Geografiyani innovatsion texnologiyalardan samarali foydalanish asosida o’qitish - География - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	46.1KB
Покупки	1
Дата загрузки	13 Май 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	География

Geografiyani innovatsion texnologiyalardan samarali foydalanish asosida o’qitish

Купить

Geografiyani innovatsion texnologiyalardan
samarali foydalanish asosida o’qitish
Kirish
I BOB. O’ZBEKISTON GEOGRAFIYASINI O’RGANISHDA
INNOVATSION TEXNOLOGIYALARINING O‘RNI
I.1. О‘zbekiston geografiyasini ta’lim –tarbiyaviy vazifalari
I.2. Geografiya ta’limini amalga oshirishda interfaol usullarda
foydalanish
II BOB. GEOGRAFIYA TA’LIMINI YANGI INNOVATSION
PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR JORIY QILISH ASOSIDA
O’QITISH
II.1. Geografiyada yangi innovatsion ta’lim texnologiyalaridan
foydalanish
II.2. Geografiya darsida о‘quv sayri va uni tashkil qilish asosida
o’qitish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1

Kirish
Geografiya darslarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish va
pedagogik texnologiyalarni qo’llash, mashg’ulot samaradorligi uchun ko‘rgazmali
materiallardan foydalanish, savol-javoblar o‘tkazish, mavzu uchun metodik
ochqich vazifasini bajaruvchi elementlarni topa olish bilan xarakterlanadi.
O’quv – tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalarning to’g’ri joriy
etilishi o’qituvchining bu jarayonda asosiy tashkilotchi yoki maslahatchi sifatida
faoliyat yuritishiga olib keladi. Bu esa talaba (o’quvchilar) dan ko’proq
mustaqillikni, ijodni va irodaviy sifatlarni talab etadi. Har qanday pedagogik
texnologiyalarning o’quv – tarbiya jarayonida ham qo’llanilishi shaxsiy
xarakterdan kelib chiqqan holda, talaba (o’quvchilar)ni kim o’qitayotgan va
kimni o’qitayotganiga bog’liq.
Pedagogik texnologiyalar asosida o’tkazilgan mashg’ulotlar yoshlarning
muhim hayotiy yutuq va muammolariga o’z munosabatlarini bildirishlariga
intilishlarini qondirib, ularni fikrlashga nuqtai – nazarlarini asoslashga imkoniyat
yaratadi.
Hozirgi davrda sodir bo’layotgan innavatsion jarayonlar ta’lim tizimi
oldidagi muammolarni hal etish uchun yangi axborotni o’zlashtirish va
o’zlashtirgan bilimlarni o’zlari tomondan baholashga qodir, zarur qarorlar qabul
qiluvchi, mustaqil va erkin fikrlaydigan shaxslar kerak.
Shuning uchun ham, ta’lim muassasalarining o’quv – tarbiyaviy
jarayonlarida zamonaviy o’qitish uslublari interfaol uslublar, innavatsion
texnologiyalarning o’rni va ahamiyati beqiyosdir.
2

I BOB. O’ZBEKISTON GEOGRAFIYASINI O’RGANISHDA
INNOVATSION TEXNOLOGIYALARINING O‘RNI
I.1. О‘zbekiston geografiyasini ta’lim –tarbiyaviy vazifalari
О‘zbekiston tabiiy geografiyasini maktab geografiya ta’limi tizimida ta’lim
–tarbiyaviy ahamiyati katta bо‘lib, о‘qitishning о‘ziga xos usul va shakllarida
bayon qilinadi. О‘zbekiston tabiiy geografyasida о‘quvchilarga tabiat
komponentlarining bir-biriga bog‘liqligi va ta’siri tufayli vujudga kelgan tabiiy
sharoit haqida tushunchalar beriladi. Shu bilan birga о‘quvchilarni tabiat va
uning boyliklarga nisbatan oqilona munosabatda bо‘lish uchun nazariy bilim
olishga zamin yaratadi.
О‘zbekiston tabiiy geografiyasi О‘rta Osiyo tabiiy geografiyasidan keyin
о‘rganiladi. Bunda о‘rganiladigan materiallar О‘rta Osiyo va О‘zbekistonning bir-
biriga taqqoslash bilan о‘rganiladi. О‘zbekiston tabiiy geografiyasini о‘rganish
uchun zamin bо‘ladigan bilmlar boshlang‘ich sinflarda tabiatshunoslik kursida
о‘rganilgan. Bu yerda yil fasllarning о‘zgarishi tabiatda о‘simlik va hayvonlarda
bо‘ladigan о‘zgarishlar, tabiat hodisalari orasidagi aloqalar va о‘lka tabiati haqida
dastlabki bilimlar berilib, tabiat qо‘yniga sayoxatlar uyushtiriladi. Bundan
о‘quvchilar о‘lkamiz relyef shakllari, foydali qazilmalari, tuproq, о‘simlik,
hayvonot dunyosi haqidagi tushunchaga ega bо‘ladilar. Tabiiy geografiyada о‘lka
haqidagi tushunchaga ega bо‘ladilar. Tabiiy gaografiyada о‘lka haqidagi
tushunchalar kengaytirilib quruqlik va suv yuzasining notekis isishi, yuqoriga
kо‘tarilgan sari haroratining pasayishi, bulut va yog‘inlarning vujudga kelish
sabablari, О‘zbekistonda yil fasllarining о‘zgarishlari, ob-havoning о‘zgarish
omillari, suvning tabiatdagi ishi, jarlar, vodiylarning vujudga kelishi, suvning
inson faoliyatidagi ahamiyati, quruqlik yuzini tashkil etuvchi jinslar, tabiat
komponentlari va ular о‘rtasidagi aloqalar, О‘zbekistondagi balandlik mintaqalari
va tabiat muhofazasiga oid dastlabki tushunchlar bilan tanishadilar.
Tabiiy geografiyani о‘rganish jarayonida geograik qobiq haqida bilimlar
kengaytiriladi. Materiklar va okeanlar geografiyasida burmali va palaxsali
3

tog‘larning paydo bо‘lishi, tashqi kuchlar tasirida yemirilish, platformalar,
qalqonlar va boshqa xodisalar haqidagi bilimlar beriladi.
Shuningdek, iqlim va uni hosil qiluvchi omillar bilan tanishtiriladi. Shundan
sо‘ng О‘rta Osiyo geografiyasida soat mintaqalari, geologik sanalar, platformalar,
yer yuzasining paleogeografik taraqqiyoti, quyosh radiatsiyasi, atmosfera frontlari,
siklon va antiksiklon, bug‘lanish va namlik koeffitsiyenti, daryo vodiysining
taraqqiyoti, yer osti va yer usti suvlari, tuproqlarning paydo bо‘lishi va turlari,
tabiat boyliklaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish tushunchalarini
egallaydilar, hamda kartografik proyeksiyalar, geografik xodisa va obyektlarning
kartada tasvirlanishi, geologik, tektonik, sinoptik kartalar va shular yuzasida
mashqlar bajariladi. Tabiatda hodisalarini kuzatish О‘zbekiston geografiyasida
ham muhim ahamiyat kasb etadi.
О‘zbekiston tabiiy geografiyasi О‘rta Osiyo tabiiy geografiyasining tarkibiy
qismi bо‘lib, О‘zbekiston tabiiy geografiyasi о‘rganilayotganda mamlakatimiz
tabiiy sharoiti boshqa mamlakatga, yoki dunyo miqyoslab ilmiy asosda
о‘rganiladi. Bunda о‘quvchilarning fikrlash qobiliyati о‘stirilib, amaliy kо‘nikma
hosil qilinadi. О‘zbekiston geografiyasida о‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni
shakllantirish estetik did va ijodiy qobiliyatni rivojlantirish kabi ishlar ham kiradi.
Ilmiy dunyo qarashni shakllantirish respublikamiz tabiiy sharoitini
о‘rganishdan boshlanadi. О‘quvchilar geografik unsurlar, tog‘ jinslari, relyef
shakllari, yer usti va yer osti suvlari, о‘simlik va hayvonot dunyosini bir-biriga
bog‘liqligi, о‘zaro ta’sir etib, tabiiy sharoitni tarkib topishini bilib oladilar.
Masalan, О‘zbekiston hududida g‘arbda past tekislik, sharqda tog‘lar kо‘p.
Bundan tashqari toqqa chiqqan sari harorat pasayadi, yog‘in ortadi, о‘simlik,
iqlim, tuproq о‘zgaradi. О‘zbekistonning tekislik qismida yog‘in kam, bug‘lanish
kо‘p. О‘zbekiston geografiyasini о‘rganishda о‘quvchi tabiiy jismlar, xodisalar
uzluksiz о‘zgarib turishga ishonch hosil qiladi.
Bunga yil fasllari davomida tog‘ jinslarining yemirilishi, suv tasirida
vodiylarning vujudga kelganligi, allyuvial tekisliklarning hosil bо‘lishiga sabab
bо‘ladi. Relyef , foydali qazilmalariga о‘rganilayotgan tektonik tuzilma ham tasir
4

qiladi. О‘zbekiston tabiiy geografiyasida vatanparvarlik g‘oyalari singdiriladi.
Tabiatni muhofaza qilish- vatanni muhofaza qilish demakdir. Tabiat unsurlaridan
birining о‘zgarishi, boshqalarning о‘zgarishiga olib keladi. О‘zbekistonning iqlimi
о‘rganiayotganda suvlarni toza saqlash, tejamkorlik bilan foydalanish, tuproq,
о‘simlik, hayvonot dunyosini muhofaza qilish tadbirlari bilan tanishtiriladi. Tabiat
qо‘ynida bо‘lganda biz tabiatdan zavq olamiz. Darsda tabiat manzaralari
tasvirlangan kino va diafilmlar kо‘rsatish, muzeyga borish о‘quvchilarning estetik
didini shakllantiradi. Umuman О‘zbekiston tabiiy geografiyasini о‘rganishda
tarbiyaviy ishlar rejali olib borilsa, о‘quvchilarda insonparvarlik g‘oyalarini
shakllantirish yaxshi yо‘lga qо‘yiladi.
Geografik bilimlarga oid ilk tasavvurlar aynan bola atrofidagi damni his etishdan
boshlanadi. Buning metodik jihatlarini yaratish O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim
Vazirligi tasarrufidagi tegishli o‘quv-metodik bo‘linmalar tomonidan ishlab
chiqilishi lozim.
Maktabda matematika, fizika, ona tili, xorijiy tillar kabi o‘quv kurslarining
o‘qitilish qoidasidan kelib chiqqan tarzda geografik ta’lim, uning yo‘nalishlari va
obektlari nomlari bilan emas, bolalarning yoshi jismoniy imkoniyatlari va
psixologik xususiyatlarini inobatga oluvchi sinflar bilan farq qiladi, xolos. Albatta,
bunda bilim olib oddiydan -murakkabga tomon iyerarxik pog‘onalash, ya’ni
tizimlash asosida tashkil etiladi.
Uzluksiz geografik ta’lim milliy ta’lim tizimining barcha bosqichlarini o‘zida
qamrab oluvchi va iyerarxik pog‘ona joylashtiruvchi bilim berishni oddiydan
murakkab tomonga olib boruvchi kadrlar tayyorlash tuzilmasi va uning faoliyat
ko‘rsatishi mumkin. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar ko‘ziga yaqqol
tashlanayotgan ularni “Atrof-olamga sayohat” ruknida bolalarga ochiq havoda
tanishtiruv sohalarini saotlarini o‘tkazish va rasmlar chizdirish tavsiya etiladi.
Barchada esa bolalarga ochiq havoda tanishtiruv soatlarini o‘tkazish va rasmlar
chizdirish tavsiya etiladi. Bog‘chada esa bolalarga atrof olam haqidagi she’rlarni
yodlatish va turli o‘yinlarni o‘ynatish lozim. “Ertaliklarni” nafaqat milliy
bayramlarga, balki 22-mart xalqaro suv kuni, 22-aprel xalqaro Yer planetasi kuni,
5

5-iyun butun jahon atrof muhitni muhofaza qilish kuni, 22-sentabr-Xalqaro turizm
kuni, 6-oktabr-Yashash hududlarini muhofaza qilish kuniga” bag‘ishlangan
o‘tkazish mumkin. Umumiy o‘rta maktab o‘z nomi bilan umumiy, shuning uchun
ham unda o‘qitilayotgan “Geografiya” mantiqan umumiy bo‘lmog‘i lozim. Chunki
yuqorida ko‘rindiki, u nafaqat janubiy yoki iqtisodiy geografiyadan balki o‘nlab
boshqa fanlardan tarkib topgan geografik fanlar tizimidan iborat. U o‘z aksini
uzluksiz ta’lim bosqichlarida topishi lozim.
Tabiiy yo‘nalishdagi ixtisoslashgan maktablarda geografik ta’lim 1-sinfdan
umumta’lim maktablarida esa 5-sinfdan boshlangani ma’qul. Maktabda
umumlashtirilgan geografiya hozirgidek tabiiy va iqtisodiy geografik bilimlarni
berishga asoslanmaydi.
Yakuniy maktab geografiyasi “O‘zbekiston geografiyasi” o‘quv kursi bilan
yakunlanadi. Chunki yoshlarning barchasida milliy g‘oya va g‘ururini
shakllantirish maqsadida “O‘zbekiston tarixi”, o‘quv kursi bilan bir qatorda
“O‘zbekiston geografiyasi”ni o‘qitish maqsadga muvofiqdir. Bu uning davlat va
jamiyat uchun naqadar zarurligini ko‘rsatadi va uning umum majburiy
xususiyatlarini namoyon etadi hamda yagona maqsad sari intiltiradi.
O‘rta maxsus kasb-hunar ta’limga geografiya faqatgina “Amaliy geografiya”
tariqasida emas, balki deffirensiyalashgan holda ixtisoslashgan tarzda kirib kelishi
lozim.
Akademik litseylarning nogeografik ta’lim muassasalarida, oliy ta’lim talablaridan
kelib chiqqan tarzda, aniq fanlar yo‘nalishida, “Umumiy geografiya”, qolganlarida
esa huddi shu nomdagi geografik fanlarni o‘zlashtirish kerak.
Agarda respublikamizda kelgusida maxsus geografik akademik litseylar ochilsa
uning 3 yillik ta’lim bosqichining birinchi kunida “geografiya asoslari”, so‘ngra
o‘sha zamonga mos hamda kasbga yo‘naltiruvchi geografik, bilim berish
maqsadga muvofiqdir.
O‘rta darajadagi kasbni egallash uchun kollejlarga o‘qishga kirgan talabalarga
geografik bilim ularning jonlangan yo‘nalishlariga mos ravishda o‘tilishi mantiqan
to‘g‘ri deb hisoblaymiz. Masalan: pedagogika kollejlarida o‘quvchiga “geografiya
6

o‘qitish metodikasi” o‘quv kursini o‘tish ham qarz ham farzdir. Yangi iqtisodiyot
va servis kollejlarida “Iqtisodiy geografiya”, “Rekreatsion geografiya” yoki
“Turizm geografiyasi”ni o‘tish foydadan holi emas. Bu bilan biz o‘quvchilarga
mehnat faoliyatlarida kerakli bo‘lgan geografik bilim va ko‘nikma berayapmiz.
Shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda talaba (o’quvchilar)ni faqat tayyor bilimlarni
egallashga o’rgatilib kelingan edi. Bunday usul talaba (o’quvchilar) da mustaqil
fikrlash, ijodiy izlanish, tashabbuskorlikni so’ndirar edi. Hozirgi kunda ta’lim
jarayonida interfaol uslublar (innavatsion pedagogik va axborot
texnologiyalari)dan foydalanib, ta’limning samaradorligini ko’tarishga bo’lgan
qiziqish, e’tibor kundan- kunga kuchayib bormoqda. Zamonaviy texnologiyalar
qo’llanilgan mashg’ulotlar talaba (o’quvchilar) egallayotgan bilimlarni o’zlari
qidirib topishlariga, mustaqil o’rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham
o’zlari keltirib chiqarishlariga qaratilgan. O’qituvchi bu jarayonda shaxs va
jamoaning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit
yaratadi, shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo’naltiruvchilik vazifasini
bajaradi. Bunday o’quv jarayonida talaba (o’quvchilar) asosiy figuraga aylanadi.
Pedagog – olimlarning yillar davomida ta’lim tizimida Nega o’qitamiz? Nimaga
o’qitamiz? Qanday o’qitamiz? Savollariga javob izlash bilan bir qatorda qanday
qilib samarali va natijali o’qitish mumkin? – degan savoliga ham javob qidirdilar.
Bu esa, olim va amaliyotchilarni o’quv jarayonini texnologiyalashtirishga, ya’ni
o’qitishni ishlab - chiqarishga oid aniq, kafolatlangan natija beradigan texnologik
jarayonga aylantirishga urunib ko’rish mumkin, degan fikrga olib keldi.
7

I.2. Geografiya ta’limini amalga oshirishda interfaol usullarda
foydalanish
Interfaol (“Inter” – bu o’zaro, “ ast” – harakat qilmoq) – o’zaro harakat
qilmoq yoki kim bilandir suhbat, muloqot tartibida bo’lishini anglatadi.
Boshqacha so’z bilan aytganda , o’qitishning interfaol uslubiyotlari – bilish va
kommunikativ faoliyatini tashkil etishning maxsus shakli bo’lib, unda ta’lim
oluvchilar bilish jarayoniga jalb qilingan bo’ladilar, ular biladigan va o`ylayotgan
narsalarini tushuntirish va fikrlash imkoniyatiga ega bo’ladilar. Interfaol darslarda
o’qituvchining o’rni qisman talaba (o’quvchi)larning faoliyatini dars maqsadiga
erishishiga yo’naltirishiga olib keladi.
O’quv jarayonida geografiya talimini zamonaviy ta’lim texnologiyalari
asosida olib borishda interaktiv usullardan foydalanish muhim ro’l o’ynaydi.
O’qitishning interaktiv usuli yordamida o’quv jarayoni to’g’ri tashkil etish
kerakki, bunda sinfda talim oluvchilarning o’qish ,bilim olish jarayoniga to’la jalb
etiladi. Ular o’zlari oylagan va bilgan barcha narsalar to’g’risida erkin fikr yuritish
imkoniyatga ega bo’ladilar . Ya’ni mavzu materiyallarini idrok etish va
o’zlashtirish jaroyonida o’quvchi va o’qtuvchilarning birgalikdagi faolyati
natijasida jaroyani tashkul etiladi.Bu jaroyonda o’quvchilar o’zlarini alohida
individual hissasini qo’shadi. O’quvchilar o’z fikrlari, bilimi faoliyati,dunyo
qarashi yangi mavzuga oid bo’lgan tasovurlari bian o’rtoqlashadilar. Bu jarayon
o’quvchilarning o’zaro ittifoqligi qo’llab –quvvatlash muhitida amalga oshadi.
Interaktiv uslublar g’oyalarning ustunligi,yagonaligini vaqtincha inkor etadi
Talim jaroyonida o’quvchilar tanqidiy fikrlashni o’rganadilar. Bundan
tashqari, o’quvchilar tomonidan aytilgan al’ternativ fikrlarni taroziga solib ko’rish
oylab xulosa chiqarish ,bahs-munozarasida ishtirok etish,o’z fikrini bayon qilib
berishni o’rganadilar. Bundan tashqari,o’quvchilar tomonidan aytilgan al’ternativ
fikrlarni taroziga solib ko’rish oylab xulosa chiqarish,bahs-munozarasida ishtirok
etish,o’z fikrini bayon qilib berishni o’rganadilar.
8

Bu uslubni amalga oshirishda o’qituvchi,o’quvchilar darsni tashkil etishda
yakka juft,holatda amalga oshiriladi.
O’qituvchi interaktiv uslubni amalga oshirish uchun puxta tayyorgarlik
ko’rish kerak:
1. Sinf xonasi dars jarayoni uchun tayyor bo’lish kerak. Kerakli materiallar
oldindan tayyorlanishi lozim.
2. Bu jarayonni amalga oshirishda vaqtni o’quvchilar bilan kelishilgan holda
to’g’ri taqsimlash lozim.
3. O’quvchilar guruhlarga bo’lishda birinchi ixtiyoriy holat, keyin esa
tasodifiy holatga bo’lish kerak . Chunki yaxshi, aktiv o’quvchilar bir guruhga
to’planib qolishi mumkin . Buni oldini olish lozim .
4. Darsda o’quvchilarni guruhlarda bo’lishda, o’quvchilarning psixologik
holatini hisobga olish kerak. Bu jaroyonni tashkil etish juda nozik bo’lib, darsni
qanday o’tishni belgilab beradi. Dastlab o’quvchilar birdaniga darsga kirib
ketishga tayyor bo’lmaydilar .
5.Fan o’qituvchisining mahorati o’quvchilarni o’ziga jalb eta olish,
so’zlashuv odobi, nutqining qandaydir o’ziga hosligi keyingi darslarda ham shu
uslublardan foydalanish kerakligini o’quvchilarda shakllantirish lozim .
“Aqliy hujum “ uslubi
Maskur uslub muayyan mavzu yuzasidan berilgan . muommolar hal etishda
yaxshi natija beradigan uslub hisoblanadi.U dars jaroyoni ishtirokchilarning
muommo xususida keng va har tomonlama fikr yuritish uchun hamda o’z
tasavurlari va g’oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko’nikma hama
malakalar hosil qilishda rag’batlanitiriladi .
Dars jarayoni muvaffaqiyatli kechishi uchun quyidagi tartibda tashkil etish
mumkin .
1. O’quchilarni darsda aktiv qatnashishini tashkil etish .
2. Mavzuga oid g’oyalarni yozib borish uchun ,doska va qog’ozlar
tayyorlash
3. Muommoni o’quvchilar ongiga tushunnarli qilb yetgazish
9

4. “Aqliy hujum”uslubini tashkil etish.
A) Har bir o’quvchi tomonidan aytilgan fikirlarni izohlash qat’ian man
etiladi
B) Erkin fikirlashi tashkil etish .
S) O’quvchilarning fikrlarini ilg’ab olish , aytilishi bilan yozib olish.
5.Fikrlarni so’rash va ularni aytilishi bilan yozib olish.
6.G’oyalar yozilgan qog’ozlar to’lsa ularni devorga ilib qoyish.
7.O’z fikringni bildirib,yangi g’oyalarni yuzaga kelishiga turtki berish.
8. Ayrim o’quvchilar tomonidan bildirilgan fikrlar yuzasidan kulish,
piching qilish mumkin emas.
9. G’oyalar tugamaguncha ishni to’xtatish shart emas, lekin vaqt
reglamenti ham yoddan ko’tarilmasligi kerak.
“Aqliy hujum”uslubini guruhli, yakka tartibda, juftlik asosida tashkil etish
mumkin. Shu asosda o’quvchilarga muayyan mavzu boyicha bilganlari yoki o’z
fikrlarini alohida qog’ozga mustaqil yozishni aytiladi va ikki daqiqadan so’ng,
yonma-yon o’tirgan o’quvchilar bir–birlariga o’girilib yozganlarini o’rtoqlashadilar
va o’z royxatlarini birlashtiradilar. Bunda o’quvchilarning soni 10-15 tadan
oshmasligi kerak.
Umuman “Aqliy hujum”uslubi dars jarayonida o’quvchilarni
faollashtiradi, charchoqni oladi, hammani ishlashga, fikrlashga majbur qiladi. Bu
o’z – o’zida ta’lim jarayonining samaradorligini yanada oshirishga xizmat qiladi.
О‘yindan ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanar ekanmiz, uning 3 jihatiga
e’tibor qaratiladi:
1.О‘yin –mashq
2.О‘yin-topishmoq
3.О‘yin –musobaqa
Geografiya darslarini qiziqarli va kо‘rgazmalari ztkazishda karta va
geografik atlasdan foydalanish katta ahamiyatga ega. О‘quvchilarni kartadan
foydalanish va uni о‘qiy olishga о‘rgatish ularda geografik bilimlarni qiziqish
kо‘nikmasini tug‘diradi, lekin kartani о‘qish kо‘nikmasini tug‘diradi , lekin kartani
10

о‘qish ishlash usullarian yaxshi foydalanilsa, kо‘zlangan maqsadga erishiladi.
Geografiyadan kartalarni о‘qishni bilgan о‘quvchi geografiyani nazariy bilimlarni
tez о‘rgana oladi. О‘quvchilar kartadan geografik obyektni topa olmaslik
xodisalari ham uchraydi. Xо‘sh bu xolda nima qilish kerak qanday qilsa о‘quvchi
kartadan kerakli obyektlarni tez topadigan bо‘ladi. Bunda geografik о‘yinlar
yordam beradi.
Tovush chiqarmasdan topish о‘yini. О‘yinni boshlashdan avval
о‘quvchilarga о‘yin qoidalari tushuntiriladi. О‘yinga faol qatnashgan va shartlarni
oldin bajargan о‘quvchiga baho qо‘yiladi.
О‘yin mazmuni. О‘qituvchi geologik biron obyekt nomini aytadi.
О‘quv vositasi. О‘quvchilar shu obyektni geografik karta va atlasdan
qidiradi.
О‘yining borishi. Obyektni topgach о‘quvchi о‘ng qо‘lini kо‘taradi.
О‘qituvchiga о‘zi topgan obyektni kо‘rsatadi. О‘quvchi qо‘li bilan obyektni
ushlab turmaligi kerak. Chunki yonidagi bola undan kо‘rib olishi va foydalanishi
mumkin. Shuning uchun obyektni topgan о‘quvchi joyning nomini yodda saqlashi
zarur. О‘qituvchi oldin topgan va qо‘lini kо‘targan о‘quvchining oldiga borishi va
tekshirib kо‘rishi kerak.
“Men topdim”, “men topdim” deb tovush chiqargan о‘quvchilarning topgani
hisobga olinmadi, bu haqda bolalar ogohlantirib qо‘yiladi. О‘yinda obyektni
birinchi bо‘lib topgan о‘quvchi uni geografik karta yoki atlasdan kо‘rsatishi kerak.
Boshqa о‘quvchilar qanchalik bilib olganliklarini sinash uchun ulardan ham obyekt
sо‘raladi. Obyektni topgan о‘quvchi о‘tirgandan sо‘ng, о‘qituvchi yangi obyekt
nomini aytadi.
Kartadan topish о‘yini. Har bir sinfda olib borish mumkin. Darsning
mazmuniga qarab о‘yin geografik atlasning turli sahifalaridagi obyektlarda bо‘ladi.
О‘quvchilarga bu о‘yinni bir necha bor о‘ynaganlaridan sо‘ng, tez topadigan
nomning geografik koordinatlarini aniqlash topshiriladi. Buning uchun shahar va
qо‘rixonalarni tanlagan ma’qul о‘quvchilar topilgan joylarning koordinatalarini
daftarga yozib oladilar.
11

Tabitadagi narsalarning ovozini ajrating. Bu о‘yinda tabiatdagi turli ovozlar
magnit tasmasiga yozilgan bо‘lib, ular qо‘yib eshitirilladi. Ayrim taqlidchi
о‘quvchilarо‘zlari kо‘p hayvonlarning ovozlarini qilib berishlari am mumkin.
Ovozni 2-3 marta qaytarish lozim. Tо‘g‘ri topganlar rag‘batlantiriladi. Rekratsion
nazoratchi. Bu о‘yinda savollarga javob beriladi: 1. Mashinaning nomeri va turi? 2.
Singan daraxt, payxon qilingan о‘tloqlar? 3. gulxan о‘rni va qoldiqlari. 4.
gulxayrining yulib olinishi.о‘simliklarning terib ketilishi. 5. hayvonlarning
ovlanishi va xokazolar. О‘quvchilar savollar paytida о‘yindan chiqadi.
Tо‘g‘ri javob berganlar rag‘batlantiriladi. О‘yin turlari va ulardan
foydalanish yо‘llari quyidagi jadvalda beriladi.
О‘yin turlari Geografiyaning
foydalaniladigan qaysi
kursidan Foydal a nish yо‘llari
Boshqariladigan
о‘yinlar Tabi i yot Darsda bilimlarni oshirib
chuqurlashtiriladi.
Sayr-sayyoxat
shaklidagi о‘yinlar Tabiiy geografiyasi Fanga qiziqishni oshiradi.
Musobaqa tarzidagi
о‘yinlar О‘rta Osiyo tabiiy
geografiyasi Dars mazmunini boyitib, qiziqishni
oshiradi faolikka undaydi.
Rolli о‘yinlar Darsni qiziqarli bо‘lishiga
yangilikka intilishga, muammoni
xal etish sirlarini yechishga
undaydi.
Ta’lim - tarbiyada о‘yinlardan foydalanish о‘yin bola faoliyatining
almashtirib bо‘lmaydigan tashkiliy shaklidir. Shuning uchun ham geoekologik
ta’lim tarbiyada о‘yin muhim о‘rin tutadi.
Tarbiyada о‘yindan majmuali foydalanish bola faoliyatiga ta’sir kо‘rsatib,
uni turli tomonga yо‘naltirish mumkin. Shuning uchun ham о‘yinning jamoa
12

shakllarida tashkilotchi bolalar boshqa bolalarni ham о‘ziga ergashtira oladi. Buesa
о‘yin omilining katta tarbiyaviy ahamiyati borligini bildiradi. Bizningcha,
geografiyadan, foydalaniladigan о‘yinlarni xarakteriga qarab besh guruhga bо‘lish
mumkin.
1. Stolda bajariladigan /loto, krosvord, rebuslar/
2. Musobaqa о‘yinlar (о‘tkir zehnlilar mushoirasi, turnirlar/
3. Harakatli о‘yinlar
4. Rolli о‘yinlar
5. Kompyuter о‘yinlar
Rolli uyinlar.
O’qitishning bu usulida o’quvchilar «real hayot» holatlarini qayta
jonlantiradilar. Bu ularga o’z amaliy ish faoliyatlarida qo’llash mumkin bo’lgan
yangi turdagi faoliyatlarni sinab ko’rish va tekshirish imkonini beradi.
Qo’llanilishi:
- Yangi turdagi faoliyatni sinash imkonini ko’rsatishda;
- O’quvchilarni nazariyani amaliyotda qo’llab ko’rishga o’rgatishda;
- O’quvchilar faolligini yanada oshirishda.
Afzalligi:
- « real hayot » ning qayta tiklanishi;
- o’quvchilarning mavzuga chuqurroq jalb qilinishi;
- O’quvchilarning muammoga boshqacha yondashuvini ko’rish
imkonini berish.
Guruh munozarasi:
O’qitishning bu usuli o’quvchilarning o’zaro muloqoti va fikr almashinuviga
asoslangan. Bunda guruhda tahlil qilish, baholash va tekshirish asosida muayyan
mavzu yoki muammo ishlab chiqiladi.
Qo’llanilishi.
-Qiziqishni kuchaytirish va o’ylash, fikr yuritishga chorlashda;
-Ma’ruza o’qish va boshqa usullarni mustahkamlashda;
-Mashgulot mazmunining asosiy qismini ishlab chiqishda;
13

-Muammoning ko’zda tutilgan qarorini ishlab chiqishda;
-Yakun yasash yoki tekshirishni amalga oshirishda;
-Mavzu tushunarliligini baholashda;
-O’quvchilarni kelgusi darsga tayyorlashda.
Afzalligi:
-O’quvchilarda qiziqishni orttiradi va darsga jalb qilinishini
mustahkamlaydi;
-O’quvchilar fikr va tajriba almashish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
Geoekologik о‘yin bolalarning bilimga qiziqshlarini faollashtirish yо‘lidagi
eng qulay vositadir. Bulardan eng qizig‘i rolli о‘yinlar, bunda tashabbus bilan
bolalar о‘z oldiga qо‘ygan topshiriqlarni hal qilishi, qiyinchiliklarni yengish,
mehnatga muhabbat harakteriga ta’sir qilishi mumkin.
Bolalar quruq, zerikarli tadbirlardan charchaydilar, о‘yinga esa hamisha
tayyor turadi.
Yuqori sinf о‘quvchilari ommaviy о‘yinlarda, quyi sinf о‘quvchilariga
yordam beradi, savol- javoblarida faolikka о‘rgatadi.
О‘yindan geoekologik ta’lim –tarbiya ishida foydalanish imkoniyatlari keng
va о‘yin turlari xilma-xildir. Bilimlarni oshirish maqsadida о‘tkaziladigan о‘yinlar
о‘quvchining muvaffaqiyat о‘quvchilarni kо‘proq bilimga undaydi.
14

II BOB. GEOGRAFIYA TA’LIMINI YANGI INNOVATSION
PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR JORIY QILISH ASOSIDA O’QITISH
II.1. Geografiyada yangi innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanish
Mamlakatimizda mustaqillikdan s о ‘nggi davrlarda ta’lim sohasida ham katta
о ‘zgarishlar ruy berdi . «Ta’lim xaqidagi q onun», «Kadrlar tayorlash milliy dasturi»
ning oldiga q о ‘yilgan ustivor vazifalariga yosh avlodga chuqur bilim va tarbiya
berish, barkamol insonlarni voyaga yetkazish b о ‘lib xisoblanadi.
Bu h aqda Prezidentimiz I.A.Karimov «Aql zakovatli, yuksak ma’naviyatli
kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga q о ‘ygan maqsadlarga erisha olamiz,
yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi 1
» deb k о ‘rsatganining о ‘zi
jamiyatmizning yuksalishida va uning rivojlanishida ilmning boshqa sohalari bilan
bir qatorda zamonaviy geografiyaning ham tutgan о ‘rni aloxida e’tiborga loyiq.
Zamonaviy geografiyani о ‘qitishda innovatsion texnolgiyalardan samarali
foydalana olish eng birinchi navbatda о ‘qituvchining faoliyatiga, nazariy bilim
darajasiga, tashkillashtirish qobiliyatiga va pedagogik ma h oratiga bog‘lik.
Bugungi kun ta’lim tizimining talablaridan kelib chiqqan holda innavatsion
texnolgiyalardan geografiya darslarida mavzuga mos turda saralab olish va olib
borishdan k о ‘zda tutiladigan ma q sadlar q uyidagicha taqsimlanadi:
- о ‘quvchilarning geografiya faniga va u orqali о ‘zi yashayotgan о ‘lka
tabiatiga mexr-muxabbatni shakllantirish,
-ularning nazariy bilimlarni chuqur о ‘rganishida, о ‘zicha fikrlay olishi hamda
о ‘rganilgan bilimlarni amalda bajara olishida mu h im о ‘rinni egallash;
- о ‘rganilayotgan mavzuni yengil uzlashtira olishga yordam berish va
boshqada shunga о ‘xshagan a h amiyatli vazifalarini о ‘z ishiga oladi.
Inn o vatsi ya (inglizcha - i nn o vatsion ) yangilik kiritish, yangilik demakdir .
Innavatsion texnologiyal ar pedagogik jarayon hamda talaba (o’quvchi )
faoliyatiga yangilik, o’zgarishlar kiritish bo’lib, uni amalga oshirishda asosan
interfaol uslublardan foydalanadi. O’quv jarayonidagi pedagogik texnologiya –
bu aniq ketma – ketlikdagi yaxlit jarayon bo’lib, u talaba (o’quvchi)larning
1
I. Karimov-«Barkamol avlod orzusi» -T.1999-yil 88-bet
15

ehtiyojidan kelib chiqqan holda bir maqsadga yo’naltirilgan, oldindan puxta
loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija berishiga qaratilgan pedagogik
jarayondir.
Uzluksiz geografik ta’lim milliy ta’lim tizimining barcha bosqichlarini o‘zida
qamrab oluvchi va iyerarxik pog‘ona joylashtiruvchi bilim berishni oddiydan
murakkab tomonga olib boruvchi kadrlar tayyorlash tuzilmasi va uning faoliyat
ko‘rsatishi mumkin. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar ko‘ziga yaqqol
tashlanayotgan ularni “Atrof-olamga sayohat” ruknida bolalarga ochiq havoda
tanishtiruv sohalarini saoatlarini o‘tkazish va rasmlar chizdirish tavsiya etiladi.
Barchada esa bolalarga ochiq havoda tanishtiruv soatlarini o‘tkazish va rasmlar
chizdirish tavsiya etiladi. Geografiya darslarni о‘qitishda avvaldan
takomillashtirilgan ta’lim metodlari: ogzaki bayon, suhbat, darslik va qо‘shimcha
adabiyotlar bilan ishlash, kuzatish va tajriba, amaliy ishlar va shuning bilan bir
qatorda innovatsion texnologiyalardan tо‘g‘ri foydalana bilish- bu о‘quvchilarning
fikrlarni oydinlashtiradi, darsga jadalligini orttiradi.
Innovatsiya – bu inglizcha «yangilik kiritish» degan tushuncha bulib,
о‘qituvchi tomonidan geografiya darsida yangiliklar, interfaol metodlar bilan
boyitilib, tuldirilib borilishi kerak.
Bu metodlar alohida emas, bir-birlari bilan bog‘lik xolda olib borilishi
natijasida mavzuni tushuntirish vaqtida amalga oshirilib boriladi.
О‘qituvchi tomonidan klaster (tarmoklar) uslubi har bir darsda о‘quvchilar
bilan birgalikda aloqalarni kо‘rsatish uchun foydalanilsa, bu qulay va ihcham uslub
bо‘lib hisoblanadi.
Innovatsion texnologiyalardan «Skarabey», «Bumerang», «Veyer», «FSMU»
texnologiyalari murakkab kо‘rinishlari bilan ajralib turadi. Masalan, FSMU
TEXNOLOGIYASI
Trening haqida tushuncha. Ushbu texnologiya munozarali masalalarni hal
etishda, baxs – munozaralar о‘tkazishda yoki о‘quv – seminari yakunida
(tinglovchilarning о‘quv – seminari haqidagi fikrlarini bilish maqsadida) yoki
о‘quv rejasi asosida biron bо‘lim о‘rganib bо‘lingach qо‘llanilishi mumkin, chunki
16

bu texnologiya tinglovchilarni о‘z fikrini himoya qilishga, erkin fikrlash va о‘z
fikrini boshqalarga о‘tkazishga, ochiq holda bahslashishga, shu bilan bir qatorda
о‘quvchi – talabalarni, о‘quv jarayonida egallagan bilimlarini tahlil etishga, qay
darajada egallaganliklarini baholashga hamda tinglovchilarni bahslashish
madaniyatiga о‘rgatadi.
Maqsad. Ushbu texnologiya tinglovchilarga tarqatilgan oddiy qog‘ozga о‘z
fikrlarini aniq va qisqa holatda ifoda etib, tasdiqlovchi dalillar yoki inkor etuvchi
fikrlarni bayon etishga yordam beradi.
О‘tkazish texnologiyasi. Ushbu texnologiya bir necha bosqichda о‘tkaziladi:
1 – bo sqich:
 trener tinglovchilar bilan birga bahs mavzusini yoki muhokama etilishi kerak
bо‘lgan muammoni yoki о‘rganilgan bо‘limni belgilab oladi;
 trener о‘quv mashg‘ulotida avval har bir tinglovchi yakka tartibda ishlashi,
keyin esa kichik guruhlarda ish olib borilishi va nihoyat dars oxirida jamoa bо‘lib
ishlanishi haqida tinglovchilarga ma’lumot beradi;
 mashg‘ulot davomida har bir tinglovchi о‘z fikrini erkin holda tо‘liq bayon
etishi mumkin ekanligini eslatib о‘tiladi.
2 – bos qich:
 har bir tinglovchiga FSMU texnologiyasining 4 bosqichi yozilgan qog‘ozlar
tarqatiladi.:
F – fikringizni bayon eting.
S – fikringizni bayoniga sabab kо‘rsating.
M – kо‘rsatgan sababingizni isbotlab misol (dalil) keltiring.
U – fikringizni umumlashtiring.
Har bir tinglovchi yakka tartibda tarqatilgan qog‘ozdagi FSMUning 4
bosqichini о‘z fikrlarini yozma bayon etgan holda tо‘ldiradi.
3 – bosqich:
 har bir tinglovchi о‘z qog‘ozlarini tо‘ldirib bо‘lgach, trener ularni kichik
guruhlarga bо‘linishlarini iltimos qiladi yoki о‘zi turdi guruhlarga bо‘lish
usullaridan foydalangan holda tinglovchilarni kichik guruhlarga bо‘lib yuboradi;
17

 trener har bir guruhga FSMU texnologiyasining 4 bosqichi yozilgan katta
formatdagi qog‘ozlarni tarqatadi;
 trener kichik guruhlarga har birlari yozgan qog‘ozlardagi fikr va dalillarni
katta formatda umumlashtirgan holda 4 bosqich bо‘yicha yozishlarini taklif etadi.
4 – bosqich:
 kichik guruhlarda avval har bir tinglovchi о‘zi yozgan har bir bosqichdagi
fikrlari bilan guruh a’zolarini tanishtirib о‘tadi. Guruh a’zolarining barcha fikrlari
о‘rganilgach, kichik guruh a’zolari ularni umumlashtirishga kirishadi;
 guruh a’zolari FSMUning 4 bosqichini har biri bо‘yicha umumlashtirib, uni
himoya qilishga tayyorgarlik kо‘radilar;
 fikrlarni umumlashtirish vaqtida har bir tinglovchi о‘z fikrlarini himoya
etishi, isbotlashi mumkin.
5 – bosqich:
 kichik guruhlar umumlashtirilgan fikrlarini himoya qiladilar: guruh vakili
har bir bosqichni alohida о‘qiydi (iloji boricha izoh bermagan holda). Ba’zi
bо‘limlarni isbotlashi, ya’ni guruhning aynan nima uchun shu fikrga kelganini
aytib о‘tishi mumkin.
6 – bosqich:
 trener mashg‘ulotga yakun yasaydi, bildirilgan fikrlarga о‘z munosabatini
bildiradi;
 quyidagi savollar bilan tinglovchilarga murojaat qiladi:
 ushbu trening yordamida nimalarni bilib oldingiz va nimalarni о‘rgandingiz?
 ushbu texnologiyani о‘quv jarayonida qо‘llanilishi qanday samara berdi?
 ushbu texnologiyani qо‘llanilishi о‘quvchi – talabalarda qanday xislatlarni
tarbiyalaydi, nimalarni shakllantiradi, ularning qanday fazilatlarini rivojlantiradi?
 ushbu texnologiyaning о‘quv jarayonining qaysi bosqichida qо‘llanilgani
ma’qul va nima uchun?
 ushbu texnologiyani dars jarayonida qо‘llanilishi о‘quvchi – talabalarga
nima beradi va nimaga о‘rgatadi?
18

 ushbu texnologiyani yana qanday tartibda yoki qanday shaklda о‘tkazish
mumkin?
 ushbu treningda trenerning asosiy vazifasi nimadan iborat?
Izoh: yuqorida keltirilgan savollar har bir treningning mazmuni, maqsadidan
kelib chiqib trener tomonidan tinglovchilarga yoki о‘quvchi – talabalarga berilishi
mumkin.
Tarqatma materialning taxminiy nusxasi:
« FSMU »
F-fikrni bayonlash
S- sababini k о ‘ rsatish (fikrning)
M-misol (misol bilan tushuntirish)
U- umumlashtirish (fikrni)
“Bumerang” texnikasi – о‘quvchi – talabalarni dars jarayonida, darsdan
tashqarida turli adabiyotlar, matnlar bilan ishlash, о‘rganilgan materialni yodida
saqlab qolish, sо‘zlab bera olish, fikrini erkin holda bayon eta olish hamda bir dars
davomida barcha о‘quvchi – talabalarni baholay olishga qaratilgan.
“Bumerang” texnologiyasi.
Mazkur texnologiya bir mashg‘ulot davomida о‘quv materialini chuqur va
yaxlit holatda о‘rganish, ijodiy tushunib yetish, erkin egallashga yо‘naltirilgan. U
turli mazmun va xarakterga (muammoli, munozarali, turli mazmunli) ega bо‘lgan
mavzularni о‘rganishga yaroqli bо‘lib, о‘z ichiga og‘zaki va yozma ish shakllarini
qamrab oladi hamda bir mashg‘ulot davomida har bir ishtirokchining turli
topshiriqlarni bajarishi, navbat bilan о‘quvchi yoki о‘qituvchi rolida bо‘lishi,
kerakli ballni tо‘plashga imkoniyat beradi.
“Bumerang” texnologiyasi tanqidiy fikrlash, mantiqni shakllantirishga
imkoniyat yaratadi, xotirani, g‘oyalarni, fikrlarni, dalillarni yozma va og‘zaki
shakllarda bayon qilish kо‘nikmalarini rivojlantiradi.
Ta’lim bilan bir qatorda mazkur metod tarbiyaviy xarakterdagi qator
vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi:
 jamoa bilan ishlash mahorati;
19

 muomala l ik;
 xushfe’llik;
 kо‘nikuvchanlik;
 о‘zgalar fikriga xurmat;
 faollik;
 rahbarlik sifatlarini shakllantirish;
 ishga ijodiy yondoshish;
 о‘z faoliyatining samarali bо‘lishiga qiziqish;
 о‘zini holis baholash;
II.2. Geografiya darsida о‘quv sayri va uni tashkil qilish asosida
o’qitish
Darslik о‘quvchilar uchun asosiy qо‘llanma, ular oladigan bilimlarning eng
muhim manbaidir. О‘quvchilarni kitobdan foydalanishga о‘rgatish maktab
geografiyasi oldiga qо‘yilgan eng muhim vazifalardan biridir. О‘quvchilar darslik
bilan о‘qituvchi rahbarligida ishlaydilar. О‘qituvchi о‘quvchilarni darslik bilan
о‘quv yilining boshida tanishtiradi. О‘qituvchi darslikning kartalari, sxemallari,
20

jadvallari, profillari, rasmlari, ilovalari, savollari topshiriqlari va ularning
ahamiyatini tushuntirib, topshiriqlari va ularning ahamiyatini tushuntirib, darslik
bilan ishlash yо‘llari haqida umumiy kо‘rsatma beradi. Dasturga muvofiq
ravishda, shuningdek darslik yordamida о‘quvchilarning sinfda va uyda bilim
faoliyatini faollashtirishga e’tibor berilgan. Yangi ilmiy tushuntirishlar kiritish,
ishlab chiqarishning rivojlanishi, joylashish qonuniyatlari muhim iqtisodiy –
geografikfaktlar misolida tushuntirish, о‘quvchilarni fan usullari bilan tanishtirib
maktab iqtisodiy geografiyasi ilmiy saviyasini oshirishning eng muhim yо‘llaridir.
Darslik karta- sxema, diagramma, grafik, rasm va jadval kabi illyustratsiya
materiallariga boy. Ular darslik mazmunining tarkibiy bо‘lagi bо‘lib, о‘quvchining
obyekt va jarayonlarga doir tasavvurlarini muayanlashtirish, ularning bilim
faoliyatini faollashtirish, mantiqiy tafakkurini tarbiyalash vositasi bо‘lib xizmat
qiladi. Illyustratsiya materiallaridan foydalanishga о‘qituvchining vazifasi
о‘quvchilarga muayyan tasavvur yoki tushuncha hosil qilish bilan birga
illyustratsiya faktlarni tahlil etishga taqqoslay olish usullarini о‘rgatishdan iborat.
Ishlab chiqarish jarayoni xususan turli tarmoqlarning aloqadorligini aks etgan
rasm va sxemalarga alohida ahamiyat berish zarur. Ularni tahlil etish geografik
tasavvur va tushunchalarni muayyanlashtiradi.
О‘zbekiston sanoatining tarkibi va qishloq xо‘jaligiga yaroqli yerlar tarkibiga
doir diagrammalardan ayrim tarmoqlarning rivojlanish dinamikasining tushunish
mumkin.
Darslikdagi karta-sxema darsda ham, uy topshirig‘ini bajarishda ham muhim
rol о‘ynaydi. Ular xalq xо‘jaligining muayyan sohasigina bag‘ishlangan mavzuli
karta-sxemalardan, viloyatlar iqtisodi aks etitirgan majmuali karta-sxemalardan
iboratdir. Karta sxema bilan ishlash о‘quvchilarga karta bilan ishlash malakasini
takomillashtiradi. Illyustratsiya materiallaridan qay о‘rinda, qay holda,
foydalanishni bilmoqchi bо‘lgan о‘qituvchiga darslik muayyan yо‘llanma beradi.
Chunonchi, matn orasida berilgan “diagrammaga qarang”, “jadvalga qarang” kabi
topshiriqlar hamda har bir mavzu oxiridagi savol topshiriqlar ana shunday
funksiyani bajaradi.
21

Darslik ilovasidagi jadvallarda xilma-xil mazmundagi statistik ma’lumotlar
berilgan. Bu ma’lumotlar Respublika va alohida viloyatlar halq xо‘jaligining
tarkibi va rivojlanishiga doir tasavvur va tushunchalar shakllanishiga xizmat etishi
lozim.
Agar о‘quvchi kartaga qarab fikr yurita olsa u egallagan bilim yanada
mustahkamlanadi.
О‘zbekiston iqtisodiy geografiyasini о‘rganish jarayonida iqtisodiy- geografik
obyektlarni kuzatish maqsadida о‘quv ekskursiyalari о‘tkaziladi. Ekskursiya sanoat
obyektiga va qishloq xо‘jalik ishlab chiqarishga tashkil etiladi. Dasturda
ekskursiya uchun maxsus soat ajratilgan emas. О‘quv ekskursiyani о‘tkazish uchun
5-6 soat vaqt kerak bо‘ladi. О‘quv rejasiga ekskursiyaga aloxida vaqt ajratilgan
taqdirda ham, uni dars jadvalida kо‘rsatilgan muddatda о‘tkazib bо‘lmaydi.
Shuning uchun о‘quv ekskursiyalari dasturdagi tegishli mavzuni о‘rganishdan
oldin yoki mavzu о‘rganib bо‘lingandan sо‘ng о‘tkazilishi mumkin.
Ammo ekskursiya respublika ishlab chiqarish majmuasiga yetakchi tarmoqqa
qarashli korxonalarda о‘tkazilish shart. Qishloq maktablarida sanoat obyektiga
ekskursiya о‘tkazish imkoniyati yо‘q desa ham bо‘ladi. Ammo, stansiya yoki
gidrouzel, muhim transport tuguni, mashina – transport parki kabi obyektlardan
birontasi bо‘lishi mumkin. Agrosanoat birlashmasiga ekskursiya о‘tkazish
imkoniyati topilsa, kо‘ngildagidek, ish bо‘ladi. Chunki agrosanoat birlashmasi
qishloq xо‘jalik ishlab chiqarish bilan sanoatning о‘zaro bog‘liqligini yaqoll
ifodalaydi. Ekskursiya о‘tkazishdan oldin unga о‘qituvchi va о‘quvchilar yaxshi
tayyorgarlik kо‘rishlari kerak. Har qanday korxonaga uyushtirilgan ekskursiya
iqtisodiy geografik mazmundan kо‘ra kо‘proq ishlab chiqarish texnologiyasini
tushunishga xizmat qiladi. Ekskursiyadan kо‘zlangan maqsad, darslikdan
о‘rganilgan nazariy masalalarni amalda kо‘rsatishdan iborat.
Qishloq xо‘jalik ishlab chiqarishga uyushtiriladigan ekskursiya asosan jamoa,
shirkat, aksiyadorlik, ferma, fermer xо‘jaligi kabilarga о‘tkazish maqsadga
muvofiqdir.
22

Mustaqil ishlarning turi har bir darsning mazmuni, didaktik maqsadi,
о‘quvchilarning yoshi va saviyasiga muvofiq belgilanadi. О‘zbekiston iqtisodiy va
ijtimoiy geografiyasida о‘quvchilar darsda va uyda bajaradigan musaqil ishlar
respublika iqtisodiy geografiyasiga materiallarini ongli о‘zlashtirishga, orttirilgan
malaka va kо‘nikmalarni mustahkamlashga qaratiladi. Mustaqil ishlar
о‘quvchilarni mustaqil xulosa chiqarishga fakt va xodisalarni umumlashtirishga,
raqamlar, kartografik, materiallar bilan ishlashga qancha kо‘p da’vat etsa,
о‘quvchilar faktik materialni shuncha ongli о‘zlashtiradilar, binobarin, о‘rganilgan
bilim mustahkam bо‘ladi. Eng muhim о‘quvchilarda mustaqil bilim olish
kо‘nikmasi tarkib topadi. Mustaqil ishlash о‘quvchilarni tez toliqtirmaydi. Kishi
olgan bilimini muayyan malaka va kо‘nikmasiz amalda tadbiq qilish qiyin. Biron
qoidani, yoki biron qonuniyatni aytish bilan uni turmushda qо‘llash orasida
muyayan malaka va kо‘nikma zarur. Malaka va kо‘nikma tarkib topishi uchun turli
mazmundagi amaliy ishlar о‘tkazish kerak. Mustaqil ishlar har qancha ahamiyatga
ega bо‘lmasin uni mezonga rioya qilmoq lozim. О‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasidan mustaqil ishlar mezonini belgilashda dastur talabidagi darslik
asos bо‘ladi. Lekin bunda har qaysi о‘quvchining saviyasi, xususan geografiyadan
bilim darajasi inobatga olinadi. Bu fanni о‘rganish yuzasidan о‘quvchilarning
mustaqil ishlarni tashkil etish uchun alohida imkoniyatlar mavjud. Darslikda о‘quv
materialining о‘lkashunoslik tamoyiliga muvofiq berilgani, fakt va hodisalarini bir-
biriga solishtirib va umumlashtirishga da’vat etuvchi savol va topshiriqlar zarur
miqdorda, о‘z о‘rnida berilganligini ham mustaqil ishlar alohida qulayliklar
yaratadi.
Darsda bajariladigan ishlar quyidagilardan iborat.
A) о‘quv materialini о‘quvchilar mustaqil о‘rganib,muayyan xulosa
chiqarishlariga undovchi savollar
B) ilgari olingan bilimlarni о‘rganilayotgan materila bilan taqqoslash
V) darslikning illyustratsiya materiali bilan ishlash,
G) diagramma, jadval tuzish,
D) darslikdagi savol va topshiriqlarga javob tayyorlash,
23

YE) jadval ma’lumotlari bilan ishlash,
J) yozuvsiz karta tо‘ldirish,
Mustaqil ishlar oddiydan asta-sekin murakkablashtirilib boriladi. mustaqil
ishlarning murakkablashtirib borilishini M.K Kovalevskaya 3 bosqichga bо‘lgan.
1. Yangi fakt va hodisalarni izlashni talab etuvchi nisbatan yengil topshiriqlar.
Bular “Qayerda?” “qay vaqtda”, “Qancha?” degan savollarga javob beruvchi
topshiriqlarni о‘z ichiga oladi. Masalan, “О‘zbekistonning qayerlarida rangli
metall rudalari joylashganligini aniqlang”, “О‘zbekistonning qayerlarida yirik GES
lar va GRESlar qurilgan?”.
2. geografik hodislarning sabab – oqibatlarini belgilash va tushuntirish talab
qiluvchi nisbatan murakkab topshiriqlar. Topshiriqlarni berishda “Tushuntiring”
Isbotlang” degan talablar va “nima uchun”, “ Qanday qilib”, “Nega” degan savolar
quyiladi.
Masalan, “nima uchun dengizda tashilgan yuklar arzon tushadi” tushintiring
yoki “о‘zbekistonning iqlim sharoiti dehqonchilikning ixtisoslashuviga qanday
ta’sir etadi?”
3. fakt va hodisalarni umumlashtirishni talab etuvchi nazariy yо‘nalishdagi
muhim va qiyin topshiriqlar. Bunday topshiriqlar umumiy tushuncha, qonuniyatlar
va ish usullarini tushuntirishni nazarda tutadi. Masalan, “Tabiiy resurslarga
xо‘jalik nuqtai nazardan baho berish nima, turli xо‘jalik tarmoqlarini belgilovchi
mayeyor nimadan iborat” yoki qanday omillar hududiy ixtisoslashtrishni
belgilaydi.
Ayrim mavzularni о‘tishda mustaqil ishlarni quyidagicha tashkil qilish
mumkin. О‘zbekistonning yozuvsiz kartasida paxta tozalash zavodi bilan kanop
zavodlarini belilab qо‘ying? Qishloq xо‘jaligi geografisi mavzusini о‘rganishda
mustaqil ishni dastlab matn oldidan berilgan savollarga javob tayyorlashdan
boshlash kerak. Bu savollar quyidagilardan iborat.
1. Qishloq xо‘jaligi qanday hususiyatlariga kо‘ra sanoatdan farq
qiladi?
2. Qishloq xо‘jaligi qanday tarmoqlardan iborat?
24

3. Siz yashab turgan rayonda qishloq xо‘jaligining qaysi tarmoqlari
rivojlangan.
4. Paxtaning asl vatani qayer?
5. Paxtadan qanday mahsulotlar olinishini eslang?
Darslik bilan ishlashdan tashqari, о‘quvchilarni adabiyotlar bilan
ishlashga qiziqtirish, undan zarur geografik ma’lumotlarni topa olishga
о‘rgatish lozim. О‘quvchilarni qо‘shimcha adabiyotlar bilan ishlashga
qiziqtirish uchun о‘qituvchi ilmiy-ommabop va badiiy adabiyotlardan qiziq
faktlar, ajoyib о‘simliklar yoki xayvonlar haqida, aholining urf-odatlari
haqida sо‘zlab berishi kerak. Qо‘shimcha adabiyotlar yuzasidan beriladigan
topshiriqlar bir yoki necha о‘quvchiga topshirilishi mumkin.
25

Xulosa
Kurs ishida O‘zbekiston geografiyasini ta’lim –tarbiyaviy vazifalari, ta’limda
innovatsion texnologiyalarning o‘rni, xususan, geografiya ta’limida yangi
pedagogika texnologiya, geografiya ta’limini amalga oshirishda interfaol usullarda
foydalanish, geografiya fanini o‘qitishda texnika vositalaridan foydalanish
masalalari yoritildi. Ma’lumki, axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan dars
jarayonida samarali va o‘z o‘rnida foydalanilganda ku`tilgan natijalarni beradi.
O‘quvchi tasavvurini kengaytirib, ilm egallashga bo‘lgan rag‘batini kuchaytiradi.
Bunda shubhasiz, pedagogik salohiyati, bilimi va tajribasi, muhim ahamiyat kasb
etadi. Demak, dars zamonaviy texnologiyalar asosida tashkil etilar ekan, ilm-fan
yutuqlarining barcha imkoniyatlarini o‘zida qamrab olishi o‘quvchilarning qiziqish va
qobiliyatlariga mos kelishi aniq begilangan maqsadlarga xizmat qilishi talab etiladi.
Pedagogik texnologiya, innovatsion texnologiya, interfaol usullardan
foydalangan darsning samaradorligini oshishi o‘quvchilarga bilim va ko‘nikmalarning
shakllanishida muhim ahamiyatga ega ekanligi bayon qilindi. Pedagogik texnologiya,
innovatsion texnologiyalardan va interfaol tushunchalari yaratildi.
Kurs ishida maktab darsligi bilan ishlash, ta’lim jarayonida sinfda va sinfdan
tashqari bajariladigan ishlar, innovatsion ta’lim texnologiyalari asosida o’qitish,
geografiyada o‘quv sayri va uni tashkil qilish mavzulari yoritilib, o’quvchilarga
geografiyasi haqidagi bilim va ko’nikmalarni berish davomida vatanparvarlik va
vatanga mehr hamda g’urur hissini shakllantirishni o’z oldimizga maqsad qilgan
edik.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, innovatsion ta’lim texnologiyalaridan
foydalangan holda dunyoviy bilimlar va mahalliy ma’lumotlardan foydalanib
geografiya darslarini tashkil etish barkamol avlodni tarbiyalashda muhim ahamiyatga
egadir.
Yuqoridagilarni tahlil qilgan ta’lim ustuvorligini ta’minlashda quyidagilarni
tavsiya etamiz:
 Yuqori ilmiy-pedagogik darajada dars berish;
26

 O’zbekiston transport geografiyasini o’rgatishda mahalliy materiallardan
to’liq foydalanishni ta’minlash;
 Muammoli ma’ruzalar o‘qish, darslarni savol-javob tarzida qiziqarli tashkil
etish;
 Zamonaviy pedagogik texnologiyalardan va multimediya qo‘llanmalardan
foydalanish;
 Talabchanlik tinglovchilar bilan individual ishlash ijodkorlikka undash;
 Erkin muloqot yuritishga ijodiy fikrlashga o‘rgatish, ilmiy izlanishga talab
qilish va boshqa tadbirlar ta’lim ustuvorligini ta’minlaydi;
 O‘qitishning zamonaviy pedagogik texnologiyalarini amalga joriy qilish.
27

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Kalonov B.H., Mamatov A.M. Ommabop geografi ya . "Zar qalam"
2006 , Toshkent.
2. Qorayev S. Toponimika "O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati
nashriyoti" 2006.
3. Husanov I., Jumayev X. Maktab geografiya darslarida noan’anaviy
o‘quv usullaridan foydalanish.
4. “Zamonaviy geografiyaning regional muammolari”. Respublika
ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 18-19 may 2010.
5. U zluksiz ta'lim. Ilmiy-uslubiy jurnal. 2008. №2
6. Musayev P., Qurbonniyozov R. "Geografik o'yinlar" Toshkent.
O'qituvchi-1979.
7. Muqimova X. Zamonaviy geografiya darsi-standart talabdagi
meyordan ortiq ko‘rsatkichga erishish omili.
8. “Zamonaviy geografiyaning regional muammolari”. Respublika
ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 18-19 may 2010.
9. Majidova N., Alimova A. Innovatsiya-ta’lim tizimida.
10. Safarov L.S. Zamonaviy axborot texnologiyalari barkamol avlodni
tarbiyalashning muhim omili.
11. “Zamonaviy geografiyaning regional muammolari”. Respublika
ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 18-19 may 2010.
28

Geografiyani innovatsion texnologiyalardan samarali foydalanish asosida o’qitish

Купить