Gidromeliorativ tizimlarda servis xizmat ko‘rsatish - Сельское и лесное хозяйство - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	3.6MB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Декабрь 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Сельское и лесное хозяйство

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

229 Продаж

Gidromeliorativ tizimlarda servis xizmat ko‘rsatish

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
1

Gidromeliorativ tizimlarda servis xizmat ko‘rsatish
Mundarija
Kirish ........................................................................................................................................................ 3
Asosiy qism: (Tomchilatib sug‘orish texnologiyasiga innovatsion texnologiyadan foydalanish). ............. 5
Dunyo mamlakatlarida tomchilatib sug‘orish usuli joriy qilingan ekin maydonlarining o‘zgarishi (1981-
2000 yillar oralig‘ida,ming ga) (Xalqaro ....................................................................................................... 7
(ISMITI ma’lumotlari) ............................................................................................................................... 9
I bob: Tomchilatib sug‘orish sxemasi. .................................................................................................... 16
II bob: Tomchilatib sug‘orish texnologiyalari uskunalari ........................................................................ 24
Tomchilatib sug‘orish tizimi tarkibida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan “Kema” (Xitoy) firmasining
motopompalari tavsiflari ....................................................................................................................... 26
Filtr turini suv manbaiga bog‘liq ravishda tanlash ................................................................................. 30
III bob: Tomchilatib sug‘orish irrigatsiya tarmog‘i (shlanglar ishlatilishi). .............................................. 33
IV bob: Iqtisodiy samaradorligi. ............................................................................................................. 40
Xulosa .................................................................................................................................................... 43
Foydalanilgan adabiyotlar ...................................................................................................................... 45
Ilovalar ................................................................................................................................................... 46
2

Kirish
Prezidentimiz tomonidan 2020-yil 11-dekabrda qabul qilingan “Qishloq
xo‘jaligida suvni tejaydigan texnologiyalarni joriy etishni yanada jadal tashkil etish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorida ta'kidlanganidek, tobora kuchayib
borayotgan suv taqchilligi hamda obihayot resurslariga bo‘lgan ehtiyoj o‘sib
borayotgani qishloq xo‘jaligida undan foydalanish samaradorligini keskin
oshirishni talab etmoqda.
Tomchilatib sug‘orish risoladagidek ishga solinsa, barcha ekinlar uchun ish
beradi. Bu bosh masala emas. Asosiy vazifa infratuzilmani yo‘lga qo‘yish.
Masalan, dehqonlarga kerakli jihozlarni qanday ishlatish va o‘rnatishni o‘rgatish
masalalarini ko‘rib chiqish, kerak bo‘lsa, qo‘shimcha malaka oshirish amaliy
dasturlarini tashkil qilish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Bundan tashqari, O‘zbekistonda hali tomchilatib sug‘orish uchun kerakli
barcha jihozlar mavjud emas. To‘g‘ri xozirgi kunda mamlakatimizda yumshoq
turdagi quvurlar va quvurlarning ba‘zi qismlarini ishlab chiqarishi mumkin. Lekin
hozirda butun tizim uchun zaruriy asbob-uskuna va jihozlarni ishlab chiqara
olganicha yo‘q.
Shu bosidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 27
dekabrdagi "Paxta xomashyosini е tishtirishda tomchilatib sug‘orish
texnologiyalaridan keng foydalanish uchun qulay shart-sharoitlar yaratishga oid
kechiktirib bo‘lmaydigan chora-tadbirlar to‘g‘risida"gi PQ-4087 sonli Qarori
hamda Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 6 fevraldagi “Paxta xomashyosi
y е tishtiruvchilarining tomchilatib sug‘orish texnologiyasini joriy qilish bilan
bog‘liq xarajatlarini qoplash tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi 103-
3

sonli qarorlarga asosan “Agrobank” ATB ning 2019 yil 18-fevralda “Paxta xom
ashyosi y е tishtiruvchi qishloq xo‘jalik korxonalari tomonidan tomchilatib
sug‘orish texnologiyasini joriy qilishga tijorat kreditlari ajratish, ajratilgan kreditlar
va hisoblangan foizlarni so‘ndirilishi to‘g‘risida” 13/2sonli Boshqaruv Qarori
qabul qilindi.
Shunga ko‘ra, qishloq xo‘jaligini isloh va modernizatsiya qilish bo‘yicha
qabul qilingan dasturga muvofiq 2016—2018-yillarda 240 ming gektar maydonda
paxta va boshoqli don ekishni qisqartirish xisobiga ekin maydonlarini
optimallashtirish tadbirlari amalga oshirilgan.Ushbu maydonlarga joriy yilda
yuqori daromadli, eksportbop ekinlar, jumladan, 73,5 ming gektar sabzavot, 19
ming gektar kartoshka, 15,1 ming gektar poliz, 15,7 ming gektar soya, 3 ming
gektar sholi, 44,3 ming gektar ozuqa ekinlar ekilgan hamda 23 ming gektar
intensiv bog‘, 8,3 ming gektar tokzor va 600 gektar zamonaviy issiqxonalar barpo
etilgan.
Mavzuning dolzarbligi : Suv resurslari cheklanganligi sababli aholi
boshiga to‘g‘ri keladigan suv resursi yildan yilga kamayib bormoqda. Tahlillar
shuni ko‘rsatib turubdiki, yillar o‘tishi bilan suvga bo‘lgan ehtiyoj ortmoqda. Shu
sababli suvning qadriga yetib, undan oqilona foydalanishimiz, sohaga innovatsion
texnologiyalarni keng tatbiq etishimiz zarur.
Tomchilatib sug‘orish tizimi o‘simlikning suvga bo‘lgan ehtiyojiga teng
miqdordagi suvni zarur muddatda uning ildiz qatlamiga yetkazib berishga
mo‘ljallangan bosimli sug‘orish tarmog‘idir. Olimlarning ma’lumotlarga ko‘ra, bir
sentner paxta hosili olish uchun tomchilatib sug‘orish tizimida egat orqali
sug‘orishga nisbatan 1,8-1,9 marta kam suv beriladi. Tomchilatib sug‘orish orqali
ekinning ildiz tizimi normal shakllanadi va dalani bir tekisda namlashga erishiladi.
Dala qator oralariga ishlov berishga sarflanadigan sarf-xarajat kamayadi.
Kurs ishing maqsad vazifalari: O‘zbekiston Respublikasining
sug‘orilmaydigan zahira е r maydonlarini sug‘oriladigan е r maydonlariga qo‘shish,
kam sarf xisobiga ko‘p daromad olish, irrigatsiya va melioratsiya tizimlarini to‘g‘ri
yo‘lga qo‘yish, eng yaxshi innovatsion sug‘orish usulini tanlash, tomchilatib
4

sug‘orish texnologiyasini eng yuqori darajada Respublikada joriy qilish
masalalarini o‘rganish va chuqur tahlil qilish.
Tomchilatib sug‘orish texnologiyasini boshqa sug‘orish usullari va
tizimlariga nisbatan unumli va samarali ekanligini isbotlash tahlillar qilish.
Asosiy qism: (Tomchilatib sug‘orish texnologiyasiga innovatsion
texnologiyadan foydalanish).
Uzoq qadimdan Sharq mamlakatlarida daraxtlarni sug‘orishda dehqonlar turli
suv tejovchi usullarni qo‘llab kelishgan. Ularning orasida suvni to‘g‘ridan-to‘g‘ri
daraxtning ildiz qismiga etkazib berish doimo ahamiyatli bo‘lib kelgan. Buning
uchun, asosan daraxtning ildizi yaqinida tuproqqa ko‘milgan sopol xumchalardan
foydalanilgan. Sopol xumchaga qo‘yib qo‘yilgan suv sekin sizib, tuproqni
namlashi natijasida daraxt ildiziga kerakli miqdorda suv etkazib byerilgan.
Xumchadagi suv sathi pasayishi tezligini hisobga olgan holda, ma’lum muddatdan
so‘ng unga yana suv quyib turilgan. Mazkur amal vegetatsiya davrida izchil
amalga oshirilgan. Bunday hech qanday ariqqa hojat bo‘lmagan, daraxtlar esa
gurkirab rivojlangan.
Bungi kundagi tomchilatib sug‘orish tizimlarini yaratishning asosi 1886 yilda
hozirgi Afg‘oniston hududida, suvni sopol quvurlar yordamida har bir daraxtning
ildiz qismiga etkazib berishni tadqiq qilishdan boshlangan. 1913 yilga kelib,
AQSHning Kolorado univyersiteti tadqiqotchisi B. Xauz tomonidan o‘simlikning
faqatgina ildiz qatlamini namlash asosida sug‘orishga ishlatilayotgan suv
miqdorini kamaytirish tizimi ommaga namoyish qilingan. O‘tgan asrning 20-
yillari davomida Gyermaniya olimlari sug‘orish uchun suvni teshikli quvurlar
asosida berish vositasida boshqariluvchi sug‘orish tizimini ishlab chiqdilar. Lekin
ushbu sug‘orish usullarining samaradorligi zamonaviy tomchilatib sug‘orish
tizimlari samaradarligidan ancha past edi 1
.
1950 yillarga kelib, plastik materialdan turli buyumlar yasash va polietilendan
arzon quvurlar ishlab chiqarish texnologiyalari yaratilgandan keyingina,
tomchilatib sug‘orish tizimlarini keskin rivojlantirish imkoniyatlari yuzaga keldi.
1
Akbarov A., Nazaraliev D., Hikmatov F., 2008. “Gidrometriya” O‘quv qo‘llanma. T., TIMI bosmaxonasi, 2008.
155 bet.
5

Buyuk Britaniya va Fransiyada boshqariluvchi sug‘orish tizimlarini tadqiq
qilish ishlari kuchaytirildi. Eng katta yutuqqa Britaniya suv agentligi xodimi Simxa
Blass tomonidan yerishildi. U 1950 yillarda yangi tuzilgan Isroil davlatiga ko‘chib
o‘tganidan so‘ng, u yerda vodoprovod quvuri yaqinidagi daraxtning gurkirab
rivojlanganligidan qattiq ta’sirlanadi va o‘z tadqiqotlarini tomchilatib sug‘orishni
rivojlantirish yo‘nalishida olib boradi. U dunyoda birinchi bo‘lib, labirintli
tomizgichni yaratadi va ushbu ixtirosini 1959 yilda patentlashtiradi. Mazkur
texnologiyaga ko‘ra, katta bosim bilan o‘simlik yoniga etib kelgan suv, labirintli
yo‘lakchalardan siqilib o‘tishi natijasida, quvur tashqarisiga faqatgina tomchi
sifatida chiqa oladi. Suv daladagi barcha daraxtlar ostida bir xilda tomadi va
natijada oz miqdordagi suv bilan ko‘p daraxtlarni sug‘orish imkoniyati yaratiladi.
Simxa Blassning yaratgan tomizgichi hozirgi kundagi samarali tomchilatib
sug‘orish tizimlarining asosiy elementi va ajralmas qismi hisoblnadi.
1980 yillarga kelib, Janubiy va SHimoliy Amyerika mamlakatlari va Avstraliyada
tomchilatib sug‘orish usulining texnologiyalari rivojlantirildi. Mazkur
texnologiyalarda suvni tejash, odatdagi 30 % dan 50 % ga qadar ko‘tarildi. Huddi
shu yillarda, tomchilatib sug‘orish usuli tijoriy maqsadlar uchun xizmat qila
boshladi, ya’ni sug‘orish paytida ishchi kuchiga sarflanadigan harajatlarni tejash
imkoniyatlari yuqoriligi xususiyati, tomchilatib sug‘orishning sun’iy landshaftlarni
yaratishda qo‘llanishiga yo‘l ochib byerdi.
Amerika Qo‘shma Shtatlarida, o‘tgan asrning 60-yillari boshida Richard
Xapin tomonidan “ SHudringli shlang ” nomi (boshqa nomi “ spageti quvuri ”) bilan
tomizgichli lenta ishlab chiqildi va uning birinchi namunasi 1964 yilda amaliyotga
joriy qilindi. Bunday shlanglar asosan, daraxtlarni va issiqxonalarda
etishtiriladigan gullarni sug‘orish uchun keng joriy qilindi. 2
Tomchilatib sug‘orish usulidan foydalanish 1980 yildan keyin ayniqsa,
kuchaydi va 2000 yilga kelib, dunyo miqyosida tomchilatib sug‘orish tizimlari
joriy qilingan ekin maydonlari 3,2 mln. gektardan ortib ketdi.
2
Raximbaev F.M. va boshqalar. “Qishloq xo‘jaligida sug‘orish melioratsiyasi”. Darslik. T. “Mehnat”, 1994, 327
bet.
6

Tomchilatib sug‘orish usulini qo‘llashda Isroil, Kipr, AQSH, Italiya,
Avstraliya va Iordaniya kabi mamlakatlarda juda katta yutuqlarga yerishildi.
1-jadval.
Dunyo mamlakatlarida tomchilatib sug‘orish usuli joriy qilingan ekin
maydonlarining o‘zgarishi (1981-2000 yillar oralig‘ida,ming ga) (Xalqaro
irrigatsiya va drenaj komissiyasi ma’lumoti)

№ Mamlakatlar yillar
1981 1986 1991 2000
1. AQSH 185,3 392 606 1050
2. Hindiston 0 0 55 260
3. Avstraliya 20,1 58,8 147 258
4. Ispaniya 0 112,5 160 230
5. Janubiy Afrika 44,0 102,3 144 220
6. Isroil 81,7 126,8 104 161
7. Fransiya 22,0 0 51 140
8. Meksika 2,0 12,7 60 105
9. Misr 0 68,5 68,5 104
10. YAponiya 0 1,4 57,1 100
11. Italiya 10,3 21,7 78,6 80
12. Tailand 0 3,7 45,2 72
13. Kolumbiya 0 0 29,5 52
14. Iordaniya 1 12 12 38
15. Braziliya 2,0 20,2 20,2 35
16. Xitoy 8 10 19 34
17. Kipr 6 10 25 25
18. Portugaliya 0 23,6 23,6 25
19. Xitoy Taypeyi 0 10 10 18
20. Marokash 3,6 5,8 9,8 17
7

21. Boshqalar 50,6 38,8 100,7 177
JAMI 436,6 1030,6 1826,3 3201
O‘zbekiston sharoitida tomchilatib sug‘orish tizimlarini qo‘llashning
rivojlanishi. O‘zbekiston sharoitida tomchilatib sug‘orish tizimlari, asosan 1975
yildan boshlab, tajriba tariqasida bog‘ va uzumzorlarda tatbiq qilina boshlangan.
1975 yilda ISMITI (sobiq SANIIRI) ning Jizzax viloyati Zomin tumanidagi
tajriba xo‘jaligida avval 10 ga, keyinchalik 200 ga maydondagi uzumzorni, 1977
yilda Xorazm viloyatining Xiva tumanida 1,5 ga maydondagi bog‘ni, SHredyer
nomidagi bog‘dorchilik va uzumchilik ilmiy tadqiqot institutining 2,0 ga
maydondagi bog‘ini sug‘orish uchun maxalliy sharoitlarda yaratilgan tomchilatib
sug‘orish tizimlari joriy qilingan. 3

1-rasm. Xorazm viloyati Xiva tumanida tomchilatib sug‘orish usuli tadbiq
qilingan bog‘ (1977 y)
Tomchilatib sug‘orish usulini qo‘llash o‘tgan asrning 90- yillari boshida
ancha kengaytirildi va ularning maydoni 1993 yilga kelib, 1134 gektarga etkazildi.
Shu jumladan, 1991-1992 yillarda Isroil texnologiyasi asosida Andijon
viloyatining Qurg‘ontepa tumanidagi “Savay” xo‘jaligida 1,0 ming ga paxta
3
Raximbaev F.M. «Praktikum po selskoxozyaystvennыm gidrotexnicheskim melioratsiyam». T. «Mehnat». 1991,
391 bet.
8

maydonida 6,6 mln. AQSH dollari qiymatiga ega bo‘lgan tomchilatib sug‘orish
tizimi joriy qilish ishlari olib borildi va uning 500 gektarli qismi ishga tushirildi.
Xuddi shu yillarda, tomchilatib sug‘orish usulini paxta etishtirishda qo‘llash
mumkinligi o‘rganildi. ISMITI da olib borilgan tadqiqotlar natijalari, paxta
etishtirishda tomchilatib sug‘orishni qo‘llash, egatlab sug‘orishga nisbatan suvni
1,53,0 martagacha tejash, paxtadan gektariga 35-43 sentnyer miqdorida hosil olish
mumkinligini tasdiqladi.
O‘tgan asrning 90-yillarining ikkinchi yarmida O‘zbekistonda yana 600 ga
maydonda tomchilatib sug‘orish tizimlari joriy qilindi. SHu jumladan, 1999-2001
yillarda Toshkent, Jizzax va Sirdaryo viloyatlarida uchta 100 gektarli maydonda
Isroil davlati “Netafim” firmasining har biri 2,1 mln. AQSH dollari turadigan
tomchilatib sug‘orish tizimlari joriy qilindi. Qurilgan ushbu sug‘orish tizimlari turli
sabablarga ko‘ra, ko‘ngildagiday faoliyat yuritmadi.
O‘zbekistonda 1975-2000 yillar oralig‘ida, qurilgan tomchilatib sug‘orish
tizimlaridan biri – Qashqadaryo viloyati “Varganza” xo‘jaligidagi anorzorni
tomchilatib sug‘orish tizim (1990 yilda qurilgan) hozirgi kunda ham faoliyat
yuritmoqda.
Tadqiqotlar asosida, mazkur tomchilatib sug‘orish tizimlarini odatdagi,
egatlab sug‘orishga nisbatan suvni bir necha martagacha kam sarflashi aniqlangan.
Jumladan, bog‘ va uzumzorlarda sug‘orishga byerilgan suv, odatdagiga nisbatan
60 % gacha, paxta etishtirishda esa 40 % gacha kam sarflangan (2-jadval).
2-jadval.
O‘zbekistonda 2000 yilgacha qurilgan tomchilatib sug‘orish tizimlari
(ISMITI ma’lumotlari)
t/r Joylashgan manzili Maydon,
ga Ekin turi Qurilgan yili Suvni tejash
qobiliyati, %
1 Jizzax viloyati SANIIRI Zomin
TICHX 200,0 uzumzor va
bog‘ 1975, 1983 40
2 Xorazm viloyati Xiva tumani 1,5 bog‘ 1977 60
3 Toshkent viloyati SHredyer nomli B
va
UI 2 bog‘ 1978 60
4 Toshkent viloyati “NISTO” 5 paxta 1990 30
9

5 Qashqadaryo viloyati “Xushvaqtov”
d/x 64 paxta 1990 35
6 Qashqadaryo viloyati “Varganza” d/x 134 bog‘ (anorzor) 1990 60
7 Qashqadaryo viloyati “Ko‘kdala” d/x 156 bog‘ 1990 50
8 Andijon viloyati “Savay” d/x 500 paxta 1991 25
9 Buxoro viloyati “Jilvon-P” d/x 30 uzumzor 1992 45
10 Qashqadaryo viloyati KEU PREP 26 paxta, bog‘ 1992 40
11 Qashqadaryo viloyati “Zarafshon” d/x 5 paxta 1992 35
12 Farg‘ona viloyati “YOsh leninchi” d/x 5 paxta 1992 40
13 Surxondaryo viloyati “Ilich” d/x 5 paxta 1992 35
14 Toshkent viloyati O‘zPITIMEB 5 paxta 1995 15
15 Buxoro viloyati O‘zPITIVEB 5 paxta 1995 30
16 Toshkent viloyati
“O‘zbekiston 5 yilligi” d/x 200 paxta 1994 35
17 Jizzax viloyati SANIIRI TICHX 100 paxta 1998 35
18 Jizzax viloyati “Samarqand
Quduq”d/x 100 paxta 1999 27
19 Sirdaryo viloyati “Siddiqov” d/x 100 paxta 1999 25
20 Toshkent viloyati “T. Yernazarov”d/x 100 paxta 1999 25
21 Toshkent viloyati SANIIRI tajriba 2 uzumzor 2001 60
maydoni
Tomchilatib sug‘orish usulidan foydalanuvchilarning etarli malakaga ega
bo‘lmaganliklari va etishtirilayotgan ekinlar agrotexnologiyalarining tomchilatib
sug‘orishga mos bo‘lmaganligi, 1975-2000 yillarda joriy qilingan tomchilatib
sug‘orish tizimlarining kutilganidek, yaxshi natija byermaganligining asosiy
sabablari sifatida ko‘rsatilgan. 4
Bundan tashqari, alohida joylarga tatbiq qilingan tomchilatib sug‘orish
usullarini suv ta’minotining mavjud tizimiga mos tushmaganligi (tizimga suv
doimiy ravishda bir tekis emas, balki dalalarga kabi navbat kelganda byerilgan)
ham joriy qilingan tizimlarni bir-ikki, uzog‘i bilan uch-to‘rt yilda ishdan chiqishiga
va qarovsiz qolishiga sabab bo‘lgan.
4
Xamidov M.X., Begmatov I.A., Isaev S.X., Mamatov S.A. “Suv tejamkor sug‘orish texnologiyalari” O‘quv
qo‘llanma. T., TIMI bosmaxonasi, 2015. 243 bet.
10

Shuning uchun, hozirda tatbiq qilinayotgan tomchilatib sug‘orish tizimlarida,
avvalo fermerlarning malakasini oshirish va tomchilatib sug‘orishga mos
agrotexnologiyalarni qo‘llashga katta e’tibor qaratilmoqda.
Tomchilatib sug‘orish usuli ekinlarni sug‘orish usullari orasida nisbatan yangi
sanaladi va uning o‘ziga hosligi suvni bosim ostida o‘simlikkacha etkazib berishi
bilan belgilanadi.
Tomchilatib sug‘orish usuli o‘simlikning suvga bo‘lgan ehtiyojiga teng
miqdordagi suvni zarur muddatda uning ildiz qatlamiga etkazib berishga
mo‘ljallangan suv taqsimlovchi doimiy tarmoqdan iborat.
Tomchilatib sug‘orish usulining boshqa sug‘orish usullaridan farqli jihati
shundan iboratki, mazkur sug‘orish usulida tuproqning namligi va uni yaratish
uchun byerilayotgan suv boshqariladi.
Odatdagi egatlab sug‘orish usulida, suv egatga oqizilgandan so‘ng, dalaning
bir qismida tuproqning namligi haddan ortib ketsa, boshqa qismida suv yaxshi
oqmaganligi tufayli tuproq yaxshi namlanmaydi. Egatlab sug‘orilganda
sug‘orishdan keyin, tuproqda namlikni haddan ziyod ortishi ekinni suvga
bo‘ktirsa, sug‘orishlar orasidagi vaqtning uzoqligi oqibatida, tuproq qurib ketib,
o‘simlikni suvsiz qoldiradi.
Navbatdagi sug‘orishda ekin yana suvga bo‘kadi, undan keyin esa yana
suvsiz qoladi, ya’ni stress holatga tushadi. Natijada, o‘simlik o‘z enyergiyasini shu
stress holatlarni engish uchun sarflashga majbur bo‘ladi va bir tekis rivojlana
olmaydi.
Tomchilatib sug‘orish usulida esa, suv har bir ekinning ma’lum davrdagi
ehtiyojiga mos ravishda dala bo‘ylab bir tekisda beriladi. Shunday qilib, dalaning
ekin joylashgan yerlari bir xilda namlanadi. Tuproqda ortiqcha namlikning yuzaga
kelishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
tomchilatib sug‘orish usulida:
- ildizlar to‘ppak bo‘lib o‘sadi;
- o‘simlik ildizini chuqurga yubormaydi;
- suv va o‘g‘itlarni etkazib berish osonlashadi.
11

Tomchilatib sug‘orish usulida ekinning ildizi rivojlanadigan tuproq
qatlamida o‘simlik uchun optimal bo‘lgan tuproqning suv-fizik rejimi yaratiladi.
Tomchilatib sug‘orish usulini qo‘llash sharoitlari. Tomchilatib sug‘orish
usulini hamma joyda, hatto boshqa sug‘orish usullarini qo‘llash mumkin
bo‘lmagan va sug‘orish yaxshi samara byermaydigan sharoitlarda ham qo‘llash
mumkin. Buning uchun, tomchilatib sug‘orishning muayyan hududning o‘ziga xos
sharoitlari va etishtiriladigan ekin turiga mos keladigan turi to‘g‘ri tanlansa bo‘ldi.
Tomchilatib sug‘orish usuli ayniqsa, murakkab relefli va nishabligi katta
uchastkalarda, o‘ta qurg‘oqchil va shamoli kuchli bo‘lgan hududlarda, tuproq
qatlami yupqa va suv shimilishi yuqori bo‘lgan joylarda, sug‘orish suvini etkazib
berish qimmatga tushadigan (nasoslar yordamida suv byeriladigan) hududlarda,
sug‘orishga tozalangan chiqit suvlar ishlatiladigan holatlarda qo‘llash juda yuqori
samara byeradi. 5

Qishloq xo‘jalik ekinlarini etishtirishning intensiv texnologiyalarida, ya’ni
hosilning kattaligi va sifati namlik va oziqlanish rejimini aniqligiga bog‘liq bo‘lgan
sharoitlarda, tomchilatib sug‘orish usulini qo‘llash juda yaxshi samara byeradi
Tomchilatib sug‘orishning afzalliklari. Tomchilatib sug‘orish usuli boshqa
sug‘orish usullariga nisbatan bir qator afzalliklariga ega bo‘lib, ularning asosiylari
sifatida ekin hosildorligining ortishi va hosil sifatining yaxshilanishi, suv
resurslarining tejalishi, agrotexnik tadbirlarni o‘tkazish uchun sarflanadigan
moddiy va mehnat resurslarining kamayishi, ekinni oziqlantirish uchun
sarflanadigan o‘g‘itlar miqdorining kamayishi, tuproq yuvilishining butkul
bartaraf qilinishi ni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin.
1-afzallik: ekin hosildorligining ortishi va hosil sifatining yaxshilanishi.
Boshqa sug‘orish usullaridan farqli o‘laroq, tomchilatib sug‘orishda ekinning ildizi
rivojlanadigan tuproq qatlamida o‘simlik uchun optimal bo‘lgan suv-fizik muhit
yaratiladi.
Ekinga suv va oziq moddalar uning ehtiyojiga mos ravishda kichik
miqdorlarda tez-tez byeriladi. O‘simlik ildiz qatlamida optimal namlik yaratiladi.
5
Xamidov M.X., Begmatov I.A., Isaev S.X., Mamatov S.A. “Suv tejamkor sug‘orish texnologiyalari” O‘quv
qo‘llanma. T., TIMI bosmaxonasi, 2015. 243 bet.
12

Bunda tuproqning haddan tashqari, suvga bo‘kib ketishi yoki qurib ketishi kabi
holatlar to‘liq bartaraf qilinadi. O‘simlik o‘ziga zarur bo‘lgan vaqtda suv va oziq
moddalarni oladi. Turli stress holatlarga tushmagan o‘simlik o‘z enyergiyasini
faqat rivojlanish va hosil to‘plashga sarflaydi. Natijada, optimal sug‘orish va
oziqlanish hisobiga bog‘ va tokzorlarda hosildorlik 40-60 % gacha ortsa, paxta va
sabzavotlar kabi bir yillik ekinlarda 80 % gacha ortadi. Paxta hosilining pishib
etilishi esa 10-15 kunga yerta va birvarakayiga bo‘ladi.
Sabzavot dalalari tomchilatib sug‘orilganda, hosilning suv ostida qolib
nobud bo‘lishi hodisasi butkul bartaraf qilinadi.
2-rasm. Tomchilatib sug‘orish usulida parvarishlangan olma bog‘larida
etishtirilgan hosil namunalari
2-afzallik: ekinni sug‘orish uchun byerilayotgan suv resurslarining tejalishi.
Tomchilatib sug‘orishda: sug‘orish rejimi o‘simlikning suvga bo‘lgan talabiga
mosligi, suvning to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘simlik ildiz qatlamiga byerilishi, tuproqdan
bug‘lanadigan suvning kamligi, begona o‘tlar bo‘lmasligi bois, barcha suv faqat
ekinga tegishli bo‘lishi, suvning dala bo‘ylab tarqalmasligi va tuproqqa singib
ketmasligi, tashlamaga suv tashlanmasligi hisobiga suv tejalishiga yerishilad 6
i.
Tomchilatib sug‘orish natijasida, boshqa sug‘orish usullariga nisbatan, 20 %
dan 80 % gacha suv tejaladi.
6
SHukurlaev X.I, Baraev A.A., Mamataliev A.B. «Selskoxozyaystvennыe gidrotexnicheskie melioratsii».
Uchebnoe posobie. T. 2007, 300 bet.
13

3-rasm. Tomchilatib sug‘orishda dala emas, yetishtirilayotgan ekin
sug‘oriladi.
3-afzallik: mehnat va moddiy resurslar sarfi kamayadi. Tomchilatib
sug‘orishda, suv o‘simlikka shlanglar vositasida etkazib byerganligi uchun,
dalaning faqat ekinlar joylashgan qismigina namlanadi. Bunda dala tuprog‘i
qotmaydi, natijada tuproqni yumshatish (kultivatsiya) va ariq olishga hojat
qolmaydi. Tuprog‘i qotmagan maydon esa, mavsum oxirida oson haydaladi.
O‘g‘it suv bilan birga byerilganligi bois, o‘g‘itlash uchun texnika
ishlatishning zaruriyati yo‘qoladi. Natijada, mehnat va yonilg‘i moylash
matyeriallari tejaladi.
Dalada suvchilarning ketmon ko‘tarib, ariq to‘g‘irlab yurishiga hojat
qolmaydi, ya’ni sug‘orishdagi qo‘l mehnati keskin kamayadi.
Tomchilatib sug‘orishda, faqat o‘simlikning ildizi atrofi namlanganligi
tufayli, sug‘orishning foydali ish koeffitsienti 90-95% ga teng bo‘ladi. Boshqa
sug‘orish usullarida (shu jumladan, egatlab va yomg‘irlatib sug‘orish usullarida
ham), bu ko‘rsatkich 70-75 % dan ortmaydi.
Qayd etilgan uchta asosiy afzallik (hosil miqdori va sifatining yaxshilanishi,
suv tejalishi va resurslar sarfining kamayishi) dan tashqari, tomchilatib sug‘orish
usulining yana bir qancha ijobiy tomonlari mavjud bo‘lib, ular quyidagilarda
namoyon bo‘ladi:
- tomchilatib sug‘orish ozuqani (o‘g‘itni) o‘simlik ehtiyojiga mos
ravishda sug‘orish suvga qo‘shib berish imkoniyatini yaratadi. Bunda o‘g‘itlash
14

uchun sarflanadigan texnika harajatlari, ishchi kuchi sarfi hamda byeriladigan
o‘g‘itning 50 % gacha miqdori tejaladi;
- tomchilatib sug‘orish tizimida suv va ozuqa ekin maydoni bo‘yicha
bir tekis taqsimlanadi. Natijada, daladagi ekinning barchasi bir xilda rivojlanadi va
hosili ham bir vaqtda pishib etiladi. Bir tekis pishib etilgan hosilni yig‘ishtirib olish
ham osonlashadi;
- ekin dalasining bir qismi namlanishi dalaga mexanizmlar kirishiga
imkoniyat qoldiradi. Natijada, dala tuprog‘i qurishini kutmasdan, agrotexnik
tadbirlarni sug‘orish bilan bir vaqtda olib borish mumkin, ya’ni mehnatni to‘g‘ri
tashkil etishga imkoniyat yaratiladi;
- sug‘orish vaqtida daladan oqava chiqmaganligi bois, tuproq yeroziyasi
to‘liq bartaraf etiladi. Ushbu jihatdan qaraganda, tomchilatib sug‘orishni katta
nishabli va tekislanmagan maydonlarda qo‘llash, ayniqsa, katta samara byeradi;
- tomchilatib sug‘orilganda, suvning tuproqqa behuda shimilishi
bartaraf qilinadi. Natijada, yer osti suvlarining sathi ko‘tarilmaydi va dalaning
botqoqlanishi hamda sho‘rlanishining oldi olinadi;
- dala sektorlarga bo‘lib sug‘orilganligi uchun bir vaqtda sug‘orishga
byeriladigan suvning sarfi katta bo‘lmaydi. Natijada, kam suv bilan katta
maydonlar sug‘oriladi hamda debeti kam bo‘lgan suv manbalaridan (quduqlardan)
foydalanishga imkoniyat yaratiladi;
- tomchilatib sug‘orilganda egatlar oralig‘idagi tuproq doimo quruq
bo‘ladi. Natijada, begona o‘tlarni chopib yo‘qotish osonlashadi hamda ularga
qarshi gerbitsidlarni suv bilan birga berish ikoniyati ham yaratiladi;
- o‘simlik ildiz qatlami atrofi doimo nam bo‘lganligi bois, u yerda tuz
yig‘ilmaydi;
- sabzavotlar va poliz ekinlar tomchilatib sug‘orilganda, ular hosilining
suv ichida qolib ketishi havfi yo‘qoladi, ya’ni hosil sifatining buzilishi yuz
bermaydi;
- tomchilatib sug‘orishda, dalaning bo‘laklarga (sektorlarga) bo‘lib
sug‘orilishi quvurlar diametrini va nasos bosimini kichikroq qilib belgilash
15

imkoniyatini yaratadi. Natijada, kam quvvatli nasosni ishlatish harajatlari ham
kamroq bo‘ladi.
I bob: Tomchilatib sug‘orish sxemasi.
Tomchilatib sug‘orish – maxsus filtrlar yordamida tozalangan suv
tomchilatgichlar orqali tomchi shaklida tuproqqa byerilib, o‘simlikning ildiz tizimi
joylashgan qatlamini o‘zini (lokal) namiqtiradi, shuning uchun sug‘orish suvi
bosim ostida quvurlar orqali har bir o‘simlikka yoki o‘simliklar qatoriga etkazilib,
vegetatsiya davrida o‘simlikning suvga bo‘lgan talabini ta’minlab turadi. Bu
usulda suv bilan birgalikda minyeral o‘g‘itlar yeritilgan holda tuproqqa berish
mumkin.
Mineral o‘g‘itlarni sug‘orish suvi bilan yerigan holda qo‘llash, azotli o‘g‘itlarni
44-57 foizga tejash imkoniyatini byerilishi aniqlangan.
Tomchi holatida o‘simlik ildiz qatlamiga byerilgan suv kapillyarlar bo‘yicha
tuproq qatlamiga singib boradi. Bunda gravitatsiya kuchining ta’siri juda kam
bo‘ladi. Namlanish ko‘proq kapillyar kuchlar ta’sirida amalga oshadi. 7

Tomchilatib sug‘orishdagi tarmoqlar tomchilatish (sug‘orish) quvurlari va
lentalariga bo‘linadi. Quvurlar diametri 16 yoki 20 mm, qalinligi 0,6-2,0 mm
bo‘lgan yaxlit polietilen trubka (quvur) dan iborat bo‘lib, ular tomchilatgichlar
ichiga o‘rnatilgan ( integrallashgan ) va o‘rnatilmagan ( ko‘r ) bo‘lishlari mumkin.
Tomchilatgichlar o‘rnatilmagan – ko‘r quvurlarga tashqarisidan maxsus
tomchilatgichlar o‘rnatiladi.
Integrallashgan quvurlarga ishlab chiqaruvchi tomonidan ma’lum masofalarda
tomchilatgichlar o‘rnatilgan bo‘ladi. Odatda ular orasidagi masofa: 25, 30, 50 va
100 sm bo‘ladi.
7
Xamidov M.X., Botirov Sh.Ch., Suvanov B.U., Yulchiye D.G. “Suv resurslarni o’lchovi va vositalar” O’quv
qo’llanma. T.: TIQXMMI, 2019, 180 b.
16

a b
Integrallashgan (a) va ko‘r (b) quvurlar
Integrallashgan tomchilatgichlarning ishlash sxemasi
Tomchilatuvchi lentalar polietilen plyonkalardan yasalgan quvurlar bo‘lib,
kleylangan choklarini ichidagi mikrobo‘shliqlar o‘z navbatida tomchilatgichlarning
komponentlari – filtrlovchi teshiklar, laminar oqimni turbulent oqimga
aylantiruvchi labirintlar va suvni tomchi xolida tashqariga chiqaruvchi “emittyer”
larni yaratadi.
Bunday lentalarning devorlarini qalinligi 100 dan 300 mikrongacha bo‘ladi.
Tomchilatuvchi lentalarning turlari:
17

- tirqishli – butun uzunligi bo‘yicha labirint kanal o‘rnatilib, ularda har
ma’lum masofalarda suv chiqishi uchun nozik, tirqish shaklidagi teshiklar
qirqilgan bo‘ladi. Bularni mexanizatsiyalashgan xolda dalaga o‘rnatish mumkin
bo‘lib, ularda suv tekis bir xil taqsimlanadi.
- emittyerli – tomchilatuvchi lenta ichiga ma’lum masofalarda (qadamlarda)
yassi, qattiq labirintli tomchilatgichlar o‘rnatilgan bo‘ladi. Bunday lentalarda
turbulent oqim yuzaga kelishi natijasida, sug‘orish vaqtida ular o‘z-o‘zlarini
tozalaydilar. 8
O‘rnatilgan tomchilatgichlar kompensatsiyalashgan va
kompensatsiyalashmagan bo‘ladi. Kompensatsiyalashganda sug‘oriladigan
dalaning nishabligi, sug‘orish quvurining uzunligi va tizimdagi bosimdan qat’iy
nazar tomchilatgichlarning barchasidan bir xil suv chiqadi.
Kompensatsiyalashmagan tomchilatgichlarning suv sarfi sug‘oriladigan
dalaning nishabligi, sug‘orish quvurining uzunligi va tizimdagi bosimga bog‘liq
bo‘ladi.
Tomchilatuvchi lentalarning asosiy parametrlari:
- diametri: keng tarqalgan standart diametr-16 mm., 20 va 22 mm li
lentalar kam ishlatiladi. Ular asosan katta xo‘jaliklarda, katta maydonlarni
sug‘orishda ishlatiladi;
- devorlarining qalinligi: ular mil da o‘lchanadi (1 mil = 0,025 mm) va
lentalarning mexanik mustaxkamligini va qancha muddat ishlashini belgilaydi.
Eng yupqalari 5-6 mil bo‘lib, bir sezon ishlatiladi. 7-8 mil liklarini qayta ishlatish
mumkin. 10-15 mil lik lentalar qalin devorli bo‘lib, ko‘p yillar foydalanish
mumkin;
- tomchilatgichlari (emittyerlari) tirqishli va integrallashgan
xamda kompensatsiyalashgan va kompensatsiyalashmagan bo‘ladi;
Tomchilatuvchi lentalarning asosiy parametrlari :
-tomchilatgichlarning suv sarfi: kompensatsiyalashmaganlariniki odatda
kam bo‘lib, 1,0-1,6 l/soat ga teng (ko‘p o‘simliklar uchun optimal, lekin teshiklari
8
Akbarov A., Nazaraliev D., Hikmatov F., 2008. “Gidrometriya” O‘quv qo‘llanma. T., TIMI bosmaxonasi, 2008.
155 bet.
18

kichikligi uchun suvning sifatiga bo‘lgan talabi yuqori),
kompensatsiyalashganlariniki 2,0-3,8 l/soat bo‘lib, ko‘pincha suv o‘tkazuvchanligi
yuqori bo‘lgan engil tuproqlarda qo‘llaniladi;
-tomchilatgichlar (emittyerlar) orasidagi masofa sug‘oriladigan ekin turiga
bog‘liq xolda 10 sm dan 40 sm gacha bo‘lishi mumkin. Bog‘ va uzumzorlarda
ekish sxemasiga bog‘liq holda qabul qilinadi;
- ishchi bosim - devorlarini qalinligi va suv sarflari o‘rtacha bo‘lgan
lentalarda 0,2-0,3 va 0,8-1,1 atm, qalin va katta suv sarflilarda 0,4-0,8 atm,
maksimali esa, 1,8-2,0 atm bo‘ladi;
-ultrabinafsha nurlar va kimyoviy birikmalarga chidamliligi. Agar
fertigatsiya – suv bilan o‘g‘itlar berish ko‘zda tutilsa, lentaning tuzlarga, makro-
va mikroelementlarga chidamliligi yuqori bo‘lishi kerak.
Tomchilatib sug‘orish usulining sug‘orish texnikasi elementlari.
Tomchilatib sug‘orish usulining sug‘orish texnikasi elementlari: bitta
tomchilatgich namlantiradigan maydon, m 2
va tomchilatib sug‘orish jadalligi,
l/soat
* m 2
dir.
4-jadval. Bitta tomchilatgich namlantiradigan maydon, m 2
Tuproqning mexanik tarkibi Tomchilatgichni suv sarfi, l/soat
2 4 6 8 10
Qumli 0,2 0,4 0,6 0,8 1,2
Qumloq 0,6 0,8 1,0 1,4 1,9
Engil changsimon o‘rta
qumoq 0,8 1,2 1,6 2,0 2,4
O‘rta va og‘ir qumoq 1,0 1,5 2,0 2,4 3,2
Gil 1,2 1,8 2,4 3,2 4,0
Tomchilatib sug‘orish jadalligi- birlik maydonga vaqt birligida beriladigan suv
miqdori bo‘lib, l/soat
* m 2
da o‘lchanadi:
19

bu yerda V
T –tomchilatgichlar orasidagi masofa, m; A
D –sug‘oruvchi quvurlar
orasidagi masofa, m; q
T – tomchilatgichning suv sarfi, l/soat.
4-jadval.
V
T va A
D uchun tavsiyaviy qiymatlar
Tuproqning mexanik
tarkibi A
D ning qiymati, m
Belgilanish
0,5/1 1/2 2/4 4/6 6/8
0,5 1 1,25 1,25 1 V
T , m
2 4 4 4 4/8 q
T , l/soat
0,4 1 1 1 1 V
T , m
2 2 4 4 4/8 q
T , l/soat
0,3 0,6 0,8 1 1 V
T , m
2 2 2 4 4 q
T , l/soat
Tavsiya qilingan ekinlar: g‘o‘za, bog‘, uzum.
Tomchilatib sug‘orish tizimi va uning tarkibiy qismlari
Tomchilatib sug‘orish tizimlari suv saqlovchi, suv tozalovchi, suv etkazib
byeruvchi, suv taqsimlovchi va sug‘oruvchi qismlar dan iboratdir.
Tizimning qismlari joylashgan o‘rni, ishlatadigan suvi sifatiga ko‘ra, tizim
tarkibiga kiruvchi elementlar turi va soni har xil bo‘lishi mumkin.
Tizimning suv saqlovchi qismi – hovuz, tindirgich yoki sistyernalardan, suv
tozalovchi qismi – qumli, diskli yoki to‘rli filtrlardan, suv etkazib byeruvchi qismi –
nasos qurilmalari, bosh va tarqatuvchi quvurlardan, suv rostlovchi qismi – turli
zadvijkalar, ventillar va fitinglardan, sug‘oruvchi qismi – tomizgichli shlanglar
yoki lentalardan iborat bo‘ladi.
20

Bundan tashqari, tomchilatib sug‘orish tizimlari tarkibiga o‘g‘itlovchi
moslamalar hamda avtomatik boshqaruv uskunalari ham kiritilishi mumkin.
O‘g‘itlovchi moslamalar – o‘g‘it yeritmalarini tayyorlash va suvga qo‘shish
qurilmalaridan, avtomatik boshqaruv uskunalari esa – boshqaruv kompyutyeri va
turli datchiklardan iborat bo‘ladi.
Odatda, tomchilatib sug‘orish tizimi quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi: 9
• suv manbai (tindirgich, hovuz);
• nasos qurilmasi;
• o‘g‘it yeritmalarini tayyorlash va suvga qo‘shish moslamasi;
• suvni filtrlash uskunasi;
• magistral quvur;
• tarqatuvchi quvurlar;
• tizim qismlarini o‘zaro ulovchi moslamalar;
• bosim rostlagichlar;
• tomizgichli shlanglar;
• nazorat-o‘lchash uskunalari
9
Xamidov M.X., Begmatov I.A., Isaev S.X., Mamatov S.A. “Suv tejamkor sug‘orish texnologiyalari” O‘quv
qo‘llanma. T., TIMI bosmaxonasi, 2015. 243 bet.
21

Tomchilatib sug‘orish tizimi
Zamonaviy tomchilatib sug‘orish tizimlarida odatdagi an’anaviy elementlar
bilan bir qatorda suv sarfini hisobga oluvchi suv o‘lchagichlar, tuproq namligini
nazorat qiluvchi datchiklar va tizimni avtomatik ravishda boshqaruvchi
kompyutyer vositalari ham ko‘zda tutiladi.

22

Zamonaviy tomchilatib sug‘orish tizimi sxemasi
 1-nasos qurilmasi;
 2-o‘g‘it yeritmasi tayyorlash va suvga qo‘shish moslamasi;
 3-qumli filtr;
 4-disk yoki to‘rli filtr;
 5-magistral (bosh) quvur;
 6-bosim ko‘rsatuvchisi (manometr);
 7-suv sarfini ko‘rsatuvchisi (suv o‘lchagich-schyotchik);
 8-teskari klapan;
 9-tarqatuvchi quvur;
 10-sug‘orish uchastkalari klapanlar;
 11-tomchilatib sug‘orish uchastkalari;
 12-tuproq namligi datchiklari;
 13-boshqaruvchi kompyutyer;
 14-personal kompyutyer.
23

II bob: Tomchilatib sug‘orish texnologiyalari uskunalari
Tomchilatib sug‘orish tizimi tarkibida, nasos qurilmasi tizimda kerakli
bosimni hosil qilish va tizimning har bir nuqtasigacha zarur miqdordagi suvni
etkazib berish uchun qo‘llaniladi.
Suv manbai ekin dalasidan ancha balandda joylashgan hollarda, nasos
qurilmasi ishlatilmasligi ham mumkin. Bunda, nasos hosil qiladigan bosim o‘rniga,
suv manbai va ekin dalasi yer belgilari o‘rtasidagi tabiiy farq hisobiga yuzaga
keladigan tabiiy bosimdan foydalaniladi.
Tomchilatib sug‘orish tizimi qo‘llaniladigan ekin maydonining joylashishi,
kattaligi va ekin turiga qarab, turli quvvatdagi nasos qurilmalari ishlatiladi.
Elektr tarmoqlaridan uzoqda joylashgan ekin dalalarida, benzin yoki dizel
yonilg‘isida ishlovchi motopompalarni qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘lsa, elektr
tarmog‘i yaqin bo‘lgan ekin dalalarini tomchilatib sug‘orish uchun elektr nasoslar
keng qo‘llaniladi.
Tomchilatib sug‘orish tizimida qo‘llaniladigan nasosning turi nasosning
quvvati (suv sarfi) (m 3
/soat) , bosimi (m yoki atm.) va enyergiya sarfi (yonilg‘i
(l/soat) yoki elektr sarfi (kVt/soat)) kabi ko‘rsatkichlar asosida tanlanadi.
Tanlangan nasosning quvvati (m 3
/soat) sug‘oriladigan maydonning (odatda
uning bo‘lagining) suvga bo‘lgan ehtiyojini to‘liq qondira olishi va tomchilatib
sug‘orish tizimining ishlashi uchun zarur bosimni (m) yaratib byera olishi lozim.
Sug‘oriladigan maydonning suvga bo‘lgan talabi etishtirilayotgan ekin turi,
uni tashkil qiluvchi tuproqning tipi va joyning iqlim sharoitlari kabi ko‘rsatkichlar
asosida aniqlanadi 10
.
Tomchilatib sug‘orish tizimida (nasos yoki nasossiz) hosil qilinadigan bosim
tizimda qo‘llanilgan tomizgichning ishchi bosimi va tizim quvurlari hamda
inshootlarida (filtr, zadvijkalar) yo‘qotiladigan bosim isroflarining yig‘indisiga
teng qilib belgilanadi. Topilgan yig‘indi bosim nasos markasini tanlash uchun asos
bo‘lib xizmat qiladi.
10
Akbarov A., Nazaraliev D., Hikmatov F., 2008. “Gidrometriya” O‘quv qo‘llanma. T., TIMI bosmaxonasi, 2008.
155 bet.
24

Tanlangan nasos qurilmasi sug‘orish tizimining eng uzoqda joylashgan
tomizgichida zarur bosimni hosil qila olishi lozim. Odatdagi tomchilatib sug‘orish
tizimlarida suv nasos qurilmasidan o‘tib, filtrga kiradigan nuqtada bosim 2-3
atmosfyera (20-30 m) oralig‘ida belgilanadi. Nasosning markasi mazkur bostimga
10 % li zahira qo‘shish bilan tanlanadi.
Tomchilatib sug‘orish tizimida eng kamida 2 nasos agregati (biri asosiy,
ikkinchisi – zahira) ko‘zda tutilishi lozim.
Mazkur nasoslarning asosiysi sifatida elektr tokida ishlaydigan nasos,
zahiradagi nasos uchun esa, suyuq yonilg‘ida ishlaydigan nasos (markasi) tanlansa,
maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Tomchilatib sug‘orish tizimida, odatda, “ konsol ” tipidagi elektr nasoslar ikki
xil bo‘ladi: 1) K tipidagi nasoslarda nasos qurilmasi dvigatel bilan val yordamida
biriktirilgan bo‘lsa; 2) KM tipidagi nasoslarda nasos qurilmasi dvigatel bilan bir
blokda bo‘ladi.
K va KM tipidagi nasoslar harorati +85 o
S gacha bo‘lgan, agressivligi rN 6-
9, tarkibidagi qattiq zarrachalar kattaligi 0,1-0,2 mm dan va miqdori 0,1-1% dan
oshmagan suvlarni haydash uchun qo‘llaniladi.
Tomchilatib sug‘orish tizimida elektr nasoslarni qo‘llash imkoniyati bo‘lmagan
yoki ulardan foydalanish iqtisodiy jiqatdan samarasiz bo‘lgan hollarda,
motopompalardan foydalaniladi.
Hozirgi kunda jahonda juda ko‘plab kompaniyalar tomonidan motopompalar
ishlab chiqariladi va ularning aksariyati suyuq yonilg‘i (benzin yoki dizel) da
ishlaydi.
Tomchilatib sug‘orish tizimlarida “Kema” (Xitoy), “Honda” (YAponiya),
“Sadko”, “Proton” (Rossiya) kabi firmalar motopompalarini qo‘llash mumkin.
25

Tomchilatib sug‘orish tizimlarida qo‘llanilishi mumkin bo‘ lgan
motopompalarning ayrim turlari
Markasi Tashqi ko‘rinishi Ishlab chiqaruvchisi

“Kema” KM30S

“Kema” (Xitoy)

“Honda” WB30X

“Honda” (YAponiya)

“Sadko” WP-100

“Sadko”

“Proton” BVN-40

“Proton” (Rossiya)

Tomchilatib sug‘orish tizimining zahira nasosi sifatida ham
motopompalardan foydalanish tavsiya qilinadi.
Tomchilatib sug‘orish tizimi tarkibida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan “Kema”
(Xitoy) firmasining motopompalari tavsiflari
Ko‘rsatkichlar Motopompa modeli
KM-GY20 KM20CX KM30CX KM40CX
Dvigatel turi 1-silindr, havo sovutgichli dvigatel
Ishchi sig‘imi 163 sm 3
163 sm 3
196 sm 3
242 sm 3
Eng yuqori ish quvvati 5,5 ot kuchi 5,5 ot kuchi 6,5 ot kuchi 8,0 ot kuchi
Ishga tushirish tizimi Kontaktsiz tranzistor
Enyergiya manbai Suyuq yoqilg‘i/elektr enyergiya
YOqilg‘i bakining
sig‘imi 3,6 3,6 3,6 3,6
26

Ishlash vaqti
davomiyligi 5 soat 5 soat 4 soat 5 soat
Dvigatel yoqilg‘i
tizimining sig‘imi 0,6 l 0,6 l 0,6 1,1
Nasos
CHiqish quvurining
diametri 1,5 dyuym,
2 dyuymdan 2
ta 2 dyuym 3 dyuym 4 dyuym
Eng yuqori ko‘tarish
baland-ligi (bosimi) 42 m 23 m 31 m 31 m
So‘rish chuqurligi 10 m 8 m 8 m 8 m
Eng baland suv sarfi 10 m 3
/soat 30 m 3
/soat 60 m 3
/soat 90 m 3
/soat
Gabarit o‘lchamlari
(LxWxH) 420x335x335 475x380x420mm 510x400x450mm 635x455x545mm
Og‘irligi (umumiy) 18 kg 24 kg 26 kg 42 kg

Filtrlovchi stansiya (qurilma). Tomchilatib sug‘orish tizimida suvning sifati
alohida ahamiyatga ega. Tizimga olinayotgan suvni turli iflosliklardan tozalab
berish uchun filtrlash qurilmasi qo‘llaniladi. Filtrlash qurilmasi tomchilatib
sug‘orish tizimining asosiy elementi sanaladi.
Tomchilatib sug‘orish tizimlarda qo‘llaniladigan filtrning turi manbadagi
suvning sifatiga bog‘liq bo‘lib, odatda filtrlarning qisman tozalovchi va to‘liq
tozalovchi turlari qo‘llaniladi.
Qisman tozalovchi filtrlar (qumli filtr gidrotsiklon) asosan, qumli filtrlar
ko‘rinishida bo‘ladi. Bu filtrlar suvdagi yirik zarrachalarni ushlab qolish uchun
xizmat qiladi.
27

Tomchilatib sug‘orish tizimida ishlatiladigan bir kamyerali qumli filtr

Tomchilatib sug‘orish tizimida ishlatiladigan ikki kamyerali qumli filtrning
umumiy ko‘rinishi
Sug‘orishga ishlatilayotgan suvda qum kelayotgan hollarda, qum
ajratuvchi – gidrotsiklon lardan foydalaniladi. Bunda qum markazdan qochma
kuchlar va o‘z og‘irligi ta’sirida, gidrotsiklonning ostiga cho‘kib, u yerda
to‘planadi va kuniga kamida bir marta jo‘mrakni ochib chiqarib yuboriladi.
28

Tomchilatib sug‘orish tizimida qo‘llaniladigan gidrotsiklonning umumiy
ko‘rinishi
To‘liq tozalovchi filtrlar to‘rli yoki diskli filtrlar ko‘rinishida bo‘ladi. Bu
filtrlar suvdagi mayda zarrachalarni ushlab qolish uchun xizmat qiladi. Filtrlovchi
matyerial sifatida metall yoki plastik matyerialdan tayyorlangan disk yoki to‘rlar
ishlatiladi. 11

Tomchilatib sug‘orish tizimida qo‘llaniladigan to‘rli yoki diskli filtrlarning
tashqi ko‘rinishi
Tomchilatib sug‘orish tizimlarida u yoki bu filtr turini qo‘llash manbadagi
suvning sifatiga bog‘liq bo‘ladi. Sug‘orish uchun yer osti suvlari ishlatilganda,
tomchilatib sug‘orish tizimlarida to‘rli yoki diskli filtrlardan foydalanish tavsiya
qilinadi.
11
Xamidov M.X., Botirov Sh.Ch., Suvanov B.U., Yulchiye D.G. “Suv resurslarni o’lchovi va vositalar” O’quv
qo’llanma. T.: TIQXMMI, 2019, 180 b.
29

To‘rli yoki diskli filtrlarni o‘rnatish vaqtida, ularning korpusidagi strelkaga
e’tibor qaratish lozim. Filtrlarda suv kiruvchi va chiquvchi teshiklar turli
tomonlarda joylashgan bo‘ladi. SHuning uchun, ulardan birinchi kartrijini,
ikkinchisida ishlatib bo‘lmaydi.
Sug‘orish uchun ochiq suv manbalari suvi ishlatiladigan hollarda, faqat to‘rli
yoki diskli filtrlarning o‘zini ishlatib bo‘lmaydi, ularni qum-shag‘alli filtrlardan
keyin, nazorat filtri sifatida ishlatsa bo‘ladi.
Sug‘orish uchun yer yuzasidagi ochiq suv manbalari (daryo, soy, kanal, suv
ombori, ko‘l) suvlari ishlatilganda, aksariyat tomchilatib sug‘orish tizimlarida
qumli filtrlar qo‘llaniladi. Mazkur filtrlar, suvdagi organik va anorganik
birikmalarni ushlab qolish uchun xizmat qiladi.
Qum-shag‘alli filtrlar yopiq idish ko‘rinishida tayyorlanadi. Ularda
filtrlovchi element sifatida esa, 1,2-2,4 mm kattalikdagi qum ishlatiladi.

Filtr turini suv manbaiga bog‘ liq ravishda t anlash
Suv manbai Ifloslantiruvchi moddalar Filtr turi
Ochiq suv manbalari
daryo, soy, kanal organik moddalar, suv o‘tlari qumli va to‘rli filtrlar
suv ombori, ko‘l, hovuz organik moddalar, suv o‘tlari qumli va to‘rli filtrlar
Yer osti suv manbalari
quduq qum, kalsiy karbonati to‘rli yoki diskli filtrlar
chuqur quduq qum, kalsiy karbonati, temir to‘rli filtr yoki qum
separatori

Filtrlarni ishlatish va yuvish jarayonlarining boshqarilishiga qarab, ular
qo‘lda boshqariluvchi yoki avtomatik tarzda yuviladigan bo‘lishi mumkin.
Qo‘lda boshqariladigan filtrlarni filtrlash, rejimidan yuvish rejimiga
o‘tkazish, undan so‘ng yana ortga qaytarish, filtrga keladigan suv ventilini qo‘lda
30

ochib yopish orqali bajariladi. Avtomatik tarzda yoki yarim avtomatik tarzda
ishlaydigan filtrlarda, ish rejimini biridan boshqasiga o‘tkazish, avtomatik
qurilmalar yordamida amalga oshiriladi.
Qumli filtrlar, odatda ikki xil: bir kamyerali va ikki kamyerali (D/C tipidagi)
ko‘rinishda bo‘ladi.
Ikki kamerali (D/C tipidagi) filtr stansiyasi sug‘orishni to‘htatmagan holda,
filtrni yuvish imkonini byeradi. SHuning uchun, ikki kamyerali filtrlar bir
kamyerali filtrdan afzal sanaladi.
Qumli filtrlarni yuvish. Filtrning qum qatlami suvni teskari oqizish yo‘li
bilan yuvib turiladi. Filtrni yuvish muddatlari oralig‘i suvning tozaligi va suvning
qancha ko‘p oqib o‘tayotganligiga bog‘liq ravishda belgilanadi. Suv iflos bo‘lsa,
filtrni tez-tez (sutkasiga bir necha bor) yuvish talab etiladi. Odatda, filtrlarni
sutkasiga kamida ikki marotaba yuvish tavsiya qilinadi.
Qumli filtrlarni yuvish uning turiga qarab, ikki ko‘rinishda amalga
oshiriladi.
Bir kamerali filtrlarni yuvish uchun, ular ishdan to‘htatiladi va keyin
yuviladi.
Bunda, filtrga kelayotgan suv jo‘mragi yopiladi va yuvish quvurining
jo‘mragi ochiladi. Suv filtrning ichida teskari oqimda harakatlanadi. Filtrlovchi
matyerial ustiga yig‘ilgan iflosliklar teskari oqayotgan suv bilan tashlamaga
chiqarib tashlanadi. Filtrni yuvish bir sutkada kamida bir marta amalga oshiriladi.
Bir kamyerali qumli filtrning filtrlash va yuvish rejimlarini ko‘rinishi
Tomchilatib sug‘orish tizimida bir kamyerali filtr ishlatilganda, uning soni
kamida ikkita bo‘lishi lozim.
31

Ikki kamerali (D/C tipidagi) filtrlarni yuvish filtrni ishdan to‘htatmagan
tarzda amalga oshiriladi. Bunda filtrning bir kamyerasiga kelayotgan suv jo‘mragi
yopiladi va yuvish quvurining jo‘mragi ochiladi. Suv filtrning ichida teskari
oqimda harakatlanadi. Filtrlovchi matyerial ustiga yig‘ilgan iflosliklar teskari
oqayotgan suv bilan tashlamaga chiqarib tashlanadi. Filtrlash uskunasining
ikkinchi kamyerasi ishdan to‘htamagan holda, faoliyatini davom ettiradi.
Keyinchalik, ikkinchi kamera yuvilayotgan vaqtda, birinchi kamyera
filtrlash faoliyatini davom ettiradi. Filtrni yuvish kamida bir sutkada bir marta
amalga oshiriladi 12
.

Ikki kamyerali qumli filtrning filtrlash va yuvish rejimlarida ishlatilishi
Tomchilatib sug‘orish tizimida ikki kamyerali (D/C tipidagi) filtr
ishlatilgagnda esa, bitta filtr bilan kifoyalanish mumkin.
Filtrni yuvish muddatlari oralig‘i suvning tozaligi va suvning qancha ko‘p
oqib o‘tayotganligiga bog‘liq. Suv iflos bulsa, filtrni tez-tez (sutkasiga bir necha
bor) yuvib turish talab etiladi. Odatda, filtrlar sutkasiga kamida ikki marotaba
yuviladi.
Filtrlashga yuborilayotgan suvning miqdori filtrning quvvatidan oshib
ketmasligi lozim. Filtrning suv tozalash qobiliyati doimo nasosning suv sarfidan
12
Xamidov M.X., Botirov Sh.Ch., Suvanov B.U., Yulchiye D.G. “Suv resurslarni o’lchovi va vositalar” O’quv
qo’llanma. T.: TIQXMMI, 2019, 180 b.
32

yuqori qilib belgilanadi. Aks holda, suv yaxshi tozalanmaydi va tizim
tomizgichlarining tiqilib qolishi havfi ortadi.
Filtrlash stansiyasi doimo bir kishi tomonidan ishlatilishi maqsadga muvofiq
hisoblanadi.
III bob: Tomchilatib sug‘orish irrigatsiya tarmog‘i (shlanglar ishlatilishi).
Tomchilatib sug‘orish tizimining quvurlari bosh (magistral) va tarqatuvchi
quvurlar ga bo‘linadi.
Magistral quvur suvni tarqatuvchi quvurlarga etkazib byersa, tarqatuvchi
quvurlar suvni tomizgichli shlanglarga taqsimlab beradi.
Magistral quvur. Magistral (bosh) quvur sug‘orishga byeriladigan suvni
nasos stansiyasidan tarqatuvchi quvurgacha etkazib berish uchun xizmat qiladi.
Zamonaviy tomchilatib sug‘orish tizimlarida magistral quvur sifatida,
asosan, diametri 110 va 75 mm bo‘lgan quvurlardan foydalaniladi.
Tomchilatib sug‘orish tizimining magistral quvuri polietilendan
tayyorlanadi va yer ostiga yotqiziladi
Magistral quvur zanglamaydigan va yuqori bosimda ishlashga chidamli
matyerialdan tayyorlanadi.
Magistral quvurning diametri zarur miqdordagi suvni minimal bosim isrofi
bilan o‘tkaza oladigan qilib tanlanadi.
33

Magistral quvur, asosan, yer ostiga (0,5 m gacha chuqurlikka) yotqiziladi va
tuproq bilan ko‘miladi.
Tarqatuvchi quvurlar. Tarqatuvchi quvurlar suvni magistral quvurdan
tomizgichli shlanglarga etkazib berish uchun xizmat qiladi va odatda,
polietilendan tayyorlanadi va ichki diametri kerakli miqdordagi suvni o‘tkaza
oladigan kattalikda bo‘lishi lozim.
Tarqatuvchi quvurlarning diametri o‘tkaziladigan suvning sarfi va
quvurdagi bosim isrofi asosida aniqlanadi. Tarqatuvchi quvurlarning diametri,
odatda, 32 mm dan 75 mm gacha oraliqda tanlanadi.

Tarqatuvchi quvurlar bosh quvurga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki suvni
boshqaruvchi gidrantlar yordamida ulanadi.
Zamonaviy tomchilatib sug‘orish tizimlarida tarqatuvchi tarqatuvchi
quvur uchun “Layflat” (Leyflet) tipidagi egiluvchan quvurlardan foydalanish
keng tarqalmoqda.
“Layflat” tipidagi quvurlar issiq va sovuqqa chidamli, 5 yildan ortiq xizmat
qiladi va 4 atm. bosimga chidaydi.
“Layflat” tipidagi quvurlar mavsum boshida kerakli ekin dalasiga yer ustiga
yotqiziladi va mavsum oxirida yig‘ib olinadi.
34

A) “Layflat” tipidagi egiluvchan quvurlarni yoyish

B) Quvurlarning dalada yoyilishi
V) Quvurlarni mavsum oxirida yig‘ish
Tomchilatib sug‘orish tizimida “Layflat” tipidagi egiluvchan quvurlardan
foydalanish namunalari
35

Tomchilatib sug‘orish tizimining sug‘orish shlanglari va tomizgichlari
Tomizgichli shlang suvni tarqatish quvuridan ekin ildizigacha (o‘simlik
ehtiyojiga mos ravishda) etkazib berish uchun xizmat qiladi. Tomizgichli
shlanglar, odatda, polietilen matyerialdan tayyorlanadi. SHlanglarning diametri suv
sarfiga qarab tanlanadi. Amaliyotda diametri
∅ 20 mm,
∅ 16 mm va
∅ 12 mm va
bo‘lgan shlanglar va tomizgichli lentalar keng keng qo‘llaniladi.
Tomizgichli shlang sug‘oriladigan ekinning turiga qarab tanlanadi.
Tomizgichli shlanglarni to‘g‘ri tanlash sug‘orish samaradorligini ta’minlashning
asosi hisoblanadi.
Tomchilatib sug‘orish tizimining sug‘orish shlanglari Hozirgi kunda amaliyotda
tomizgichli shlanglarning:
- sug‘orish shlangining tashqarisidan yoki uni qirqib o‘rnatiladigan
tomizgichli;
- sug‘orish shlangining ichiga o‘rnatiladigan tomizgichli;
- tomizgichlar lentalar kabi turlari keng qo‘llaniladi.
Tomchilatib sug‘orish tizimining tomizgichlari. Tomchilatib sug‘orish
tizimining tomizgichlari tizim quvurlaridagi suv bosimni pasaytirib, suvni
shlangdan tomchi ko‘rinishida chiqarish uchun xizmat qiladi.
Tomizgichlar tomchilatib sug‘orish tizimining asosiy elementi hisoblanadi
va sug‘oriladigan ekinning turiga qarab tanlanadi. 13

Hozirgi zamon tomchilatib sug‘orish tizimlarida tomizgichlarning shlangni
teshib o‘rnatiladigan, shlangni qirqib o‘rnatiladigan, shlangni ichiga o‘rnatiladigan
13
Xamidov M.X., Botirov Sh.Ch., Suvanov B.U., Yulchiye D.G. “Suv resurslarni o’lchovi va vositalar” O’quv
qo’llanma. T.: TIQXMMI, 2019, 180 b.
36

tomizgichlar, shlangni devori bo‘ylab ichiga yopishtirilgan plastinka ko‘rinishidagi
turlari qo‘llaniladi.
Shlangni teshib ustidan o‘rnatiladigan va shlangni qirqib o‘rnatiladigan
tomizgichlar. Shlangni teshib, ustidan yoki uni qirqib o‘rnatiladigan
tomizgichlarning ishlash prinsipiga qariyb bir xil bo‘lib, ular asosan, ko‘p yillik
daraxtlarni (bog‘lar va uzumzorlarni) sug‘orish uchun ishlatiladi.
Bu tomizgichlar, odatda, 1,5-2,0 kg/sm 2
bosim ostida ishlaydi va soatiga 2,0
litrdan 24 litrgacha suv berish imkoniyatiga ega. Tomizgichlarni sug‘oriladigan
dalaga yaqin sharoitda sug‘orish shlangiga o‘rnatish mumkin. Bunday tomizgichlar
shlangga daraxtlar orasidagi masofaga mos ravishdagi oraliq bilan o‘rnatiladi.
Tomchilatib sug‘orish tizimining sug‘orish shlangini teshib
o‘rnatiladigan tomizgichlari
Tomchilatib sug‘orish tizimining sug‘orish shlangini qirqib o‘rnatiladigan
tomizgichlari
Tomchilatib sug‘orish tizimining sug‘orish shlangini tashqarisidan teshib
yoki uni qirqib o‘rnatiladigan tomizgichilarining o‘ziga xos jihatlari
quyidagilardan iborat:
- tomizgichlar orasidagi oraliq 1 m dan kam bo‘lsa, tizimining narxi
juda qimmat bo‘lib ketadi;
- bunday tomizgichli shlanglarni dalaga yoyish qiyin;
37

- tomizgichning konstruksiyasi uni tuproq ostidan ishlatishga imkon
byermaydi;
- ishchi bosimi juda yuqori, ya’ni 1-2 atm. oralig‘ida; - narxi boshqa
turdagi tomizgichlarga nisbatan qimmatroq.
Bunday tomizgichlar bir yillik ekinlarni sug‘orishda ishlatish uchun tavsiya
qilinmaydi.
Shlangning ichiga o‘rnatiladigan tomizgichlar. Shlangning ichiga
o‘rnatiladigan tomizgichlar ham ko‘p yillik daraxtlarni, ham bir yillik ekinlarni
sug‘orish uchun ishlatiladi. Bu tomizgichlar, odatda, zavodning o‘zida shlangning
ichiga o‘rnatiladi va shlang bilan yaxlit holda ishlab chiqariladi. Bunda
tomizgichlar orasidagi masofa, odatda, 20-50 sm, ba’zida 1 m gacha qilib
tayyorlanadi.
Tomchilatib sug‘orish tizimining sug‘orish shlangining ichiga
o‘rnatiladigan tomizgichlari
Tomchilatib sug‘orish tizimining sug‘orish shlangining ichiga o‘rnatiladigan
tomizgichining shlang ichida joylashishi
Tomchilatib sug‘orish tizimi sug‘orish shlangining ichiga o‘rnatiladigan
tomizgichlarining o‘ziga hos jihatlari quyidagilardan iborat:
38

 tomizgichlar orasidagi eng kichik oraliq 50 sm ni tashkil qiladi;
 tomizgichlar faqat zavod sharoitida shlangning ichiga o‘rnatiladi, shuning
uchun ko‘p yillik ekinlarni sug‘orishda ma’lum qiyinchiliklar tug‘diradi;
 eng past ishchi bosimi 0,8 dan 1 atm. gacha bo‘lgan oraliqda;
 tomizgichlarning suv sarfi bo‘yicha turlari 2-3 xildan ortmaydi;
 tomizgichning konstruksiyasi uni tuproq ostidan ishlatishga imkon byermaydi;
 devorining minimal qalinligi 150 mikron bo‘ladi. 14

Tomizgichli lentalar. Ma’lumki, odatdagi, tomchilatib sug‘orish tizimlari
suvni ekinga bir tekisda etkazib berishi uchun tizimda katta bosim (2-3 atm) hosil
qilishni talab qiladi. Bu xususiyat tomchilatib sug‘orish tizimlarining narxi qimmat
bo‘lishiga olib keladi. Kapital harajatlarining yuqoriligi esa tomchilatib sug‘orish
sug‘orish tizimlari keng joriy qilinishiga to‘sqinlik qiladi.
Tomchilatib sug‘orish tizimlarining ana shu kamchiligini bartaraf qilish
maqsadida, tizimdagi bosimni kamaytirish yo‘lida olib borilgan tadqiqotlar
natijasida, hozirgi kunda past bosimda ishlaydigan tomizgichli lentalar yaratildi.
Hozirgi kunda jahonda tomizgichli lentalarning “kvin gil” (0,6-0,7 atm) ,
“gidrolayt” (0,5 atm.) , “akvagol” (0,1 atm.) kabi turlari keng qo‘llanilmoqda.
Tomizgichli lentaning o‘ziga xos jihatlari sifatida quyidagilarni qayd etish
mumkin:
- tomizgichlar orasidagi masofa 10 sm dan 50 sm gacha oraliqda
bo‘ladi;
- tomizgichlar tizimdagi bosim, atigi, 0,3 atm. bo‘lgandayoq, normal
ishlay boshlaydi;
- tomizgichning tirqishli ko‘rinishda bo‘lganligi, uni tuproq ostidan
ishlatishga ham imkon byeradi.
Bunday tomizgichlar tiqilib qolmasligi uchun, filtrdan so‘ng, tomizgichli
lentaning bosh qismiga to‘r-paypoq (ayollar sintetik paypog‘i) kiydirib qo‘yishning
o‘zi yetarli bo‘ladi.
14
Norqulov U., Shyeraliev H. “Qishloq xo‘jaligi melioratsiyasi”. Darslik. T. “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”,
2003, 204 bet.
39

a) tomizgichli lentaning zavoddan chiqariladigan ko‘rinishi

b) tomizgichli lenta va uning tirqishlari ko‘rinishi
v) tomizgichli lentada suvning harakatlanishi
Tomizgichli lenta va unda suvning harakatlanishi
Tomizgichli lentalarning yaratilishi tomchilatib sug‘orishni bir yillik
ekinlarda qo‘llash imkoniyatlarining yanada oshishiga olib keldi va ular hozirda,
sabzavotlar, kartoshka va paxta kabi bir yillik ekinlarni sug‘orishda ham keng
qo‘llanilmoqda.
IV bob: Iqtisodiy samaradorligi.
Mamlakatimizda qishloq xo‘jaligini rivojlantirish va tubdan isloh qilish
borasida bir nechta me’yoriy hujjatlar qabul qilindi. Shu bilan birgalikda yerdan
unumli foydalanish, hosildorlikni ko‘paytirish, daromadni oshirish, iste’mol uchun
sifatli va raqobatbardosh mahsulot tayyorlash talabi ham oshdi.
40

Lekin suv resurslari cheklanganligi sababli aholi boshiga to‘g‘ri keladigan
suv resursi yildan yilga kamayib bormoqda. Tahlillar shuni ko‘rsatib turubdiki,
yillar o‘tishi bilan suvga bo‘lgan ehtiyoj ortmoqda. Shu sababli suvning qadriga
yetib, undan oqilona foydalanishimiz, sohaga innovatsion texnologiyalarni keng
tatbiq etishimiz zarur.
Tomchilatib sug‘orish tizimi o‘simlikning suvga bo‘lgan ehtiyojiga teng
miqdordagi suvni zarur muddatda uning ildiz qatlamiga yetkazib berishga
mo‘ljallangan bosimli sug‘orish tarmog‘idir. Olimlarning ma’lumotlarga ko‘ra, bir
sentner paxta hosili olish uchun tomchilatib sug‘orish tizimida egat orqali
sug‘orishga nisbatan 1,8-1,9 marta kam suv beriladi. Tomchilatib sug‘orish orqali
ekinning ildiz tizimi normal shakllanadi va dalani bir tekisda namlashga erishiladi.
Dala qator oralariga ishlov berishga sarflanadigan sarf-xarajat qamayadi.
Tomchilatib sug‘orishda avvalo, tuproqda o‘simlik uchun zarur bo‘lgan
maqbul namlikni ushlab turishga erishiladi, suvning quyosh yoki shamol ta’sirida
bug‘lanishi oldi olinadi, suv o‘simlik ildiz tizimini namlantirish orqali tuproqdagi
namlikni eng maqbul darajasini saqlab turadi. Tomchilatib sug‘orish usuli
qo‘llanilishi natijasida o‘simliklarning o‘sishi, rivojlanishi va hosil berishi uchun
optimal sharoitlar yaratiladi, ekin turiga qarab, 80 foizgacha suv tejaladi.
Bu usulni dala sharoitida ishlatish orqali tuproqda qatqaloq paydo bo‘lmaydi
va o‘simlikning havo almashinuvi yaxshilanadi, kultivatsiya qilishga ehtiyoj
bo‘lmaydi. Mineral o‘g‘itning suyuq holatda berish orqali o‘g‘it 50 foizgacha
iqtisod qilinadi. O‘simlik ozuqa moddalar bilan yaxshi to‘yinadi, tomchilatib
sug‘orishda dala emas, yetishtirilayotgan ekin sug‘oriladi.
Tomchilatib sug‘orish usulini qo‘llashning asosiy tamoyili suv o‘simlikning
faqat ildiziga boradi va o‘simlikning o‘sishini boshqarish imkoniyati yaratiladi.
Bunda ekinlar hosildorligini oshirish ko‘rsatkichi 15-30 foizga yetadi. Suvning
tashlamaga chiqib ketishini tugatadi va suvdan foydalanish koeffitsiyenti 0,98
gektarga qadar ortadi. Tuproqning tabiiy unumdorligini tiklash va oshirish uchun
sug‘orish suvi bilan mineral o‘g‘itlar, mikroelementlar va kimyoviy meliorantlarni
dozalangan miqdorda solishga erishiladi.
41

Tomchilatib sug‘orish usulini bog‘dorchilikda qo‘llashda dalada begona o‘t
kamayadi va unga qarshi ishlatiladigan xarajatlar ham qisqaradi. Ko‘p yillik ilmiy
tadqiqot ishlarini tahlil qilish orqali tomchilatib sug‘orish texnologiyasi joriy
qilinganda paxtadan gektariga 50-55 sentner, makkajo‘xoridan 120-130 tonna
poya, 25-32 tonna don, pomidordan 130-140 tonna, (ochiq yerda) issiqxonada 500
tonna, uzumdan 5 tonna, olmadan 60 tonna, kartoshkadan 45 tonna hosil olishga
erishiladi.
Tomchilatib sug‘orishning asosiy kamchiliklari tomchilatib sug‘orish
tizimini qurish katta kapital mablag‘ talab qiladi. Tomizgichlarga suvdagi tuz
cho‘kmalari va loyqa tiqilib qoladi, haydaladigan ekin maydonlarida tomchilatib
sug‘orish tizimini har yili yig‘ishtirib olish zarur va bu tizimni sho‘rlangan
yerlarda qo‘llab bo‘lmaydi. Tomchilatib sug‘orish texnologiyasini qo‘llash suv
resurslarini tejash va tuproqda zaruriy namlikni yaratish, suv ekin ildiz tizimi
joylashgan qismga berish va ekin uchun havo-suv, ozuqa-tuz tartibotini yaratadi.
Bu usul bilan sug‘orish rejimini o‘simlikning suvga bo‘lgan talabiga mos bo‘lishi
ta’minlanadi.
Tomchilatib sug‘orilganda boshqa sug‘orish usullariga nisbatan ekin va
tuproq turiga qarab, 20-80 foiz suv tejaladi, moddiy resurslar, qo‘l mehnati, texnika
xarajati kamayadi.
Hozirgacha bu usulda faqat toza tindirilgan suvdan foydalanilardi. Loyqa
suv bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri tomchilatib sug‘orish ishlari amaliyotda birinchi
marotaba qo‘llanilmoqda. Tajribalar davomida suv miqdori 40 foizga tejaldi. Agar
oddiy usulda sug‘organimizda suv sarfi gektariga 4200 metr kubni tashkil etgan
bo‘lsa, tomchilatib sug‘orishda suv sarfi gektariga 2500 metr kubga teng bo‘ldi.
Olib borilgan tajriba kuzatuvlari va laboratoriya tahlillariga asosan tomchilatib
sug‘orish tuproqning haydalma qatlamini birmuncha yumshoq holda saqlaydi.
Dalada suvning oqava va filtratsiya uchun yo‘qotishlarga yo‘l qo‘yilmaydi.
Turli nishabli yerda ham tuproqni bir xil namlantirishni ta’minlaydi.
Sug‘orishni kam me’yorlarida qo‘llaganda ham ko‘chatning o‘sishi va
rivojlanishi jadallashadi. Suv resurslariga bo‘lgan talabning oshib borishi,
42

kutiladigan suv tanqisligining salbiy oqibatlarini yumshatish, ekin turlaridan
yuqori hosil olish va oziq-ovqat dasturlarini bajarish maqsadida hozirgi kunga
kelib suv resurslaridan samarali, oqilona foydalanishni davr taqozo qilmoqda.
Ayniqsa, suv resurslarisiz qishloq xo‘jaligi rivojlana olmaydi. Suvni kam
sarflagan holda dehqonchilikdan yuqori hosil olish borasida asrlar davomida
izlanishlar olib borilgan. Hozirgi kunga kelib olimlar tomonidan ko‘p yillardan
buyon suv resurslarini tejash orqali sug‘orishning yangi ilg‘or texnologiyalarini
yaratish borasida bir qator izlanishlar olib borilib, amaliyotda qo‘llash natijasida
yuqori natijalarga erishilayotganligiga guvoh bo‘lyapmiz.
Xulosa
Demak tomchilatib sug‘orish usuli katta axamiyatga ega ekan. Agar
kelajakda suv zaxiralari kamayadi degan bashoratlar to‘g‘ri chiqsa, u holatda suvni
tejash - bu mamlakat o‘z kelajagani ta‘minlashini anglatadi. Tomchilatib sug‘orish
juda ko‘p suv manbalarini tejaydi. Ammo, fermer xo‘jaliklari bu usulni yaxshi
o‘rganishi va qayerda, qancha foyda keltirishini bilishi zarur.
Tomchilatib sug‘orish risoladagidek ishga solinsa, barcha ekinlar uchun ish
beradi. Bu bosh masala emas. Asosiy vazifa infratuzilmani yo‘lga qo‘yish.
Masalan, dehqonlarga kerakli jihozlarni qanday ishlatish va o‘rnatishni o‘rgatish
masalalarini ko‘rib chiqish, kerak bo‘lsa, qo‘shimcha malaka oshirish amaliy
dasturlarini tashkil qilish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Bundan tashqari, O‘zbekistonda hali tomchilatib sug‘orish uchun kerakli
barcha jihozlar mavjud emas. To‘g‘ri xozirgi kunda mamlakatimizda yumshoq
turdagi quvurlar va quvurlarning ba‘zi qismlarini ishlab chiqarishi mumkin. Lekin
hozirda butun tizim uchun zaruriy asbob-uskuna va jihozlarni ishlab chiqara
olganicha yo‘q.
Shuning uchun shu kunlarda tomchilatib shug‘orish texnologiyasini
benuqson o‘rnatish fermer xo‘jaliklari uchun ancha qimmatga tushadi. Paxta narxi
arzonligi esa rost. Ammo fermerlar tomchilatib sug‘orishni birinchi o‘rinda sarf-
xarajatni qoplaydigan qimmatroq ekinlarga qo‘llashadi. Yoki O‘zbekiston
hukumati bu tizimini butunlay davlat xisobidan moliyalashi ham mumkindir.
43

Chunki suvni asrash - ba‘zida mahsulot narxi qimmatlashishidan ko‘ra muhimroq
vazifa. Dehqonlar bu tizimna to‘la o‘zlashtirib olganlaridan keyin esa, tomchilatib
sug‘orish ortidan foyda ko‘ra boshlashadi.
Bundan tashqari Mamlakatimizda suv е tishmovchiligidan foydalanilmay
turgan zahira е r maydonlari katta gektarni tashkil qiladi. Bu tizimni yo‘lga qo‘yish
bilan ushbu zahiradagi е r maydonlarini foydalanish maydoniga kiritish mumkin.
Sharoit va manzilidan kelib chiqib bog‘zor yoki yana boshqa ekinzorlarga
aylantirish ehtimoli ko‘payadi.
Shunga ko‘ra, qishloq xo‘jaligini isloh va modernizatsiya qilish bo‘yicha
qabul qilingan dasturga muvofiq 2016—2018-yillarda 240 ming gektar maydonda
paxta va boshoqli don ekishni qisqartirish xisobiga ekin maydonlarini
optimallashtirish tadbirlari amalga oshirilgan.Ushbu maydonlarga joriy yilda
yuqori daromadli, eksportbop ekinlar, jumladan, 73,5 ming gektar sabzavot, 19
ming gektar kartoshka, 15,1 ming gektar poliz, 15,7 ming gektar soya, 3 ming
gektar sholi, 44,3 ming gektar ozuqa ekinlar ekilgan hamda 23 ming gektar
intensiv bog‘, 8,3 ming gektar tokzor va 600 gektar zamonaviy issiqxonalar barpo
etilgan.
2018-yilning o‘zida Respublika bo‘yicha 9,1 ming gektar intensiv bog‘, 7,1
ming gektarda tokzor barpo etilgan, 4,9 gektar eski bog‘ va 2,4 ming gektar
tokzorlar yangilandi
Shu o‘rinda innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish masalalariga ham
alohida e’tibor qaratilmoqda. Masalan, Samarqand viloyati Ishtixon tumanidagi
“Ishtixon nurli davr” fermer xo‘jaligida Isroil texnologiyasi asosida tomchilatib
sug‘orish usuli qo‘llanilganda yoqilg‘i-moylash materiallari sarfi 54 foizga
kamaygan, hosildorlik esa 45 sentnerga yoki qariyb uch barobarga oshgan.
Demak yuqorilardan kelib chiqib, aytishimiz mumkinki, sug‘orish tizimida
va qishloq xo‘jalik maxsulotlarini sifatli, е tarli darajada eksportbop maxsulotlarni
jahon bozoriga olib chiqishimiz uchun albatta biz suv tejaydigan inavatsion
texnologiyalar ustida ishlashimiz va doimo yangiliklar yaratish ustida tinimsiz
mexnat qilib borishimiz kerak.
44

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev SH . M . Yerkin va farovon demokratik O ‘ zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz . Toshkent, O‘zbekiston, 2016.-56 b.
2. Mirziyo y ev SH.M. Tanqidiy tahliliy, qat’iy taritib- intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.
Toshkent, O‘zbekiston, 2017. -104 b.
3. Mirziyo y ev SH.M. Qonun ustivorligi va inson manfatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farpovonligini garovi. Toshkent, O‘zbekiston, 2017. -
48b.
4. Mirziyoyev SH . M . O ‘ zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor
yo ‘ nalishi bo ‘ yicha Harakatlar strategiyasi . T., O‘zbekiston, 2017. «Gazeta.
uz».
5. Ritzema H.P. (Editor-in-Chief), 2006. Drainage Principles and
Applications. Wageningen, Altyerra, ILRI Publication no. 16, pp. 1125.
6. Xamidov M.X., Botirov Sh.Ch., Suvanov B.U., Yulchiye D.G. “ Suv
resurslarni o‘lchovi va vositalar ” O‘quv qo‘llanma. T.: TIQXMMI, 2019,
180 b.
7. Xamidov M.X., Begmatov I.A., Isaev S.X., Mamatov S.A. “ Suv tejamkor
sug‘orish texnologiyalari” O‘quv qo‘llanma. T., TIMI bosmaxonasi, 2015.
243 bet.
8. Xamidov M.X., Shukurlaev X.I., Mamataliev A.B. “Qishloq xo ,
jaligi
gidrotexnika meliorasiyasi”. Darslik. T. Sharq, 2009, 379 bet.
9. SHukurlaev X.I, Baraev A.A., Mamataliev A.B. «Selskoxo zyaystvennыe
gidrotexnicheskie melioratsii». Uchebnoe posobie. T. 2007, 300 bet.
10. Akbarov A., Nazaraliev D., Hikmatov F., 2008. “Gidrometriya” O‘quv
qo‘llanma. T., TIMI bosmaxonasi, 2008. 155 bet.
11. Norqulov U., Sheraliev H. “Qishloq xo‘jaligi melioratsiyasi”. Darslik. T.
“O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2003, 204 bet.
12. Raximbaev F.M. va boshqalar. “Qishloq xo‘jaligida sug‘orish
melioratsiyasi”. Darslik. T. “Mehnat”, 1994, 327 bet.
45

Internet saytlar
13. www. Ziyo.net.
14. www. cawatyer-info.net.
15. rubricon.com.
16. oldbooks.ru.
17. cgiar.org.
18. www.water.gov.uz .
Ilovalar
2021-2022 yillar davomida qishloq xo‘jaligi yerlarida tomchilatib sug‘orish
texnologiyalarini joriy qilishning prognoz ko‘rsatkichlari (O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2019 yil 17 iyundagi PF-5742 farmoni 4-ilova)
Hududlar nomi 2021-2022
yillar shu jumladan, yillar bo‘yicha
2021 2022 yil
46

davomida
tomchila-
tib
sug‘orish
prognozi paxta bog‘ tok boshqalar paxta bog‘ tok boshqa
-lar
QQR 7030 995 161 600 38 1891 217 810 51
Andijon 16454 3570 383 249 398 6783 516 336 538
Buxoro 19687 3590 563 750 83 6821 759 1013 111
Jizzax 11052 1665 584 551 120 3164 788 743 162
Qashqadaryo 24479 4880 1050 731 191 9272 1418 986 257
Navoiy 10374 1620 750 210 291 3078 1013 284 393
Namangan 17840 3430 881 522 270 6517 1189 705 365
Samarqand 39588 6765 716 615 1125 12854 966 830 1519
Surxondaryo 32272 5325 1938 867 225 10118 2616 1170 304
Sirdaryo 13144 2261 707 360 18 4296 954 486 24
Toshkent 27604 5325 2015 213 311 10118 2720 288 419
Farg‘ona 23814 2968 3273 291 18 5639 4419 393 24
Xorazm 10043 1025 1356 276 15 1948 1831 373 20
Jami 253381 43419 14373 6234 3101 82496 19404 8416 4187
47

Gidromeliorativ tizimlarda servis xizmat ko‘rsatish

Kirish. 2

Asosiy qism: (Tomchilatib sug‘orish texnologiyasiga innovatsion texnologiyadan foydalanish). 4

I bob: Tomchilatib sug‘orish sxemasi. 14

II bob: Tomchilatib sug‘orish texnologiyalari uskunalari 22

III bob: Tomchilatib sug‘orish irrigatsiya tarmog‘i (shlanglar ishlatilishi). 30

IV bob: Iqtisodiy samaradorligi. 38

Foydalanilgan adabiyotlar. 43

Купить