Dokument ma'lumotlari

Narxi 10000UZS
Hajmi 46.1KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 13 May 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Geografiya

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Ro'yxatga olish sanasi 10 May 2023

95 Sotish

Geografiyani innovatsion texnologiyalardan samarali foydalanish asosida o’qitish

Geografiyani innovatsion texnologiyalardan samarali foydalanish asosida o’qitish Kirish I BOB. O’ZBEKISTON GEOGRAFIYASINI O’RGANISHDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARINING O‘RNI I.1. О‘zbekiston geografiyasini ta’lim –tarbiyaviy vazifalari I.2. Geografiya ta’limini amalga oshirishda interfaol usullarda foydalanish II BOB. GEOGRAFIYA TA’LIMINI YANGI INNOVATSION PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR JORIY QILISH ASOSIDA O’QITISH II.1. Geografiyada yangi innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanish II.2. Geografiya darsida о‘quv sayri va uni tashkil qilish asosida o’qitish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1 Kirish Geografiya darslarida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish va pedagogik texnologiyalarni qo’llash, mashg’ulot samaradorligi uchun ko‘rgazmali materiallardan foydalanish, savol-javoblar o‘tkazish, mavzu uchun metodik ochqich vazifasini bajaruvchi elementlarni topa olish bilan xarakterlanadi. O’quv – tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalarning to’g’ri joriy etilishi o’qituvchining bu jarayonda asosiy tashkilotchi yoki maslahatchi sifatida faoliyat yuritishiga olib keladi. Bu esa talaba (o’quvchilar) dan ko’proq mustaqillikni, ijodni va irodaviy sifatlarni talab etadi. Har qanday pedagogik texnologiyalarning o’quv – tarbiya jarayonida ham qo’llanilishi shaxsiy xarakterdan kelib chiqqan holda, talaba (o’quvchilar)ni kim o’qitayotgan va kimni o’qitayotganiga bog’liq. Pedagogik texnologiyalar asosida o’tkazilgan mashg’ulotlar yoshlarning muhim hayotiy yutuq va muammolariga o’z munosabatlarini bildirishlariga intilishlarini qondirib, ularni fikrlashga nuqtai – nazarlarini asoslashga imkoniyat yaratadi. Hozirgi davrda sodir bo’layotgan innavatsion jarayonlar ta’lim tizimi oldidagi muammolarni hal etish uchun yangi axborotni o’zlashtirish va o’zlashtirgan bilimlarni o’zlari tomondan baholashga qodir, zarur qarorlar qabul qiluvchi, mustaqil va erkin fikrlaydigan shaxslar kerak. Shuning uchun ham, ta’lim muassasalarining o’quv – tarbiyaviy jarayonlarida zamonaviy o’qitish uslublari interfaol uslublar, innavatsion texnologiyalarning o’rni va ahamiyati beqiyosdir. 2 I BOB. O’ZBEKISTON GEOGRAFIYASINI O’RGANISHDA INNOVATSION TEXNOLOGIYALARINING O‘RNI I.1. О‘zbekiston geografiyasini ta’lim –tarbiyaviy vazifalari О‘zbekiston tabiiy geografiyasini maktab geografiya ta’limi tizimida ta’lim –tarbiyaviy ahamiyati katta bо‘lib, о‘qitishning о‘ziga xos usul va shakllarida bayon qilinadi. О‘zbekiston tabiiy geografyasida о‘quvchilarga tabiat komponentlarining bir-biriga bog‘liqligi va ta’siri tufayli vujudga kelgan tabiiy sharoit haqida tushunchalar beriladi. Shu bilan birga о‘quvchilarni tabiat va uning boyliklarga nisbatan oqilona munosabatda bо‘lish uchun nazariy bilim olishga zamin yaratadi. О‘zbekiston tabiiy geografiyasi О‘rta Osiyo tabiiy geografiyasidan keyin о‘rganiladi. Bunda о‘rganiladigan materiallar О‘rta Osiyo va О‘zbekistonning bir- biriga taqqoslash bilan о‘rganiladi. О‘zbekiston tabiiy geografiyasini о‘rganish uchun zamin bо‘ladigan bilmlar boshlang‘ich sinflarda tabiatshunoslik kursida о‘rganilgan. Bu yerda yil fasllarning о‘zgarishi tabiatda о‘simlik va hayvonlarda bо‘ladigan о‘zgarishlar, tabiat hodisalari orasidagi aloqalar va о‘lka tabiati haqida dastlabki bilimlar berilib, tabiat qо‘yniga sayoxatlar uyushtiriladi. Bundan о‘quvchilar о‘lkamiz relyef shakllari, foydali qazilmalari, tuproq, о‘simlik, hayvonot dunyosi haqidagi tushunchaga ega bо‘ladilar. Tabiiy geografiyada о‘lka haqidagi tushunchaga ega bо‘ladilar. Tabiiy gaografiyada о‘lka haqidagi tushunchalar kengaytirilib quruqlik va suv yuzasining notekis isishi, yuqoriga kо‘tarilgan sari haroratining pasayishi, bulut va yog‘inlarning vujudga kelish sabablari, О‘zbekistonda yil fasllarining о‘zgarishlari, ob-havoning о‘zgarish omillari, suvning tabiatdagi ishi, jarlar, vodiylarning vujudga kelishi, suvning inson faoliyatidagi ahamiyati, quruqlik yuzini tashkil etuvchi jinslar, tabiat komponentlari va ular о‘rtasidagi aloqalar, О‘zbekistondagi balandlik mintaqalari va tabiat muhofazasiga oid dastlabki tushunchlar bilan tanishadilar. Tabiiy geografiyani о‘rganish jarayonida geograik qobiq haqida bilimlar kengaytiriladi. Materiklar va okeanlar geografiyasida burmali va palaxsali 3 tog‘larning paydo bо‘lishi, tashqi kuchlar tasirida yemirilish, platformalar, qalqonlar va boshqa xodisalar haqidagi bilimlar beriladi. Shuningdek, iqlim va uni hosil qiluvchi omillar bilan tanishtiriladi. Shundan sо‘ng О‘rta Osiyo geografiyasida soat mintaqalari, geologik sanalar, platformalar, yer yuzasining paleogeografik taraqqiyoti, quyosh radiatsiyasi, atmosfera frontlari, siklon va antiksiklon, bug‘lanish va namlik koeffitsiyenti, daryo vodiysining taraqqiyoti, yer osti va yer usti suvlari, tuproqlarning paydo bо‘lishi va turlari, tabiat boyliklaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish tushunchalarini egallaydilar, hamda kartografik proyeksiyalar, geografik xodisa va obyektlarning kartada tasvirlanishi, geologik, tektonik, sinoptik kartalar va shular yuzasida mashqlar bajariladi. Tabiatda hodisalarini kuzatish О‘zbekiston geografiyasida ham muhim ahamiyat kasb etadi. О‘zbekiston tabiiy geografiyasi О‘rta Osiyo tabiiy geografiyasining tarkibiy qismi bо‘lib, О‘zbekiston tabiiy geografiyasi о‘rganilayotganda mamlakatimiz tabiiy sharoiti boshqa mamlakatga, yoki dunyo miqyoslab ilmiy asosda о‘rganiladi. Bunda о‘quvchilarning fikrlash qobiliyati о‘stirilib, amaliy kо‘nikma hosil qilinadi. О‘zbekiston geografiyasida о‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish estetik did va ijodiy qobiliyatni rivojlantirish kabi ishlar ham kiradi. Ilmiy dunyo qarashni shakllantirish respublikamiz tabiiy sharoitini о‘rganishdan boshlanadi. О‘quvchilar geografik unsurlar, tog‘ jinslari, relyef shakllari, yer usti va yer osti suvlari, о‘simlik va hayvonot dunyosini bir-biriga bog‘liqligi, о‘zaro ta’sir etib, tabiiy sharoitni tarkib topishini bilib oladilar. Masalan, О‘zbekiston hududida g‘arbda past tekislik, sharqda tog‘lar kо‘p. Bundan tashqari toqqa chiqqan sari harorat pasayadi, yog‘in ortadi, о‘simlik, iqlim, tuproq о‘zgaradi. О‘zbekistonning tekislik qismida yog‘in kam, bug‘lanish kо‘p. О‘zbekiston geografiyasini о‘rganishda о‘quvchi tabiiy jismlar, xodisalar uzluksiz о‘zgarib turishga ishonch hosil qiladi. Bunga yil fasllari davomida tog‘ jinslarining yemirilishi, suv tasirida vodiylarning vujudga kelganligi, allyuvial tekisliklarning hosil bо‘lishiga sabab bо‘ladi. Relyef , foydali qazilmalariga о‘rganilayotgan tektonik tuzilma ham tasir 4 qiladi. О‘zbekiston tabiiy geografiyasida vatanparvarlik g‘oyalari singdiriladi. Tabiatni muhofaza qilish- vatanni muhofaza qilish demakdir. Tabiat unsurlaridan birining о‘zgarishi, boshqalarning о‘zgarishiga olib keladi. О‘zbekistonning iqlimi о‘rganiayotganda suvlarni toza saqlash, tejamkorlik bilan foydalanish, tuproq, о‘simlik, hayvonot dunyosini muhofaza qilish tadbirlari bilan tanishtiriladi. Tabiat qо‘ynida bо‘lganda biz tabiatdan zavq olamiz. Darsda tabiat manzaralari tasvirlangan kino va diafilmlar kо‘rsatish, muzeyga borish о‘quvchilarning estetik didini shakllantiradi. Umuman О‘zbekiston tabiiy geografiyasini о‘rganishda tarbiyaviy ishlar rejali olib borilsa, о‘quvchilarda insonparvarlik g‘oyalarini shakllantirish yaxshi yо‘lga qо‘yiladi. Geografik bilimlarga oid ilk tasavvurlar aynan bola atrofidagi damni his etishdan boshlanadi. Buning metodik jihatlarini yaratish O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim Vazirligi tasarrufidagi tegishli o‘quv-metodik bo‘linmalar tomonidan ishlab chiqilishi lozim. Maktabda matematika, fizika, ona tili, xorijiy tillar kabi o‘quv kurslarining o‘qitilish qoidasidan kelib chiqqan tarzda geografik ta’lim, uning yo‘nalishlari va obektlari nomlari bilan emas, bolalarning yoshi jismoniy imkoniyatlari va psixologik xususiyatlarini inobatga oluvchi sinflar bilan farq qiladi, xolos. Albatta, bunda bilim olib oddiydan -murakkabga tomon iyerarxik pog‘onalash, ya’ni tizimlash asosida tashkil etiladi. Uzluksiz geografik ta’lim milliy ta’lim tizimining barcha bosqichlarini o‘zida qamrab oluvchi va iyerarxik pog‘ona joylashtiruvchi bilim berishni oddiydan murakkab tomonga olib boruvchi kadrlar tayyorlash tuzilmasi va uning faoliyat ko‘rsatishi mumkin. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar ko‘ziga yaqqol tashlanayotgan ularni “Atrof-olamga sayohat” ruknida bolalarga ochiq havoda tanishtiruv sohalarini saotlarini o‘tkazish va rasmlar chizdirish tavsiya etiladi. Barchada esa bolalarga ochiq havoda tanishtiruv soatlarini o‘tkazish va rasmlar chizdirish tavsiya etiladi. Bog‘chada esa bolalarga atrof olam haqidagi she’rlarni yodlatish va turli o‘yinlarni o‘ynatish lozim. “Ertaliklarni” nafaqat milliy bayramlarga, balki 22-mart xalqaro suv kuni, 22-aprel xalqaro Yer planetasi kuni, 5 5-iyun butun jahon atrof muhitni muhofaza qilish kuni, 22-sentabr-Xalqaro turizm kuni, 6-oktabr-Yashash hududlarini muhofaza qilish kuniga” bag‘ishlangan o‘tkazish mumkin. Umumiy o‘rta maktab o‘z nomi bilan umumiy, shuning uchun ham unda o‘qitilayotgan “Geografiya” mantiqan umumiy bo‘lmog‘i lozim. Chunki yuqorida ko‘rindiki, u nafaqat janubiy yoki iqtisodiy geografiyadan balki o‘nlab boshqa fanlardan tarkib topgan geografik fanlar tizimidan iborat. U o‘z aksini uzluksiz ta’lim bosqichlarida topishi lozim. Tabiiy yo‘nalishdagi ixtisoslashgan maktablarda geografik ta’lim 1-sinfdan umumta’lim maktablarida esa 5-sinfdan boshlangani ma’qul. Maktabda umumlashtirilgan geografiya hozirgidek tabiiy va iqtisodiy geografik bilimlarni berishga asoslanmaydi. Yakuniy maktab geografiyasi “O‘zbekiston geografiyasi” o‘quv kursi bilan yakunlanadi. Chunki yoshlarning barchasida milliy g‘oya va g‘ururini shakllantirish maqsadida “O‘zbekiston tarixi”, o‘quv kursi bilan bir qatorda “O‘zbekiston geografiyasi”ni o‘qitish maqsadga muvofiqdir. Bu uning davlat va jamiyat uchun naqadar zarurligini ko‘rsatadi va uning umum majburiy xususiyatlarini namoyon etadi hamda yagona maqsad sari intiltiradi. O‘rta maxsus kasb-hunar ta’limga geografiya faqatgina “Amaliy geografiya” tariqasida emas, balki deffirensiyalashgan holda ixtisoslashgan tarzda kirib kelishi lozim. Akademik litseylarning nogeografik ta’lim muassasalarida, oliy ta’lim talablaridan kelib chiqqan tarzda, aniq fanlar yo‘nalishida, “Umumiy geografiya”, qolganlarida esa huddi shu nomdagi geografik fanlarni o‘zlashtirish kerak. Agarda respublikamizda kelgusida maxsus geografik akademik litseylar ochilsa uning 3 yillik ta’lim bosqichining birinchi kunida “geografiya asoslari”, so‘ngra o‘sha zamonga mos hamda kasbga yo‘naltiruvchi geografik, bilim berish maqsadga muvofiqdir. O‘rta darajadagi kasbni egallash uchun kollejlarga o‘qishga kirgan talabalarga geografik bilim ularning jonlangan yo‘nalishlariga mos ravishda o‘tilishi mantiqan to‘g‘ri deb hisoblaymiz. Masalan: pedagogika kollejlarida o‘quvchiga “geografiya 6 o‘qitish metodikasi” o‘quv kursini o‘tish ham qarz ham farzdir. Yangi iqtisodiyot va servis kollejlarida “Iqtisodiy geografiya”, “Rekreatsion geografiya” yoki “Turizm geografiyasi”ni o‘tish foydadan holi emas. Bu bilan biz o‘quvchilarga mehnat faoliyatlarida kerakli bo‘lgan geografik bilim va ko‘nikma berayapmiz. Shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda talaba (o’quvchilar)ni faqat tayyor bilimlarni egallashga o’rgatilib kelingan edi. Bunday usul talaba (o’quvchilar) da mustaqil fikrlash, ijodiy izlanish, tashabbuskorlikni so’ndirar edi. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol uslublar (innavatsion pedagogik va axborot texnologiyalari)dan foydalanib, ta’limning samaradorligini ko’tarishga bo’lgan qiziqish, e’tibor kundan- kunga kuchayib bormoqda. Zamonaviy texnologiyalar qo’llanilgan mashg’ulotlar talaba (o’quvchilar) egallayotgan bilimlarni o’zlari qidirib topishlariga, mustaqil o’rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o’zlari keltirib chiqarishlariga qaratilgan. O’qituvchi bu jarayonda shaxs va jamoaning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi, shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo’naltiruvchilik vazifasini bajaradi. Bunday o’quv jarayonida talaba (o’quvchilar) asosiy figuraga aylanadi. Pedagog – olimlarning yillar davomida ta’lim tizimida Nega o’qitamiz? Nimaga o’qitamiz? Qanday o’qitamiz? Savollariga javob izlash bilan bir qatorda qanday qilib samarali va natijali o’qitish mumkin? – degan savoliga ham javob qidirdilar. Bu esa, olim va amaliyotchilarni o’quv jarayonini texnologiyalashtirishga, ya’ni o’qitishni ishlab - chiqarishga oid aniq, kafolatlangan natija beradigan texnologik jarayonga aylantirishga urunib ko’rish mumkin, degan fikrga olib keldi. 7 I.2. Geografiya ta’limini amalga oshirishda interfaol usullarda foydalanish Interfaol (“Inter” – bu o’zaro, “ ast” – harakat qilmoq) – o’zaro harakat qilmoq yoki kim bilandir suhbat, muloqot tartibida bo’lishini anglatadi. Boshqacha so’z bilan aytganda , o’qitishning interfaol uslubiyotlari – bilish va kommunikativ faoliyatini tashkil etishning maxsus shakli bo’lib, unda ta’lim oluvchilar bilish jarayoniga jalb qilingan bo’ladilar, ular biladigan va o`ylayotgan narsalarini tushuntirish va fikrlash imkoniyatiga ega bo’ladilar. Interfaol darslarda o’qituvchining o’rni qisman talaba (o’quvchi)larning faoliyatini dars maqsadiga erishishiga yo’naltirishiga olib keladi. O’quv jarayonida geografiya talimini zamonaviy ta’lim texnologiyalari asosida olib borishda interaktiv usullardan foydalanish muhim ro’l o’ynaydi. O’qitishning interaktiv usuli yordamida o’quv jarayoni to’g’ri tashkil etish kerakki, bunda sinfda talim oluvchilarning o’qish ,bilim olish jarayoniga to’la jalb etiladi. Ular o’zlari oylagan va bilgan barcha narsalar to’g’risida erkin fikr yuritish imkoniyatga ega bo’ladilar . Ya’ni mavzu materiyallarini idrok etish va o’zlashtirish jaroyonida o’quvchi va o’qtuvchilarning birgalikdagi faolyati natijasida jaroyani tashkul etiladi.Bu jaroyonda o’quvchilar o’zlarini alohida individual hissasini qo’shadi. O’quvchilar o’z fikrlari, bilimi faoliyati,dunyo qarashi yangi mavzuga oid bo’lgan tasovurlari bian o’rtoqlashadilar. Bu jarayon o’quvchilarning o’zaro ittifoqligi qo’llab –quvvatlash muhitida amalga oshadi. Interaktiv uslublar g’oyalarning ustunligi,yagonaligini vaqtincha inkor etadi Talim jaroyonida o’quvchilar tanqidiy fikrlashni o’rganadilar. Bundan tashqari, o’quvchilar tomonidan aytilgan al’ternativ fikrlarni taroziga solib ko’rish oylab xulosa chiqarish ,bahs-munozarasida ishtirok etish,o’z fikrini bayon qilib berishni o’rganadilar. Bundan tashqari,o’quvchilar tomonidan aytilgan al’ternativ fikrlarni taroziga solib ko’rish oylab xulosa chiqarish,bahs-munozarasida ishtirok etish,o’z fikrini bayon qilib berishni o’rganadilar. 8 Bu uslubni amalga oshirishda o’qituvchi,o’quvchilar darsni tashkil etishda yakka juft,holatda amalga oshiriladi. O’qituvchi interaktiv uslubni amalga oshirish uchun puxta tayyorgarlik ko’rish kerak: 1. Sinf xonasi dars jarayoni uchun tayyor bo’lish kerak. Kerakli materiallar oldindan tayyorlanishi lozim. 2. Bu jarayonni amalga oshirishda vaqtni o’quvchilar bilan kelishilgan holda to’g’ri taqsimlash lozim. 3. O’quvchilar guruhlarga bo’lishda birinchi ixtiyoriy holat, keyin esa tasodifiy holatga bo’lish kerak . Chunki yaxshi, aktiv o’quvchilar bir guruhga to’planib qolishi mumkin . Buni oldini olish lozim . 4. Darsda o’quvchilarni guruhlarda bo’lishda, o’quvchilarning psixologik holatini hisobga olish kerak. Bu jaroyonni tashkil etish juda nozik bo’lib, darsni qanday o’tishni belgilab beradi. Dastlab o’quvchilar birdaniga darsga kirib ketishga tayyor bo’lmaydilar . 5.Fan o’qituvchisining mahorati o’quvchilarni o’ziga jalb eta olish, so’zlashuv odobi, nutqining qandaydir o’ziga hosligi keyingi darslarda ham shu uslublardan foydalanish kerakligini o’quvchilarda shakllantirish lozim . “Aqliy hujum “ uslubi Maskur uslub muayyan mavzu yuzasidan berilgan . muommolar hal etishda yaxshi natija beradigan uslub hisoblanadi.U dars jaroyoni ishtirokchilarning muommo xususida keng va har tomonlama fikr yuritish uchun hamda o’z tasavurlari va g’oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko’nikma hama malakalar hosil qilishda rag’batlanitiriladi . Dars jarayoni muvaffaqiyatli kechishi uchun quyidagi tartibda tashkil etish mumkin . 1. O’quchilarni darsda aktiv qatnashishini tashkil etish . 2. Mavzuga oid g’oyalarni yozib borish uchun ,doska va qog’ozlar tayyorlash 3. Muommoni o’quvchilar ongiga tushunnarli qilb yetgazish 9 4. “Aqliy hujum”uslubini tashkil etish. A) Har bir o’quvchi tomonidan aytilgan fikirlarni izohlash qat’ian man etiladi B) Erkin fikirlashi tashkil etish . S) O’quvchilarning fikrlarini ilg’ab olish , aytilishi bilan yozib olish. 5.Fikrlarni so’rash va ularni aytilishi bilan yozib olish. 6.G’oyalar yozilgan qog’ozlar to’lsa ularni devorga ilib qoyish. 7.O’z fikringni bildirib,yangi g’oyalarni yuzaga kelishiga turtki berish. 8. Ayrim o’quvchilar tomonidan bildirilgan fikrlar yuzasidan kulish, piching qilish mumkin emas. 9. G’oyalar tugamaguncha ishni to’xtatish shart emas, lekin vaqt reglamenti ham yoddan ko’tarilmasligi kerak. “Aqliy hujum”uslubini guruhli, yakka tartibda, juftlik asosida tashkil etish mumkin. Shu asosda o’quvchilarga muayyan mavzu boyicha bilganlari yoki o’z fikrlarini alohida qog’ozga mustaqil yozishni aytiladi va ikki daqiqadan so’ng, yonma-yon o’tirgan o’quvchilar bir–birlariga o’girilib yozganlarini o’rtoqlashadilar va o’z royxatlarini birlashtiradilar. Bunda o’quvchilarning soni 10-15 tadan oshmasligi kerak. Umuman “Aqliy hujum”uslubi dars jarayonida o’quvchilarni faollashtiradi, charchoqni oladi, hammani ishlashga, fikrlashga majbur qiladi. Bu o’z – o’zida ta’lim jarayonining samaradorligini yanada oshirishga xizmat qiladi. О‘yindan ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanar ekanmiz, uning 3 jihatiga e’tibor qaratiladi: 1.О‘yin –mashq 2.О‘yin-topishmoq 3.О‘yin –musobaqa Geografiya darslarini qiziqarli va kо‘rgazmalari ztkazishda karta va geografik atlasdan foydalanish katta ahamiyatga ega. О‘quvchilarni kartadan foydalanish va uni о‘qiy olishga о‘rgatish ularda geografik bilimlarni qiziqish kо‘nikmasini tug‘diradi, lekin kartani о‘qish kо‘nikmasini tug‘diradi , lekin kartani 10 о‘qish ishlash usullarian yaxshi foydalanilsa, kо‘zlangan maqsadga erishiladi. Geografiyadan kartalarni о‘qishni bilgan о‘quvchi geografiyani nazariy bilimlarni tez о‘rgana oladi. О‘quvchilar kartadan geografik obyektni topa olmaslik xodisalari ham uchraydi. Xо‘sh bu xolda nima qilish kerak qanday qilsa о‘quvchi kartadan kerakli obyektlarni tez topadigan bо‘ladi. Bunda geografik о‘yinlar yordam beradi. Tovush chiqarmasdan topish о‘yini. О‘yinni boshlashdan avval о‘quvchilarga о‘yin qoidalari tushuntiriladi. О‘yinga faol qatnashgan va shartlarni oldin bajargan о‘quvchiga baho qо‘yiladi. О‘yin mazmuni. О‘qituvchi geologik biron obyekt nomini aytadi. О‘quv vositasi. О‘quvchilar shu obyektni geografik karta va atlasdan qidiradi. О‘yining borishi. Obyektni topgach о‘quvchi о‘ng qо‘lini kо‘taradi. О‘qituvchiga о‘zi topgan obyektni kо‘rsatadi. О‘quvchi qо‘li bilan obyektni ushlab turmaligi kerak. Chunki yonidagi bola undan kо‘rib olishi va foydalanishi mumkin. Shuning uchun obyektni topgan о‘quvchi joyning nomini yodda saqlashi zarur. О‘qituvchi oldin topgan va qо‘lini kо‘targan о‘quvchining oldiga borishi va tekshirib kо‘rishi kerak. “Men topdim”, “men topdim” deb tovush chiqargan о‘quvchilarning topgani hisobga olinmadi, bu haqda bolalar ogohlantirib qо‘yiladi. О‘yinda obyektni birinchi bо‘lib topgan о‘quvchi uni geografik karta yoki atlasdan kо‘rsatishi kerak. Boshqa о‘quvchilar qanchalik bilib olganliklarini sinash uchun ulardan ham obyekt sо‘raladi. Obyektni topgan о‘quvchi о‘tirgandan sо‘ng, о‘qituvchi yangi obyekt nomini aytadi. Kartadan topish о‘yini. Har bir sinfda olib borish mumkin. Darsning mazmuniga qarab о‘yin geografik atlasning turli sahifalaridagi obyektlarda bо‘ladi. О‘quvchilarga bu о‘yinni bir necha bor о‘ynaganlaridan sо‘ng, tez topadigan nomning geografik koordinatlarini aniqlash topshiriladi. Buning uchun shahar va qо‘rixonalarni tanlagan ma’qul о‘quvchilar topilgan joylarning koordinatalarini daftarga yozib oladilar. 11 Tabitadagi narsalarning ovozini ajrating. Bu о‘yinda tabiatdagi turli ovozlar magnit tasmasiga yozilgan bо‘lib, ular qо‘yib eshitirilladi. Ayrim taqlidchi о‘quvchilarо‘zlari kо‘p hayvonlarning ovozlarini qilib berishlari am mumkin. Ovozni 2-3 marta qaytarish lozim. Tо‘g‘ri topganlar rag‘batlantiriladi. Rekratsion nazoratchi. Bu о‘yinda savollarga javob beriladi: 1. Mashinaning nomeri va turi? 2. Singan daraxt, payxon qilingan о‘tloqlar? 3. gulxan о‘rni va qoldiqlari. 4. gulxayrining yulib olinishi.о‘simliklarning terib ketilishi. 5. hayvonlarning ovlanishi va xokazolar. О‘quvchilar savollar paytida о‘yindan chiqadi. Tо‘g‘ri javob berganlar rag‘batlantiriladi. О‘yin turlari va ulardan foydalanish yо‘llari quyidagi jadvalda beriladi. О‘yin turlari Geografiyaning foydalaniladigan qaysi kursidan Foydal a nish yо‘llari Boshqariladigan о‘yinlar Tabi i yot Darsda bilimlarni oshirib chuqurlashtiriladi. Sayr-sayyoxat shaklidagi о‘yinlar Tabiiy geografiyasi Fanga qiziqishni oshiradi. Musobaqa tarzidagi о‘yinlar О‘rta Osiyo tabiiy geografiyasi Dars mazmunini boyitib, qiziqishni oshiradi faolikka undaydi. Rolli о‘yinlar Darsni qiziqarli bо‘lishiga yangilikka intilishga, muammoni xal etish sirlarini yechishga undaydi. Ta’lim - tarbiyada о‘yinlardan foydalanish о‘yin bola faoliyatining almashtirib bо‘lmaydigan tashkiliy shaklidir. Shuning uchun ham geoekologik ta’lim tarbiyada о‘yin muhim о‘rin tutadi. Tarbiyada о‘yindan majmuali foydalanish bola faoliyatiga ta’sir kо‘rsatib, uni turli tomonga yо‘naltirish mumkin. Shuning uchun ham о‘yinning jamoa 12 shakllarida tashkilotchi bolalar boshqa bolalarni ham о‘ziga ergashtira oladi. Buesa о‘yin omilining katta tarbiyaviy ahamiyati borligini bildiradi. Bizningcha, geografiyadan, foydalaniladigan о‘yinlarni xarakteriga qarab besh guruhga bо‘lish mumkin. 1. Stolda bajariladigan /loto, krosvord, rebuslar/ 2. Musobaqa о‘yinlar (о‘tkir zehnlilar mushoirasi, turnirlar/ 3. Harakatli о‘yinlar 4. Rolli о‘yinlar 5. Kompyuter о‘yinlar Rolli uyinlar. O’qitishning bu usulida o’quvchilar «real hayot» holatlarini qayta jonlantiradilar. Bu ularga o’z amaliy ish faoliyatlarida qo’llash mumkin bo’lgan yangi turdagi faoliyatlarni sinab ko’rish va tekshirish imkonini beradi. Qo’llanilishi: - Yangi turdagi faoliyatni sinash imkonini ko’rsatishda; - O’quvchilarni nazariyani amaliyotda qo’llab ko’rishga o’rgatishda; - O’quvchilar faolligini yanada oshirishda. Afzalligi: - « real hayot » ning qayta tiklanishi; - o’quvchilarning mavzuga chuqurroq jalb qilinishi; - O’quvchilarning muammoga boshqacha yondashuvini ko’rish imkonini berish. Guruh munozarasi: O’qitishning bu usuli o’quvchilarning o’zaro muloqoti va fikr almashinuviga asoslangan. Bunda guruhda tahlil qilish, baholash va tekshirish asosida muayyan mavzu yoki muammo ishlab chiqiladi. Qo’llanilishi. -Qiziqishni kuchaytirish va o’ylash, fikr yuritishga chorlashda; -Ma’ruza o’qish va boshqa usullarni mustahkamlashda; -Mashgulot mazmunining asosiy qismini ishlab chiqishda; 13 -Muammoning ko’zda tutilgan qarorini ishlab chiqishda; -Yakun yasash yoki tekshirishni amalga oshirishda; -Mavzu tushunarliligini baholashda; -O’quvchilarni kelgusi darsga tayyorlashda. Afzalligi: -O’quvchilarda qiziqishni orttiradi va darsga jalb qilinishini mustahkamlaydi; -O’quvchilar fikr va tajriba almashish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Geoekologik о‘yin bolalarning bilimga qiziqshlarini faollashtirish yо‘lidagi eng qulay vositadir. Bulardan eng qizig‘i rolli о‘yinlar, bunda tashabbus bilan bolalar о‘z oldiga qо‘ygan topshiriqlarni hal qilishi, qiyinchiliklarni yengish, mehnatga muhabbat harakteriga ta’sir qilishi mumkin. Bolalar quruq, zerikarli tadbirlardan charchaydilar, о‘yinga esa hamisha tayyor turadi. Yuqori sinf о‘quvchilari ommaviy о‘yinlarda, quyi sinf о‘quvchilariga yordam beradi, savol- javoblarida faolikka о‘rgatadi. О‘yindan geoekologik ta’lim –tarbiya ishida foydalanish imkoniyatlari keng va о‘yin turlari xilma-xildir. Bilimlarni oshirish maqsadida о‘tkaziladigan о‘yinlar о‘quvchining muvaffaqiyat о‘quvchilarni kо‘proq bilimga undaydi. 14 II BOB. GEOGRAFIYA TA’LIMINI YANGI INNOVATSION PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR JORIY QILISH ASOSIDA O’QITISH II.1. Geografiyada yangi innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanish Mamlakatimizda mustaqillikdan s о ‘nggi davrlarda ta’lim sohasida ham katta о ‘zgarishlar ruy berdi . «Ta’lim xaqidagi q onun», «Kadrlar tayorlash milliy dasturi» ning oldiga q о ‘yilgan ustivor vazifalariga yosh avlodga chuqur bilim va tarbiya berish, barkamol insonlarni voyaga yetkazish b о ‘lib xisoblanadi. Bu h aqda Prezidentimiz I.A.Karimov «Aql zakovatli, yuksak ma’naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga q о ‘ygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi 1 » deb k о ‘rsatganining о ‘zi jamiyatmizning yuksalishida va uning rivojlanishida ilmning boshqa sohalari bilan bir qatorda zamonaviy geografiyaning ham tutgan о ‘rni aloxida e’tiborga loyiq. Zamonaviy geografiyani о ‘qitishda innovatsion texnolgiyalardan samarali foydalana olish eng birinchi navbatda о ‘qituvchining faoliyatiga, nazariy bilim darajasiga, tashkillashtirish qobiliyatiga va pedagogik ma h oratiga bog‘lik. Bugungi kun ta’lim tizimining talablaridan kelib chiqqan holda innavatsion texnolgiyalardan geografiya darslarida mavzuga mos turda saralab olish va olib borishdan k о ‘zda tutiladigan ma q sadlar q uyidagicha taqsimlanadi: - о ‘quvchilarning geografiya faniga va u orqali о ‘zi yashayotgan о ‘lka tabiatiga mexr-muxabbatni shakllantirish, -ularning nazariy bilimlarni chuqur о ‘rganishida, о ‘zicha fikrlay olishi hamda о ‘rganilgan bilimlarni amalda bajara olishida mu h im о ‘rinni egallash; - о ‘rganilayotgan mavzuni yengil uzlashtira olishga yordam berish va boshqada shunga о ‘xshagan a h amiyatli vazifalarini о ‘z ishiga oladi. Inn o vatsi ya (inglizcha - i nn o vatsion ) yangilik kiritish, yangilik demakdir . Innavatsion texnologiyal ar pedagogik jarayon hamda talaba (o’quvchi ) faoliyatiga yangilik, o’zgarishlar kiritish bo’lib, uni amalga oshirishda asosan interfaol uslublardan foydalanadi. O’quv jarayonidagi pedagogik texnologiya – bu aniq ketma – ketlikdagi yaxlit jarayon bo’lib, u talaba (o’quvchi)larning 1 I. Karimov-«Barkamol avlod orzusi» -T.1999-yil 88-bet 15 ehtiyojidan kelib chiqqan holda bir maqsadga yo’naltirilgan, oldindan puxta loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija berishiga qaratilgan pedagogik jarayondir. Uzluksiz geografik ta’lim milliy ta’lim tizimining barcha bosqichlarini o‘zida qamrab oluvchi va iyerarxik pog‘ona joylashtiruvchi bilim berishni oddiydan murakkab tomonga olib boruvchi kadrlar tayyorlash tuzilmasi va uning faoliyat ko‘rsatishi mumkin. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar ko‘ziga yaqqol tashlanayotgan ularni “Atrof-olamga sayohat” ruknida bolalarga ochiq havoda tanishtiruv sohalarini saoatlarini o‘tkazish va rasmlar chizdirish tavsiya etiladi. Barchada esa bolalarga ochiq havoda tanishtiruv soatlarini o‘tkazish va rasmlar chizdirish tavsiya etiladi. Geografiya darslarni о‘qitishda avvaldan takomillashtirilgan ta’lim metodlari: ogzaki bayon, suhbat, darslik va qо‘shimcha adabiyotlar bilan ishlash, kuzatish va tajriba, amaliy ishlar va shuning bilan bir qatorda innovatsion texnologiyalardan tо‘g‘ri foydalana bilish- bu о‘quvchilarning fikrlarni oydinlashtiradi, darsga jadalligini orttiradi. Innovatsiya – bu inglizcha «yangilik kiritish» degan tushuncha bulib, о‘qituvchi tomonidan geografiya darsida yangiliklar, interfaol metodlar bilan boyitilib, tuldirilib borilishi kerak. Bu metodlar alohida emas, bir-birlari bilan bog‘lik xolda olib borilishi natijasida mavzuni tushuntirish vaqtida amalga oshirilib boriladi. О‘qituvchi tomonidan klaster (tarmoklar) uslubi har bir darsda о‘quvchilar bilan birgalikda aloqalarni kо‘rsatish uchun foydalanilsa, bu qulay va ihcham uslub bо‘lib hisoblanadi. Innovatsion texnologiyalardan «Skarabey», «Bumerang», «Veyer», «FSMU» texnologiyalari murakkab kо‘rinishlari bilan ajralib turadi. Masalan, FSMU TEXNOLOGIYASI Trening haqida tushuncha. Ushbu texnologiya munozarali masalalarni hal etishda, baxs – munozaralar о‘tkazishda yoki о‘quv – seminari yakunida (tinglovchilarning о‘quv – seminari haqidagi fikrlarini bilish maqsadida) yoki о‘quv rejasi asosida biron bо‘lim о‘rganib bо‘lingach qо‘llanilishi mumkin, chunki 16 bu texnologiya tinglovchilarni о‘z fikrini himoya qilishga, erkin fikrlash va о‘z fikrini boshqalarga о‘tkazishga, ochiq holda bahslashishga, shu bilan bir qatorda о‘quvchi – talabalarni, о‘quv jarayonida egallagan bilimlarini tahlil etishga, qay darajada egallaganliklarini baholashga hamda tinglovchilarni bahslashish madaniyatiga о‘rgatadi. Maqsad. Ushbu texnologiya tinglovchilarga tarqatilgan oddiy qog‘ozga о‘z fikrlarini aniq va qisqa holatda ifoda etib, tasdiqlovchi dalillar yoki inkor etuvchi fikrlarni bayon etishga yordam beradi. О‘tkazish texnologiyasi. Ushbu texnologiya bir necha bosqichda о‘tkaziladi: 1 – bo sqich:  trener tinglovchilar bilan birga bahs mavzusini yoki muhokama etilishi kerak bо‘lgan muammoni yoki о‘rganilgan bо‘limni belgilab oladi;  trener о‘quv mashg‘ulotida avval har bir tinglovchi yakka tartibda ishlashi, keyin esa kichik guruhlarda ish olib borilishi va nihoyat dars oxirida jamoa bо‘lib ishlanishi haqida tinglovchilarga ma’lumot beradi;  mashg‘ulot davomida har bir tinglovchi о‘z fikrini erkin holda tо‘liq bayon etishi mumkin ekanligini eslatib о‘tiladi. 2 – bos qich:  har bir tinglovchiga FSMU texnologiyasining 4 bosqichi yozilgan qog‘ozlar tarqatiladi.: F – fikringizni bayon eting. S – fikringizni bayoniga sabab kо‘rsating. M – kо‘rsatgan sababingizni isbotlab misol (dalil) keltiring. U – fikringizni umumlashtiring. Har bir tinglovchi yakka tartibda tarqatilgan qog‘ozdagi FSMUning 4 bosqichini о‘z fikrlarini yozma bayon etgan holda tо‘ldiradi. 3 – bosqich:  har bir tinglovchi о‘z qog‘ozlarini tо‘ldirib bо‘lgach, trener ularni kichik guruhlarga bо‘linishlarini iltimos qiladi yoki о‘zi turdi guruhlarga bо‘lish usullaridan foydalangan holda tinglovchilarni kichik guruhlarga bо‘lib yuboradi; 17  trener har bir guruhga FSMU texnologiyasining 4 bosqichi yozilgan katta formatdagi qog‘ozlarni tarqatadi;  trener kichik guruhlarga har birlari yozgan qog‘ozlardagi fikr va dalillarni katta formatda umumlashtirgan holda 4 bosqich bо‘yicha yozishlarini taklif etadi. 4 – bosqich:  kichik guruhlarda avval har bir tinglovchi о‘zi yozgan har bir bosqichdagi fikrlari bilan guruh a’zolarini tanishtirib о‘tadi. Guruh a’zolarining barcha fikrlari о‘rganilgach, kichik guruh a’zolari ularni umumlashtirishga kirishadi;  guruh a’zolari FSMUning 4 bosqichini har biri bо‘yicha umumlashtirib, uni himoya qilishga tayyorgarlik kо‘radilar;  fikrlarni umumlashtirish vaqtida har bir tinglovchi о‘z fikrlarini himoya etishi, isbotlashi mumkin. 5 – bosqich:  kichik guruhlar umumlashtirilgan fikrlarini himoya qiladilar: guruh vakili har bir bosqichni alohida о‘qiydi (iloji boricha izoh bermagan holda). Ba’zi bо‘limlarni isbotlashi, ya’ni guruhning aynan nima uchun shu fikrga kelganini aytib о‘tishi mumkin. 6 – bosqich:  trener mashg‘ulotga yakun yasaydi, bildirilgan fikrlarga о‘z munosabatini bildiradi;  quyidagi savollar bilan tinglovchilarga murojaat qiladi:  ushbu trening yordamida nimalarni bilib oldingiz va nimalarni о‘rgandingiz?  ushbu texnologiyani о‘quv jarayonida qо‘llanilishi qanday samara berdi?  ushbu texnologiyani qо‘llanilishi о‘quvchi – talabalarda qanday xislatlarni tarbiyalaydi, nimalarni shakllantiradi, ularning qanday fazilatlarini rivojlantiradi?  ushbu texnologiyaning о‘quv jarayonining qaysi bosqichida qо‘llanilgani ma’qul va nima uchun?  ushbu texnologiyani dars jarayonida qо‘llanilishi о‘quvchi – talabalarga nima beradi va nimaga о‘rgatadi? 18  ushbu texnologiyani yana qanday tartibda yoki qanday shaklda о‘tkazish mumkin?  ushbu treningda trenerning asosiy vazifasi nimadan iborat? Izoh: yuqorida keltirilgan savollar har bir treningning mazmuni, maqsadidan kelib chiqib trener tomonidan tinglovchilarga yoki о‘quvchi – talabalarga berilishi mumkin. Tarqatma materialning taxminiy nusxasi: « FSMU » F-fikrni bayonlash S- sababini k о ‘ rsatish (fikrning) M-misol (misol bilan tushuntirish) U- umumlashtirish (fikrni) “Bumerang” texnikasi – о‘quvchi – talabalarni dars jarayonida, darsdan tashqarida turli adabiyotlar, matnlar bilan ishlash, о‘rganilgan materialni yodida saqlab qolish, sо‘zlab bera olish, fikrini erkin holda bayon eta olish hamda bir dars davomida barcha о‘quvchi – talabalarni baholay olishga qaratilgan. “Bumerang” texnologiyasi. Mazkur texnologiya bir mashg‘ulot davomida о‘quv materialini chuqur va yaxlit holatda о‘rganish, ijodiy tushunib yetish, erkin egallashga yо‘naltirilgan. U turli mazmun va xarakterga (muammoli, munozarali, turli mazmunli) ega bо‘lgan mavzularni о‘rganishga yaroqli bо‘lib, о‘z ichiga og‘zaki va yozma ish shakllarini qamrab oladi hamda bir mashg‘ulot davomida har bir ishtirokchining turli topshiriqlarni bajarishi, navbat bilan о‘quvchi yoki о‘qituvchi rolida bо‘lishi, kerakli ballni tо‘plashga imkoniyat beradi. “Bumerang” texnologiyasi tanqidiy fikrlash, mantiqni shakllantirishga imkoniyat yaratadi, xotirani, g‘oyalarni, fikrlarni, dalillarni yozma va og‘zaki shakllarda bayon qilish kо‘nikmalarini rivojlantiradi. Ta’lim bilan bir qatorda mazkur metod tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi:  jamoa bilan ishlash mahorati; 19  muomala l ik;  xushfe’llik;  kо‘nikuvchanlik;  о‘zgalar fikriga xurmat;  faollik;  rahbarlik sifatlarini shakllantirish;  ishga ijodiy yondoshish;  о‘z faoliyatining samarali bо‘lishiga qiziqish;  о‘zini holis baholash; II.2. Geografiya darsida о‘quv sayri va uni tashkil qilish asosida o’qitish Darslik о‘quvchilar uchun asosiy qо‘llanma, ular oladigan bilimlarning eng muhim manbaidir. О‘quvchilarni kitobdan foydalanishga о‘rgatish maktab geografiyasi oldiga qо‘yilgan eng muhim vazifalardan biridir. О‘quvchilar darslik bilan о‘qituvchi rahbarligida ishlaydilar. О‘qituvchi о‘quvchilarni darslik bilan о‘quv yilining boshida tanishtiradi. О‘qituvchi darslikning kartalari, sxemallari, 20 jadvallari, profillari, rasmlari, ilovalari, savollari topshiriqlari va ularning ahamiyatini tushuntirib, topshiriqlari va ularning ahamiyatini tushuntirib, darslik bilan ishlash yо‘llari haqida umumiy kо‘rsatma beradi. Dasturga muvofiq ravishda, shuningdek darslik yordamida о‘quvchilarning sinfda va uyda bilim faoliyatini faollashtirishga e’tibor berilgan. Yangi ilmiy tushuntirishlar kiritish, ishlab chiqarishning rivojlanishi, joylashish qonuniyatlari muhim iqtisodiy – geografikfaktlar misolida tushuntirish, о‘quvchilarni fan usullari bilan tanishtirib maktab iqtisodiy geografiyasi ilmiy saviyasini oshirishning eng muhim yо‘llaridir. Darslik karta- sxema, diagramma, grafik, rasm va jadval kabi illyustratsiya materiallariga boy. Ular darslik mazmunining tarkibiy bо‘lagi bо‘lib, о‘quvchining obyekt va jarayonlarga doir tasavvurlarini muayanlashtirish, ularning bilim faoliyatini faollashtirish, mantiqiy tafakkurini tarbiyalash vositasi bо‘lib xizmat qiladi. Illyustratsiya materiallaridan foydalanishga о‘qituvchining vazifasi о‘quvchilarga muayyan tasavvur yoki tushuncha hosil qilish bilan birga illyustratsiya faktlarni tahlil etishga taqqoslay olish usullarini о‘rgatishdan iborat. Ishlab chiqarish jarayoni xususan turli tarmoqlarning aloqadorligini aks etgan rasm va sxemalarga alohida ahamiyat berish zarur. Ularni tahlil etish geografik tasavvur va tushunchalarni muayyanlashtiradi. О‘zbekiston sanoatining tarkibi va qishloq xо‘jaligiga yaroqli yerlar tarkibiga doir diagrammalardan ayrim tarmoqlarning rivojlanish dinamikasining tushunish mumkin. Darslikdagi karta-sxema darsda ham, uy topshirig‘ini bajarishda ham muhim rol о‘ynaydi. Ular xalq xо‘jaligining muayyan sohasigina bag‘ishlangan mavzuli karta-sxemalardan, viloyatlar iqtisodi aks etitirgan majmuali karta-sxemalardan iboratdir. Karta sxema bilan ishlash о‘quvchilarga karta bilan ishlash malakasini takomillashtiradi. Illyustratsiya materiallaridan qay о‘rinda, qay holda, foydalanishni bilmoqchi bо‘lgan о‘qituvchiga darslik muayyan yо‘llanma beradi. Chunonchi, matn orasida berilgan “diagrammaga qarang”, “jadvalga qarang” kabi topshiriqlar hamda har bir mavzu oxiridagi savol topshiriqlar ana shunday funksiyani bajaradi. 21 Darslik ilovasidagi jadvallarda xilma-xil mazmundagi statistik ma’lumotlar berilgan. Bu ma’lumotlar Respublika va alohida viloyatlar halq xо‘jaligining tarkibi va rivojlanishiga doir tasavvur va tushunchalar shakllanishiga xizmat etishi lozim. Agar о‘quvchi kartaga qarab fikr yurita olsa u egallagan bilim yanada mustahkamlanadi. О‘zbekiston iqtisodiy geografiyasini о‘rganish jarayonida iqtisodiy- geografik obyektlarni kuzatish maqsadida о‘quv ekskursiyalari о‘tkaziladi. Ekskursiya sanoat obyektiga va qishloq xо‘jalik ishlab chiqarishga tashkil etiladi. Dasturda ekskursiya uchun maxsus soat ajratilgan emas. О‘quv ekskursiyani о‘tkazish uchun 5-6 soat vaqt kerak bо‘ladi. О‘quv rejasiga ekskursiyaga aloxida vaqt ajratilgan taqdirda ham, uni dars jadvalida kо‘rsatilgan muddatda о‘tkazib bо‘lmaydi. Shuning uchun о‘quv ekskursiyalari dasturdagi tegishli mavzuni о‘rganishdan oldin yoki mavzu о‘rganib bо‘lingandan sо‘ng о‘tkazilishi mumkin. Ammo ekskursiya respublika ishlab chiqarish majmuasiga yetakchi tarmoqqa qarashli korxonalarda о‘tkazilish shart. Qishloq maktablarida sanoat obyektiga ekskursiya о‘tkazish imkoniyati yо‘q desa ham bо‘ladi. Ammo, stansiya yoki gidrouzel, muhim transport tuguni, mashina – transport parki kabi obyektlardan birontasi bо‘lishi mumkin. Agrosanoat birlashmasiga ekskursiya о‘tkazish imkoniyati topilsa, kо‘ngildagidek, ish bо‘ladi. Chunki agrosanoat birlashmasi qishloq xо‘jalik ishlab chiqarish bilan sanoatning о‘zaro bog‘liqligini yaqoll ifodalaydi. Ekskursiya о‘tkazishdan oldin unga о‘qituvchi va о‘quvchilar yaxshi tayyorgarlik kо‘rishlari kerak. Har qanday korxonaga uyushtirilgan ekskursiya iqtisodiy geografik mazmundan kо‘ra kо‘proq ishlab chiqarish texnologiyasini tushunishga xizmat qiladi. Ekskursiyadan kо‘zlangan maqsad, darslikdan о‘rganilgan nazariy masalalarni amalda kо‘rsatishdan iborat. Qishloq xо‘jalik ishlab chiqarishga uyushtiriladigan ekskursiya asosan jamoa, shirkat, aksiyadorlik, ferma, fermer xо‘jaligi kabilarga о‘tkazish maqsadga muvofiqdir. 22 Mustaqil ishlarning turi har bir darsning mazmuni, didaktik maqsadi, о‘quvchilarning yoshi va saviyasiga muvofiq belgilanadi. О‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasida о‘quvchilar darsda va uyda bajaradigan musaqil ishlar respublika iqtisodiy geografiyasiga materiallarini ongli о‘zlashtirishga, orttirilgan malaka va kо‘nikmalarni mustahkamlashga qaratiladi. Mustaqil ishlar о‘quvchilarni mustaqil xulosa chiqarishga fakt va xodisalarni umumlashtirishga, raqamlar, kartografik, materiallar bilan ishlashga qancha kо‘p da’vat etsa, о‘quvchilar faktik materialni shuncha ongli о‘zlashtiradilar, binobarin, о‘rganilgan bilim mustahkam bо‘ladi. Eng muhim о‘quvchilarda mustaqil bilim olish kо‘nikmasi tarkib topadi. Mustaqil ishlash о‘quvchilarni tez toliqtirmaydi. Kishi olgan bilimini muayyan malaka va kо‘nikmasiz amalda tadbiq qilish qiyin. Biron qoidani, yoki biron qonuniyatni aytish bilan uni turmushda qо‘llash orasida muyayan malaka va kо‘nikma zarur. Malaka va kо‘nikma tarkib topishi uchun turli mazmundagi amaliy ishlar о‘tkazish kerak. Mustaqil ishlar har qancha ahamiyatga ega bо‘lmasin uni mezonga rioya qilmoq lozim. О‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasidan mustaqil ishlar mezonini belgilashda dastur talabidagi darslik asos bо‘ladi. Lekin bunda har qaysi о‘quvchining saviyasi, xususan geografiyadan bilim darajasi inobatga olinadi. Bu fanni о‘rganish yuzasidan о‘quvchilarning mustaqil ishlarni tashkil etish uchun alohida imkoniyatlar mavjud. Darslikda о‘quv materialining о‘lkashunoslik tamoyiliga muvofiq berilgani, fakt va hodisalarini bir- biriga solishtirib va umumlashtirishga da’vat etuvchi savol va topshiriqlar zarur miqdorda, о‘z о‘rnida berilganligini ham mustaqil ishlar alohida qulayliklar yaratadi. Darsda bajariladigan ishlar quyidagilardan iborat. A) о‘quv materialini о‘quvchilar mustaqil о‘rganib,muayyan xulosa chiqarishlariga undovchi savollar B) ilgari olingan bilimlarni о‘rganilayotgan materila bilan taqqoslash V) darslikning illyustratsiya materiali bilan ishlash, G) diagramma, jadval tuzish, D) darslikdagi savol va topshiriqlarga javob tayyorlash, 23 YE) jadval ma’lumotlari bilan ishlash, J) yozuvsiz karta tо‘ldirish, Mustaqil ishlar oddiydan asta-sekin murakkablashtirilib boriladi. mustaqil ishlarning murakkablashtirib borilishini M.K Kovalevskaya 3 bosqichga bо‘lgan. 1. Yangi fakt va hodisalarni izlashni talab etuvchi nisbatan yengil topshiriqlar. Bular “Qayerda?” “qay vaqtda”, “Qancha?” degan savollarga javob beruvchi topshiriqlarni о‘z ichiga oladi. Masalan, “О‘zbekistonning qayerlarida rangli metall rudalari joylashganligini aniqlang”, “О‘zbekistonning qayerlarida yirik GES lar va GRESlar qurilgan?”. 2. geografik hodislarning sabab – oqibatlarini belgilash va tushuntirish talab qiluvchi nisbatan murakkab topshiriqlar. Topshiriqlarni berishda “Tushuntiring” Isbotlang” degan talablar va “nima uchun”, “ Qanday qilib”, “Nega” degan savolar quyiladi. Masalan, “nima uchun dengizda tashilgan yuklar arzon tushadi” tushintiring yoki “о‘zbekistonning iqlim sharoiti dehqonchilikning ixtisoslashuviga qanday ta’sir etadi?” 3. fakt va hodisalarni umumlashtirishni talab etuvchi nazariy yо‘nalishdagi muhim va qiyin topshiriqlar. Bunday topshiriqlar umumiy tushuncha, qonuniyatlar va ish usullarini tushuntirishni nazarda tutadi. Masalan, “Tabiiy resurslarga xо‘jalik nuqtai nazardan baho berish nima, turli xо‘jalik tarmoqlarini belgilovchi mayeyor nimadan iborat” yoki qanday omillar hududiy ixtisoslashtrishni belgilaydi. Ayrim mavzularni о‘tishda mustaqil ishlarni quyidagicha tashkil qilish mumkin. О‘zbekistonning yozuvsiz kartasida paxta tozalash zavodi bilan kanop zavodlarini belilab qо‘ying? Qishloq xо‘jaligi geografisi mavzusini о‘rganishda mustaqil ishni dastlab matn oldidan berilgan savollarga javob tayyorlashdan boshlash kerak. Bu savollar quyidagilardan iborat. 1. Qishloq xо‘jaligi qanday hususiyatlariga kо‘ra sanoatdan farq qiladi? 2. Qishloq xо‘jaligi qanday tarmoqlardan iborat? 24 3. Siz yashab turgan rayonda qishloq xо‘jaligining qaysi tarmoqlari rivojlangan. 4. Paxtaning asl vatani qayer? 5. Paxtadan qanday mahsulotlar olinishini eslang? Darslik bilan ishlashdan tashqari, о‘quvchilarni adabiyotlar bilan ishlashga qiziqtirish, undan zarur geografik ma’lumotlarni topa olishga о‘rgatish lozim. О‘quvchilarni qо‘shimcha adabiyotlar bilan ishlashga qiziqtirish uchun о‘qituvchi ilmiy-ommabop va badiiy adabiyotlardan qiziq faktlar, ajoyib о‘simliklar yoki xayvonlar haqida, aholining urf-odatlari haqida sо‘zlab berishi kerak. Qо‘shimcha adabiyotlar yuzasidan beriladigan topshiriqlar bir yoki necha о‘quvchiga topshirilishi mumkin. 25 Xulosa Kurs ishida O‘zbekiston geografiyasini ta’lim –tarbiyaviy vazifalari, ta’limda innovatsion texnologiyalarning o‘rni, xususan, geografiya ta’limida yangi pedagogika texnologiya, geografiya ta’limini amalga oshirishda interfaol usullarda foydalanish, geografiya fanini o‘qitishda texnika vositalaridan foydalanish masalalari yoritildi. Ma’lumki, axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan dars jarayonida samarali va o‘z o‘rnida foydalanilganda ku`tilgan natijalarni beradi. O‘quvchi tasavvurini kengaytirib, ilm egallashga bo‘lgan rag‘batini kuchaytiradi. Bunda shubhasiz, pedagogik salohiyati, bilimi va tajribasi, muhim ahamiyat kasb etadi. Demak, dars zamonaviy texnologiyalar asosida tashkil etilar ekan, ilm-fan yutuqlarining barcha imkoniyatlarini o‘zida qamrab olishi o‘quvchilarning qiziqish va qobiliyatlariga mos kelishi aniq begilangan maqsadlarga xizmat qilishi talab etiladi. Pedagogik texnologiya, innovatsion texnologiya, interfaol usullardan foydalangan darsning samaradorligini oshishi o‘quvchilarga bilim va ko‘nikmalarning shakllanishida muhim ahamiyatga ega ekanligi bayon qilindi. Pedagogik texnologiya, innovatsion texnologiyalardan va interfaol tushunchalari yaratildi. Kurs ishida maktab darsligi bilan ishlash, ta’lim jarayonida sinfda va sinfdan tashqari bajariladigan ishlar, innovatsion ta’lim texnologiyalari asosida o’qitish, geografiyada o‘quv sayri va uni tashkil qilish mavzulari yoritilib, o’quvchilarga geografiyasi haqidagi bilim va ko’nikmalarni berish davomida vatanparvarlik va vatanga mehr hamda g’urur hissini shakllantirishni o’z oldimizga maqsad qilgan edik. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalangan holda dunyoviy bilimlar va mahalliy ma’lumotlardan foydalanib geografiya darslarini tashkil etish barkamol avlodni tarbiyalashda muhim ahamiyatga egadir. Yuqoridagilarni tahlil qilgan ta’lim ustuvorligini ta’minlashda quyidagilarni tavsiya etamiz:  Yuqori ilmiy-pedagogik darajada dars berish; 26  O’zbekiston transport geografiyasini o’rgatishda mahalliy materiallardan to’liq foydalanishni ta’minlash;  Muammoli ma’ruzalar o‘qish, darslarni savol-javob tarzida qiziqarli tashkil etish;  Zamonaviy pedagogik texnologiyalardan va multimediya qo‘llanmalardan foydalanish;  Talabchanlik tinglovchilar bilan individual ishlash ijodkorlikka undash;  Erkin muloqot yuritishga ijodiy fikrlashga o‘rgatish, ilmiy izlanishga talab qilish va boshqa tadbirlar ta’lim ustuvorligini ta’minlaydi;  O‘qitishning zamonaviy pedagogik texnologiyalarini amalga joriy qilish. 27 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Kalonov B.H., Mamatov A.M. Ommabop geografi ya . "Zar qalam" 2006 , Toshkent. 2. Qorayev S. Toponimika "O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti" 2006. 3. Husanov I., Jumayev X. Maktab geografiya darslarida noan’anaviy o‘quv usullaridan foydalanish. 4. “Zamonaviy geografiyaning regional muammolari”. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 18-19 may 2010. 5. U zluksiz ta'lim. Ilmiy-uslubiy jurnal. 2008. №2 6. Musayev P., Qurbonniyozov R. "Geografik o'yinlar" Toshkent. O'qituvchi-1979. 7. Muqimova X. Zamonaviy geografiya darsi-standart talabdagi meyordan ortiq ko‘rsatkichga erishish omili. 8. “Zamonaviy geografiyaning regional muammolari”. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 18-19 may 2010. 9. Majidova N., Alimova A. Innovatsiya-ta’lim tizimida. 10. Safarov L.S. Zamonaviy axborot texnologiyalari barkamol avlodni tarbiyalashning muhim omili. 11. “Zamonaviy geografiyaning regional muammolari”. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 18-19 may 2010. 28

Geografiyani innovatsion texnologiyalardan samarali foydalanish asosida o’qitish

Sotib olish