar nazarda tutiladi. Ma’lumot – bu biz uchun muhim sanalgan axborotni yaratish uchun zarur bo ladigan va turli xil tizimga kiritiladigan belgilardir. Geoaxborot tizimining ʻ ilmiy asoslari 22 Infratuzilma va jarayonlar – geoaxborot amallarini bajarish uchun zarur bo ladigan moddiy, tashkiliy va boshqaruv jarayonlarini o z ichiga oladi. ʻ ʻ Infratuzilma deganda zaruriy malaka, ma‘lumot standartlari, ma‘lumotni saqlash joylari va umumiy tashkiliy masalalar tushuniladi. GATning funksional imkoniyatlari – GAT va mos dasturiy vositalarning funksiyalari to plami bo lib, ular quyidagilardir:ʻ ʻ  Ma‘lumotlarni kompyuter xotirasiga mavjud raqamli ma‘lumotlar to plami yoki ʻ raqamlashtirish yo li orqali kiritish. ʻ  Ma‘lumotlarni bir formatdan ikkinchi formatga aylantirish, kartografik proyeksiyalarni transformatsiyalash, koordinata sistemasini o zgartirish orqali ʻ ma‘lumotlar turini o zgartirish. ʻ  Ichki va tashqi ma‘lumotlar bazasida ma‘lumotlarni saqlash, boshqarish.  Kartometrik operatsiyalar.  Foydalanuvchining shaxsiy sozlash ( настройка ) vositalari GAT asosan quyidagi beshta savolga javob beradi: 1. Joy. … da nima joylashgan? Birinchi savol ayni paytda ma‘lum bir joyda nima borligini aniqlashtiradi. Joylar esa har xil usullar bilan aniqlanishimumkin, masalan, nomlanishi , pochta indeksi va albatta koordinatalari bilan. 2. Sharoit. Qayerda joylashgan? Ikkinchi savol ham birinchi savolga o xshash, lekin bunga javobʻ berishda fazoviy tahlil talab etiladi. Birinchi savolda joy aniqlashtirilgan bo lsa, ʻ ikkinchi savolda o sha joyda nima borligi va qanday sharoitda ekanligi ʻ aniqlashtiriladi. (Masalan, 200m x 2 o lchamli, qurilishga mos keladigan tuproqli ʻ va asosiy avtomobil yo lidan 100 m masofada joylashgan maydonni topish). 3. ʻ Tendensiya. …. dan boshlab nima o zgargan? Uchinchi savol birinchi va ikkinchi ʻ savolni birlashtirib va ularga qo shimcha tarzda aniq bir maydonda aniq vaqt ʻ ichida nimalar o zgarganligini aniqlaydi. 4. Strukturalar. Qanday fazoviy ʻ strukturalar mavjud? Bu savol birmuncha murakkabroq. Masalan, atom elektr stansiyasiga 4 yaqin aholi punktlarida saraton kasalligining asosiy sababi nima, degan savolni oydinlashtirishda saraton bilan og rigan bemorlar sonini, qayerda ʻ joylashganini va ularga tegishli boshqa ko plab sabablarni bilish juda muhim. 5. ʻ Modellashtirish. Agar …. bo lsa, nima bo ladi? Bu savol biror-bir qurilish yoki ʻ ʻ masalan, yangi avtomobil yo li tarmog i o tkazilsa, atrof-muhitga qanday ta‘sir ʻ ʻ ʻ etishini aniqlash uchun beriladi. Albatta, bu kabi savollarni oydinlashtirishda geografik yoki boshqa turdagi axborotlar talab etiladi. Mutaxassislar geografik axborot tizimini qisqacha “geoinformatika deb ham atashadi. ―Geoinformatika ‖ ‖ uch ildiz: geografiya, informatika va avtomatika tushunchalaridan tashkil topgan. Inglizcha adabiyotlarda “Informatics”, “Computer Science” degan tushunchalar bor va u elektron hisoblash texnikasini takomillashtirish, dasturlash, amaliy matematika, operatsion tizimlar, sun‘iy intellekt masalalari va boshqa tushunchalarni o z ichiga oladi. Geoinformatika atamasi 1980-yillar oxiriga kelib ʻ yanada ommaviylashdi va hozirda Geographic Information System yoki qisqacha GIS atamasi ingliz ilmiy adabiyotining deyarli barchasida keng qo llanilmoqda. ʻ GEO+GRAPHIC+INFORMATION+SYSTEM 4 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Geografik obyektlarning nomlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq geografik obyektlarning nomlari sohasidagi ishlarni tartibga solish chora-tadbirlari haqida qarori, №295-son, 16.10.2012 y. // lex.uz fazoviy ma‘lumotlarni boshqarish, qayta ishlash va tahlil qilish uchun axborot tizimi;  xulosa (yechim) chiqarish uchun axborotlar ketma-ketligi. GEOGRAPHIC:  yerga oid ma‘lumotlar (fazoviy bo lmagan ma‘lumotlar ishlatilmaydi); ʻ  turlari: sun‘iy, tabiiy va aralash. INFORMATION:  ma‘lumotlar;  fazoviy ma‘lumotlar;  geofazoviy ma‘lumotlar;  axborotlar;  tushunchalar;  axborotlardan foydalanish;  geoinformatika;  geofazoviy ma‘lumotlar tomonidan yoritilgan axborotlar. Geoinformatika deganda geoaxborot tizimining rivojlanishi bilan bog liq bo lgan ʻ ʻ ilmiy-texnik va amaliy fanlar majmuasi (kompleksi) tushuniladi. Bu majmua geografiya, informatika va informatsion texnologiyalar nazariyasi, kartografiya va hisoblash texnikasiga yangicha yondashishlar o rtasidagi bog liqlikdan kelib ʻ ʻ chiqadi. Geoinformatika ma‘lumotlarni tasvirlash, qayta ishlash, uzatish, yig ish va ʻ yangi bilim hamda fazoviy-vaqtli ko rinishi asosida axborotlarni qabul qilish ʻ texnika va texnologiyalarining tamoyillarini o rganadi. Bugungi kunda ʻ geoinformatika ilm-fan, texnika va ishlab chiqarishni qamrab olgan tizim sifatida namoyon bo lmoqda. Geoinformatika – kompyuter modellashtirish, ma‘lumotlar ʻ va geografik bilimlar asosida tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy geotizimlarni o rganuvchi ʻ ilmiy fandir. Boshqa tomondan esa geotizimlarni boshqarish, inventarizatsiyalash vaoptimallashtirish uchun mo ljallangan fazoviy koordinatalashgan ma‘lumotlarni ʻ yig ish, saqlash, tasvirlash va tarqatish texnologiyasi (GAT texnologiyasi) dir.ʻ Geoinformatikaning faoliyat chegarasi kartografiya va masofadan zondlash, fotogrammetriya va topografiya bilan chambarchas bog liq. Geoinformatika ʻ matematik, kartografik, masofadan zondlash va boshqa usullar bilan bir qatorda yer qatlami geologiyasi, tuproqshunoslik, o rmonchilik, geografiya, iqtisodiyot, ʻ biologiya kabi fanlarni o zaro birlashtiradi. ʻ Geoinformatika bilan kartografiyaning o zaro bog liqligi quyidagi sohalarda ʻ ʻ ko rinadi: ʻ  mavzuli va kartografik kartalar hamda fazoviy ma‘lumotlarning asosiy manba ekanligi;  geoaxborot tizimida to planadigan va saqlanadigan hamma axborotlar ʻ koordinatalarining bog liqligi uchun asos bo lib xizmat qiladigan geografik va ʻ ʻ to g ri burchakli koordinatalar sistemasi; ʻ ʻ  kartalar: geografik, masofadan zondlash ma‘lumotlari va boshqa GAT axborotlarini (statistik, ijtimoiy, ekologik) tahlil qilish vositasi;  kartografik tahlil: GAT ma‘lumotlar bazasini kartografik bilimlar asosida formallashtirish;  matematik-kartografik va kompyuter-kartografik modellashtirish: axborot natijalaridan kelib chiqqan holda prognoz qilish, boshqarish, tekshirish va xulosa chiqarish jarayonida asosiy vositalardan biridir. Demak, yuqorida berilgan ta‘riflardan ko rinib turibdiki, geoaxborot tizimining ilmiy asoslari geografik ʻ axborot tizimida qo llaniladigan tushunchalar va tamoyillarni tushunishga yordam ʻ beruvchi ilmiy sohadir. Ushbu fan orqali geoaxborot tizimining kishilik jamiyatidagi o rni va o z navbatida, jamiyatning sohani rivojlantirishdagi ta‘siri ʻ ʻ tadqiq etiladi. Bu fan an‘anaviy fazoviy yo naltirilgan fanlar hisoblangan ʻ geodeziya, kartografiya, geografiya kabi fanlarni mujassamlashtirib, axborot tizimining ushbu fanlar bilan o zaro integratsiyalashgan holda rivojlanishini ʻ tushuntirib beradi. Fanni o rganishasosida boshqa fanlar, jumladan, matematika, ʻ statistika, informatika kabi bilimlar bu yerda ham takrorlanadi. Geoaxborot tizimining ilmiy asoslarini biz bundan buyon geoaxborot tizimi degan tuchunca bilan adashtirmasligimiz zarur. Sababi, GAT – bu dasturlari turli ma‘lumot to plashga mo ljallangan jihozlardan tashkil topgan tizimdir. Ilmiy asoslariʻ ʻ deganda esa ma‘lum bir fakt, mavzu yoki hodisani tushunishga, uning ilmiy jihatlarini o rganishga yordam beruvchi fanni tushunishimiz kerak bo ladi. ʻ ʻ Geoaxborot tizimida qo llaniladigan maxsus dasturlar asosan ikki turga ʻ bo linadi va ular quyidagilardan iborat: ʻ 1. Pulli dasturlar. Ular jumlasiga hozirda mashhur bo lgan ESRI kompaniyasining ʻ ArcView oilasidagi dasturlar, GIS MapInfo Professional, AutoCAD Map 3D, Geomedia Professional, Panorama, RemoteView, Bentley Map, Erdas Imagine kabilar kiradi. 2. Ochiq kodli dasturlar. Mazkur bepul geoaxborot tizimi dasturlariga Quantum GIS (QGIS), GRASS GIS, gvGIS, ILWIS, JUMP GIS, MapWindow GIS, SAGA GIS, Capaware, FalconView, Kalypso, TerraView, Whitebox GIS kiradi. ArcView dasturiy tizimi. ArcView ESRI kompaniyasining dasturi bo lib, bu dastur avlod ʻ sifatida bir necha seriyalar turkumida ishlab chiqiladi. ArcView dasturining ilk avlodi 1993-yili Arc/Info tizimi uchun qo shimcha ʻ sifatida yaratildi va bu dastur ommaviy ravishda foydalanuvchilar uchun mo ljallangan. ArcView kartografik ma‘lumotlarni yaratish, tahlil qilish va ʻ tasvirlash uchun juda qulay dastur hisoblanadi. ArcView ning birinchi va ikkinchi versiyalari ma‘lum hudud bo yicha tarqalgan geografik ma‘lumotlar (obyekt va ʻ hodisalar) ni ko rish va tahlil qilish uchun eng oddiy va shu bilan birga samarali ʻ dastur sifatida ishlab chiqilgan. Bu dasturni qo llash sohalari turlicha, ya‘ni biznes ʻ va fan, ta‘lim va boshqaruv, ijtimoiy soha, demografik va siyosiy izlanish, sanoat, ishlab chiqarish va ekologiya, transport va neft-gaz sanoati, yerdan foydalanish va kadastr hamda boshqa sohalardir. Ushbu dasturning keyingi avlodlari chiqishi bilan undagi funksiyalar ham tobora oshib boradi. Masalan, ikkinchi avlod vakilida geografik elektron jadvallar bilan ishlash, qaror qabul qilish va statistik ma‘lumotlarni jadval ko rinishida kiritish imkoniyatlari mavjud bo lsa, uchinchiʻ ʻ avlodida fazoviy tahlil va modellashtirish kabi funksiyalar bilan boyitilgan. Hozirgi kunda sanoatda va ishlab chiqarish sohasida ArcView dasturining to qqizinchi avlodi ishlatib kelinmoqda va u yuqoridagilardan ko ra ko proq ʻ ʻ ʻ funksiyalar bilan to ldirilgan hamda ishlash tezligi ham oshirilgan. ʻ ArcView dasturi quyidagi vazifalarni bajarish uchun mo ljallangan: ʻ  kartalarni yaratish va tahrir qilish;  kartalarni vizuallashtirish va loyihalash;  mavzuli kartalar yaratish;  geografik va semantik ma‘lumotlarni fazoviy hamda statistik tahlil qilish;  geokodlash;  ma‘lumotlar bazasi bilan ishlash;  karta hisoboti va xulosalarini printer, plotter yoki grafik fayllarga o tkazish. ʻ ArcView dasturidan fazoviy ma‘lumotlar bilan ishlashda foydalanish mumkin. Dasturning asosiy xususiyati – jadval ko rinishida oddiylik bilan ishga ʻ tushishi, dBASE tipidagi fayllar va server ma‘lumotlar bazasidan ma‘lumotlarni tasvirlashda, qayta ishlashda ularni yaxshi tushunish va tahlil etishdir. ArcView dasturi quyidagi xususiyatlarga ega: 1. O zlashtirilishi oddiy. ArcView dasturida foydalanuvchi uchun tushunarli va ʻ qulay interfeys yaratilgan hamda kartografik qayta o zgartirish berilgan bo lsa ham ʻ ʻ u berkitilgan. Operatsiyalar tushunarli va oddiy bo lib, bazaviy ma‘lumotlar bilan ʻ ishlash imkoniyatiga ega. Kartografik ish stolini o zlashtirish uchun bazaviy ʻ ma‘lumotlar bilan ishlash ish tajribasiga ega bo lish lozim. ʻ 2. Ma‘lumotlar oynasini 3 xil ko rinishda va xohlagan miqdorda ko rish mumkin:ʻ ʻ karta oynasi, ro yxatlar va grafiklar. ʻ 3. Ma‘lumotlarni sinxron texnologiyada tasvirlash, bir vaqtning o zida tarkibida bir ʻ xil ma‘lumotlarga ega bir nechta oynalarni ochish imkoniyati mavjud, hatto bir oynada ma‘lumotlarni o zgartirish natijasida avtomatik ravishda boshqa oynalarda ʻ ham o zgarish kuzatiladi. ʻ 4. Rastr ma‘lumoti bilan ishlash. Ko rilayotgan dasturda rastr ma‘lumotlarini ishga ʻ tushirish va geografik proyeksiyalarga bog lash yetarli darajada sodda keltirilgan. ʻ Muhim jihati shundaki, foydalanuvchi kamida 3 ta koordinata nuqtalarini bilishi lozim. Hozircha bu dasturda rastr ma‘lumotlarini burish va cho zish imkoniyati ʻ mavjud emas, ammo bu masalalar ushbu dastur foydalanuvchilari tomonidan yozilgan ilovalarda mavjud. 5. Ma‘lumotlarni vizuallashtirish. Bu tartib foydalanuvchiga jadval ko rinishidagi ʻ ma‘lumotlarni har xil ko rinishda ko rsatish imkoniyatini beradi. Misol uchun, ʻ ʻ belgilar, diagramma, rang berilgan maydon va chiziqli obyekt va boshqalarni masshtablangan usulda ko rish mumkin. Kartada ma‘lumotlarni tasvirlashda ʻ foydalanuvchi raqam ko rinishidagi ma‘lumotlarni emas, balki uning orqasida ʻ turgan kartani ko radi. ʻ 6. Geoaxborot tahlil vositalari. ArcView dasturida bufer (loyihalashtirilayotgan) chegarani hosil qilish, ishlab chiqarish obyektlarini shakllantirish, obyektlarni hosil qilish va o zgartirish, grafik tahrirlash va boshqa imkoniyatlarni beradi. ʻ Foydalanuvchi mavzuli kartalarni hosil qilish, yaratish va saqlash, rang berish va parametrlarga bog liq holda geografik obyektlarni rasmiylashtirish imkoniyatiga ʻ ega. 7. Geografik obyektlarni guruhlashtirish. Bu vositalar turli vaziyatlarni tezkor tahlil va prognoz qilish imkoniyatiga ega. 8. Hisobotlar va nashrlar hosil qilish. ArcView dasturida turli ko rinishdagi printer ʻ qurilmalaridan karta bo lagi, jadval, grafik va yozuv ko rinishidagi hisobotlar hosil ʻ ʻ qilish va nashrga berish mumkin. Standart drayverlari orqali xulosa nashrga beriladi. 9. ArcView dasturi shaxsiy kompyuterlarning (Windows 95, 98, NT, XP va Vista), Macintosh, HP UNIX va boshqa tizimlari bilan ham ishlaydi. Barcha tizimlarda foydalanuvchi interfeysi bir xil ko rinishda bo lib, CD-ROMga uzatiladiganʻ ʻ ArcView formatidagi ma‘lumotlar yuqorida ko rsatib o tilgan tizimlar orqali ham ʻ ʻ qabul qilinadi. 10. Ma‘lumotlardan foydalanish. Masofaviy baza ma‘lumotlaridan biriktirilgan jadvallar yordamida foydalanish mumkin. ArcView dasturidan chiqmasdan turib, biriktirilgan jadvallarni tahrirlash va o zgartirishlarni saqlash mumkin. Menyular ʻ yordamida Access va Excel jadvallarini to g ridan to g ri ochish mumkin. ʻ ʻ ʻ ʻ Windows uchun mo ljallangan AtlasGIS dasturi. Windows uchun mo ljallangan ʻ ʻ AtlasGIS dasturi Strategic Mapping Inc. (Santa Clara, USA) kompaniyasiga tegishli bo lib, interaktiv geografik axborot tizimi ko rinishida bo ladi va Desktop ʻ ʻ ʻ GIS sinfi dasturlari qatoriga kiradi. AtlasGIS – bu ishchi dasturlar yordamida tez va oson universal kartografiyaning tahliliy va tasviriy imkoniyatlarini o z ichiga ʻ olgan ko p funksiyali axborot kartografik tizimdir. Uning imkoniyatlari jumlasiga ʻ quyidagilar kiradi:  kartalarni kiritish, tahrir qilish va bosmaga chiqarish;  tasvirlash vositalarini rivojlantirish: shtrix va ranglardan to laligicha foydalanish, ʻ simvollarni yaratish va tahrir qilish, ko p sonli qo yilmalar, mavzuli ʻ ʻ kartografiyalash;  ishchi grafika – doiraviy va chiziqli diagrammalar, grafiklar;  Atlas Ware GIS/S/VB yordamida amaliy masalalarni yaratish imkoniyati (S++ va MS Visual Basic);  rastr loyihalar bilan ishlash;  fazoviy qidiruv/tahlil – geografik obyektlarni birlashtirish, geografik belgilariga qarab ma‘lumotlarni jamlash, bufer zonalarni yaratish;  geokodlash – pochta manzili va indeksi bo yicha izlash, bunda manzil nomiʻ to liq yoki qisman kiritiladi; ʻ II. BOB.Geoaxborot tizim olot tumani melioratsiya elektron xaritalarni loyihalash va tuzish 2.1. Olot tumani meliooratsiya elektron xaritalari haqida Fan va texnikaning turli sohalarida kartografik usullarning keng joriy etilishi, xaritalar bo‘yicha yechiladigan vazifalar doirasining kengayishi hamda ulardan olinadigan natijalar aniqligiga talabning oshishi ishlab chiqarilayotgan kartografik mahsulot hajmini oshirish, eng kam mehnat va moddiy harajatlar bilan yuqori sifatli turli xil maqsadlar uchun mo‘ljallangan xarita va atlaslarni yaratishni talab qiladi. Ushbu vazifalarni kartografik ishlab chiqarishni muntazam takomillashtirib borish, kartografiya nazariyasi, uning barcha ilmiy-texnik yo’nalishlarini, shu jumladan uning yetakchi tarmog‘i – xaritalarni loyihalash va tuzishni yanada rivojlantirish asosida hal etish mumkin. Hozirgi paytda xaritalarni yaratishning ikki asosiy usuli mavjud. Birinchisi – an’anaviy usul bo‘lib, qo‘l mehnatiga asoslangan. Ikkinchisi – avtomatlashgan (kompyuterlashgan) kartografik tizimlardan foydalanishni ko‘zda tutadi. Xaritalarni loyihalash va tuzish fani rivojlanishida quyidagi vazifalarni hal etish zarur hisoblanadi: - xaritalarni loyihalash va tuzish nazariyasini, shu jumladan xaritalar originallarini yaratish jarayonlarini matematik modellashtirishni yanada rivojlantirish; - xaritalarni loyihalash bo‘yicha barcha turdagi ishlarni amalga oshirish uchun matematik va boshqa metodlarni ishlab chiqish; - tasvirlanadigan obyekt va hodisalarni kartografik generalizatsiyalashning nazariyasi, usullari va modellarini ishlab chiqish; - 6 - - GAT-texnologiyalar asosida kartografik axborotni qayta ishlash; - kartografik ma’lumotlar fondini shakllantirish nazariyasi va usullarini ishlab chiqish, hujjatli va faktografik tipdagi axborotqidiruv tizimini hamda u asosida kartografik ma’lumotlarning avtomatlashgan bankini yaratish; - avtomatlashtirilgan kartografik tizimlar hamda ularning axborot, matematik va dasturiy ta’minotini ishlab chiqish; - kartografik tasvirni analiz va sintez qilishning matematik va boshqa usullarini, xaritalar bo‘yicha hodisalarni tadqiq qilish uchun avtomatlashtirish nazariyasi va amaliyotini ishlab chiqish hamda ular bo‘yicha obyektiv borliqning yangi qonuniyatlarini o‘rnatish; - xaritalashtiriladigan obyekt va hodisalarni tadqiq qilish natijasida olingan analitik va integral tavsiflari asosida xaritalar tuzish nazariyasi va amaliyotini ishlab chiqish va h.k. 1.2. Xaritalarni loyihalash va tuzishning asosiy yo‘nalishlari Xaritalarni loyihalash va tuzish – kartografiyaning ham nazariy, ham amaliy jihatdan yetakchi yo‘nalishlaridan biridir. Kartografiya nazariyasi rivojlanishidagi muhim vazifa, eng avvalo, ushbu ilmiy-texnikaviy fanning nazariy asoslarini ishlab chiqish hisoblanadi. Xaritalarni loyihalash va tuzish bo‘yicha amaliy ishlarni bajarish natijasida kartografik mahsulotning asosiy qismi – ishlab chiqarilayotgan kartografik asarlarning mazmuni va xususiyatlarini aks ettiruvchi tuzish originali yaratiladi. Ushbu fan nazariyasi quyidagi masalalar bo‘yicha tushuncha va nazariy holatlarni o‘z ichiga oladi: - obyektlar va hodisalarni kartografik tasvirlash; - 7 - - kartografik modellashtirish 5 ; - tasvirlash usullarini ishlab chiqish, kartografik shartli belgilarni tuzish va ularni loyihalashtirishning asosiy tamoyillarini aniqlash; - kartografik axborot, uning mohiyati, foydalanish, uning hajmini baholash. Ko‘rsatilgan holatlar bir vaqtning o‘zida kartografiya nazariyasi hamda xaritalarni loyihalash va tuzish nazariyasi va amaliyoti orasida bog‘lovchi halqa rolini bajaradi. Bu, eng avvalo, kartografiyalashning barcha holatlardagi umumiy qismiga tegishli bo‘lib, unga quyidagilar kiradi: - xaritalarning geodezik va matematik asoslarini loyihalash masalalari; - xaritalarni loyihalash va tahrir qilishning umumiy holatlari; - kartografik generalizatsiyaning asosiy holatlari; - axborotni kartografik tasvirlash 5 O‘zbekiston Respublikasining “Geografik obyektlarning nomlari to‘g‘risida”gi Qonuni, 303-son, 12.10.2011 yil // lex.uz usullari, xaritalar originallarini tuzishning umumiy masalalari; - kartografiyalash vazifalarini hal qilishda foydalaniladigan priborlar va texnika. Obyekt va hodisalarni kartografik tasvirlash Kartografik tasvirlash deganda, borliq obyekt va hodisalari to‘g‘risidagi boshlang‘ich axborotni kartografik tasvir shaklida ko‘rsatish jarayoni tushuniladi. Boshqacha aytganda, bu tabiat yoki jamiyat obyektlarining berilgan yuzada (tashuvchida) grafik, raqamli yoki boshqa shakllarda shartli belgilar tizimi orqali umumlashgan ko‘rinishda berilgan ularning tasviriga o‘zaro bir xil yoki topologik (topologiya – sifatli geometriya) fazoviy jihatdan mos kelishini o‘rnatish jarayonidir. Obyekt va hodisalarni kartografik tasvirlash tushunchasi xaritani yaratishning mohiyati va butun jarayonini, turli aloqadorlik va bo‘ysunuvda (ierarxiya) bo’lgan tizim - 8 - (komplekslar) sifatida qaraladigan borliqning tabiiy va ijtimoiyiqtisodiy obyekt va hodisalarini kartografiyalashga tizimli yondashuvni aks ettiradi. Mazkur tushunchaning uchta asosiy tarkibiy qismlarini ko‘rib chiqib quyidagilarni qayd etish mumkin. Kartografik asarlarni yaratishda foydalaniladigan u yoki bu kartografik proyeksiyalarni ifodalovchi tasvirlanadigan yuza (uning obyekt va hodisalari bilan birga) yoki tekislik koordinatalariga o‘zaro bir xil mos kelishini o‘rnatish nazariyasi, tadqiqot usullari va uslublari matematik kartografiyada ishlab chiqiladi va o‘rganiladi. Xaritalarda real borliq obyektlari va hodisalarining barcha tafsilotlarini tasvirlashning imkoni yo‘q. Shu sababdan, xarita yaratishda ularda faqat obyektlar haqidagi ma’lumotni umumlashgan ko‘rinishda, ularning o‘ziga xos jihatlari va xarakterli xususiyatlarini ko‘rsatish, bunda tizimlar hamda ularning elementlari aloqalari va xususiyatlarini yaqqol berish zaruriyati vujudga keladi. Demak, borliq obyektlarini tasvirlashni faqat geokomplekslarning tipik fazoviy xususiyatlarini aks ettiruvchi alohida nuqta yoki chiziqlar uchun yuza (obyektlar) va tekislik koordinatalarining ko‘rsatilgan o‘zaro bir xil mosligini saqlagan sharoitda olish mumkin. Qolgan barcha nuqta va chiziqlar uchun faqat topologik muvofiqlikkina saqlanadi. Bunda kartografik tasvir qurilishi faqat tegishli tasvirlash usullari va kartografik shartli belgilar tizimidan foydalanish asosida amalga oshishi mumkin. Kartografiya umumiy nazariyasining rivojlanishi va tutash bilim sohalarida (geodeziya va geografiyada) modellashtirish va boshqa metodlardan keng foydalanish qator yangi tushunchalar va atamalar paydo bo‘lishiga olib keldi. Kartografiyada bu – model, kartografik belgilar tizimi, axborot va boshqalar. Ushbu tushunchalarni joriy etish informatika va kommunikatsiya, - 9 - kibernetika va semiotika kabi yangi fan va amaliyot sohalari bilan umumiy jihatlarni keltirib chiqardi, kartografik modellar bo’yicha real dunyoning obyektiv qonuniyatlarini o‘rganishning yangi imkoniyatlari va jihatlarini ochib berdi. Matematik apparatdan foydalanish sohasi kengaydi va kartografiya nazariyasi va kartografik ishlab chiqarishda yangi metodlar va ularni avtomatlashtirish imkoniyati paydo bo‘ldi. Shu boisdan, xaritalarni loyihalash va tuzish masalalarining butun kompleksini xarita yaratish va real olam qonuniyatlarini o‘rganish metodi sifatida kartografik modellashtirish to‘g‘risidagi tushuncha nuqtai nazaridan qarash lozim. Kartografik modellashtirish, mohiyati va turlari Kartografik modellashtirish – bu xaritalarni fazoviy modellar qurilishi usuli bilan yaratishdir. Kartografik modellashtirish predmeti borliqning u yoki bu tomonlari hisoblanadi. Boshqalardan farqli, kartografik modellar uch tomondan qaraladi va ifodalanadi: matematik, mazmunli-tarkibiy va belgili. Matematik tomoni modellashtirish jarayonida modelning matematik mohiyati masalalari (kartografik proyeksiya, masshtab va boshqa elementlarni tanlash) ko‘rilishi va ishlab chiqilishida, shuningdek, kartografik modellar qurish uchun miqdor tavsiflarini olish, shkalalarni qurish, tahlil, sintezni bajarish va hokazolarda turli matematik usullardan foydalanishda namoyon bo‘ladi. Kartografik modelning mazmunli-tarkibiy tomoni uning real obyektlarning tipik xususiyatlari va xarakterli jihatlarini aks ettirishi bilan ifodalanadi. Bunda tasvirlanayotgan borliq va model orasidagi muvofiqlik ta’minlanadi. Fazoviy tarkib 6 nuqtai nazaridan o‘rnatilgan muvofiqlik mazmunning eng muhim elementlari bo‘yicha o‘zaro bir xil va qolgan mazmun uchun topologik hisoblanadi. Boshqacha aytganda, mazmunli-tarkibiy - 6 Мирзиёев Ш . М . Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови . - Тошкент : Ўзбекистон , 2017. - 47 бет . 10 - muvofiqlik quyidagicha ta’minlanadi: yaratilayotgan xarita maqsadiga mos holda generalizatsiya qilingan obyekt (hodisa) mazmun-mohiyatini, uning tashqi shakli va ichki fazoviy tuzilishining to‘g‘ri va geografik ishonchli tasvirlanishi bilan; obyektning eng muhim belgilarini tasvirlash va ikkinchi darajalilarini chiqarib tashlash bilan; umumiy belgi, xususiyat va aloqalarni ajratish bilan. Shunday qilib, kartografik modellashtirish jarayonida, xaritaning maqsadi, mazmuni va masshtabidan kelib chiqib, modellar, mazmuning to‘liqligi va batafsilligi, ularning aloqalari, o‘zaro bo‘ysunuvi va real borliq bilan mos kelishi o‘rnatiladi. Belgili (tasviriy) tomoni borliq obyekt va hodisalarini tasvirlash kartografik belgilar tizimi yordamida amalga oshirilishida namoyon bo‘ladi. Kartografik tasvirlash usullari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - borliq obyekt va hodisalarini modellashtirishning matematik ifodalangan qonunlari; - kartografiyalashtirilayotgan obyekt va hodisalarni umumlashgan ko‘rinishda uzatish usullari; - obyekt va hodisalarni amaliy tasvirlash imkonini beruvchi belgilar tizimi, ya’ni tegishli kartografik modellar qurish; - tegishli tashuvchilarda (qog‘oz, magnit lenta, disk va h.k.) tasvirni grafik, raqamli va boshqa shakllarda berish usullari. Bu tomonlarning barchasi o‘zaro bo‘gliq bo‘lib, faqat birgalikdagina tegishli kartografik modelni ifodalashi mumkin. Kartografik modellarni ko‘rib chiqishda ularning maqsadidan (kimlar uchun mo‘ljallanganligidan) kelib chiqib, amaliy yo‘nalganligi hisobga olinadi. - 11 - Kartografik modellashtirishda, odatda, bir necha xil modellar ajratiladi, real borliqni xaritalashtirish vazifasi, sharoiti va usullariga bog‘liq birlamchi va yasama modellarga bo‘linadi. Birlamchi modellar turli xil syomkalarni (menzula, yer usti fototopografik, aerofototopografik va boshqalar) bajarish asosida yaratiladi. Bunda birlamchi modellar qurilishi yoki joyda, yoki aerofotosuratlar bo‘yicha yoki okeanologik, meteorologik, geologik va boshqa maxsus tadqiqotlar va amaliy ishlar natijalari bo‘yicha amalga oshiriladi. Yasama modellar birlamchi modellar bo‘yicha yaratiladi. Xarita maqsadi va mavzusiga mos holda ushbu modellarning geodezik va matematik asoslari, qabul qilingan belgilar tizimi yordamida xaritalashtiriladigan hodisaning fazoviy joylashuvini kartografik tasvirlash usullari o‘rnatiladi. Yasama kartografik modellarni yaratishda obyektlarning tasvirlanadigan dastlabki tuzilishini umumlashtirish amalga oshiriladi, shuningdek matematik va boshqa usullardan foydalanish asosida olingan xaritalashtiriladigan obyektlar, ularning o‘zaro aloqasi, rivojlanish dinamikasi to‘g‘risidagi qo‘shimcha axborot bilan dastlabki kartografik tuzilish uyg‘unligi asosida obyekt va hodisalarning yangi tuzilishi proyeksiyalanadi. Yasama kartografik modellar fan yoki iqtisodiyotning u yoki bu sohasi aniq vazifalarini hal qilishda foydalanilishi mumkin. 1.3. Kartografik shartli belgilar tizimi va uni loyihalash tamoyillari Istalgan xaritani loyihalashda uning mazmuni xususiyati va hajmini belgilash bilan bir qatorda xaritaning ko‘rgazmaliligini ta’minlash zarur hisoblanadi. Buning uchun borliq obyekt va hodisalarini tasvirlash hamda kartografik belgilar tizimining eng - 12 - qulay usulini tanlash kerak. Topografik va boshqa turdagi umumgeografik xaritalarni yaratishda tasvirlash usullari va belgilar tizimi o‘rnatilgan an’anaviy xarakterga ega bo‘ladi. Mavzuli va maxsus xaritalar hamda atlaslarni loyihalashda har bir aniq holatda belgilar tizimi va tasvirlash usullarini tanlash to‘g‘risidagi masala xarita maqsadi va mazmuniga bog‘liq holda hal etiladi. Kartografik shartli belgilar tizimi deganda, xaritalarda borliq obyektlari va hodisalarini tasvirlash uchun quriladigan va foydalaniladigan, umumiy tamoyil va qoidalarga ega bo‘lgan belgilar yig‘indisi tushuniladi. Xaritada foydalaniladigan kartografik belgilar obyektni kartogarfik tasvirlashni hosil qiladi. Belgilar tizimini shakllantiradigan eng muhim omillarga quyidagilar kiradi: xarita maqsadi va mavzusi, xaritalashtirilayotgan obyekt yoki hodisa xususiyatlari. Belgilar tizimini loyihalashda xaritani ko‘z bilan qabul qilishning psixologik-jismoniy xususiyatlari, undan foydalanish sharoitlari, uni bo‘lg‘usi iste’molchiga tayyorlash, shuningdek kartografik ishlab chiqarishning mavjud texnik va texnologik imkoniyatlari ham hisobga olinadi. Xarita mazmunini tasvirlash uchun belgilar tizimi qurilishini tanlash uning maqsadiga bog‘liq. Semiotikaning barcha (sintaktik, semantik, pragmatik) tomonlarini hisobga olgan holda, loyihalanayotgan mazmunni tasvirlashni ta’minlaydigan kartogarfik belgilar tizimini ishlab chiqib, yaxshi qabul qilinadigan va oson o‘qiladigan ko‘rgazmali, ifodali, tejamli tasvirni olish zarur. Belgilar tizimining sintaktik tomoni xarita mazmunini beruvchi belgilar orasida ular xaritada amal qilgan paytdagi aloqasini ifodalaydi. Sintaktika geometrik va topologik o‘xshahlikni berilgan darajada hodisani tasvirlashning aynan bir xilligini ta’minlaydi. Kartografik shartli belgilar tizimi sintaktikasi - 13 - ko’rsatkichlari bo‘lib xaritalashtiriladigan mavzuni berish uchun belgilar miqdori va ularning mumkin bo‘lgan kombinatsiyalari hisoblanadi. Sintaktika nuqtai nazaridan belgilar tizimini loyihalashning asosiy qoidalari quyidagilardan iborat:  kartografik belgilarning optimal miqdorini tanlash;  o‘ziga xos topologik tuzilmalarning yaxshi farqlanishini ta’minlaydigan belgilarning fazoviy-tarkibli va o‘lchamli parametrlarining bir xillashtirilgan (standartlashtirilgan) tizimini qo‘llash;  sodda chiqiladigan, qurilishida geometriyaning asosiy qoidalaridan foydalangan holda xaritadagi aniq o‘rnini ta’minlaydigan belgilarni tanlash;  obyektlar pog‘onaliligini (tur, xil, sinf) beruvchi o‘ziga xos konstruktiv elementlarning optimal miqdori asosida belgilarni qurish;  belgilar tizimi vositasida o‘ziga xos topologik tuzilmalardan foydalanish asosida obyektlar fazoviy tarkiblarini bir xil tasvirlash maqsadida birlashgan fazoviy aloqalarni berish imkoniyati. Belgilar tizimining semantik tomoni belgilarning ifodalanadigan obyekt bilan munosabatini o‘rnatadi. Semantika obyektlarni kartografik tasvirlashning to‘liqligi va qat’iyligini, ularning tarkibiy belgilari va miqdor ko‘rsatkichlarini ta’minlaydi. Semantika talablariga muvofiq kartografik belgilar qurilishining quyidagi qoidalari (tamoyillari)ni hisobga olish zarur:  belgilar bilan xarita maqsadiga javob beruvchi obyektlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarning maksimal miqdorini tasvirlash, obyektlar, ular orasidago aloqa va munosabatlar xususiyatlarini uzatish; - 14 -  grafik vositalardan foydalanib xaritalashtiriladigan obyektning ierarxik (pog‘onali) tuzilishini tasvirlash;  semantik kodlashtirishning asosiy tamoyillarini saqlagan holda tasvirlanadigan obyekt mazmun tarkibini grafik tasvirlashga qat’iy mos kelishini ta’minlash;  belgilar tizimida mantiqiy qurilishdan foydalanib obyektlar prasidagi birlashtirilgan mazmunli aloqalarni tasvirlash imkoniyatlarini ko‘rib chiqish. Belgilar tizimining pragmatik (amaliy) tomoni belgilarning iste’molchiga munosabatini ko‘rib chiqadi. Pragmatika xaritada tasvirlanadigan anglangan (dekodlashtirilgan) hodisaning ko‘rgazmali va o‘qishga soddaligini ta’minlaydi. Belgilar tizimining pragmatika ko‘rsatkichlari kartografik belgilar va umuman butun tizimning vizual, ehtimol mashina kommunikabelligidarajasi hisoblanadi. Ushbu toifaga belgilar tizimining “axborot sig‘imi” tushunchasi ham kiritiladi. Pragmatika nuqtai nazaridan kartogarfik belgilar tizimi qurilishining asosiy qoidalariga quyidagilar kiradi:  kartografik belgilarni qurish uchun ularni tez, oson qabul qilish va dekodlash maqsadida xaritani ko‘z bilan qabul qilishning asosiy qoida va qonuniyatlaridan foydalanish;  EHMda kartografik shartli belgilarni qurish uchun obrazlarni tanish nazariyasi qonuniyatlarini hisobga olish;  belgilarning ko‘rgazmaliligi va estetikasisini ta’minlash maqsadida didaktika va sanoat dizaynining asosiy tamoyillaridan foydalanish. Kartografik belgilarni loyihalashning formal jihati asosida kartografik belgilarning yuqori kommunikabelligi va estetik parametrlarini ta’minlovchi ular qurilishining asosiy qonuniyatlari yotadi. Kartografik belgilar tizimi va kartografik tasvirlash usullari yordamida berilgan xaritada tasvirlangan ma’lumotlar uning - 15 - iste’molchilari tomonidan qabul va tafakkur qilinadi. Bu ma’lumotlar xabar xarakteriga ega bo‘ladi, ya’ni axborotga aylanadi. Shartli belgilarni tanlash xaritani loyihalashda qiziqarli va muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Tanlov juda keng va hech qanday qat’iy qoidalar mavjud emas. Biroq, shartli belgini tanlash tasvirlanadigan geografik hodisa turi va muayyan grafik belgilar yoki o’zgaruvchilar bilan bog’liq. Turli o’ lchamga ega juda ko’p shartli belgilardan kartograf geografik hodisani eng yaxshi tasvirlaydigan belgini tanlaydi. Bu vazifa ba’zi kartografik qoidalar va aksariyat o’quvchilarning murakkab belgilarni tushuna olmasligi kabi omillar bilan ancha soddalashadi. Uchta umumqabul qilingan kartografik shartli belgi tipi bevosita joy ma’lumotlari tavsiflari bilan bog’liq. Bu nuqtali, chiziqli va maydonli belgilar mavzuli kartografiyalashda standart bo’lib qolmoqda. GATdan foydalanish va dasturiy ta’minotning takomillashtirilishi kartografga ikki yoki uch o’lchamli xaritalarni yaratish imkonini berdi (1.3.1-rasm). Uch o’lchamli xaritalar yo hajmli ma’lumotlarni yoki yuzadagi hodisalarni aks ettiradi.1 Geografik hodisalar (nuqtali, chiziqli, maydonli va hajmli) va shartli belgi turi (nuqta, chiziq, maydon) ishlatilishi orasida mantiqiy muvofiqlik bor. Albatta, muvofiqlik qulay o’zaro bir xil emas. Nuqtali ma’lumotlar (masalan, tegishli masshtabdagi shaharlar), odatda, nuqta yoki doirachalar kabi nuqtali belgilar bilan tasvirlanadi. Chiziqli obyekt hisoblangan yo’llar chiziqli belgilar bilan; maydonli geografik hodisalar (ko’l, mamlakatlar) maydonli shartli belgilar – o’zgaruvchan to’yinganlik, tus yoki qiymat, ba’zan shablon bilan qoplash orqali tasvirlanadi. Quruqlik relyef shakllari gipsometrik bo’yash deb ataluvchi maydonli shartli belgilar bilan aks ettiriladi: tanlangan balandlik chegarasidagi hududlar turli tusdagi ranglar bilan bo’yaladi. Balandlik uch o’lchamli (3-D) shaklda ham, ikki o’lchamli (2-D) chiziqli belgilar hisoblangan konturlar bilan ham tasvirlanadi. Uch o’lchamli xaritalashtirishdan foydalanish hajmli hodisalar tasvirlanadigan xaritalar shartli belgilarining standart shakliga aylandi (1.3.1-rasm). Xarita belgilarining qimmatli tipologiyasini yaratish uchun ma’lumotlar tabiati, tavsiflari va o’lchash darajalariga uch tipdagi belgilar tanlanishi mumkin (1.3.1-rasm). Xarita shartli belgisini tanlash GATda keng belgilar massivining kiritilishi va kartografiyalash dasturiy ta’minoti bilan ancha osonlashdi. Klipart (illyustratsiya) va tasviriy belgilarning boshqa manbalari kartografning tanlash imkoniyatlarini sezilarli kengaytirdi. Belgilarni tanlash vizual o’zgaruvchilarni atroflicha ko’rib chiqish bilan yanada yaxshilandi. Vizual o’zgaruvchilar. Fazoviy hodisalarni tasvirlash uchun biz foydalanadigan belgilar o’quvchi alohida komponentlarni kuzatib, ularga ta’sirlanadigan grafik manzarani yaratishi zarur. Alohida yoki birgalikda kuzatiladigan bu komponentlar o’quvchiga mavzuni uzatishga xizmat qiladi. Ushbu belgilar o’quvchi xaritadan axborot to’playdigan va uni tushunadigan vizual o’zgaruvchilar sifatida xizmat qiladi. J.Bertin “vizual o’zgaruvchilar” deb ataladigan grafik tizim komponentlari” sifatida belgilardan foydalanishni tavsiflab bergan (1983). Uning so’zlariga ko’ra, o’zgaruvchilardan ikkitasi tekis o’lchamga ega. Bu – X va Y ning ikki o’lchamli fazoda joylashuvi. Bunday o’zgaruvchilar nuqtali, chiziqli yoki maydonli belgilar bilan obyektlar joylashgan o’rnini tasvirlash uchun ishlatiladi. Nominal - 18 - va tartib o’lchovlarida ular joylashgan o’rinni aniqlash uchun umumgeografik xaritalarda ishlatiladi. Qolgan oltita o’zgaruvchi o’lcham, shakl, oriyentatsiya, tuzilish (tekstura), to’yinganlik (rang) va qiymat hisoblanadi. Bu o’zgaruvchilar kartografga mavzuli xaritalarda murakkab fazoviy muhit yoki obyektlar miqdoriy ma’lumotlarini tasvirlashga xizmat qiladigan qo’shimcha axborotni aks ettirish imkonini beradi (Bertin, 1983; 1.3.2-rasm).1 O’lcham. O’lcham nisbiy muhim darajalarni berishda ishlatiladi. Proporsional belgilarda geometrik shakllar o’lchami ma’lumotlarga proporsional masshtablanadi. Proporsional doiralar, kvadratlar va boshqa geometrik shakllar, shuningdek kartogramma kabi noto’g’ri shakllar ko’pincha belgining o’zgaruvchan o’lchami yordamida ma’lumotlardagi o’zgarishlarni tavsiflash uchun ishlatiladi. Chiziqning qalinligi ham o’lchamni beradi. Shakl. Shakl “1) o’xshash elementlarni va shu bilan birga, turli xil elementlarni ko’rsatish hamda 2) shartli belgilar bilan tasvirlash orqali shakl tashqi ko’rinishini soddalashtirish” uchun ishlatiladi (Bertin, 1983). Shunday qilib, biz xaritalashtiriladigan haqiqiy obyektn grafik tasvirlash uchun nuqtali belgilarni tanlaymiz. Masalan, ustuda kichik bayroqchali kvadratlar maktablarni, xochli kvadratlar cherkovlarni, kesishgan kirka (cho’kich)lar konlarni tasvirlash uchun va boshqa ko’plab sonli belgilar shakli kartografik qoidalarga muvofiq ishlab chiqilgan. Kartografik an’analar obyekt shakliga muayyan munosabatlarni belgilaydi. Misol uchun, poytaxtning yulduzcha bilan yoki binolarning to’rtburchaklar bilan berilishi yangi xarita foydalanuvchilarining aksariyati tomonidan oson qabul qilinadi. Chiziqli va maydonli belgilar ham yo’llar, ko’llar va h.k.larni tasvirlash jarayonida o’ziga xos shakli bilan aniqlab olinadi. 1 Dent, Borden D. Cartography: thematic map design / Borden D. Dent, Jeffrey S. Torguson, Thomas W. Hodler. - 6th ed. New York, NY 10020. Copyright © 2009. p. 71. - 20 - Oriyentatsiya. Landshaftdagi obyektlar tartibi axborot berilishini oshirish uchun o’zgartirilmasligi kerak. Belgilar qurilishi va boshqa tuzilishdagi belgilar oriyentatsiyasi imkon qadar ularning haqiqiy o’rnini ko’rsatishi lozim. Biroq, umumlashma belgilardan foydalanganimizda obyektlar mavjudligi g’oyasi, shu belgilar oriyentatsiyasi xarita foydalanuvchisida bu obyektlar o’ziga xos va birgalikda guruhga tegishlidek tasavvur paydo qiladi. Bunday oriyentatsiya mohiyatan tartibni hosil qilsa-da, belgilarning noaniq joylashuvi teskari ta’sir ko’rsatadi. Bo’yoq bilan qoplanadigan grafiklarni ishlab chiqishda o’zgaruvchan ma’lumotlarni tabaqalashtirishda, ayniqsa, gistogrammalarda alohida yondashish zarur. Shultch (1961) diagonal chiziqlardan foydalanish ularning amaldagi parallel tuzilishiga qarama-qarshi qiya chiziqlar tasavvurini uyg’otishini aniqladi. Demak, boshqa bo’yash parametrlarini hisobga olib, diagonal chiziqlardan foydalanmaslik kerak. Tekstura. Xarita murakkabligi oshganda belgilar sifatida turli vizual loyihalardan foydalaniladi, belgilar uchun turli tekstura (tuzilsih)ni tanlashimiz yoki belgi variantlari sonini ko’paytirish uchun ularni turlicha bo’yashimiz mumkin. Ko’pincha tekstura maydonli shartli belgilarni tasvirlashda turli hududlarni ajratish uchun ishlatiladi. Xarita qatlamida aerosuratlardan foydalanish yuza tuzilishi (teksturasi)ni yaratishga yordam beradi. O’rmon yuzasi haydaladigan yerlar bilan taqqoslaganda yirikroq. Landshaft tuzilishiga ko’plab misollar mavjud. Shuningdek, tekstura orqali belgilarni ishlab chiqishimiz ham mumkin. To’yinganlik va qiymat. Tus ma’lum rangga tegishli nom hisoblanadi. Qizil, ko’k yoki yashil bir-birdan bu ranglarni ajratadigan uzun to’lqinli elektromagnit spektr qismi bilan yaratiladi. Biz yaratilgan ranglarga bu nomlarni ishlatamiz. - 21 - Belgining ko’plab turlarini berish uchun tuslardan foydalanamiz. Muayyan tuslar, ma’lum kartografik qoidalarni o’rnatish orqali o’ziga xos obyektlarni tasvirlashga mo’ljallangan. Havo rang suv obyektlari uchun, qizil yo’llar yoki binolar tushirib qoldirilgan maydonlarni, yashil o’simlik qoplamini tasvirlashda ishlatiladi va shartli belgilar bilan tasvirlashda faqat bir necha tusgina standart an’anaga aylangan. Mavzuli xaritalarni loyihalashda rang tanlash kartograf bajaradigan eng qiziqarli ishlardan biri hisoblanadi. Brever (2005) rang tanlash jarayonining to’liq obzorini ishlab chiqqan. To’yinganlik tus yorqinlik darajasi bo’lib, u och va to’q orasidagi qadamlar ketma-ketligi sifatida qaraladigan qiymat hisoblanadi. Bu ikki o’zgaruvchilar kombinatsiyasi kartografga yarim tusli shkala yoki rangli model yordamida sifatli xarita yaratish imkonini beradi. Foydalaniladigan dasturiy ta’minot kartografga tus, to’yinganlik va qiymatga asoslangan rangning millionlab parametrlarini tanlashni taqdim etadi. Bu ranglardan virtual muhitda foydalanish oson, biroq qattiq nusxada yoki nashr qilishda katta muammo bo’lishi mumkin. Kartograf xarita tuzishda yarim tusli shkaladan foydalanishdan voz kechmasligi kerak. Ko’plab professional jurnallar rangli tasvirlarni chop etishni boshlagan. Yarim tusli xarita hamon xarita tuzishda samarali usul hisoblanadi. Vizual o’zgaruvchilarni to’g’ri tanlash va ular komponentlarini boshqarish shartli belgilar uyg’unligini taminlaydi.1 1 Dent, Borden D. Cartography: thematic map design / Borden D. Dent, Jeffrey S. Torguson, Thomas W. Hodler.—6th ed. New York, NY 10020. Copyright © 2009. p. 73-74. - 22 - 1.4. Kartografik axborot va u bilan ishlash Boshqaruv jarayonlari har doim axborotni qayta ishlash bilan chambarchas bog‘liq. Axborotni olish, uzatish, qayta ishlashda kompleks texnik vositalardan hamda, o‘z navbatida, muhim tarkibiy qismi geografik axborot tizimlari (GAT/GIS) hisoblangan yaratiladigan avtomatlashgan boshqaruv tizimlari (ABT) sharoitida tezkor elektron hisoblash texnikasidan foydalanish nazariy va amaliy masalalarni hal etishda alohida rol o‘ynaydigan matematik usullar, informatika, kibernetika, sistemotexnika kabilarni rivojlantirish va keng qo‘llashga olib keladi. Istalgan ABTda GATning ishlashi uning asosiy kichik tizimlari o‘zaro ta’siriga asoslanadi. GATning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri uning axborot ta’minoti hisoblanadi. GATning axborot ta’minoti deganda, joy kartografik obyektlari haqidagi butun axborot, uni taqdim etish, saqlash, o‘zgartirish va uzatish usullari tushuniladi. Topografik xarita katta miqdordagi chambarchas aloqada bo‘lgan, turli-tuman joy obyektlarining o‘ziga xos shartli tasviri bo‘lib, ko‘p darajali murakkab kartografik obyektlar tizimi (xaritada) hisoblanadi. Uning har bir bo‘g‘ini – ma’lum darajadagi tizim – o‘z tuzilishiga ega, muntazam kengayadi va rivojlanadi. Masalan, tabiat kuchlari va inson faoliyati ta’sirida joydagi istalgan obyekt va, demakki, xaritadagi uning tasviri (kartografik obyekt) o‘z o’rnini va xususiyatlarini (tavsifini) o‘zgartiradi. Kartografik obyekt o‘rni va tavsifi deganda, xaritda joy aniq obyektini tasvirlash haqidagi ma’lumotlar tushuniladi. Kartografik obyektlar to‘g‘risidagi tizimlashtirilgan axborot, ularning tavsifi istalgan GATning majburiy tarkibiy qismi hisoblangan kartografik ma’lumotlarga qo‘shiladi. - 23 - GATning amal qilishi uchun foydalaniladigan avtomatlashgan boshqaruv tizimi, bir tomondan, joy obyektlari haqidagi ma’lumotlar asosida boshqaruvni amalga oshirsa, ikkinchi tomondan shu obyektlarni boshqaradi. Biroq, ABTda joy obyektlarini boshqarish GATda kartografik obyektlarni boshqarish vositasida bajariladi, ular orqali esa joy obyektlarining o‘zi boshqariladi. Kibernetik yondashuvda kartogafik obyektlarni, eng avvalo, axborotni qayta o‘zgartirish jarayonlari sifatida boshqaruv jarayonlari ko‘riladi. Kartografik axborot tushunchasi axborot tushunchasi bilan bevosita bog‘liq. Shu bois, axborotning mohiyatiga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Axborot – mazmuniga ko‘ra g‘oyatda keng, ko‘p qirrali tushuncha. Hozirda odatiy “xabar”, ma’lumot”, “yangilik” kabi so‘zlar o‘rnida ko‘pincha “axborot” so‘zini ishlatish urfga aylangan. Bu tasodif emas, chunki axborot asosida real obyekt va hodisalar hamda ular orasidagi aloqalar haqidagi bilimlar (ma’lumotlar) yotadi. Axborot – moddiy dunyo obyektlari hamda ular o‘zaro aloqadorligi shakllari haqidagi ma’lumotlarning inson ongida aks etishidir. Axborotni falsafiy tushunishning mohiyati shundan iboratki, u aks etuvchi xilma-xillik hisoblanadi. Umuman, axborot deganda, odatda, bir odamdan boshqasiga og‘zaki, yozma yoki texnik vositalardan foydalanib uzatiladigan ma’lumotlar tushuniladi. Faktlar yoki ma’lumotlar o‘zicha hech narsani izohlamaydi, ular boshqa faktlar yoki ma’lumotlar bilan taqqoslanganda ahamiyat kasb etadi. Masalan, hattoki, agar chiroyli jihozlangan xarita ko‘plab kartografik obyektlarga ega bo‘lsa ham, bu hali butun axborot emas. Qandaydir nisbatan kichik axborotni xaritaning ma’lum koordinatalar va shartli belgilar sistemasida tuzilganligi ham berishi mumkin. Xarita qachonki u - 24 - foydalanilganda va undan joy obyektlari haqidagi yangi ma’lumotlar olingandagina axborot mazmuniga ega bo‘ladi. Shunday qilib, axborot – bu yangi “nima”dir. Biroq har qanday yangi narsa qandaydir eskisiga asoslanadi. Yangi eskisisiz, eski ham yangisiz qabul qilinmaydi. Va bu mulohaza kartografiyada juda muhimdir. Geoaxborot tizimlarida eng keng tarqalgan axborot kartografik axborot hisoblanadi. U boshqaruv tizimlarida qayd etish, uzatish, qayta o‘zgartirish, saqlash va foydalanish mumkin bo‘lgan joy obyektlari haqidagi turli xil ma’lumotlarni yig‘indisidan iborat. Bunda obyektlar joylashgan o‘rni hamda ularning tabiiy va boshqa xususiyatlari haqidagi ma’lumotlar ishlatiladi. Aniq ABT sharoitida ma’lumotlar yig‘indisi boshqaruvning barcha funksiyalari o‘zaro aloqasini ta’minlaydigan va qaror qabul qilishda asos bo‘lib xizmat qiladigan kartografik axborot tizimini hosil qiladi. GATda amal qiladigan kartografik axborotni o‘rganish axborotni tadqiq qilishning umumiy usullariga bo‘ysunadi. Kartografik axborotning mohiyatini, uning o‘ziga xosligini loyihalash jarayonida xarita yaratishni berilgan informativlik, undan axborotni olish va uzatish osonligi, xaritada turli xil kartometrik va boshqa ishlarni bajarishni ta’minlashda zarur. Shu sababdan, kartografik axborotni ifodalovchi asosiy tushuncha va iboralarni bilish lozim. Kartografik axborotni aniqlashda uni 3 jihatdan qarash darkor: bilish vositasi sifatida (gnoseologik jihat), axborot uzatish usuli sifatida (kibernetik jihat) va xaritadan olinadigan ma’lumot sifatida (pragmatik jihat). Kartografik axborotning bilish jihati shundan iboratki, undan foydalanish nafaqat obyektiv olam obyektlari va hodisalari to‘g‘risida turli xil ma’lumotlarni olish, balki ularning yangi qonuniyatlarini ochish va o‘rganish imkonini beradi. Iste’molchi - 25 - ongida kartografik axborot aks etishining to‘liqligi unda fazoviy tasavvur va tushunchalarning rivojlanganlik darajasiga bog‘liq. Xaritani o‘qish jarayonida axborotni xaritadan iste’molchiga uzatish va olish amalga oshadi. Bu holda axborot kommunikatsiyasi modeli, ya’ni uni kibernetik jihatdan qaraladi. Kartogarfik axborotning kommunikativ (kibernetik) jihati obyektlar, ularning aloqalari va fazoviy tuzilmalarni tasvirlashning alohida shaklini namoyon etadi. U biror koordinatalar sistemasi yordamida ifodalanishi mumkin bo‘lgan obyekt va hodisalarning joylashgan o‘rnidagi fazoviy farqlar va muvofiqliklarni ifodalaydi. Bunday xususiyatga faqat kartografik axborot ega. Ta’kidlash joizki, fazoviy o‘ringa ega bo‘lmagan axborot kartografik axborot hisoblanmaydi. Amalga oshirish shakliga ko‘ra kartografik axborot belgilar tizimi yordamida ifodalanib, ular tabiat va jamiyat obyektlari, hodisalari, jarayonlarini, ularning mavjud mazmun belgilari va o‘zaro aloqalarini umumlashgan ko‘rinishda tasvirlaydi. Amaliy nuqtai nazardan kartogarfik axborot deganda, odatda, fazoviy model sifatida xarita maqsadi va mazmunidan kelib chiquvchi vazifalarni yechish uchun foydalaniladigan xaritadan, dala originallari va boshqa kartografik manbalardan olinadigan axborot tushuniladi. Shunday qilib, xarita borliqni anglash vositasi sifatida qaralganda, odatda, kartogarfik axborotni 7 aniqlashda uning bilish jihati; xaritani kommunikativ tushuncha sifatida qaralsa uning kibernetik jihati, turli vazifalarni hal etishda foydalaniladigan axborotni olish manbai sifatida qaralganda uning pragmatik jihati ishga tushadi. Pragmatik jihat axborotni uning 7 Мирзиёев Ш . М . Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови . - Тошкент : Ўзбекистон , 2017. - 47 бет . mo‘ljallanganligi va xususiyatlari nuqtai nazaridan qaraydi. U aniq foydalanuvchilarga yo‘naltirilgan va quyidagilardan iborat. - 26 - Birinchidan, axborot foydali va foydasiz bo‘lishi mumkin, ya’ni uni aniq xarita foydalanuvchisi uchun amaliy qimmati nuqtai nazaridan qaraladi. Ikkinchidan, qaror qabul qilish uchun zarur va yetarli axborot bo‘lishi kerak. Axborot umuman, kartografik axborot esa qisman to‘liq bo‘lmaydi. Shu boisdan, to‘liqlik darajasi ko‘zda tutiladi. Uchinchidan, axborotning yana bir muhim xususiyati ishonchliligidir (ma’lum vaqtga beriladigan ma’lumotlarning to‘g‘riligi). Ishonchlilik axborotning to‘liqligi bilan bog‘liq. To‘rtinchidan, axborotning ishonchliligi va to‘liqligi darajasini miqdoriy baholash uning muhim xususiyati – o‘lchovliligi bilan belgilanadi. Bu xususiyat miqdor ko‘rsatkichlari asosida fizik kelib chiqishidan qat’iy nazar axborotni o‘lchash, analiz qilish, taqqoslash va miqdoriy o‘lchovini o‘zgartirish imkonini beradi. Beshinchidan, to‘liq ishonchli axborotni olish uchun vaqt talab etiladi, axborot esa eskiradi. Shu sababdan, yana bir xususiyat – zamonaviylikni qay etish kerak (xaritaning joy holatiga muvofiqligi). Oltinchidan, agar ikkala xususiyat – to‘liqlik va zamonaviylikni solishtirsak, axborot hali yetarlicha to‘liq va yetarlicha yangi bo‘lgan optimal nisbatni aniqlash mumkin. Bu holda uning yangi xususiyati – qimmati to‘g‘risida gapirish mumkin. Eng qimmatli axborot – bu yetarlicha foydali, to‘liq, ishonchli va yangi axborotdir.1 Axborotni o‘rganishning semantik jihati kartografik obyekt holatini aks ettiruvchi uning mazmunini, belgilar va ularning mazmunli qiymati orasidagi nisbatni ochib berish hamda kartografik axborotni o‘lchashning mazmunli birliklarini tanlash imkonini beradi. Semantik jihat joy obyektlari holati, ularning 1 https://it.wikireading.ru/44423 - 27 - tavsiflari, joylashgan o‘rnini to‘liqroq aniqlash, o‘rganish imkonini beradi hamda qabul qilinadigan qarorlar asosliligini oshiradi. GAT va ma’lumotlarni qayta ishlash tizimini yaratish hamda takomillashtirishda kartografik axborotni axborotning mazmunmohiyati, undan foydalanish xarakteriga bog‘liq bo‘lmagan holda tizim obyektlari orasidagi munosabatni ochib beradigan sintaktik jihatdan qarash alohida ahamiyat kasb etadi. Axborotning o‘lchanuvchanligi asosida uning miqdoriy bahosi ishlab chiqilib, bu bosqichda axborotni qayta o‘zgartirish jarayonlarini tavsiflash, ma’lumotlarni qayta ishlashning oqilona texnik variantlarini tanlash, kartografik axborot massivlar va uni uzatish tizimlarini qurish va h.k. uchun ma’lumot olish imkoni beriladi. Topografik xaritadagi miqdor ko‘rsatkichlarini tanlash va axborotni baholash murakkabligi kartografik obyektlarning turli xil foydalanuvchilar tomonidan qabul qilinishi va foydalanilishi xususiyatlari bilan bog‘liq. Hozirgi vaqtda axborotni miqdoriy baholashni ishlab chiqishga ikki xil yondashuv mavjud. Birinchisi K.Shennon tomonidan qabul qilingan tasodifiy tajriba noaniqligining (ehtimoliy yondashuv) sonli o‘lchovi tushunchasiga, ikkinchisi – tajriba tafovutining (favqulodda yondashuv yoki tafovutli yondashuv) sonli o‘lchoviga asoslangan. Biroq axborotning miqdoriy o‘lchovi asosidagi barcha yondashuvlarda kartografik axborotni optimal kodlashtirish usulini ham belgilaydigan entropiya kattaligi funksiyasi yotadi. Istalgan dinamik tizim kabi istalgan GAT sharoitida muntazam ravishda ko‘plab turli hodisalar bo‘’ladi. Ular GATdan tashqarida ham uning amal qilishiga bevosita ta’sir ko‘rsatib sodir bo‘ladi. GAT zaruriy ma’lumotlarni yig‘ish, qabul qilinadigan - 28 - boshqaruv qarorlari asosini tashkil qiladigan axborotni olish uchun ularni qayta ishlashni ta’minlashi zarur. Zamonaviy kompyuterlar kartografik axborotni qamrovliligiga qaramasdan o‘z vaqtida sifatli natijaviy axboroni olishni ta’minlab, axborot oqimini mashinada qayta ishlash sohasini kengaytiradi. Axborot oqimi deganda, GAT doirasida shakllangan yoki tashkil etilgan ma’lumotlarning muayyan yo‘nalishda shu ma’lumotlarning umumiy manbasi va umumiy qabul qiluvchisi bo‘lishi sharti bilan harakatlanishi tushuniladi. Kartografik axborot bilan ishlashni osonlashtirish uchun minimal tarkibiy birlik – elementar obyekt (EO)ni ajratish lozim. EO deganda, joy haqidagi ma’lumotlar (obyektning metrik qismi) belgisi hamda tavsiflanadigan obyektning miqdor va sifat tavsiflaridan iborat bo‘lgan ma’lumotlarning kartografik axboroti tushuniladi. Shu ma’noda, EO ma’lumotlarning elementar birligi hisoblanib, tarkibiy jihatdan bo‘linmaydi. EO boshqa anologik elementlar bilan birgalikda yanada murakkab axborot uyg‘unligini hosil qiladi. Alohida olingan belgi kartografik ma’noga ega emas va u obyekt joylashgan o‘rni va tavsiflari haqidagi ma’lumotlar bilan birga ishlatiladi. Joylashgan o‘rin haqidagi ma’lumotlar tavsiflanadigan obyektning fazoda miqdor tavsifi uchun mo‘ljallangan hamda o‘lchash yoki hisoblash natijasida olingan sonli kattalik hisoblanadi. Shu boisdan, joylashgan o‘rin haqidagi alohida olingan ma’lumotlar ham kartografik ma’noga ega emas va faqatgina belgilar bilan birgalikda ishlatiladi. Tavsiflar obyektning tavsiflanadigan ko‘rsatkichlarini miqdoriy baholash uchun mo‘ljallangan. Alohida olingan tavsiflar - 29 - kartografik ahamiyatga ega bo‘lmaydi va joylashgan o‘rin haiqdagi ma’lumotlar va belgilar bilan ishlatiladi. Joylashgan belgilar, o‘rin haqidagi ma’lumotlar va tavsiflarni o‘z ichiga oluvchi axborot uyg‘unligi kartografik ma’lumotlarni (hujjatlarni), ya’ni bitta EOning boshqasiga kirishi, bo‘ysunishi yoki EO erkinligi bilan muayyan tuzilishga ega murakkab axborot tuzilmasini hosil qiladi. GATda foydalaniladigan kartografik ma’lumotlar (hujjatlar) avtomatlashgan boshqaruv tizimida hal etiladigan vazifalarga bog‘liq holda taqdim etish shakli va mazmuniga ega bo‘lishi mumkin. Kartografik ma’lumotlar Yer haqidagi turli axborot manbalaridan yaratiladi. Axborot ta’minotini yaratishdagi muhim masala axborotni tasniflash va uning miqdor tavsiflarini belgilash hisoblanadi. Nazariy jihatdan istalgan GATda aylanadigan axborotni turli belgilari bo‘yicha tasniflash mumkin. Masalan, qayta ishlanganlik darajasi, ma’lumotlarni tasvirlash usullari, qayta ishlash jarayoniga munosabat, barqarorligi va ko‘plab boshqalar. Qayta ishlanganlik darajasiga ko‘ra kartografik axborot birlamchi va ikkilamchi (yasama) turlarga ajratiladi. Birlamchi axborot joy haqidagi ma’lumotlarni to‘plash jarayonining boshlang‘ich bosqichida vujudga keladi va joy obyektlari holatini yoki vaqt bo‘yicha boshqarish jarayonlarini aks ettiradi. Ikkilamchi axborot birlamchi kartogarfik axborotni qayta ishlash natijasida olinadi hamda oraliq yoki natijali bo‘lishi mumkin. Oraliq axborot kartografik ma’lumotlarni yaratish uchun boshlang‘ich sifatida ishlatiladigan miqdoriy ma’lumotlarni hisoblashning boshlang‘ich natijalaridan tarkib topadi. - 30 - Natijali axborot birlamchi yoki birlamchi va oraliq axborotni qayta ishlash jarayonida olinadi hamda GATda boshqaruv va qarorlar qabul qilishda foydalaniladi. Ma’lumotlarni tasvirlash usuliga ko‘ra kartografik axborot grafik va matnli turlarga ajratiladi. Qayta ishlash jarayoniga munosabatga ko‘ra axborotni qayta ishlanadigan va qayta ishlanmaydigan axborotga ajratiladi. Barqarorligi bo‘yicha kartografik axborotni joriy yoki muntazam o‘zgaruvchan hamda shartli doimiy yoki shunchaki doimiyga ajratish mumkin. Dastiruy ta’minotni yaratish jarayonida vaqt bo‘yicha axborot oqimi kattaligini aniqlash, eng katta axborot yuklamasini belgilash, axborot massivlarini yaratish, ularni saqlashning oqilona variantlarini tanlash kabilar uchun axborotning miqdoriy tavsiflarini o‘rnatish zaruriyati vujudga keladi. Axborot hajmi, maqsadiga ko‘ra nomenklatura varoqlari, kartografik obyektlar, alifbo- raqamli yoki grafik belgilar soni yoki ikkilik tartib sonlari (bit) soni bilan ifodalanishi mumkin. O‘ziga xos xususiyatlarga ega kartografik axborot nafaqat avtomatlashgan boshqaruv tizimlarida (ABT), balki boshqaruvning texnik vositalarida ham foydalanilishi mumkin. Avtomatlashtirish sharoitida kartografik ma’lumotlar ustidagi butun operatsiyalar majmui texnik vositalardan foydalanib bajariladi, buning natijasida mashina tashuvchilarda ma’lumotlarni yozish bilan axborot massivlari asosini tashkil qiladigan GAT ABTni yaratish mumkin. Integratsiyalashgan GAT ABTni kartografik axborot turli vazifalar uchun boshlang‘ich va normativ ma’lumotlarning yagona asosidagi yagona sxema bo‘yicha qayta ishlanadigan tizim sifatida belgilash mumkin. - 31 - Boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun butun zaruriy natijali kartografik axborotni o‘z vaqtida olish imkonini beruvchi joy obyektlari haqidagi to‘liq va aniq axborot bo‘lgan ma’lumotlar massivini yaratish va ishchi holatda ushlab turish GAT axborot ta’minotini loyihalashning maqsadi hisoblanadi. GATda axborot ta’minotini loyihalash quyidagilarni ta’minlashi lozim:1  joy obyektlari haqidagi axborotni o‘z vaqtida to‘plash va qayta ishlash uchun axborotni uzatish;  ma’lumotlarning yuqori ishonchliligi;  kartografik axborotning zaruriy va yetarlicha aniqligi;  qat’iy belgilangan rejimda va berilgan muddatda iste’molchilarga talab etiladigan axborotni uzatish;  asoslanmagan ortiqcha ma’lumotlarsiz barcha tavsiflar bo‘yicha kartografik obyektlar holati axborot massivlarida to‘liq aks ettirish;  zamonaviy texnik vositalardan foydalanib, kartografik axborotni yozish, olish, qayta ishalsh va nazorat qilish usullari hamda mukammal tashuvchilarni qo‘llash;  me’yoriy-huquqiy hujjatlar va hujjat aylanishning bir xillashtirilgan tizimidan foydalanish;  kartografik ma’lumotlarni qayta ishlashning barcha bosqichlarida texnik vositalar ishi samaradorligini ta’minlovchi texnologik jarayonlarni oqilona tashkil etish. ABT va GAT samaradorligini oshirishning yangi va kuchli vositalaridan biri 1992 yildan yaratilayotgan Elektron xaritalar tizimi hisobalanadi. Elektron xaritalar tizimi umumiy g‘oya asosida birlashtirilgan, masshtabi, koordinatalar tizimi, mazmuni va shartli belgilar tizimi bo‘yicha tartibga solingan va muvofiqlashtirilgan 1 https://it.wikireading.ru/44423 - 32 - elektron xaritalar yig‘indisidan iborat. U joy haqidagi axborotni mavjud xaritalar, kosmik suratlar, matnli (ma’lumotnoma audiova videoaxborot) va boshqa manbalardan foydalanib, optik disklarda yoki boshqa dasturiy va texnik vositalar mashina tashuvchilarida vektor va rastr shaklida shakllanadi. Elektron xaritalarning qog‘oz xaritalardan asosiy afzalligi shundan iboratki, elektron xaritalar real vaqtda joyning istalgan qismini istalgan darajadagi tafsilotlilik va zaruriy aniqlik bilan tasvirlash, joy haqida ma’lumotlar olish, maxsus axborotni tushirish va tuzatish, ko‘plab hisoblash va axborot vazifalarini hal etish hamda natijalarni tasvirlash va kartogarfik materialda ularni yechish imkonini beradi. Elektron xaritalar mazmuni, sifatini (aniqligi, to‘liqligi, ishonchliligi va zamonaviyligi) va boshqa tavsiflarini, shuningdek elektron xaritalarni yaratish va foydalanishda ishlatiladigan geodezik, gravimetrik, fotogrammetrik axborotni berish uchun elektron xaritalar metama’lumotlari xizmat qiladi. Kartografik axborotning birlamchi hujjatlari GATda kartografik obyektning holati ma’lumotlarni turli xil tashuvchilarda – birlamchi hujjatlar va mashina tashuvchilarda (magtin, magnit-optik va boshqa) aks etadi. GATda axborot ta’minotini yaratishda GATning kelgusi qurilishida muayyan ahamiyatga ega bo‘lgan axborot tashuvchini, uni yozish va saqlash usullarini tanlashga alohida e’tibor qaratiladi. Kartografik axborotning birlamchi hujjatlari deganda, bevosita qayd etilgan joy va uning obyektlari haqidagi ma’lumotlardan iborat o‘lchashlar, syomka va boshqa vositalardan olingan boshlang‘ich ma’lumotlar tashuvchilari tushuniladi. To‘g‘ri va puxta tanlangan yoki ishlab chiqilgan birlamchi hujjatlarga birlamchi ma’lumotlarni tayyorlash va keyin ularni mashina tashuvchilarga yozish, ehtimoliy xatoliklar sonini - 33 - kamaytirish, boshlang‘ich axborot 8 aniqligi va ishonchliligini oshirish bo‘yicha ishlar hajmini qisqartirish bog‘liq. Hujjatlar va ma’lumotlarni aniq tuzish, ularning turli shakllarini bir xillashtirish va soddalashtirish axborotni qayta ishlash siklini qisqartiradi hamda GATning samarali amal qilishini tashkil etish imkonini beradi. Shu sababdan, GAT axborot kartografik ta’minotini ishlab chiqishda, birinchi navbatda, kartografik axborotning birlamchi hujjatlarini loyihalash bajariladi. Hozirgi payda ma’lumotlarni kodlashtirish yoki raqamlash mumkin bo‘lgan kartografik axborot manbalari sifatida quyidagilar ishlatiladi:  analog (qog‘oz) topografik va maxsus xaritalar (shaharlar planlari, topografik va mavzuli xaritalarning rangli tirajli ottisklari va oq-qora nashr originallari);  dala syomka va joyda o‘lchash (geodezik asboblar, sun’iy yo‘ldoshli aniqlash tizimlari) materiallari;  Yerni masofadan zondlash materiallari (aero- va kosmik syomka). Raqamlashda katta tayyorgarlik ishlarini talab qilmaydigan va qulayi xaritalar hisoblanadi. Biroq, ta’rifiga ko‘ra, joyning qattiq asosdagi shartli tasviri hisoblangan qog‘oz topografik xaritalar ko‘plab afzalliklari bilan bir qatorda katta kamchiliklarga ham ega. Ulardan asosiylari – tez eskirish, cheklangan aniqlik va kartografik ma’lumotlarning ishonchliligi. Qog‘oz xaritalarning kamchiliklari ualrni yaratish, nashrga tayyorlash va tirajlashtirishning mavjud texnologiyalari bilan bog‘liq. Dala syomkalarida obyekt haqidagi axborot eng ishonchli va aniq bo‘ladi. Shunga qaramay, dalada syomkalash jarayonining ko‘p mehnattalabligi katta va borish qiyin bo‘lgan hududlarni kartografiyalashda uni qo‘llashni keskin cheklaydi. - 34 - Hozirgi paytda kartografik axborotni olish uchun Yerni masofadan zondlash materiallari keng qo‘llanilmoqda. Shu bilan birga, hali ham axborot manbai sifatida analog topografik xarita ishlatiladi. 8 Geographic Information System Basics. “Cartographic Principles”, chapter 9. December 29, 2012, and it was downloaded then by Andy Schmitz (http://lardbucket.org). p. 225 Ko‘rsatilgan materiallar asosida birlamchi ma’lumotlar (hujjatlar) shakllantiriladi. Birlamchi ma’lumotlarga qo‘yiladigan asosiy talablardan biri axborot manbaidan olingan ma’lumotlarni ma’lum ketma-ketlik bilan tizimlashtirish hisoblanadi. Quyidagicha tartib maqsadga muvofiq:  spravochnik doimiy ma’lumotlar (Yerning umumiy parametrlari, koordinatalar tizimi va h.k.);  spravochnik o‘zgaruvchan ma’lumotlar (aniq kartografik obyekt parametrlari);  obyektlar joylashgan o‘rni haqidagi ma’lumotlar (metrik);  obyektlar tavsifi haqidagi ma’lumotlar (semantik). Birlamchi ma’lumotlarni ishlab chiqishda boshlang‘ich axborotni shakllantirish jarayonlarini formallashtirish masalalariga katta e’tibor qaratish zarur. Buning uchun boshlang‘ich axborot aniq obyektlarga tegishli identifikatorlarni ko‘rsatib tavsiflanadi. Bunda obyektlar o‘rtasidagi mantiqiy aloqadorlik, ularning o‘zaro bo‘ysunishi va h.k.lar shakllantiriladi. Kompyuterlar yordamida qayta ishlanadigan birlamchi ma’lumotlarni loyihalashda hisobga olinishi kerak bo‘lgan muhim talab ulardan spravochnik umumma’lum ma’lumotlarni, shuningdek qayta ishlash natijasida olinadigan yasama ko‘rsatkichlarni chiqarib tashlash hisoblanadi. Ushbu talabni birlamchi ma’lumotlar tarkibini minimallashtirish sifatida belgilash mumkin. Ma’lumotlarni mashinada qayta ishlash sharoitida birlamchi ma’lumotlarga qo‘yiladigan muhim talab ularni unifikatsiyalash (bir xillashtirish) hisoblanadi. Bir xil xususiyatni aks ettiruvchi - 35 - ma’lumotlar obyektlarning kiritish tashuvchilarida ularni joylashtirishning bir xil, qat’iy ketma-ketligi bo‘lgan ma’lum tarkibga ega bo‘lishi lozim. Unifikatsiya GATda ma’lumotlarni uzatish tizimini oqilona tashkil etish, shuningdek ko‘plab boshqaruv funksiyalarini avtomatlashtirishda muhim hisoblanadi. Global darajadagi ABTda GATni ishlab chiqish bilan bog‘liq boshlang‘ich axborotni optimallashtirish tamoyilini hisobga olib birlamchi ma’lumotlarni tipizatsiya qilish katta ahamiyatga ega. Turli GATda ishlatiladigan unifikatsiyalangan ma’lumotlar turli ABTda qayta ishlanadigan, o‘zaro taqqoslanadigan va muvofiqlashtiriladigan ma’lumotlarni ta’minlovchi axborotdan iborat bo‘lishi lozim. Birlamchi ma’lumotlar shakllarini loyihalaganda boshlang‘ich axborot tashuvchisi va uni GATga kiritish tamoyili hisobga olinadi. Loyihalangan birlamchi ma’lumotlar minimal, biroq GAT va ABTda qarorlar qabul qilish va boshqarishda foydalaniladigan maksimal natijaviy axborotni olish uchun zarur bo‘lgan yetarlicha hajmdagi boshlang‘ich ma’lumotlardan iborat bo‘lishi kerak. Birlamchi ma’lumotlar barcha belgi va parametrlar bo‘yicha kartografik obyektlarning holati to‘g‘risidagi zamonaviy va ishonchli axborotdan tarkib topgan bo‘lishi lozim. Birlamchi ma’lumotlarni loyihalashda, birinchi navbatda, har bir guruh, sinf va h.k.lar bo‘yicha tasniflashga mo‘ljallangan obyektlar aniqlanadi. Birlamchi ma’lumotlar obyektlari tarkibi GAT vazifalari ro‘yxati va GAT amal qiladigan ABT xususiyatlariga bog‘liq. Xarita yaratishni tezis yoki kitob yozish bilan taqqoslash mumkin. Ularning barchasida to’rtta bosqichni ajratish mumkin: rejalashtirish, tahlil, taqdim etish va ishlab chiqarish/namoyish etish (2.1-rasm). Biroq bu bosqichlar o’ziga xos xususiyatlarga ega. Rejalashtirish bosqichida kartograf xarita maqsadi va mavzusi, kim uchun va qanday ishlarga mo’ljallanishi haqida aniq tasavvurga ega bo’lishi kerak. Bu to’plangan ma’lumotlarni boshqarish bilan bog’liq. Tahlil ma’lumotlarni to’plash, analiz va sintez qilishni o’z ichiga oladi. Ma’lumotlar dalada, statistik manbalardan, boshqa xaritalardan, fotosuratlardan yoki onlayn to’planishi mumkin. Bu ma’lumotlar manbalarining istalgan uyg’unligi ishlatilishi mumkin. Ma’lumotlar GIS/GATda statistik instrumentlardan foydalanib, tahlil qilinishi va simbollashtirilishi mumkin. Taqdim etish uchun sarlavha, legenda, masshtab, oriyentatsiya, matnli ilova va illustratsiyalar kabi elementlar komponovka qilinishi kerak. Bu bosqichda kartograf xarita qayerda va qanday (kompyuter monitori, nashr etilgan qog’oz xarita yoki Internet) ko’rilishi yoki namoyish etilishini bilishi kerak.1 Xarita yaratilgandan so’ng, biroq ishlab chiqarish/namoyish etishdan oldin u taqriz va tahrir qilinishi lozim. Faktlar yoki yozuvlarda xatoliklar bormi? Belgilar, ranglar va ramkalar to’g’rimi? Nihoyat, xarita “chop etiladi”. Xarita kompyuterdan chop etilishi, kseroksda nusxa olinishi yoki tarmoqqa yuborilishi mumkin. Yuqorida ko’rib o’tilgan bosqichlar g’arb adabiyotlarida keng yoritilgan. Rus va o’zbek manbalarida esa xarita yaratish jarayonining quyidagi asosiy bosqichlari ajratiladi: loyihalash, tuzish, nashrga tayyorlash va nashr etish. Ularda yondashuv farq qilsa-da, mohiyatan juda yaqin. Xaritalarni loyihalash va tahrir qilish – bir- birini taqazo etuvchi va to‘ldiruvchi jarayondir. Tahririy ishlar – bu xaritalarni yaratish bo‘yicha ish turi bo‘lib, tahririy-tayyorgarlik jarayoni va xaritalar yaratishning barcha bosqichlarida tahrir qilishni o‘z ichiga oladi. Xaritalarni loyihalash tahririy-tayyorgarlik ishlarining muhim bosqichi hisoblanib, uning natijasida tahririy hujjatlar ishlab chiqiladi. Bu ishlarning barchasini bajarish xaritaning ishlab chiqilayotgan tahririy-texnik loyihasining asosiy qismini tashkil etadi. Xaritalarni loyihalash olinadigan vazifani o‘rganishdan boshlanadi va xaritalarni yaratishning tahririy, texnologik va tashkiliy jihatlarini o‘z ichiga oladi. Loyihalash natijasida loyihalanayotgan xaritaning optimal parametrlari ishlab chiqiladi hamda aniq tahririy ishlarni bajarish uchun asos yaratiladi. Xaritalarni loyihalash ushbu ilmiy-texnikaviy fanning asosiy qonuniyatlarini aks ettiruvchi umumiy holatlardan kelib chiqib hamda yaratilayotgan xarita yoki xaritalar seriyasi xususiyatlaridan kelib chiquvchi xususiy holatlar asosida amalga oshiriladi. 2.2. Elektron xaritalarni xususiyatlari va o’rganish metodi Xaritalarni loyihalash jarayoni umumiy holatlarga ko‘ra quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: -xaritaning asl maqsadi, kimlar uchun mo‘ljallanganligini aniqlashtirish hamda uning mavzusini ochib berish; -xaritaning geodezik va matematik asoslarini loyihalash; -xarita mazmuni hamda obyekt va hodisalar tasnifini ishlab chiqish (loyihalash); - 45 - -xaritalashtiriladigan obyekt va hodisalar tavsifi hamda ularning ko‘rsatkichlarini o‘rnatish; -kartografik tasvirlash usullari, shartli belgilar tizimi va xarita legendasini loyihalash; -xaritani rasmiylashtirishni loyihalash; -xarita originalini yaratish bo‘yicha ishlarni bajarish texnologiyasi va nashr qilish usullarini loyihalash. Xaritalarni loyihalash bo‘yicha xususiy holatlar yaratilayotgan xarita, uning yangilik va originallik darajasiga bog‘liq holda har bir alohida holat uchun ko‘rsatilgan umumiy qonuniyatlarni aniqlashtirishdan iborat. Loyihalash xususiyatlaridan kelib chiqib, barcha xaritalarni 3 turga ajratish mumkin:1 -topografik xaritalar; -an’anaviy xaritalar yoki xaritalar seriyalari (umumgeografik va mavzuli); -ilk marta yaratilgan original xaritalar seriyasi yoki alohida original xaritalar. Xaritani loyihalash xaritaning maqsadini aniqlash va uning mavzusini ochib berishdan boshlanadi. Yaratilayotgan xaritaga qo‘yiladigan boshlang‘ich talablarni o‘rganishda kelgusi iste’molchilar doirasi aniqlanadi. Xarita yaratiladigan ishlar turi va vazifalar o‘rnatiladi (unga spravka olish, kartometrik ishlarni bajarish, joyda oriyentirlash, navigatsiya vazifalarini hal etish va h.k.). Undan foydalanishning real sharoitlari (xona, sinf, auditoriya, dala, samolyot) va xaritani o‘qish usullari (vizual yoki EHM yordamida) ham aniqlashtirilishi kerak. Xaritaning maqsadini yaqqol aniqlashtirib olish uning tafsilotlilik darajasi, aniqligiga talablar, jihozlash xususiyatlarini talab qiluvchi xaritaning mazmun elementlarini o‘rnatish imkonini beradi. 1 Билич Ю . С ., Васмут А . С . Проектирование и составление карт . – Москва : Недра , 1984. - 16 стр . - 46 - Xarita mavzusini ochish va sarlavhasini o‘rnatish ham muhim ahamiyatga ega. Mavzu xaritaning kelgusidagi mazmunini aniqlashga ta’sir ko‘rsatadi. Sarlavha xarita maqsadi va mavzusini to‘g‘ri va shunchaki sodda ifodalashi kerak. Xarita mazmunini loyihalashda quyidagilarni aniqlashtirish kerak: - ayni maqsad, mavzu va masshtabdagi xaritada real borliqning qaysi elementlari qanday to‘liqlik bilan tasvirlanishi; - borliq obyekt va hodisalari tasnifi hamda ularni xaritada kartografik tasvirlash darajasi; - tasvirlanadigan obyekt va hodisalar hamda ularning ko‘rsatkichlari tavsifi. Original mavzudagi, ya’ni birinchi marta yaratilayotgan xaritani loyihalashda ular mazmunini ishlab chiqishning boshlang‘ich bosqichi xaritalashtirilayotgan mavzuning asosiy kategoriyalarini aks ettiruvchi tushunchalarni shakllantirish hisoblanadi. Odatda, bu kartograflarni jalb etgan holda mutaxassislar bilan bajariladi. 2.2. Xaritalarni loyihalashning 9 asosiy bosqichlari Xaritani loyihalash uning maqsadini aniqlashtirish va mavzusini ochib berishdan boshlanadi. Yaratiladigan xaritaga qo’yiladigan boshlang’ich talablarni o’rganishda bo’lg’usi iste’molchilar doirasi aniqlashtiriladi. Yechimi uchun xarita yaratiladigan ishlar va vazifalar turlari (undan ma’lumotlar olish, kartometrik ishlarni bajarish, joyda priyentirlash, navigatsiya vazifalarini hal etish va boshqalar) belgilanadi. Undan foydalanishning real sharoitlari (xona, sinf, auditoriya, dala, - 47 - samolyot va h.k.), xaritani o’qish usullari (vizual yoki EHM yordamida) ham aniqlashtirilishi zarur. Xaritaning kimlarga va nima maqsadga mo’ljallanganligini, undan foydalanish xususiyatlarini aniq belgilash uning mazmun elementlari ro’yxati, 9 ГЕОГРАФИЯ Современная иллюстрированная энциклопедия. Главный редактор энциклопедии А. П. Горкин. – М.: Росмэн-Пресс, 2006. talab etiladigan tafsilotlilik darajasi, aniqligiga talablar, jihozlash xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Xarita mavzusini aniqlashtirish va sarlavhasini belgilash ham muhim ahamiyatga ega. Mavzu sezilarli darajada xaritaning bo’lg’usi mazmunini aniqlashga ta’sir ko’rsatadi. Sarlavha to’g’ri va tushunarli tarzda xarita maqsadi va mavzusini berishi kerak. Xaritaning matematik va geodezik asoslarini loyihalash murakkab va xilma-xil masalalarni o’z ichiga oladi (bu masalalar III- bobda ko’rib chiqiladi). Xarita mazmunini ishlab chiqishda quyidagilarni aniqlash kerak: - berilgan maqsad, mavzu va masshtabdagi xaritada real borliqning qanday element va obyektlari va qanday tafsilotlilik bilan tasvirlanishi kerakligi; - borliq obyekt va hodisalarini tasniflash hamda ularni xaritada kartografik aks ettirish darajasi; - tasvirlanadigan obyekt va hodisalar hamda ularning ko’rsatkichlari tavsifi. Original mavzudagi, ya’ni birinchi marta yaratilayotgan xaritalarni loyihalashda ular mazmunini ishlab chiqishning boshlang’ich bosqichi xaritalashtiriladigan mavzuning asosiy toifalarini ifodalovchi tushunchalarni shakllantirish hisobalandi. Loyihalanadigan xarita mavzusiga tegishli fan yo’nalishlari asosida ular kartograflarni jalb etgan holda mutaxassislar tomonidan shakllantiriladi. - 48 - Topografik, umumgeografik, mavzuli va maxsus xaritalarni yaratishda vujudga keladigan mazmunni loyihalash xususiyatlarini hisobga olish kerak. Topografik xaritalar mazmuni va jihozlanishi, ularning to’liqligi va tafsilotligi topografik xaritalar mazmuni bo’yicha asosiy holatlar, amaldagi yo’riqnimalar va shartli belgilar jadvallari bilan belgilanadi. Shundan kelib chiqib, bu xaritalarmazmunini loyihalashda xaritalashtiriladigan hudud geografik xususiyatlariga mos keladigan tipik xususiyatlar va xarakterli belgilarni to’g’ri tasvirlash, foydalaniladigan kartografik materiallar sifati va xususiyatlariga asosiy e’tibor qaratiladi. Umumgeografik xaritalarni loyihalashda amaldagi yo’riqnomalar talablariga muvofiq ushbu xaritalarda barcha tabiiygeografik va ijtimoiy-iqtisodiy elementlar ko’rsatiladi. Biroq ularni tasvirlashning to’liqligi va tafsilotliligi ko’plab omillar, eng avvalo, yaratiladigan xaritaning maqsadi, mavzusi va masshtabiga bog’liq. Mazkur vazifalarni hal etishda tasvirlanadigan tavsiflarni tanlash va umumlashtirish (generalizatsiya) tamoyillari o’rnatiladi. Mavzuli va maxsus xaritalar mazmunini loyihalashda, ayniqsa, birinchi marta yaratilayotgan, ya’ni original xaritalarda ilmiy-texnik loyihalash xaritalarni loyihalash bo’yicha umumiy holatlardan kelib chiqiladi. Bu xaritalarda tabiat va jamiyat obyekt va hodisalarini tasvirlash to’liqligi va tafsilotliligini belgilash mavzuli va maxsus xaritalar mazmunini loyihalashning o’ziga xos xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Ular mazmunining to’liqligi va tafsilotliligi boshqa xaritalarga qaraganda tasvirlanadigan obyektlar xususiyatlari, foydalaniladigan kartografik materiallar, qabul qilingan tasvirlash usullari va shartli belgilar tizimiga bog’liq. Ushbu xaritalarda alohida elementlar ularning maqsadi va mavzusidan kelib chiqib, boshqa elementlarni kamroq to’liqlik - 49 - bilan tasvirlash yoki umuman tasvirlamaslik hisobiga ko’proq to’liqlik va tafsilotlilik bilan ko’rsatiladi. Masalan, siyosiyma’muriy xaritalarni loyihalashda mazmunning asosiy elementlari davlatlar, viloyatlar (provinsiyalar) va boshqa chegaralar, shuningdek shu hududiy birliklar siyosiy-ma’muriy markazlari hisoblanadi. Siyosiy-ma’muriy elementlarni lokallashtirish uchun ikkinchi planda gidrografiya, yo’l to’rining asosiy elementlari va yirik shaharlar ko’rsatiladi. Bu xaritalarda relyev tasvirlanmaydi. Ma’lumotnoma ijtimoiy-iqtisodiy xaritalarda aholi punktlari va yo’l to’ri asosiy elementlar hisoblanadi. Shu sababdan, bu turdagi xaritalarni loyihalashda aholi punktlari va yo’l to’rini yetarlicha to’liq va batafsil ko’rsatish nazarda tutiladi. Landshaft asosi vazifasini bajaruvchi relyef va gidrografiya umumlashtirilib, ikkinchi planda beriladi. Bunda relyef gorizontallar bilan emas, soya nurlar (otmivka) usulida tasvirlanadi. Tabiiy xaritalarni yaratishda gidrografiya va relyef elementlarini to’liq va batafsil tasvirlash ko’zda tutilsa, aholi punktlari va yo’llar katta tanlash bilan ikkinchi planda ko’rsatiladi. Turistik xarita loyihalanganda turizm elementlari katta to’liqlik bilan aks ettiriladi. Hozirgi kunda yaratilayotgan xaritalarning barchasini ikki asosiy guruhga ajratish mumkin: - ilmiy-texnik; - umumiy foydalanishdagi xaritalar. Ilmiy-texnik xaritalar aniq texnik va ilmiy vazifalarni hal etishga mo’ljallangan. Ular muayyan fan sohasi va iqtisodiyot tarmog’iga xizmat qiladi yoki davlat xaritalari hisoblanadi. Ularga birinchi navbatda topografik, ayrim mayda masshtabli umumgeografik va turli xil mavzuli xaritalar kiritiladi. Ikkinchi guruhga kundalik hayotda zarur, keng qo’llaniladigan xaritalarni kiritish mumkin: o’quv, turistik, - 50 - operativ (bir martalik foydalanishdagi), har kuni vujudga keladigan amaliy vazifalarni hal etishga mo’ljallangan (ob-havo prognozi xaritalari, gazetalardagi chizma-xaritalar va boshqalar) xaritalar; badiiy grafika va rassomchilik elementlari bo’lgan ommaviy nashrlar xaritalari (targ’ibot-tashviqot, perspektivpanoramalar, relyef fiziografik tasvirlangan chizma-xaritalar va h.k.). Ilmiy-texnik xaritalar va umumiy foydalanishdagi xaritalar mazmunini loyihalash o’z xususiyatlariga ega. Xaritalarni loyihalashda ko’plab yondashuvlar va yo’riqnomalar, ba’zi qoidalar mavjud. Yondashuvlar suv obyektlari uchun havo rang, issiq uchun qizil, sovuq uchun ko’k rang berilishi kerak kabi usullar hisoblanadi. Bu yondashuvlarning ba’zilariga mantiqiy javob mavjud. Issiq uchun qizil rangdan foydalanish, masalan, qizil, olovrang va sariq tuslar issiq ranglar, ko’k va yashil sovuq ranglar hisoblanadi, degan g’oyaga asoslanadi. Boshqa yondashuvlar eski usullarga asoslangan va asrlar davomida foydalanib kelinadi. Misol uchun, shahar joylar uchun qizil rangning ishlatilishi ularda tomlari qizil cherepitsali binolar bo’lganligi bilan bog’liq. Yondashuvlar qoida emas hamda faqat jiddiy asoslar bilan inkor etilishi mumkin. Ko’k rangni issiq va qizil rangni sovuq voqea- hodisa, obyektlar uchun ishlatish tartibsizlikni paydo qilishi, okeanlarning olovrangga bo’yalishi esa aksariyat xarita foydalanuvchilarida yoqimsiz hisni tuyushga olib kelishi mumkin. Boshqa tomondan, iflos suvli daryoni jigarrangga bo’yash suv – havo rang yondashuvining oqilona “buzilishi” bo’ladi.1 Loyihaviy cheklovlar. Kartografda boshqa grafik dizaynerlar bajaradigan dizayn erkinligi yo’q. Birinchi cheklov tasvirlanadigan hudud shakli hisoblanadi. Tasvirlanadigan hudud 10 1 Tyner, Judith A. Principles of map design. – New York, 2010. – p. 27 - 51 - shakli (masalan, O’zbekiston Respublikasi) berilgan formatga mos kelishi uchun o’zgartirilishi mumkin emas. Hududni taniy olish kerak. Turli proyeksiyalar 10 Copyright © 2009. p. 336. 20. Евтеев О.А. Проектирование и составление социально-экономических карт. Учебник. – М., 1999. - Стр. 71. va varaqdagi yo’nalishlar ba’zi o’zgarishlarga olib keladi, biroq foydalaniladigan proyeksiya xarita maqsadiga to’g’ri kelishi kerak. Format va masshtab ham cheklov hisoblanadi. Kartograflar o’rnatilgan ma’lum formatda xarita yaratishga majbur. Berilgan formatsiz yaratilgan xarita muharrir tomonidan inkor etiladi. Kartograf xaritani aniq masshtabda tuzishi ham kerak va bu qancha joy egallanishi mumkinligini ta’minlaydi. Talab etiladigan matn yig’indisi ham xaritani loyihalashdagi cheklov hisoblanadi. Yozuvlarsiz xaritalar ancha yaxshi ko’rinishi mumkin, ammo toponimlar, legenda va tushuntirish matni, odatda, funksiyalarni aniqlashtirish uchun ham zarur.1 2.3. Xarita maqsadi va mavzusini tanlash Xaritaning maqsadi (kimlar uchun mo‘ljallanganligi) – xaritalarni loyihalash va tuzishning asosiy omilidir. U alohida maqsadlar, muayyan shart-sharoitlar va iste’molchilar uchun xaritalar yaratishda alohida ahamiyat kasb etadi. Xaritaning maqsadi nafaqat kimlar uchun mo’ljallanganligida, balki qanday ishlarni bajarishga, qanday vazifalarni hal etishga qaratilganligida hamda qanday sharoitlarda ishlatilishida namoyon bo’ladi. Bu esa, xaritalarni loyihalashning ilk bosqichlaridan boshlab xarita maqsadining yetakchi ta’sir ko’rsatuvchi omil bo’lishiga olib keladi. Mavzuli xaritalar ham bosh (asosiy), ham maxsus maqsadga ega bo’ladi. Mavzuli xaritalar ikkita umumiy maqsaddan birini qanoatlantiradi: ular joylashgan o’rinni ko’rsatishi va tashkil etishi yoki joylashish tizimi yoki tarkibini ko’rsatishi mumkin. Cheklangan tarzda ikkala maqsad ham bitta xaritada uchrashi mumkinligiga qaramay, faqat bittasi ta’sirli bo’lib qoladi. Xarita tadqiqot natijalarini ko’rsatish, shunchaki axborotni saqlash, bilim berish yoki aloqalarni ko’rsatish uchun ishlab chiqilganmi? Agar kartografda xarita maqsadining aniq g’oyasi bo’lmasa, unda beriladigan axborot balki aniq bo’lmas. 2.3.1- rasmda bir xil hududdagi asosga ega turli maqsadlar uchun tuzilgan ikki xarita ko’rsatilgan. Muayyan maqsad belgilanishi kerak. Haqiqatdan ham bu – xarita ahamiyatiga ta’sir ko’rsatadigan talabdir, televizion yangiliklar xaritasi yoki bekorchilikda o’rganiladigan xarita farq qiladi. Xarita oddiy qog’oz xarita sifatida qaraladimi yoki u kompyuter tizimi monitorida ko’rib chiqiladimi? Ular loyihasiga ko’pincha turli talablar qo’yiladi. Auditoriya kimlar? Turli o’quvchilar turlicha xaritalarga ehtiyoj sezadi. Boshlang’ich maktab o’quvchilari uchun ishlab chiqilgan xarita aynan shu mavzudagi professional jurnal uchun - 53 - yaratilgan xaritadan tashqi ko’rinishi, mazmuniga ko’ra ancha farq qilishi mumkin. Xarita foydalanuvchisining yoshi va layoqati, shuningdek xarita o’quvchilari bilim doirasi to’g’risidagi ma’lumotlar ham foydali hisoblanadi. Masalan, oliy ta’lim xabarlari kabi akademik jurnal auditoriyasi va boshlang’ich maktab darsliklari o’quvchilari layoqatida keskin farq mavjud. Shunga qaramay, izohli legenda har qanday auditoriya uchun berilishi kerak (2.3.2-rasm). Xarita foydalanuvchilarining jismoniy qobiliyatlari ham muhim. Ular normal yoki zaif ko’rish qobiliyatiga ega bo’lishi mumkin va bunda mayda yoki yirik shriftlarga e’tibor berish zarur. Kartograflar va xarita foydalanuvchilari bir-biriga qarshi bo’lmasligi kerak. Kartograflar maksimal ishlatiladigan xaritalarni loyihalashtirishi lozim; xaritalar foydalanuvchi sabri va 1 Tyner, Judith A. Principles of map design. – New York, 2010. – p. 12 - 54 - qobiliyatini sinaydigan jumboqlar to’plami bo’lib qolmasligi lozim, biroq ko’pchilik nashr etilgan xaritalar faqat shunday tuyiladi. Yaratiladigan xaritaning maqsadi va mavzusi aniqlashtirilgandan keyin matematik va geodezik asosni loyihalashga o’tiladi. Unga quyidagilar kiradi: - boshlang’ich kartmaterial geodezik asosini o’rganish va uni berilgan geodezik koordinatalar tizimiga o’tkazish (1:500 000 va undan yirik masshtabli xaritalar uchun); - yaratiladigan xarita uchun kartografik proyeksiya tanlash va izlash; - xarita bosh masshtabini loyihalash; - xarita formati va komponovkasini loyihalash. Geodezik asos – xaritani yaratish uchun zarur bo’lgan geodezik ma’lumotlar yig’indisidir. Xarita maqsadi va mavzusi o’rnatilgandan so’ng uning geodezik va matematik asosni loyihalashga o’tiladi. Unga quyidagilar kiradi: - boshlang’ich xarita materialining geodezik asosini tadqiq qilish va uni berilgan geodezik koordinatalar sistemasiga o’tkazish (1:500 000 va yirik masshtabli xaritalar uchun); - yaratiladigan xarita uchun kartografik proyeksiya tanlash yoki topish; - xaritaning bosh masshtabini loyihalash; - xarita formati va komponovkasini loyihalash; - boshlang’ich xarita materialining kartografik proyeksiyasini tanish (aniqlash); - boshlng’ich material proyeksiyasini yaratiladigan xarita proyeksiyasiga o’zgartirish; - 58 - - matematik asos elementlarini qurish metodikasini ishlab chiqish va boshlang’ich xarita material tasvirini ko’chirish. Geodezik asos elementlariga tegishli davlatda qabul qilingan geodezik koordinatalar sistemasida belgilangan tayanch punktlar hamda bu tayanch punktlar bilan bo’gliq koordinata to’rlari kiradi. Geodezik koordinatalar sistemasi quyidagilarni o’z ichiga oladi: - referens-ellipsoid parametrlari (a katta va b kichik yarim o’q kattaliklari, α botiqligi va e ekssentrisitet); - boshlang’ich punktda geoidning referens-ellipsoiddan balandligi; - boshlang’ich geodezik ma’lumotlar (boshlang’ich punktning geodezik kengligi va uzoqligi, oriyentir punktiga azimut). MDHda bajariladigan geodeziya, topografiya va kartografiya ishlarida Krasovskiy ellipsoidi (a=6 378 245 m; a=1/298,3) qabul qilingan, boshlang’ich punkt Pulkovo (1942); boshlang’ich punktda geoidning referens-ellipsoiddanoshishi nolga teng. Boltiq balandliklar sistemasi qabul qilingan. Balandliklar hisobi Kronshtadn futshoki nolidan olib boriladi. Xarita tuzish ishlarini bajarishda boshlang’ich kartografik material tuzishda qabul qilingan geodezik koordinatalar sistemasi va balandliklar sistemasi aniqlanadi. Bu xarita varoqlari formulyari yoki adabiyotli- tavsifiy manbalar bo’yicha amalga oshiriladi. Boshlang’ich kartmaterialni yaratishda qabul qilingan geodezik koordinatalar sistemasi to’g’risida ma’lumotlar bo’lmaganda boshlang’ich kartmaterial koordinatalar sistemasida hech bo’lmaganda 3 ta punkt bo’lganda uni o’rnatish mumkin. Unda tegishli formulalar asosida koordinatalarga tuzatishlar hisoblanadi va keyin kartografik jadvallar yordamida boshlang’ich - 59 - materialning geodezik koordinatalar sistemasi o’rnatiladi. Boshlang’ich kartmaterial geodezik koordinatalar sistemasini grafik yo’l bilan yaratilayotgan xarita geodezik koordinatalar sistemasiga aylantirish mumkin. 1:25 000 - 1:100 000 masshtabli topografik xaritalarda I, II, III va IV klassli davlat geodezik to’r (DGT) punktlari, joyda markazlar bilan mustahkamlangan syomka to’ri nuqtalari, shuningdek davlat nivelir to’ri (devor va vaqtinchalikdan tashqari) marka va reperlari ko’rsatiladi. 1:200 000 masshtabli topografik xaritalarda faqat I, II, III va IV klassli DGT punktlari ko’rsatiladi. Topografik xaritalarda xaritaning 1 kv dm maydoniga 10 tadan ortiq tayanch punktlari ko’rsatilmasligi kerak. Birinchi navbatda, ko’p miqdorda yuqori klassli va yanada maydaroq masshtabli xaritalarda ko’rsatilgan tayanch punktlari ko’rsatiladi. Nivelir yo’li bo’yicha 3-4 sm oraliqda (xarita masshtabida) joylashgan marka va reperlar tanlab ko’rsatiladi. 1:500 000 masshtabli topografik xaritalarda DGT punktlari faqat kam o’zlashtirilgan rayonlarni xaritalashtirishda ko’rsatiladi. Geodezik to’r punktlari va joyda mustahkamlangan syomka to’ri nuqtalari shartli belgilari xaritalarda yer usti markazlari balandlik otmetkalari yozuvlar bilan, reperlar shartli belgilari esa reper golovkasi balandlik otmetkasi yozuvlari bilan beriladi. Tayanch punktlar balandlik otmetkalarini yozish aniqligi 1:25 000 – 1:100 000 masshtabli xaritalarda 0,1 m, 1:200 000 va 1:500 000 masshtablarda – 1 m, bunda metrning o’ndan bir ulushi chiqarib tashlanadi. 1:500 000 (o’zlashtirilgan rayonlarda) va 1:1 000 000 masshtabli xaritalarda tayanch punktlar relyefni tavsiflash uchun zarur bo’lsa, balandlik otmetkalari belgilar bilan tasvirlanishi mumkin. Bu kabi masalalar VII bobda ham ko’rib o’tiladi. - 60 - 3.2. Kartografik proyeksiya tanlash Oldinlari kartografik ta’lim asosan turli proyeksiyalarni grafik tasvirlashni o’rgatishdan iborat bo’lgan. Kompyuterlarning joriy etilishi bilan bu o’z ahamiyatini yo’qota boshladi, kompyuterlarning kartografiyadagi yirik hissasidan biri istalgan hududni istalgan proyeksiyaga muvofiq koordinatalar bilan ko’rsatib berish imkoniyati hisoblanadi. Sferik geografik koordinatalarni ikki o’lchamli tekislikka o’tkazish uchun matematik formulalardan foydalaniladi. Bu o’zgartirish jarayoni kartografik poyeksiya sifatida nomlanadi. Uch o’lchamli ellipsoiddan ikki o’lchamli tekislikka o’tkazish ayrim shakldagi xatoliklardan holi emas. Bular: shakl, maydon, burchak va uzunlik (masofa) xatoliklaridir. Ko’plab formulalarning har biri turli xatoliklarga olib keladi. Bu har bir kartografik proyeksiya muayyan maqsad uchun mos kelish yoki kelmasligini belgilab beradi.1 Hozirgi paytda yuzlab va, hattoki, minglab nomdagi proyeksiyalar mavjud. Dasturiy ta’minotning asosiy qismi ko’plab keng tarqalgan yoki mashhur proyeksiyalar bilan ishlashi mumkin. Xaritaga proyeksiya tanlashda ayrim jihatlarni batafsil ko’rib chiqish lozim: 1. Proyeksiya xususiyatlari. Loyihalash masalalari uchun mos aniq proyeksiya xususiyatlari qanday? Teng maydonli, konform, teng oraliqli yoki azimutal proyeksiya zarurmi? 2. Deformatsiya masalalari. Xaritalashtiriladigan hudud uchun proyeksiyaning deformatsiya jihatlari to’g’ri keladimi? Chiziqli masshtab va uning proyeksiya bo’yicha o’zgarishi xarita maqsadida ko’rsatilgan doiradami? 1 Menno-Jan Kraak, Ferjan Ormeling. Cartography: Visualization of Geospatial Data. Printed and bound in Great Britain by Ashford Colour Press Ltd, Gosport, Hants. London, 2010. /www.pearsoned.co.uk - 61 - Chiziqli masshtab xususiyatlari proyeksiya bo’yicha tasvirlanadigan hudud shakliga mos keladimi? 3. Proyeksiya markazi. Proyeksiya loyihalash masalalariga oson markazlashadimi? Dasturiy ta’minot proyeksiya markaziy meridianini tuzatish kabi proyeksiyani qayta markazlashtirish tajribasini o’tkazish imkonini beradimi? 4. Tanishlik. Proyeksiya hamda uning meridiaqn va parallellari ko’pchilik o’zuvchiga tanish bo’ladimi? Koordinata to’ri shakli xaritaning bosh maqsadiga to’g’ri keladimi? 5. Dasturiy qo’llab-quvvatlash. Aniq proyeksiya komyuteringiz dasturiy ta’minotida qo’llabquvvatlanadimi? 6. Mavjuda xaritalar seriyasi yoki onlayn raqamli xaritalar to’plamining bir qismi. Xarita proyeksiyaga ega seriyaga tegishlimi? Siz shu proyeksiya (va ayniqsa, yirik masshtablarda, berilgan kattalik va koordinatalar tizimida) davom etasizmi? Yana kartograf tanlashi mumkin bo’lgan yuzlab proyeksiyalar mavjud. Ayrimlari aniq hududlarni tasvirlashda ancha qulay (3.2.1-jadval). Bu borada ba’zi yo’riqnomalar ham taklif etiladi.1 Har qanday xarita yoki uning majmuini yaratishda ushbu xaritalar bo’yicha turli vazifalarni optimal yechish imkonini beruvchi kartografik proyeksiyalarni tanlash yoki topish masalasi muhim ahamiyatga ega. Birinchi guruhga xaritalashtirish obyektini tavsiflovchi omillar kiradi. Bular tasvirlanayotgan hududning geografik o’rni, kattaligi, shakli (konfiguratsiyasi), qo’shni hududlarni ko’rsatish ahamiyati va darajasi kabilar kiradi. Ikkinchi guruh yaratilayotgan xarita, undan foydalanish usullari va sharoitlarini ifodalovchi omillarni o’z ichiga oladi. Mazkur guruhga xaritaning maqsadi va ixtisoslashuvi, masshtab va mazmuni, u bo’yicha hal etiladigan vazifalar (kartometrik, navigatsiya va h.k.) hamda ularni hal etish aniqligiga talablar, xaritadan foydalanish usullari (stol ustida, devoriy va boshq.), kartografik axborot tahlili (EHM yordamida yoki usiz), xarita bilan ishlash sharoitlari (alohida, kompleks), ularda nisbiy tavsiflarni uzatish sharoitlari (hududlarning geografik o’rni, ularning maydonlari va shakli), hudud kommunikatsiya va aloqalarini tasvirlash bo’yicha talablar va h.k. kiradi. Uchinchi guruhga olinadigan kartografik proyeksiyani tavsiflovchi omillar kiradi. Bu xatoliklar turi, eng kam xatolikni ta’minlash shartlari, uzunlik, burchak va maydonlarning yo’l qo’yiladigan maksimal xatoliklari, ularning taqsimlanish xarakteri, geodezik chiziqni, loksodromiyani tasvirlash egriligi, o’rinning boshqa chiziqlarini tasvirlash sharoitlari, proyeksiya stereografikligi (hududlar shaklini berish darajasi), kartografik to’r chiziqlarini tasvirlash egriligi, ularning ortogonalligiga talablar, meridianlar va parallellar tasvirlari, ularning bir xil uzoqdaligi, ular orasidagi to’g’ri burchakdan og’ishning berilgan kattaliklarini ta’minlash, qutblarni tasvirlash xususiyati, o’rta meridian va ekvatorga nisbatan kartografik to’rning simmetrikligi sharoitlari, ularni tasvirlash shartlari (ekvator tasvirining o’rta meridian va qutblarga nisbatan agar ular chiziqlar bilan tasvirlangan bo’lsa hajmlari), tasvirni ko’z bilan qabul qilish shartoitlari, sferiklik - 64 - effektlari, kartografik tasvir uchastkalari qoplanishlari (takrorlanishlar) mavjudligi va h.k.lardir. Kartografik proyeksiya tanlash ikki bosqichda amalga oshiriladi: a) birinchi bosqichda proyeksiyalar to’plami (yoki ularning xususiyatlari) o’rnatilib, ular tanlovini amalga oshirish ma’qul; b) ikkinchi bosqichda izlanayotgan proyeksiya aniqlanadi. Yuqorida ko’rsatilgan omillar ushbu vazifani hal etishda turlicha ta’sir ko’rsatadi. Birinchi guruh omillarining barchasi, odatda, qat’iy berilgan, deb hisoblanishi lozim. Ular, eng avvalo, shunday proyeksiyalarni tanlashni ko’zda tutadiki, ularda yaqinida masshtab kam o’zgaradigan markaziy nuqta va markaziy chiziqlari xaritalashtirilayotgan hudud markazida joylashishi, markaziy chiziqlar esa ushbu hududlardan eng uzoq yo’nalishda joylashgan bo’lishi kerak. Shu sababdan, ko’pchilik xaritalar uchun quyidagilar tanlanadi: - hudud ekvator yaqinida va unga nisbatan simmetrik joylashgan hamda hudud uzoqlik bo’yicha cho’zilgan bo’lsa, silindrik proyeksiyalar; - xuddi shunday, biroq ekvatorga nisbatan nosimmetrik hududlarni tasvirlashda yoki o’rtacha kengliklarda joylashgan hududlar uchun konusli proyeksiyalar; - qutbiy o’lkalar va doiraviy belgilarga ega hududlarni tasvirlashda azimutal proyeksiyalar. Shunday qilib, ushbu guruh omillarini hisobga olish boshlang’ich tartibda bir qancha proyeksiyalarni (yoki ularning - 65 - xususiyatlarini) o’rnatish imkonini berib, undan kerakli proyeksiyani aniqlash maqsadga muvofiq. Ikkinchi guruh omillari kartografik rpoyeksiyalarni tanlashda asos hisoblanadi. Mazkur guruh omillari talab va shartlaridan kelib chiqib, uchinchi guruh omillarining nisbiy ahamiyati, ya’ni ushbu aniq holatda talablardan qaysilari eng muhim va qaysilari hisobga olinmasligi aniqlanadi. Ayrim talablar muayyan hollarda qat’iy hisobga olinadi. Masalan, proyeksiya xatoligining istalgan xarakteri, maksimal yo’l qo’yiladigan xatoliklar (mazkur hudud doirasida) qutblar tasviri, kartografik to’rning simmetrik yoki asimmetrikligi, meridian va parallellarning o’zaro teng joylashganligi, tasvir qoplangan qismlarining mavjudligi va h.k. Bu ushbu holatda proyeksiyani tanlash berilgan talablar to’liq qondiriladigan proyeksiyalar to’plamidangina bajariladi (masalan, faqat teng maydonli proyeksiyalar yoki faqat prtogonal proyeksiyalardan va h.k.). Shunday qilib, birinchi guruh omillariga qo’shimcha ushbu aniq holatda shubhasiz ahamiyatli bo’lgan omillar asosan vazifaning birinchi qismini yechish – proyeksiyalar (yoki ularning xususiyatlari) to’plamini o’rnatish imkonini berib, undan izlanayotgan proyeksiyani tanlash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Qat’iy hisobga olinishi lozim bo’lgan omillarni ajratgandan keyin qolgan barcha omillarning tartibi (ierarxiyasi) o’rnatiladi, aniq proyeksiya tanlash vazifasini hal etishda ulardan har birining nisbiy ahamiyati aniqlanadi. Kartografik proyeksiyalarga talablarning yakuniy ranjirovkasi, yaratilayotgan xarita masshtabi va proyeksiya xatoligi xarakteri masalasini uzil-kesil hal etish kabi ularning nisbiy ahamiyatini aniqlash faqat ikkinchi guruh omillarini aniqlashtirish, ularning nisbiy ahamiyatini o’rnatgandan so’nggina ulardan har biri yoki butun majmui uchun amalga oshiriladi. - 66 - Ushbu vazifalarni hal etish hamda kartografik proyeksiyalarga talablarni formallashtirish asosida har bir nuqtadagi kartografik proyeksiyaning munosibligi baholashning umumiy mezonlari shakllanadi. Bunday mezonlarni ishlab chiqish masalalari matematik kartografiyada ko’rib chiqiladi. Har bir aniq holatda ushbu umumlashgan mezon o’z talablarini o’z ichiga oladi. Masalan, yuqori aniqlikdagi kartometrik o’lchashlarni bajarish imkonini beruvchi kartografik proyeksiya tanlangan xaritalarni yaratishda xatoliklarning yo’l qo’yiladigan chegarasi uzunlik va maydonlarda ±0,2-0,4 %, burchaklarda 15-30' dan oshmasligi kerak. Ma’lum kartografik proyeksiyalarning hech biri qo’yilgan talablarni qondirmaydigan bo’lsa, tegishli yangi proyeksiyani topish kerak bo’ladi. Bunda dastlab shunday proyeksiya borligi imkoniyatlarini aniqlash zarur. Kartografik proyeksiya va matematik asosning boshqa elementlarini tanlashni ilgari yaratilgan shunday xarita va ularning matematik asosini, keyin atlaslarda kartografik proyeksiyalarni tanlash uchun tavsiya etiladigan proyeksiyalarni tahlil qilishdan boshlash kerak. Bunda matematik kartografiya bo’yicha darsliklar, yo’riqnomalar va kartografik proyeksiyalarni tanlash uchun boshqa qo’llanmalardagi tavsiyalardan hamda qo’shimcha ma’lumotlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Xaritalarga proyeksiya tanlashda qo’llanma (dastur) qilib xatoliklarni taqsimlanish xususiyatlari va tasvirlanayotgan hududni tashqi qiyofasi (konturi), shuningdek o’lchami olinadi. U yoki bu xarita uchun kartografik proyeksiya tanlashda nol xatolikdagi nuqta yoki chiziqlarni tasvirlanayotgan hududni o’rtasiga joylashtiriladi. Afrika materigini tasvirlayotganda ko’ndalang azimutal proyeksiya qo’llaniladi, tekislik materik markazida ekvatordagi nuqtada Yer ellipsoidi yoki shariga urinma - 67 - bo’ladi. Yarim sharlar xaritasini tuzishda ham xuddi shunday qilinadi. Bilamizki, xaritalarda Yer egriligi tufayli bo’ladigan xatolik, unda tasvirlanayotgan hudud qancha katta bo’lsa u ham shuncha katta bo’ladi. Mayda masshtabli o’quv xaritalarida o’lchash ishlarini olib borayotganda odatda katta aniqlik talab etilmaydi. Shuning uchun alohida davlatlarni xaritalarida yoki ularni alohida qismlari tasvirlangan xaritalarda o’lchash ishlarini olib borish mumkin. Materik xaritalarida o’lchash ishlarini olib borayotganda kelib chiqadigan xatoliklarni hisobga olish kerak. Yarim sharlar va dunyo xaritalarida o’lchash ishlarini olib borish tavsiya etilmaydi. 3.3. Xarita bosh masshtabini loyihalash Xaritada masshtabni 3 xil shaklda berish mumkin. 2.3. Melioratsiya elektron xaritalarni loyihalash va tuzish Topografik xaritalar va atlaslarda ko’pincha masshtabning uchala shakli ham beriladi. Bundan tashqari grafik masshtabni ingliz birliklarida ham, metr birliklarida ham ko’rsatish mumkin. Biroq, mavzuli xaritalar va hisobotlar, davriy nashr va gazetalarda faqat grafik masshtabni ishlatish keng tarqalgan. Chunki, kartograf har doim ham xarita qanday o’lchamda (to’liq varaqda, bitta ustunda yoki varaqning 1/2 qismida va hattoki varaqning o’zi qanday o’lchamda bo’lishini) berilishini aniq bilmasligi mumkin. Agar xarita uning dastlabki o’lchamidan katta yoki kichik nashr etilsa, sonli va izohli masshtab aniq bo’lmaydi. Ammo, grafik masshtab xaritanining qolgan qismini ham bir xil proporsiyada kattalashtirishi yoki kichraytirishi mumkin. Monitorda ko’riladigan xaritalar uchun yagona mos keluvchi masshtab grafik masshtab hisoblanadi. Monitorlar o’lchami bo’yicha turli xil; shu sababdan, xarita ekran o’lchamiga bog’liq holda yirik yoki mayda - 68 - bo’lishi mumkin.1 Xarita maydonida yozib qo’yiladigan bosh (umumiy) masshtab yer ellipsoidi yoki sharning chiziqli o’lchamlari uni xaritada tasvirlaganda necha marta kichraytirilganligini ko’rsatadi. U kartografik proyeksiyani aniqlashdan oldin o’rnatiladi.2 Yangi xarita yoki xaritalar seriyasini loyihalaganda masshtabni tanlash xarita maqsadi va mavzusidan kelib chiqadi hamda xarita formati va uning komponovkasi bilan chambarchas bog’liq. Xarita masshtabini tanlash xaritalashtirilayotgan hududning maydon qamrovi, xaritaning maqsadi (kimlar uchun mo’ljallanganligi), undan foydalanish xarakteri, xarita mavzusi, tasvirlanayotgan hudud ahamiyati, uning geografik xususiyatlari, xaritada tasvirlanadigan eng kichik maydonlar, hududning eng murakkab qismlarida tasvir ko’rinuvchanligi va yaxshi o’qilishi, umumiy va maxsus mazmundagi elementlar bilan xaritaning zaruriy va mumkin bo’lgan yuklanganlik darajasi, qulay masshtablarda kartografik material tuzishni ta’minlash kabi omillarga bog’liq. Xaritaning maqsadi va undan foydalanish xarakteridan kelib chiqib, xarita masshtabini o’rnatishga ikkita asosiy yondashuvni ajratish mumkin. Birinchi yondashuv – kartometrik ishlarni bajarish ko’zda tutilgan xaritalar uchun masshtab tanlash. Asosiy talab: yaratiladigan xarita bo’yicha o’lchashlarning berilgan aniqligini ta’minlash. Ikkinchi yondashuv xaritada o’lchash aniqligiga talablar belgilovchi rolni o’ynamaganda amalga oshiriladi. Bunda 1 Tyner, Judith A. Psinciples of map design. – New York, 2010. – p. 76. 2 Билич Ю . С ., Васмут А . С . Проектирование и составление карт . – Москва : Недра , 1984. – 33 стр . - 69 - masshtabni tanlashning asosiy omillari yaratilayotgan xarita va atlaslarning o’lchami va formati hisoblanadi. Masshtab, eng avvalo, xaritaning formati va hududiy qamrovdan kelib chiqib, tanlanadi va loyihada asoslab beriladi. Xarita, atlas o’lchamlarini belgilaydigan, berilgan ramkalarda aniq hudud yoki akvatoriyani (kontinent, o’lkalar, dengizlar) tasvirlash uchun masshtab tanlash alohida ahamiyat kasb etadi. Kartograf borliq yoki uning biror qismini grafik tasvirlashga kirishganda, avvalo, xaritaga masshtab tanlash ilk bajariladigan ishlardan hisoblanadi. Masshtab haqiqiy borliq o’lchamlaridan tekis xaritada yangi tasvirlanadigan o’lchamga qisqartirish hajmi hisoblanadi. Masshtab tanlash xaritaning ko’rinishi va uning kommunikatsiya vositasi sifatidagi salohiyati uchun muhim oqibatlarga ega. Masshtab yirik masshtabdan mayda masshtabgacha kontinuum bo’ylab ishlaydi (3.3.1-3.3.2-rasmlar). Yirik masshtabli xaritalar Yer yuzasining kichik qismlarini ko’rsatadi; shu sababdan batafsil axborot berish mumkin. Mayda masshtabli xaritalar katta hududlarni tasvirlaydi, shu bois xaritada faqat cheklangan tafsilotlarni yoki umumlashtirilgan vaziyatni berish mumkin. Masshtabni aniqlash kartografiya va xaritalar uchun xos. Kartografning masshtabga yondashuvi kishilar foydalanadigan yondashuvdan birmuncha farq qiladi. Masalan, suxandon halokat kichik masshtabda (cheklangan hududda) yoki poliomelitni tuzatish vositasi yirik masshtabda (katta hudud) sodir bo’lganligi haqida xabar berishi mumkin. Kartografning tasavvuri esa aksincha, masshtabni bunday umumtalqin qilishning teskarisi bo’ladi; yirik masshtab katta tafsilotlarga ega, biroq hudud jihatdan kichik, mayda masshtab tafsilotliligi kam, biroq katta hududni aks ettiradi. Berilgan xarita uchun masshtab tanlash xarita maqsadi va o’lchami (formati)ga bog’liq. Xarita maqsadidan kelib chiqib, tasvirlanadigan geografik tafsilotlar yig’indisi ham masshtab tanlashdagi cheklov hisoblanadi. Odatda ishlatiladigan masshtab bu omillar o’rtasida murosaga keltiradi. Masshtab tanlashdagi yana bir muhim omil shartli belgilar bilan tasvirlashga uning ta’siri hisoblanadi. Yirik masshtabdan mayda masshtabga o’zgarganda xaritadagi obyektlar tobora masshtabga tushmaydigan belgilar bilan ifodalanib, yanada umumlashtiriladi. Yirik masshtablarda shahar chizmasi va hududini uning haqiqiy o’lchamiga proporsional tasvirlash mumkin. Mayda masshtablarda butun bir shaharlar shahar haqiqiy o’lchamlariga mos kelmaydigan bitta nuqta (doiracha) bilan ko’rsatilishi mumkin. Yo’llar xaritada ko’rinishi uchun Yer yuzidagidan ancha kengaytiriladi. Proyeksiyadagi uzunlik xatoligi foydalanuvchiga butun Yer yuzini bittada ko’rish imkonini beradi. Masshtab ishlatiladigan proyeksiyaga bog’liq holda xarita bo’yicha o’zgaradi. Xarita masshabi, shartli belgilar va proyeksiya o’zaro bog’liq va ularning har birini tanlash yakuniy xaritaga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Masshtab tanlash istalgan xaritaga nisbatan kartograf qabul qiladigan eng muhim qarorlardan biri hisoblanadi. Umumgeografik va mavzuli xaritalar orasida masshtabga nisbatan teskari bog’liqlik bor. Boshqacha aytganda, aksariyat mavzuli xaritalar mayda masshtablarda, umumgeografik xaritalar nisbatan yirik masshtablarda yaratilish tendensiyasiga ega. Mavzuli kartograflar odatda mayda masshtabda ishlar ekan, demak ular kartografik generalizatsiya jarayoniga alohida e’tibor berishlari kerak. Bu, ayniqsa, geograf-kartograflarda haqqoniy bo’ladi.1 3.4. Xarita formati va komponovkasini loyihalash Format ishlatiladigan varoq yoki ekran o’lchami hisoblanadi. Bu xarita nusxasi yaratilishi bilan bog’liq. Amerika Geograflar uyushmasi yilnomasi (Annals of the Association of American Geographers), Professional geograf (The Professional Geographer), CAGIS kabi ko’pchilik ilmiy jurnallar o’zining standart formatiga ega; bu standartlar muharrir tomonidan belglangan. Bunday jurnallarning aksariyati tegishli masala doirasida illustratsiyalarga talablarni chop etadi. Kitob loyihasi tayyor bo’lganda, baddiy muharrir varoqlar formatlarini belgilaydi. Tezislar va dissertatsiyalar xaritalari uchun muayyan formatlarni universitetlar o’rnatadi, gazeta xaritalari ustun o’lchamlariga mos bo’ladi va biznes hisobotlardagi xaritalar esa hisobotning nashr varag’iga to’g’ri keladi. Monitorda ko’riladigan 1 Dent, Borden D. Cartography: thematic map design/Borden D. Dent, Jeffrey S. Torguson, Thomas W. Hodler.— 6th ed. New York, NY 10020. Copyright © 2009. p. 13. - 73 - yoki ekranga tushiriladigan xaritalar nashr xaritalari talablaridan farq qiladi. GPS, uyali telefon va MP3 qurilmalar ekranlarida ishlatiladigan kichkina monitorlar tufayli yangi formatlarga imkon yaratildi; ular keng ekranli kompyuter monitorlariga qaraganda turli talablarga ega.1 Umuman, xarita formati – bu butun xaritaning umumiy o’lchamidir. Ishlab chiqarishda xarita formatini tanlashda ichki, tashqi ramkalari bo’yicha, maydonlar bilan obrezi (cheti, qirg’og’i), shuningdek qog’oz formati bo’yicha uning o’lchamlari hisobga olinadi.2 Asosan xarita formati uning masshtabi, xaritalashtirilayotgan hudud qamrovi, proyeksiya xususiyatlari, kartografik tasvir oriyentirovkasi, xaritadan ko’zda tutilgan sharoitlarda foydalanish qulayligi, texnik-iqtisodiy omillar bilan belgilanadi. Xaritani loyihalashga kirishilganda, komponovka loyihasi ishlab chiqiladi. Format varoq o’lchami va shakliga tegishli bo’lib, rang va boshqa elementlarni ham o’z ichiga olishi mumkin. Joydan maksimal foydalanish uchun varoq o’lchamlari doirasidagi ma’lumotlar bilan mos holda yirik masshtabli xarita tanlanishi, agar format aniq bo’lmasa, u o’rganilishi kerak. Shuningdek, kitob va professional jurnallar nashriyotchilari sifatida universitetlarda tezislar va dissertatsiyalar uchun muayyan talablar mavjud. Jurnallar uchun o’lcham chegaralari ko’pincha jurnalda belgilab qo’yiladi yoki yo’riqnoma talablari nusxasi uchun muharrir yozuvidan olish mumkin. Rangdan foydalanish yoki foydalanmaslik – formatning bir qismidir. Hatto bir rangni qo’shish ham bir necha xil hodisalarni tasavvur etish masalasini juda yengillashtiradi, biroq nashrda faqat 1 Tyner, Judith A. Principles of Map design. – New York, 2010. – p. 25-26. 2 Билич Ю . С ., Васмут А . С . Проектирование и составление карт . – Москва : Недра , 1984. - 35 стр . - 74 - oq-qora ranglar ishlatilsa, kartograf shu cheklov doirasida ishlashi kerak. Xarita ramkasi xarita tasvirini o’rab turuvchi chiziqlar yoki parallel chiziqlar tizimi hisoblanadi. Bunda ichki va tashqi ramkalar ajratiladi. Ichki ramka kartografik tasvirni chegaralaydi. Unda graduslar (darajalar), minutlarning chiziqli kattaliklari yoki ularning ulushlariga to’g’ri keluvchi qo’shimcha bo’laklarga ajratish ham beriladi. Xaritaning qolgan barcha ramkalarini o’rab turuvchi tashqi ramkalar asosan bezak uchun beriladi. Ramkalar to’g’ri burchakli, trapetsiyasimon, elliptik (oval) va doiraviy bo’lishi mumkin. Xarita komponovkasini 11 loyihalash Xarita komponovkasi deganda, xarita ramkasining xaritada tasvirlanadigan sohaga nisbatan o’rni, xarita nomi, uning legendasi, qirqim (qo’shimcha) xaritalar va grafiklarning kartografik to’rga nisbatan holati (o’rni)ni belgilash, xarita razgrafkasi, ya’ni uni varaqlarga bo’lish masalalarini hal etish tushuniladi. Umuman, komponovka xarita elementlarini uning maydoni doirasida to’g’ri joylashtirish masalalarini o’z ichiga oladi. Komponovkani loyihalash ko’plab omillarga bog’liq bo’lib, ular qatoriga quyidagilar kiradi: - xaritaning kimlar uchun mo’ljallanganligi, uning loyihaviy mazmuni; - xarita komponovkasini loyihalashdan oldin tanlanadigan yaratilayotgan xaritaning bosh masshtabi va kartografik proyeksiyasi; - xaritadan foydalanish (stol ustida, devoriy, ko’p varaqli yoki bir varaqli, atlasda yoki alohida, tasvir oriyentirovkasi shimolga nisbatan va 11 Зокиров Ш.С., Тошов Х.Р. География тарихи. IX-XVI асрлар. – Бухоро: Дурдона, 2015. – 184 бет h.k.) hamda kartografik axborotni tahlil - 75 - qilish sharoitlari (vizual, EHM yordamida yoki turli tadqiqot usullari yordamida); - iqtisodiy samaradorlik talablari (xarita va uning varaqlarining berilgan o’lchamlarini ta’minlash, chop etishda nashr shakllarining foydali maydonlaridan to’la foydalanish, standart o’lchamdagi kartografik qog’ozdan foydalanish, minimal mumkin bo’lgan varaqlar miqdorida ko’p varaqli xaritani nashr qilishni ta’minlash va h.k.). Xarita komponovkasini loyihalash ketma-ketligi: 1. Boshlang’ich ma’lumotlarni belgilanadi, aynan: xaritaning kimlar uchun mo’ljallanganligi va mazmunini hisobga olisb, qanday hudud xaritalashtirilishi, unda qanday qo’shni o’lkalar va kommunikatsion aloqalar ko’rsatilishi kerakligi o’rnatiladi; qo’simcha (qirqim) xaritalar mazmuni va miqdori (uchtadan ko’p bo’lmagan) aniqlanadi; xarita yaratish samaradorligini ta’minlash bo’yicha talablar aniqlanadi (butun xarita va alohida varaqlar o’lchamlari, ramka orti jihozlanishining mazmuni va h.k.). 2. Tanlangan kartografik proyeksiya formulalari bo’yicha asosiy xaritaning burchak (chekka) nuqtalari koordinatalari, kartografik to’r koordinatalari hisoblab chiqiladi. Yaratiladigan xaritaning o’rta meridiani ortida dastlab tasvirlanadiga hududning eng sharqiy va eng g’arbiy nuqtalari uzoqliklaridan o’rtacha arifmetik sifatida hisoblangan uzoqlik bilan meridianlar qabul qilinadi. Birinchi ikkita band asosiy xaritaning bosh masshtabini tanlash bilan bir vaqtda bajariladi. 3. Xaritada eng katta xatolik sohasi o’rnatiladi, grafiklar va qirqim xaritalar joylashuvini aniqlashtiriladi, qirqim xaritalarning maydoni, masshtabi va burchak nuqtalarining taxminiy koordinatalari belgilanadi. - 76 - 4. Xarita ramkalarining olingan burchak koordinatalaridan foydalanib, komponovka maketi quriladi. Yuqorida aytib o’tilgan talablarni tahlil qilgandan so’ng xarita komponovkasiga o’zgartirish kiritish ham mumkin. 5. O’rta meridian uzoqligini aniqlashtirib, quyidagi masalalarga e’tibor qaratiladi: xaritaning berilgan formati doirasida xaritaning ichki va tashqi mazmunini joylashtirish ta’minlanadimi, shimolga nisbatan xarita oriyentirovkasi qanday o’zgaradi (bu devoriy xaritalar uchun muhim), o’rta meridian holati o’zgarishi tufayli uzoqlikdagi farqlar oshadigan xarita uchastkalarida proyeksiya xatoliklari qay darajada oshadi. 6. Agar xarita oriyentirovkasining o’zgarishi kutilgan natijani bermasa, unda yaratilayotgan xarita o’lchamlarini o’zgartirish imkoniyati masalasi paydo bo’ladi. Agar bunday o’zgarish bo’lsa, shimolga nisbatan xaritaning istalgan oriyentirovkasini belgilash va xatoliklar minimumini ta’minlash uchun o’rta meridian uzoqligi to’g’risidagi masala hal etiladi. Xarita formatini o’zgartirish imkoni bo’lmaganda (masalan, ko’pchilik atlas xaritalari komponovkasida), yo’l qo’yiladigan chegaralarda xarita bosh masshtabini o’zgartirish imkoni hamda atlaslar xaritalari masshtablari sistemasini ta’minlash, bir tipdagi xaritalar masshtablarini o’rnatilgan tartibda muvofiqlashtirish masalasi qo’yiladi. 7. Xarita komponovkasini loyihalaganda, qabul qilingan kartografik proyeksiyani almashtirish yoki turini o’zgartirish maqsadga muvofiq emas, chunki proyeksiya mazkur xaritaning maqsadini hisobga olib tanlangan (komponovkani o’rnatgunga qadar). Umuman, butun xarita komponovkasining yakuniy komponovkasi qabul qilingandan keyin qayerda va aynan qaysi qo’shimcha xaritalar va grafiklar, legendani (shartli belgilar va - 77 - tushuntirish matnlari jadvali), xarita nomi, uning bosh masshtabi, qo’shimcha ma’lumotlar va xaritani jihozlashning boshqa elementlarini joylashtirish belgilanadi. Bunda xaritadan foydalanish sharoitlarini hisobga olish zarur. Masalan, devoriy xaritalarda legenda ko’z darajasida joylashganligi qulay, qo’shimcha (qirqim) xaritalar xaritaning asosiy mazmuni bilan yaxlit kompozitsiya sifatida uyg’unlashadi va yaxshi qabul qilinadi. Xarita komponovkasini loyihalshda uning razgrafkasi masalasi muhim hisoblanadi. Xaritani varaqlarga ajratishning uch tizimi ma’lum:1 - kartografik to’r chiziqlari bo’yicha (topografik va obzortopografik xaritalarni yaratishda keng foydalaniladi); - koordinata to’ri chiziqlari bo’yicha (nisbatan kam foydalaniladi); - o’rta meridianga parallel va perpendikulyar chiziqlar bo’yicha (turli mayda masshtabli xaritalarni yaratishda foydalaniladigan to’g’ri burchakli razgrafka). Xaritani varaqlarga bo’lishda varaqlar miqdori kam bo’lishi, ularning o’lchamlari nashr shakllarining foydali maydoniga va standart qog’oz varag’iga mos kelishi hamda alohida varaqlar ramka chiziqlarining yaratilayotgan xarita maqsadi nuqtai nazaridan muhim obyektlarni kesib o’tmasligi uchun ularning o’lchamlari aniqlanadi. Ramkalar doira yoki oval shaklda bo’lganda, xaritalar, odatda, bir varaqda nashr etiladi. Bir varaqli, ko’p varaqli va atlas xaritalari komponovkasi o’z xususiyatlariga ega. Bir varaqli xaritani loyihalaganda, komponovka maketida (3.4.1-rasm) ichki va tashqi ramkalar bo’yicha xarita varag’i o’lchamlari, meridianlar va parallellar to’ri bilan kesilgan xaritalashtirilayotgan hudud o’rni, xaritalashtirilayotgan hudud 1 Билич Ю . С ., Васмут А . С . Проектирование и составление карт . – Москва : Недра , 1984. – 37-38 стр . - 78 - konturi, yirik suv havzalari chegaralari, muhim daryolar va aholi punktlari, chegaralar, yozuvlar, shuningdek xarita nomi, masshtabi, legendasi, yordamchi ma’lumotlar (nashriyot nomi, nashr joyi va yili va h.k.) hamda boshqa qo’shimcha ma’lumotlar ko’rsatiladi. Bir varaqli xarita komponovkasi uchun variantlar 3.4.2- rasmda keltirilgan. Ko’p varaqli xaritalar razgrafkasi va komponovkasi xaritaning har bir tipi uchun standart hamda berilgan tipdagi xaritani yaratish bo’yicha tegishli yo’riqnomalar bilan belgilanadi. Komponovka butun blokni hisobga olib tuziladi. Ko’p varaqli xaritani yaratishda bir necha proyeksiyalar qo’llanilgan holatlarda qoplovchi varaqlar yaratiladi. Dengiz navigatsiya xaritalari - 79 - bundan mustasno. Ularning komponovkasi va razgrafkasi ixtiyoriy, varaqlar qoplamalar bilan vertikal va gorizontal joylashuvga ega bo’lishi mumkin. Bunday komponovka ushbu xaritalardan foydalanish sharoitlari bilan belgilanadi. Atlas xaritalari komponovkasida alohida varaqlar doirasida tasvirlanadigan hududning geografik yaxlitligi va varaqlarning qat’iy o’rnatilgan formati saqlanadi. Kartograf ish olib boradigan asosiy elementlar kartografik tasvir, sarlavha, legenda, masshtab, koordinata to’ri yoki shimol strelkasi, qo’shimcha matn, ramka va qirqimlar hisoblanadi (3.4.3- rasm). Har bir xaritada bu elementlarning hammasi ham ishtirok etavermaydi. Predmet sohasi (kartografik tasvir), odatda, vizual ierarxiyadagi asosiy element, varoqdagi eng muhim element bo’lib, varoqning vizual markaziga joylashtiriladi. U kadrdagi eng katta joyni egallashi kerak. Ko’pincha uning intellektual ierarxiyadagi o’rni grafik usullar bilan belgilanadi, masalan 3.4.4- rasmdagi kabi uni soya berib atrofidan ajratib, “ko’tarib” tasvirlash mumkin. Xarita hudud uchun “joyni aniqlash”ni ham ta’minlashi kerak. Xaritani tahrir qilish deganda, xarita tuzish uchun tahririy hujjatlarni ishlab chiqish va xaritani yaratish bosqichlarida ilmiytexnikaviy ishlarga rahbarlik qilish jarayoni tushuniladi. Xaritani tahrir qilishga quyidagi ishlar kiradi: — tahririy tayyorgarlik ishlari; — tahririy rahbarlik: xarita tuzish, yangilash hamda nashrga tayyorlash va nashr qilish jarayoni, ishni sifatli olib borishni nazorat qilish; — tahririy nazoratni yo'lga qo'yish, tuzish, chiziqli va rangli nusxalarni tekshirib qabul qilish va nashr qilish; — nashr qilingan xaritaning dastlabki nusxasini tahlil qilish. Tahririy- tayyorgarlik ishlari quyidagilarni o'z ichiga oladi: — ishni o'rganib chiqish, xaritaning maqsadini tushunib, uni talab darajasiga yetkazish; — kartografik manbalarni yig'ish, tahlil qilish va aniqlash; — xaritaga tushiriladigan hududni, obyektlarni, voqea va hodisalarni o'rganish; — tahririy reja yoki tahririy ko'rsatmani ishlab chiqish; — ishni bajarish uchun mutaxassislar tanlash va ularni tayyorlash. Tahririy ishlar, ayniqsa, xarita tuzish jarayonida keng ko'lamda olib boriladi, bunda ishning sifati va aniqligi nazorat qilinadi. Ish jarayonida vujudga kelgan ba'zi o'zgarishlarni hisobga olish va umumiy rahbarlik qilish hamda kamchiliklarni tezlik bilan bartaraf qilish ham tahririy ishlarga kiradi. - 96 - Xarita tuzish jarayonini tahrir qilishda quyidagi ishlar bajariladi: — xaritaning matematik asosini tekshirish; — kartografik manbalarning to'liq va to'g'riligini aniqlash; — voqea va hodisalarning xaritada yo'riqnoma asosida to'g'ri tasvirlanayotganini tekshirish; — davlat chegaralarining to'g'ri tushirilishini ta'minlash; — shartli belgilarning to'g'ri va o'z joyiga qo'yilishini tekshirish; — xaritada geografik obyektlarning to'g'ri va o'z joyida yozilishini nazorat qilish; — shu tipdagi xaritaga mazmun jihatidan yaqin bo'lgan xaritalarni solishtirib, ularni muvofiqlashtirish. Xarita tuzish jarayonida tahririy rejada ko'rsatilgan barcha talablarning bajarilishi shart. Hamma bajarilgan ishlar xarita formulyariga tushirib boriladi. Ish jarayonida xarita tuzishda ishlatiladigan asboblar, zamonaviy texnik anjomlardan foydalanish masalasiga ham e'tibor beriladi. Masalan, xarita chizishda kompyuterda bajariladigan ishlar ham nazorat qilinadi. Tahririy ishlar xaritaning rangli nusxalari tekshirilib, tasdiqdan o'tkazilib dastlabki nusxasini nashr qilguncha davom etadi. Kartografik ishlab chiqarishda xarita tuzishdagi ishlarning asosiy turlaridan biri tahririy ishlar hisoblanadi. Ular tahririytayyorgarlik ishlari va kartografik asarlarni yaratishning barcha bosqichlaridagi tahrir qilish ishlariga bo’linadi. Tahririy- tayyorgarlik ishlari xaritalar va atlaslarni tuzish jarayonining boshlang’ich bosqichini tashkil etadi. Ular tuzish ishlaridan oldin bo’ladi va quyidagilarni o’z ichiga oladi: - xaritani va u bilan bog’liq ishlarni loyihalash; - tahririy hujjatlarni ishlab chiqish. - 97 - Xaritani loyihalash bilan bir vaqtda o’tkaziladigan ishlar qatoriga: - tashkiliy-tayyorgarlik ishlari; - kartografik materiallarni yig’ish, tizimlashtirish va tahlil qilish. Xaritani tuzish bo’yicha tahririy hujjat uni loyihalash materiallari asosida ishlab chiqiladi. U xaritani tuzish, nashrga tayyorlash va nashr qilish bo’yicha boshlang’ich ma’lumotlar va ko’rsatmalarni o’z ichiga olgan xarita loyihasining asosiy hujjati hisoblanadi. Xaritalarni tuzish, nashrga tayyorlash va nashr qilish jarayonida tahrir qilish ushbu bosqichlarda kartografik asarlarni yaratishning barcha turdagi texnik boshqaruvi va nazoratini o’z ichiga oladi. Xaritani tahrir qilishning asosiy ijrochilari xarita muharrirlari hisoblanadi. Xarita muharriri xaritani tuzish va nashrga tayyorlash bo’yicha ijrochilarga rahbarlikni hamda xarita originali va boshqa barcha materiallarni tahririy ko’rib chiqishni amalga oshiradi. U ularning ko’rsatmalar, boshqa tahririy hujjatlar va ishlar texnologiyasi talablariga muvofiqligini nazorat qiladi, ushbu hujjatlar ko’rsatma va holatlarini tushunish va amalda bajarish birligini ta’minlaydi. Xaritani yaratishdan nashr qilishgacha uni ustida xarita muharriri bilan aloqada ishlaydigan boshqa yetakchi mutaxassis texnik muharrir hisoblanadi. Shu bilan birga texnik muharrirning asosiy mas’uliyati nashr ishlari bosqichida texnik tahrirlashni bajarishdan iborat. Tahririy ishlar markazlashgan tarzda har bir korxona va uning bo’limlarida ham bajariladi. Ular orasida xarita va atlaslarni loyihalash va tahrir qilishni tashkil etish uchun umumiy ahamiyatdagi ishlarni ajratish mumkin. Ular xarita - 98 - muharrirlarining faoliyatini boshqarish jarayonida xarita yaratish bo’yicha umumiy (asosiy) tahririy hujjatlar va holatlarni, shuningdek ularni bajarish texnologiyasini ishlab chiqish uchun kartografik materialni to’plash va tahlil qilishni tashkil etishda amalga oshiriladi. Bundan tashqari, tahririy ishlarning muayyan turlari aniq xaritani yaratishda bajarilib, uning natijasida ma’lum hududni (obyektni) xaritalashtirish uchun tahririy reja (tahririy ko’rsatmalar) ishlab chiqiladi. Bevosita xarita yaratish jarayonida barcha ish turlarining ilmiy-texnikaviy boshqaruvi amalga oshiriladi. Shunday qilib, xaritani tahrir qilish xaritani tuzish, nashrga tayyorlash va nashr qilish bo’yicha tahririy hujjatlarni ishlab chiqish bilan tugaydigan tahririy-tayyorgarlik ishlarini bajarish, shuningdek ularni yaratsihning barcha bosqichlarida ilmiy-texnik rahbarlik jarauonidan iborat. Tahririy hujjatlarni hamda bajariladigan tahririy ish turlarini yaratish va foydalanishning muayyan tizimi tufayli yagona tashkiliy va texnik asosda turli malakadagi mutaxassislar jamoasining butun ijodiy faoliyati ta’minlanadi. Shu sababdan, “xaritani tahrir qilish” tushunchasi kartografiyada keng ma’noda ham ishlatiladi. Yuqori sifatli mahsulot chiqarishni ta’minlash uchun xaritani tayyorlashning barcha bosqichlarida (uni nashr etish bilan birga) amalga oshiriladigan xaritani yaratishning ilmiytexnik boshqaruvi tizimi va jarayoni ko’zda tutiladi. 4.2. Tahririy-tayyorgarlik ishlari. Xaritalarni yaratish bo‘yicha tahririy hujjatlar Yuqorida aytib o’tilganidek, tahririy-tayyorgarlik ishlariga xaritalarni loyihalash, u bilan bog’liq ishlar hamda tahririy hujjatlarni ishlab chiqish kiradi. - 99 - Tashkiliy-tayyorgarlik ishlari Tashkiliy-tayyorgarlik ishlari xaritani tahririy tayyorlashning har bir bosqichida o’tkaziladi. Boshlang’ich davrda kartografik asarlarni loyihalashga texnik vazifalar hamda xarita yaratish bo’yicha muharrirning boshqa vazifalarini ishlab chiqish olib boriladi. Tayyorgarlik ishlari kartografik ishlab chiqarishda (xarita mavzuli mazmunining originallari va maketlari, ularga tushuntirish yozuvlari, atlaslar dasturlari va boshqa materiallar) qo’yiladigan materiallarni muharrirlar tomonidan ko’rib chiqish va baholashni ham o’z ichiga oladi. Tahririy ko’rib chiqish ular bo’yicha tuzish ishlarini o’tkazish uchun ularning yaroqliligi, mavjud yo’riqnoma va boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini o’rnatish maqsadida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, ishlar qiymatini aniqlash bo’yicha hisoblar bajariladi, ularni normalashtirish amalga oshiriladi, rejali-ishlab chiqarish hujjatlarini muharrirlar ishtiroki bilan ishlab chiqiladi. Zarur manbalarni olish hamda maslahatchi va taqrizchilar sifatida jalb etiladigan mutaxassislar bilan aloqa o’rnatish uchun boshqaruv organlari va korxoalar turli davlat organlari bilan doimiy aloqada bo’lishadi. Kartografik asarlar, ularning asosiy turlarini yaratish bo’yicha tahririy hujjatlarni ishlab chiqish Xaritalarni yaratish bo’yicha tahririy hujjatlarni ishlab chiqish va kartografik asarlarni loyihalash – ikkita o’zaro bog’liq jarayondir. Ular muharrir xaritaning konstruktiv parametrlari, uning mazmuni, generalizatsiya tamoyillari, yaratish texnologiyasi masalalarini hal etganda, birga va muayyan ketma-ketlikda o’tkaziladi. Xaritani loyihalash va qabul qilingan texnik qarorlrni kartografik ishlab chiqarishga tadbiq etish tahririy tamoyillarni - 100 - ishlab chiqish bilan birga kechadi hamda tahririy hujjatlarni tuzish bilan tugaydi. Tahririy hujjatlar aniq xaritani yaratish bo’yicha umumiy yoki asosiy (bosh) hamda tahririy hujjatlarga ajratiladi. Umumiy hujjatlarga quyidagilar kiradi: - turli xil xaritalarni yaratish bo’yicha asosiy holatlar, kartografik va xarita nashr qilish ishlari bo’yicha qo’llanma, me’yor va qoidalar, shartli belgilar jadvallari, asosiy texnik materiallar; - yirik kartografik asarlar (ko’p varaqli xaritalar, xaritalar seriyalari, atlaslar) dasturlari, tahririy-texnik loyihalar. Asosiy holatlar, yo’riqnomalar va qo’llanmalar rahbariy va me’yoriy-texnik hujjatlarning yagona tizimini tashkil etadi. Ularga topografik xaritalar mazmuni bo’yicha asosiy holatlar, topografik xaritalarni tuzish va nashrga tayyorlash bo’yicha yo’riqnomalar, xarita shartli belgilari, shuningdek aholi punktlari zichligini tasvirlash uchun yo’riqnoma, relyefni tasvirlash bo’yicha qo’llanma, geografik nomlarni berish bo’yicha yo’riqnoma, dunyo xaritalari geografik nomlari ko’rsatkichini tuzish bo’yicha yo’riqnoma kabilar kiradi. Davlat topografik va boshqa xaritalarini tuzishda rahbariy hujjatlarning asosiylaridan biri tegishli xaritalar uchun yaratilgan Shartli belgilar va shriftlar namunalari hisoblanadi. Asosiy holatlar, yo’riqnomalar, qo’llanmalar va shartli belgilardan tashqari, boshqa umumiy tahririy hujjatlardan ham foydalaniladi. Ular qatoriga kartografik ishlab chiqarishning alohida yo’nalishlari bo’yicha tuziladigan rahbariy texnik materiallar (RTM) kiradi. Alohida xaritalar turlari: turistik, o’quv tabiiy, siyosiy-ma’muriy va boshqa xaritalarni tuzish; mavzuli xaritalar uchun namunaviy geografik asoslarni ishlab chiqish va qo’llash kabilar bo’yicha RTMlar amal qiladi. Ular qator - 101 - kartografik ishlab chiqarish korxonalarida bir turdagi ishlarni o’tkazishda, tahririy rejalar, ko’rsatmalarni ishlab chiqishda rahbariy hujjatlar rolini bajaradi; muayyan turdagi va mazmundagi xaritalarni loyihalash va tuzish tajribalari umumlashtiriladi; ularda xarita muharriri va tuzuvchisi uchun uslubiy yo’naltirish berilgan. Kartografik ishlab chiqarishning muhim rahbariy hujjati tahririy-texnik loyiha (TTL) hisoblanadi. Yirik kartografik asarlar tahririy-texnik loyihasida uning muhim qismi – dastur asosiy tahririy hujjat sifatida chiqadi. Xaritalar seriyasi, atlas va ko’p varaqli xarita dasturini tayyorlash va ishlab chiqishning umumiy xususiyati sifatida dastlabki bosqichda uning maqsadi, asosiy parametrlari va texnik xususiyatlari (format, hajm va h.k.), shuningdek xaritani yaratishning umumiy masalalari belgilanadi. Ularga matematik asos elementlari, tavsiya etiladigan kartografik materiallar, ulardan foydalanish, mazmuni va tuzilishi, tasvirlash usullari, generalizatsiya tamoyillari, shartli belgilar tizimi, ishlarni bajarish texnologiyasi va ilovalarni ishlab chiqish kabilar kiradi. Dastur shunday tuziladiki, u alohida xaritalarni (xarita varaqlari) tahrir qilish bo’yicha yo’l-yo’riq, bu xaritalar tahririy rejalar (tahririy ko’rsatmalar), ularga talablar bo’yicha yo’naltirish bo’lib xizmat qilishi kerak. Xaritalar seriyalari va atlaslar TTL uchun xos tarkibiy qismlardan biri ular komponovkalari maketlari va shu kartografik asarga kiruvchi xaritalar ro’yxati hisoblanadi. Xarita dasturi barcha zaruriy ma’lumotlar, barcha yangi yaratiladigan xaritalarning ilmiy ishonchliligi, muvofiqligi va birligini ta’minlaydigan tegishli grafik ilovalar bilan birga tahririy, tuzish va jihozlash ishlarini bajarish bo’yicha uslubiy yo’naltirishlar va ko’rsatmalardan iborat bo’limlarga ega. Xaritalar borliqqa nisbatan kichraytirilib tasvirlanar ekan, ular tanlama bo’ladi; haqiqiy borliqdagi hamma narsani xaritada ko’rsatishni imkoni yo’q va tasvirlanadigan axborot ham Yer yuzidagi kabi aniq tasvirlanmasligi mumkin. Xaritalar generalizatsiyalanadi. Generalizatsiya xarita maqsadi va masshtabiga bog’liq holda tanlash, soddalashtirish va hattoki shartli belgilar bilan tasvirlashdan kelib chiqadi. Mavzuli xaritalarda geografik asos va mavzuli mazmun ma’lumotlari ham generalizatsiyalanadi. Barcha xaritalarda generalizatsiya talab etiladi. O’z o’rnida bu ma’lum darajagacha cheklov hisoblanadi, biroq salbiy omil sifatida qaralmasligi lozim. Generalizatsiya xarita kommunikabelligini yaxshilaydi, chunki xaritalashtirish sohasini ajratish imkonini beradi. Xaritada hamma narsani ko’rsatish maqbul emas; bunday qilish vizual tartibsizlikka olib kelishi mumkin. Generalizatsiya jarayoni shunchaki ayrim obyektlarni chiqarib tashlash hamda daryolar va qirg’oq chiziqlarini tekislash masalasi emas. Qator maqola va adabiyotlarda generalizatsiya haqida bunday fikrlar bildirilgan. Generalizatsiya asosan intellektual jarayon bo’lib, kartograf generalizatsiya mohiyatini anglay olishi kerak. Kartograf xaritaning maqsadi va generalizatsiyalanadigan obyekt tabiatini to’liq tushunishi kerak. Generalizatsiya shunchaki yondashiladigan vazifa emas.1 1 Tyner, Judith A. Principles of Map design. – New York, 2010. – p. 82. - 116 - Istalgan xaritaning mazmuni fotosuratlardan farqli borliq barcha obyektlarining, ular fazoviy tuzilmalarining barcha tafsilotlarini maqsadli tasvirlashdan iborat. Xarita tuzishda obyektlarni tanlash, ular tasvirini soddalashtirish zarur va muqarrardir. Xarita mavzusi, maqsadi va masshtabiga hamda kartografiyalashtirilayotgan soha xususiyatlariga mos holda borliq obyektlarini tanlash, ularning miqdor va sifat parametrlarini tasvirlashni soddalashtirish kartografik generalizatsiya deb ataladi. Generalizatsiya jarayonida xarita maqsadi bilan bog‘liq holda tasvirlanadigan obyektlar va hodisalarning asosiy, muhim, tipik xususiyatlari tanlanadi va ko‘rsatiladi. Tasvirlanadigan obyekt haqidagi shu maqsaddagi xarita uchun keraksiz yoki muhim bo‘lmagan axborot generalizatsiya jarayonida chiqarib tashlanadi. Xaritalarni loyihalash va tuzishning nazariy va amaliy asoslaridan biri bo‘lgan kartografik generalizatsiya kartografik tasvirlashni o‘zgartirishning o‘ziga xos usuli hisoblanadi. U xaritani loyihalash va tuzish jarayonida vujudga keladigan turli xil qarama-qarshi talablarni bartaraf etuvchi dialektik tabiatga ega. Masalan:  tipik obyektlar va ularning belgilarini ko‘rsatish, bunda alohida obyektlarning xarakterli individual xususiyatlari saqlanadi va hatto bo‘rttiriladi;  obyektlar tashqi qiyofasini umumlashtirish (soddalashtirish), bunda tasvirning real obyektga umumiy o‘xshashligi saqlanadi;  asosiy va xarakterli nuqta va chiziqlar o‘rnining, shuningdek tasvirni sezilarli generalizatsiyalaganda hamda masshtab o‘zgarganda obyektlarning o‘zaro joylashuvining maksimal aniqligini saqlash;  xarita maksimal yuklanganligini uning o‘quvchanligi bilan uyg‘unlashtirish. Umumlashtirishning zaruriy darajasi va tanlashning ma’lum qat’iyligini qo‘llab, xarita mazmunining miqdor tomoni ta’minlanadi, tuziladigan xaritada qancha obyekt va qanday o‘lchamlarda (ular fazoviy tuzilishining batafsilligi) ko‘rsatish mumkin va kerakligi o‘rnatiladi. Biroq bir vaqtning o‘zida xarita mazmuniga mohiyatli (sifat) talablar ham qanoatlantirilishi, ya’ni tuziladigan xaritada aynan qanday obyektlar va qanday fazoviy tuzilmalar ko‘rsatilishi kerakligi o‘rnatilishi lozim. Buning uchun obyektlar va ularning orasidagi aloqalarning maqsadli ilmiy asoslangan tasnifi amalga oshiriladi, u berilgan maqsad va mavzudagi xarita uchun mos belgilar bo‘yicha, mazkur holda muhim bo‘lmagan, ikkinchi darajali belgilarni mavhumlashtirgan holda bajariladi. Bunday tasnif natijasida shu mavzuning ilmiy asoslariga va, demakki, buyurtmachi va bo‘lg‘usi iste’molchi talablariga mos keluvchi jamlovchi tartib tushunchasi shakllanadi. Mazmun tomondan tashqari, kartografik generalizatsiya kartografik tilni, ya’ni berilgan maqsad, mavzu va mashtabdagi xaritada generalizatsiyalashgan borliqni eng samarali tasvirlashning usullari va tasviriy vositalarini tanlash bilan bog‘liq formal tomonlarga ham ega. Shunday qilib, kartografik generalizatsiya usuli xarita tuzuvchisiga tuziladigan xaritaga borliqning qancha obyekti va qanday o kartografik generalizatsiyalchamlarda tushirilishi; aynan qanday obyektlar va aynan qanday tafsilotlar tasvirlanishi kerakligini aniqlash imkonini beradi. Birlamchi xaritani yaratishda asosan instrumental syomkalar usullari bilan bajariladigan birlamchi kartografik 1 Билич Ю . С ., Васмут А . С . Проектирование и составление карт . – Москва : Недра , 1984. – 67 стр . - 118 - generalizatsiyanihamda allaqachon generalizatsiyalangan kartografik tasvir bo‘yicha xarita tuzganda bajariladigan ikkilamchi generalizatsiyani farqlash lozim. Generalizatsiyaning maqsadi geografik xususiyatlarni saqlab qolish va mavzuli axborotga urg’u berishdan iborat. Kartograf generalizatsiyada qayta ishlashning obyektivligi va bir xilligi uchun harakat qiladi. Buning uchun kartograf xaritalarga nisbatan ishonchlilik va aniqlik tushunchalari haqida bilishi kerak. Aniqlik, odatda, geografik o’rin aniqligi bilan bog’liq. Mavzuli xaritalarda geografik o’rinning qat’iy aniqligini saqlashning har doim ham imkoni yo’q. Ko’pincha mavzuli xaritalar mayda masshtablarda tuziladi, shu sababdan ham ularda obyektlarni masshtab bo’yicha aniq tasvirlab yoki aniq joylashtirib bo’lmaydi. Masalan, hattoki mavzuli xarita uchun nisbatan yirik masshtab hisoblangan 1:1 000 000 masshtabda ham 50 fut (15 m) kenglikdagi asosiy yo’l masshtab bo’yicha chizilsa, 0,0006 дюй dyuym yok 0,0015 mm kenglikda bo’ladi. Demak, yirik va ikkinchi darajali yo’llarni ko’rsatish uchun aniq bo’lmasa ham ularning o’lchami kattalashtirilishi kerak. Ayrim hollarda yo’llar, daryolar va temir yo’llarni ko’rsatishga to’g’ri keladi. Agar ular bir-biriga yaqin parallel bo’lsa (ko’pincha bu odatiy holat), ularning orasini kengaytirishga to’gri keladi. Aks holda uchalasini ham ko’rsatishning iloji bo’lmaydi. Bu ham aniq emas. Xulosa Topografik xaritalar uchun generalizatsiyaning bunday muammolarini hal etishda aniqlik standartlari ishlab chiqiladi. Ular mavzuli xaritalar uchun ham ishlab chiqilishi mumkin.1 Agar xaritaning o’zi va undagi obyektlar ham belgi ekanligi hamda aniq tasvirlanmasligi hisobga olinsa, ishonchlilik obyektlar va aloqalar mohiyatini ko’rsatishni ifodalaydi. Yuqoridagi birinchi misolimizda yo’lni aks 1 Tyner, Judith A. Principles of Map design. – New York, 2010. – p. 83. - 119 - ettiruvchi chiziq shartli belgi hisoblanadi, u yo’llarni masshtabli tasvirlash emas. Ikkinchi misoldagi chiziqli obyektlarning nisbiy o’rnida esa yo’l kengligi emas, ular orasidagi kenglik muhim. 5.2. Kartografik generalizatsiya omillari Kartografik generalizatsiya yo‘nalishini (xarakterini) belgilovchi asosiy omillar quyidagilar:  xarita maqsadi va uning mavzusi;  xarita masshtabi;  xaritalashtiriladigan obyekt (hudud) xususiyatlari. Bu belgilovchi omillardan tashqari, generalizatsiya xarakteri va darajasiga asosiylariga bog‘liq omillar ham ta’sir ko‘rsatadi. Ularga quyidagilar kiradi:  xaritadan foydalanish usullari va sharoitlari;  kartografik tasvirlash vositalari;  xarita tuzish uchun manbalar;  xaritani tuzishda foydalaniladigan texnik usul va vositalar hamda undan kartografik axborotni o‘qish usullari. Kartografik generalizatsiyaning 3 ta asosiy omillaridan xarita maqsadi va mavzusi belgilovchi hisoblanadi. Xarita mavzusi tushunchasi xarita turini (siyosiy, iqtisodiy, geologik va h.k.) o‘z ichiga oladi, masalan, Xorazm viloyati iqtisodiy xaritasi. Maqsadiga ko‘ra xaritalar, masalan, ma’lumotnoma, o‘quv, rejalashtirish (iqtisodiyotning turli tarmoqlari vazifalari hal etiladigan) va boshqa ko‘plab turdagi xaritalar bo‘lishi mumkin. Bu omil xarita mazmuni (qanday obyektlar, qancha va qanday tasvirlash) va jihozlanishiga (tasvirlash usuliga) buyurtmachi talabini ta’minlaydi (5.2.1-rasm). Ushbu omilga xaritadan - 120 - foydalanish sharoitlari (dala, kameral, stol ustida, devoriy) bevosita bog‘langan. Masalan, odatda, bir necha metr masofadan qaraladigan devoriy xaritalar uchun tanlash va umumlashtirish darajasi stol ustida foydalaniladigan xaritalardan ancha yuqori. Asosiy omillardan ikkinchisi – xarita masshtabi cheklovchi rolni o‘ynaydi. U tuzilayotgan xaritada uning o‘quvchanligiga putur yetkazmasdan nimani ko‘rsatish mumkinligini belgilaydi, ya’ni xarita mazmunining miqdor parametrlari unga bog‘liq. Masshtab obyektlarni tasvirlash usullarini, shartli belgilar rasmi va o‘lchamlarini hamda geografik obyektlar nomlari yozuv shriftlarini tanlashga ta’sir ko‘rsatadi. Kartograflar aniq masshtabda chegaralar va boshqa obyektlar uchun to’g’ri keladigan tafsilotlilik darajasini istaydi. Geometrik jihatdan aytish mumkinki, chiziqlar bilan ishlashda qirralar (burilishlar) zichligi tegishli masshtabda tegishlicha bo’lishi kerak. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasining “Geodeziya va kartografiya to‘g‘risida”gi Qonuni, 417-I-son, 25.04.1997 yil // lex.uz 2. O‘zbekiston Respublikasining “Geografik obyektlarning nomlari to‘g‘risida”gi Qonuni, 303-son, 12.10.2011 yil // lex.uz 3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘riqlanadigan geodeziya zonalari va geodeziya punktlarini qo‘riqlash to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash haqida” qarori, №69-son, 16.02.1998 y. // lex.uz 4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Geografik obyektlarning nomlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq geografik obyektlarning nomlari sohasidagi ishlarni tartibga solish chora-tadbirlari haqida qarori, №295-son, 16.10.2012 y. // lex.uz 5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi hududida koordinatalar xalqaro geodeziya tizimlarini qo‘llash va ulardan ochiq foydalanish to‘g‘risida”gi qarori, №1022-son, 26.12.2017 y. // lex.uz 6. Мирзиёев Ш . М . Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халқимиз билан бирга қурамиз . - Тошкент : Ўзбекистон , 2016. - 486 бет 7. Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак . - Тошкент : Ўзбекистон , 2017. - 102 бет . 8. Мирзиёев Ш . М . Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови . - Тошкент : Ўзбекистон , 2017. - 47 бет . 9. Берлянт А.М. Картография. – Москва: «Аспект пресс», 2002. – 336 с. 10. Берлянт А.М. и др. Картоведение. – Москва: «Аспект пресс», 2003. – 477 с. 11. Билич Ю.С., Васмут А.С. Проектирование и составление карт. – Москва: Недра, 1984. 12. Быков А. В., Пьянков С. В. Web-картографирование. - Пермь, 2015. – стр. 110. 13. Гадоев К., Бердиева С. Жаҳонгашта сайёҳ-олимлар. – Тошкент: Ўзбекистон, 2011. – 272 бет. 14. Гальков Ч.В., Раҳимбеков Р.У., Югай Р.Л. Ўзбекистон карталари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1975. – 103 б. 15. Geographic Information System Basics. “Cartographic Principles”, chapter 9. December 29, 2012, and it was downloaded then by Andy Schmitz (http://lardbucket.org). p. 225 16. ГЕОГРАФИЯ Современная иллюстрированная энциклопедия. Главный редактор энциклопедии А. П. Горкин. – М.: Росмэн-Пресс, 2006. 17. Географический атлас Узбекистана. – Ташкент, 2012. 18. Gretchen N . Peterson . GIS Cartography. A Guide to Effective Map Design. 2015 by Taylor & Francis Group, LLC. CRC Press is an imprint of Taylor & Francis Group, an Informa business // www.crcpress.com - 329 – 19. Dent, Borden D. Cartography: thematic map design / Borden D. Dent, Jeffrey S. Torguson, Thomas W. Hodler. - 6th ed. New York, NY 100 20. Copyright © 2009. p. 336. 20. Евтеев О.А. Проектирование и составление социально-экономических карт. Учебник. – М., 1999. - Стр. 71. 21. Жмойдяк Р.А., Атоян Л.В. Картография. Курс лекций. – Минск, 2006. – c тр. 153-154. 22. Zeiler , Michael . Modeling Our World. The ESRI Guide to Geodatabase Design. – New York, 1999. 23. Зокиров Ш.С., Тошов Х.Р. География тарихи. IX-XVI асрлар. – Бухоро: Дурдона, 2015. – 184 бет

Geaxborot tizim va texnologiyalari asosida olot tumani melioratsiya elektron xaritalarni loyihalash va tuzish

Sotib olish