Global axborot texnologiyalari taraqqiyotini chuqurlashuvi - Informatika va AT - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	587.9KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

737 Sotish

Global axborot texnologiyalari taraqqiyotini chuqurlashuvi

Sotib olish

Global axborot texnologiyalari taraqqiyotini
chuqurlashuvi
Kirish
I.bob. Global axborot texnologiyalari taraqqiyoti
1.1.Global axborot tizimlari, ularning turlari va tasniflanishi
1.2. Global axborot texnologiyalarini qo‘llanilishi.
II.Bob Global Axborot texnologiyalarini boshqarish
xavfsizligi
2.1 Global Iqtisodiyotda axborot texnologiyalarini
qo’llanilishi
2.2 Axborot texnologiyalari yordamida raqobat.
2.3 Global Axborot texnologiyalarini boshqarish xavfsizligi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Axborot texnologiyalarining maqsadi –
muayyan professional faoliyat bilan bog’liq bo’lgan professional axborot
ishlab chiqarish. Axborot tizimlari har qanday sohadagi vazifalarni hal
qilish jarayonida zarur bo’ladigan axborotni to’plash, saqlash, ishlov
berish, chiqarib berishni ta’minlaydi.
Axborot texnologiyalari – qo’yilgan maqsadlarga erishish yo’lida
axborotni to’plash, saqlash, ishlov berish va chiqarishda foydalaniladigan
vositalar, usullar va xodimlarning o’zaro bog’liq majmui.
Bugungi kundagi zamonaviy axborot tizimi tushunchasi axborotga
ishlov berishning asosiy texnik vositasi sifatida shaxsiy kompyuterlardan
foydalanishni ko’zda tutadi. Yirik tashkilotlarda shaxsiy kompyuterlar
bilan bir qatorda axborot tizimining texnik bazasi tarkibiga meynfreym
yoki super elektron hisoblash mashinalari kirishi mumkin. Bundan
tashqari, agar ishlab chiqarilayotgan axborot foydalanuvchisi bo’lgan va
usiz bu axborotni olish va taqdim etish mumkin bo’lmagan odamning roli
hisobga olinmas ekan, axborot tizimi texnikaviy timsolining o’zi hech
qanday ahamiyatga ega bo’lmay qoladi.
Tashkilot deganda umumiy maqsadlar yo’lida birlashgan va umumiy
moddiy hamda moliyaviy vositalardan moddiy va axborot mahsulotlarini
hamda xizmatlarini ishlab chiqarish uchun foydalanadigan odamlar
hamjamiyati tushuniladi. Matnda ikki so’z - «tashkilot» va «firma» so’zlari
teng ma’nolarda qo’llaniladi.
Kompyuterlar va axborot tizimlari o’rtasida farq mavjudligi
ravshandir. Kompyuterlar ixtisoslashgan dasturiy vositalar bilan
jihozlangan bo’lib, axborot tizimlari uchun texnikaviy baza va vosita
hisoblanadi. Kompyuterlar va telekommunikatsiyalar bilan ish olib
2

boradigan xodimlar har qanday axborot tizimining majburiy tarkibi
hisoblanadi.
Axborot tizimlarining qo’llanish sohalari turli-tumandir. Shuningdek,
har bir tizimga xos bo’lgan xususiyatlar va o’ziga xosliklar ham turli-
tumandir. Muayyan axborot tizimining xususiyatlari majmuini belgilovchi
ko’plab omillar orasida uchta asosiy omilni ajratib ko’rsatish mumkin,
bular: tizimning texnik darajasi; ishlov berilayotgan axborot xarakteri;
axborotning ishlatish maqsadlari, ya’ni ushbu tizim hal qilishda yordam
berishi mo’ljallangan vazifalar doirasi. Sanab o’tilgan omillar ham
tizimning o’zida, ham foydalanuvchilar uchun taqdim etiladigan axborot
shaklining, axborotga ishlov berish jarayonlari xarakterining va tizimning
tashqi muhit bilan o’zaro aloqasining, tizimning algoritmik va dasturiy
ta’minoting tarkibini belgilab beradi.
Kurs ishining ob'ekti – Global axborot-texnologiyalari vositasi,
shakllari bilan tanishtirish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Global axborot-texnologiyalari mazmuni,
imkoniyatlari, usul va metodlarini ko’rsatish
Kurs ishining maqsadi: - Global axborot-texnologiyalari va ulardan
foydalanishning shakl va usullarini asoslab berish, hamda ilmiy-metodik
tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining vazifalari: Global axborot- texnologiyalaridan
foydalanishning shakllari va metodlarini ishlab chiqish va ularni tajriba–
sinovdan o‘tkazish;
3

I.bob. Global axborot texnologiyalari taraqqiyoti
1.1.Global axborot tizimlari, ularning turlari va tasniflanishi
Tizim (sistema) deganda, yagona maqsad yo‘lida bir vaqtning
o‘zida ham yaxlit, ham o‘zaro bog'langan tarzda faoliyat ko‘rsatuvchi
elementlar (obyektlar) majmuasi tushuniladi. Demak, har qanday tizim
biror-bir aniq maqsad yo‘lida xizmat qiladi. Masalan, sizga ma’lum
bo‘lgan shahar telefon tarmoqlari tizimi, insondagi yurak-qon tomiri
tizimi, asab tizimi va boshqalar sun’iy yaratilgan va tabiiy tizimlarga
misol bo‘la oladi. Ularning har biri tizimga qo‘yiladigan barcha
shartlarga javob beradi, ya’ni har biri o‘ziga xos yagona maqsad
yo'lida faoliyat ko‘rsatadi va tizimni tashkil etuvchi elementlardan
iboratdir.
Quyidagi jadvalda elementlari va asosiy maqsadi ko‘rsatilgan
tizimlarga yana bir nechta misollar keltirilgan.

Informatikada «tizim» tushunchasi ko‘proq texnik vositalar, asosan
kompyuterlar va murakkab obyektlarni boshqarishga nisbatan
ishlatiladi.»Tizim» tushunchasiga «axborot» so‘zining qo'shilishi uning
belgilangan funksiyasini va yaratilish maqsadini aniq aks ettiradi.
4

Axborot tizimi — belgilangan maqsadga erishish yo'lida
axborotni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va uzatish uchun
qo‘llaniladigan usullar, vositalar va shaxslaming o'zaro bog‘langan
majmuasidir.
Axborot tizimlari jamiyat paydo bo‘lgan paytdan boshlab
mavjud, chunki jamiyat rivojlanishning turli bosqichlarida o‘z
boshqaruvi uchun tizimlashtirilgan, oldindan tayyorlangan axborotni
talab etgan. Bu, ayniqsa, ishlab chiqarish jarayonlari — moddiy va
nomoddiy ne'matlami ishlab chiqarish bilan bog‘liq jarayonlaiga
tegishlidir. Chunki ular jamiyat rivoji uchun hayotiy muhim
ahamiyatga ega. Aynan ishlab chiqarish jarayonlari jadal
takomillashadi. Ularning rivojlanib borishi bilan boshqarish ham
murakkablashadiki, o‘z navbatida, u axborot tizimlarini
takomillashtirish va rivojlantirishni rag‘batlantiradi.
Kibemetik yondashuvga muvofiq boshqaruv tizimi boshqaruv
obyekti yig‘indisini (masalan, korxonalar, tashkilotlar va hokazo) va
boshqaruv subyekti, boshqaruv apparatini o'zida namoyon etadi.
Boshqaruv apparati deganda, maqsadlarni shakllantiruvchi, rejalarni
ishlab chiquvchi, qabul qilingan qarorlarga talablarni moslashtiruvchi,
shuningdek, ularning bajarilishini nazorat qiluvchi xodimlar tushuniladi.
Boshqaruv obyekti vazifasiga esa boshqaruv apparati ishlab chiqqan
rejalarni bajarish kiradi, ya’ni boshqaruv tizimining o‘zi shu ishlami
amalga oshirish uchun tuzilgandir.
Boshqaruv tizimining ikkala komponenti toigiri (T) va aks (A)
aloqalar bilan bog'langan. To‘g‘ri aloqa boshqaruv apparatidan
boshqaruv obyektiga yo‘naltiriladigan axborot oqimida ifodalanadi. Aks
aloqa teskari yo'nalishda yuboriluvchi qabul qilingan qarorlarning
bajarilishi haqidagi hisobot axboroti oqimida o‘z aksini topadi.
5

Axborot oqimlari (T va A), qayta ishlash vositalari, ma’lumotlami
uzatish va saqlash, shuningdek ma’lumotlami qayta ishlash bo‘yicha
operatsiyalami bajaruvchi boshqaruv apparati xodimlarining o‘zaro
aloqasi obyektining axborot tizimini tashkil etadi.
Axborot tizimlarini tatbiq etish nafaqat mayda-chuyda axborotni
qayta ishlash va saqlash, yozuv-chizuv ishlarini avtomatlashtirish
hisobiga, balki qarorlarni qabul qilish (sun’iy intellekt usullari, ekspert
tizinilari va hokazolar), zamonaviy telekommunikatsiya vositalari
(elektron pochta, telekonferensiyalar), yalpi va lokal hisoblash
tarmoqlari va boshqalardan foydalanishda firma mutaxassislari xatti-
harakatini modellashtirishga asoslangan boshqarishning yangi uslublari
hisobiga ham firma ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyati samaradorligini
yuksaltirish maqsadlarida amalga oshiriladi.
Axborot tizimlarining avtomatlashtirilgan va avtomatik turlari
ma’lum.
Avtomatlashtirilgan axborotlar tizimida boshqarish yoki
ma’lumotlarni qayta ishlash funksiyalarining bir qismi avtomatik
ravishda, qolgani esa inson tomonidan bajariladi.
Avtomatik axborotlar tizimida boshqarish va ma’lumoнlami
qayta ishlashning barcha funksiyalari texnik vositalarda, inson
ishtirokisiz amalga oshiriladi (masalan, texnologik jarayonlarni
avtomatik boshqarish).
Qo’llanish sohasiga qarab, axborot tizimlarini quyidagi sinflarga
ajratish mumkin:
• ilmiy tadqiqotlarni avtomatlashtirish va boshqarish;
• loyihalashtirishni avtomatlashtirish;
• tashkiliy jarayonlarni boshqarish;
• texnologik jarayonlarni boshqarish.
6

Ilmiy axborot tizimlari ilmiy xodimlar faoliyatini
avtomatlashtirish, statistik axborotni tahlil etish, tajribalarni boshqarish
uchun mo‘ljallangan.
Loyihalashtirishni avtomatlashtirishning axborot tizimlari
yangi texnika (texnologiya) ishlab chiqaruvchilar va loyihachi
muhandislar mehnatini avtomatlashtirish uchun moljallangan.
Tashkiliy boshqaruvning axborot tizimlari — shaxslar
funksiyalarini avtomatlashtirish uchun mo'ljallanga’n. Bu sinfga ham
sanoat (korxonalar), ham nosanoat obyektlari (bank, biija, sug‘urta
kompaniyalari, mehmonxonalar va hokazolar) va ayrim ofislar (ofis
tizimlari)ni boshqarishning axborot tizimlari kiradi.
Texnologik jarayonni boshqarishning axborot tizimlari turli
texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish uchun mo‘ljallangan
(moslashuvchan ishlab chiqarish jarayonlari, metallurgiya, energetika
va hokazolar).
Istalgan vazifalardagi axborot tizimi ishini ta’minlovchi
jarayonlani umumiy holda quyidagicha tasawur etish mumkin:
• tashqi yoki ichki manbalardan axborotni kiritish;
• kiritilgan axborotni qayta ishlash va uni qulay ko'rinishda taqdim
etish;
• iste'molchiga axborotni uzatish;
• teskari aloqa, ya’ni kiritilayotgan axborotni tuzatish uchun
foydalanuvchilar tomonidan qayta ishlangan axborot bilan ta’minlash.
Qo‘llash sohasidan qat’i nazar, axborot tizimlarining samarali
faoliyat ko‘rsatishi bir qator ta’minotlar bilan bog‘liqdir. Ularni
axborot, dasturнy, texnik, huquqiy, tashkiliy, matematik va
lingvistik ta’minotlarga ajratish qabul qilingan.
7

Axborot ta’minoti — axborot tizimlarida ma’lumotlar omborini
(bazasini) yaratish, hujjatlashtirishning bir xil tartibga keltirilgan
tizimlarini ichiga oigan axborotni kodlashtirish, joylashtirish va tashkil
qilish bo'yicha uslublar va vositalar yig‘indisidir.
Qabul qilinadigan boshqaruv qarorlarining ishonchliligi va sifati
ko‘p jihatdan ishlab chiqilgan axborot ta’minoti sifatiga bog'liq.
Dasturiy ta’minot — kompyuter texnikasi vositasida
ma’lumotlarni qayta ishlash tizimi (MQIT)ni yaratish va foydalanish
dasturiy vositalari yig‘indisidir. Dasturiy ta ’m inot tarkibiga bazaviy
(umumtizimli) va amaliy (maxsus) dasturiy mahsulotlar kiradi.
Bazaviy dasturiy vositalar inson va kompyuteming o ‘ zaro
harakatlarini avtomatlashtirish , ma ’ lumotlarni qayta ishlash , namunaviy
protseduralarni tashkil etish , MQIT texnik vositalari ishlashini nazorat va
diagnostika qilish uchun xizmat qiladi .
Amaliy dasturiy ta ’ minot axborot tizimi funksional vazifalarini
hal etishni avtomatlashtirish uchun mo ‘ ljallangan dasturiy mahsulotlar
yig ' indisini o ‘ zida namoyon etadi . Ular universal vositalar ( matn
muharrirlari , elektron jadvallar , ma ’ lumotlar omborini boshqaruv
tizimlari ) va maxsus vositalar — funksional kichik tizimlami amalga
oshiruvchi turli xil ( iqtisodiy , muhandislik , texnik va boshqa ) obyektlar
sifatida ishlab chiqilishi mumkin .
8

Texnik ta ’ minot ma ’ lumotlarni qayta ishlash tizimi faoliyat
ko ‘ rsatishi uchun qo ‘ llaniluvchi texnik vositalar kompleksidir . Ushbu
ta ’ minot ma ’ lumotlarni qayta ishlovchi , namunaviy operatsiyalarni
amalga oshiruvchi qurilmalami o ‘ z ichiga oladi . Bunday qurilmalarga
kompyuterlardan tashqari , atrof ( periferiya ) texnik vositalari , turli xil
tashkiliy texnika , telekommunikatsiya va aloqa vositalari ham kiradi .
Huquqiy ta ’ minot axborot tizimini yaratish va uning faoliyat
ko ‘ rsatishini tartibga soluvchi huquqiy me ’ yorlar yig ‘ indisini o ' zida
namoyon etadi .
Lingvistik ta ’ minot inson va kompyuter muloqotini ishlab
chiqish hamda ta ’ minlash samaradorligini oshirish uchun MQITni yaratish
va undan foydalanishning turli bosqichlarida ishlatilgan til vositalari
yig ' indisidan iborat .
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI
TAShQI IQTISODIY FAOLIYAT TO‘G‘RISIDA
(yangi tahriri)
1-modda. Ushbu Qonunning asosiy vazifalari
Ushbu Qonun tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish bilan bog‘liq
munosabatlarni tartibga soladi. Ushbu Qonunning asosiy vazifalari tashqi
iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy
xavfsizligini ta’minlash, uning iqtisodiy suvereniteti va iqtisodiy manfaatlarini
himoya qilish, milliy iqtisodiyot rivojini rag‘batlantirish, mamlakat
iqtisodiyotining jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvi uchun shart-
sharoitlar yaratishdan iboratdir. 1
1
O‘zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi Qonuni (yangi tahriri), 2000.
9

1.2 Global axborot texnologiyalarini qo‘llanilishi.
Ishlab chiqarish va iqtisodiy obyektlaming mavjudligi
jamiyatning u yoki bu ehtiyojlarini qondirish bilan izohlanadi. Bunday
har bir obyekt o‘zgaruvchan muhit (davlat boshqaruv organlari,
boshqa obyektlar) bilan muayyan munosabatlarda bo'ladi va o‘zaro
ta’sirning mavjudligini hamda o‘z vazifasining bajarilishini
ta’minlaydigan ko‘plab turli elementlardan tashkil topadi.
Qo'llanmada keyingi o'rinlarda hajm, mulkchilik shakli, tashkiliy
huquqiy maqomidan qat’i nazar, istalgan obyekt tashkilot deb
yuritiladi.
Tashkilot — bu yon-atrofdan zaxiralar oladigan va ularni o‘z
faoliyati mahsulotiga aylantiradigan barqaror rasmiy ijtimoiy tuzilma.
Barcha tashkilotlarda bir qator umumiy xususiyatlar, shuningdek,
ko'plab individual o'ziga xosliklar mavjud.
Tashkilotning muhit bilan o'zaro ta’siri natijasida turli xil
o‘zgarishlar yuz beradi. Bu o'zgarishlar bir-biriga o‘ta qarama-qarshi
ikki shaklga ega bo'lishi mumkin. Bular: degradatsiya (tashkilotning
murakkablashuvi, axborotning jamlanishi), ya’ni tashkilotning
yemirilishi hamda rivojlanishi. Bundan tashqari, tashkilot va muhit
o'rtasida vaqtinchalik muvozanat ham bo'lishi mumkin, shu tufayli
tashkilot bir qancha muddat o‘zgarmay qoladi yoki faqat teskari
o‘zgarishlarga uchraydi. Tashkilotda bu o'zgarishlar boshqarish
zaruriyatini yuzaga keltiradi. Boshqacha aytganda, maqsadga
yo'naltirilgan ta’sir ko'rsatadi.
Boshqarish — bu o‘ta muhim funksiya, usiz hech bir tashkilot
maqsadga yo'naltirilgan faoliyat yurita olmaydi. Boshqarishning maqsadi
raqobat kurashida omon qolish, ko‘proq foyda olish, muayyan
bozorlarga chiqish va hokazolardir.
10

Boshqarish aniq bir tashkilotlaming o'ziga xosligi va boshqarish
maqsadlariga bogiiq holda ularni barqarorlashtirishni, sifat belgilarini
saqlashni, muhit bilan iqtisodiy muvozanatni tutib turishni, tashkilotni
takomiUashtirishni va u yoki bu foydali samaraga erishishni ta’minlashga
imkon beradi.
Axborot konturi. Boshqaruvchi qism boshqariluvchi jarayonga
muayyan ta’sir ko'rsatadi. Boshqaruvchi qism boshqaruvni amalga
oshirishi uchun undan boshqariladigan jarayonni boshqarish maqsadida
aniq holatini qiyoslash talab etiladi, chunki shu bois boshqariladigan
jarayon boshqaruvchi qismga ta’sir ko'rsatadi. Ikkala qismning bir-
biriga o‘zaro ta’siri axborotni uzatish shaklida amalga oshiriladi. Shu
tariqa boshqaruv tizimida doimo yopiq axborot konturi mavjud bo‘ladi(2-
rasm).
Boshqarish tizimining isblashi . Boshqarish tizimining ishlashi (3-
rasm ) axborot bazasida , oldiga qo ‘ yilgan maqsadga muvofiq holda
boshqariladigan obyekt , uning kirish va chiqishlari (1,2,4- aloqalari )
holati bo ‘ yicha amalga oshiriladi (6). Obyektni boshqarish boshqaruvchi
ta’sirni uzatish yo‘li bilan amalga oshiriladi (3). Tashqi muhit bilan
aloqa tizimi strelka bilan ko‘rsatilgan (5). Boshqarishning asosiy
tamoyili — teskari aloqa tamoyilidir (yopiq sikl bo'yicha boshqarish).
11

Boshqarish jarayoni muayyan maqsadga erishishga yo'naltirilgan.
Shundan kelib chiqib, boshqarish jarayonini boshqariladigan obyektdagi
jarayonga muvofiq keluvchi maqsad va hajm o'rtasidagi farqni
kamaytirishga intilish sifatida ko‘rib chiqish mumkin.
Tashkilotning axborot tizimi. Axborot konturi doirasida boshqarish
maqsadlari haqida, boshqariluvchi jarayon holati haqida, boshqaruvchi
ta’sirlar haqida axborotga ega bo'linadi va uzatiladi. Axborot konturi
axborotlarni yig‘ish, uzatish, qayta ishlash va saqlash vositalari,
shuningdek, axborotlarni ishlovchi xodimlar bilan birgalikda mazkur
tashkilotning 'axborot tizimini tashkil etadi. Bu tizim dinamik
rivojlanuvchidir, chunki axborot o'zgarishlarga uchraydi, uning tezligi
tashkilot bajarayotgan vazifalarga bog‘liq. Axborot tizimiga kiradigan
ma’lumot sifatida axborotni shakllantiruvchi axborot manbalari va
ma’lumotlarni yig‘ish tizimi ko‘rib chiqiladi. Chiqadigan axborot
sifatida esa qarorlarni shakllantirish va qabul qilish, ya’ni axborotdan
maqsadli ravishda foydalanish tizimi tahlil etiladi. Demak, axborot
tizimi axborotni boshlang‘ich yig‘ish va undan ikkilamchi foydalanish
tizimi bilan o‘zaro bog‘liq.
12

II.Bob Global Axborot texnologiyalarini boshqarish xavfsizligi
2.1 Global Iqtisodiyotda axborot texnologiyalarini qo’llanilishi
Biznesda ishlatiladigan quyidagi axborot tizimlar turlari mavjud:
elektron tijorat tizimlari, tranzaktsiyalarni qayta ishlash (processing),
boshqaruv AT, qarorlarni qabul qilishni qo’llab-quvvatlash tizimlari.
Undan tashqari ba’zi tashkilotlar maxsus- maqsadli tizimlarni ishlatadilar:
sun’iy intellekt, ekspert tizimlar, virtual voqelik va boshqalar.
Elektron tijorat – axborot texnologiyalari yordamida amalga
oshiriladigan tovarlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmat ko’rsatish
bo’yicha tadbirkorlik faoliyati. Elektron tijoratni to’rt yo’nalishga ajratish
qabul qilingan: biznes biznesga (busines- to-business, B2B); biznes
iste’molchiga (business-to--consumer, B2S); biznes ma’muriyatga
(business-to-administration, B2A); iste’molchi ma’muriyatga (consumer-
to-administration, S2A). Shuningdek, keyingi vaqtda iste’molchi
iste’molchiga (consumer-to-consumer, S2S) va iste’molchi biznesga
(consumer-to- business, S2B) modellari rivoj topmoqda.
1-rasm. Elektron tijorat: O’zbekiston xom-ashyo birjasining veb-sayti
Tranzaktsiyalarni qayta ishlash (transaction processing) tizimlari.
13

O’tgan asrning 50-chi yillaridan boshlab kompyuterlar biznesda har
kungi mayda, ko’p mehnatni talab kiladigan ishlarda ishlatila boshlangan.
Tranzaktsiya – any business related exchange. Masalan: mijoz amalga
oshirgan to’lov, ishchiga to’langan ish haqi. Tranzaktsiyalarni qayta ishlash
tizimi bu biznes tranzaktsiyalarini saqlab qolish va qayta ishlash uchun
foydalaniladiganodamlar, jarayonlar, dasturlar, ma’lumot bazalari va
uskunalar bilan tashkil etilgan to’plamdir.
Boshqaruv tizimlari turli-tuman boshqaruv va texnik-iqtisodiy
masalalarni hal qilish uchun mo’ljallangan. Odatda bu tizimlar korxonalar,
tashkilotlar, tarmoqlar (masalan, kasalxonalar, avtomatlashgan omborlar,
moddiy-texnika ta’minoti va zahira qismlarini boshqarish, kadrlarni
hisobga olish va buxgalteriya hisobining axborot tizimlari)
avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari (ABT) doirasida ishlaydi.
Ko’pincha bu tizimlar ayrim sohalarga xizmat ko’rsatadi va mustaqil
hisoblanadi, ya’ni o’zining axborot fondi, algoritmi va dasturiy ta’minotiga
ega bo’ladi.
Boshqaruv tizimlari integratsiyalashgan, ma’lumotlar bazasi tamoyili
bo’yicha qurilgan bo’lishi mumkin. Bunday tizimlar korxonadagi aylanib
yuruvchi butun axborot oqimiga ishlov beradi va korxonaning resurslaridan
oqilona foydalangan holda uning bir maromda va rejali ishlashini
ta’minlashga yo’naltirilgan bo’ladi.
Texnik vositalar yordamida faqat axborot operatsiyalarini
avtomatlashtirishga erishiladi. Bevosita qarorlar qabul qilish funktsiyalarini
va boshqa boshqaruv operatsiyalarini odamning o’zi bajaradi.
Shuning uchun boshqaruv tizimlari odatda alohida xizmatlar va
korxona rahbariyatiga turli ma’lumotnomalar va hisobot shakllarini
berishga yo’naltirilgan bo’ladi.
14

2-rasm. OpenOffice dasturining boshqaruv tizimida
qo’llanilishi
Demak, boshqaruv tizimlari bir vaqtning o’zida axborot-ma’lumot
tizimlarining vazifalarini ham bajaradi. Bu tizimlarda so’rovlar odatda
doimiy va reglamentli xarakterga ega bo’ladi. Axborot texnologiyalari bu
so’rovlarni amalga oshira borib, nazorat qilinadigan jarayonlarning holati
to’g’risidagi axborotga muntazam ravishda (har kuni, har haftada va
hokazo) ishlov berish natijasida ma’lumot shakllarining muayyan
ro’yxatini beradi, shuningdek boshqa turdagi so’rovlarga ham xizmat
ko’rsatadi.
Axborot-hisoblash tizimlarida saqlanayotgan axborotdan turli
hisoblash operatsiyalari bilan bog’liq vazifalarni hal qilish uchun
foydalaniladi. Bunday vazifalarga statistik hisobot va tahlil, ob-havo va
konlarni prognozlash, tashhislash (kasalliklarga tashhis qo’yish, uskuna va
priborlarning nosozliklari sabablarini aniqlash) kabilar kiradi.
15

Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari (ALT) doirasida ishlaydigan
axborot tizimlarini ham axborot-hisoblash tizimlariga kiritish mumkin.
Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari asbobsozlik va
mashinasozlik, radioelektronika va kemasozlikda turli loyihalar hisob-
kitoblarini bajaradi, elementlar, sxemalar, qurilmalarning parametrlarini
maqbullashtirish vazifalarini hal qiladi.
Hisoblash tizimlarining funktsiyalari axborot tizimlarining boshqa
turlariga ham xos bo’lishi mumkin. Masalan, kutubxonalarda
foydalaniladigan hujjatli axborot-qidiruv tizimlari doirasida qidirish
vazifalari bilan bir qatorda ko’plab hisoblash-statistika vazifalari ham
bajarilishi, kitob fondining harakati to’g’risidagi ma’lumotlar qayd etilishi,
kitobxonlar kontingenti to’g’risidagi ma’lumotlar hisobga olinishi,
hisobotlar uchun materiallar tayyorlanishi mumkin va hokazo.
Yuqorida ko’rib chiqilayotgan axborot tizimlarining barcha turlari
foydalanuvchini faqat qachonlardir tizimga kiritilgan va uning axborot
massivlarida saqlanayotgan ma’lumotlar hamda faktlar orasidagi zarur
axborot bilan ta’minlaydi.
Axborot-mantiqiy tizimlar boshqa tizimlardan farqli o’laroq ilgari
bevosita shaklda tizimga kiritilmagan, balki tizimdagi mavjud axborot
massivlarini mantiqiy tahlil qilish, umumlashtirish, ma’lumotlarni qayta
ishlash asosida ishlab chiqiladigan axborotni bera oladi. Bunday tizimlar
muayyan darajada mutaxassis-tadqiqotchi mehnatining o’rnini bosib,
ilmiy-tadqiqot masalalarini hal qilishi mumkin. Ularni ba’zan intellektual
tizimlar deb ataydilar, chunki ularni ishlab chiqishda sun’iy intellekt
nazariyasi qoidalaridan foydalaniladi.
Yuqorida ko’rib chiqilgan barcha tizimlarda foydalanuvchilarning,
shu jumladan, hisoblash texnikasi sohasida mutaxassis bo’lmagan
foydalanuvchilarning tizim bilan o’zaro muomala qilish vositalarini
16

rivojlantirib borish zarur. Bu vositalar yordamida foydalanuvchi o’z
so’rovlarini shakllantiradi, ularni tizimga kiritadi, tizim unga berayotgan
axborotni qabul qilib oladi.
Turli tizimlarda bu vazifa turlicha hal qilinadi. Ba’zi tizimlarda
amalga oshirilishi mumkin bo’lgan so’rovlarning qat’iy belgilangan
ro’yxati mavjud bo’ladi. Foydalanuvchi uning talablariga imkon qadar to’la
javob bera olishi mumkin bo’lgan so’rovni tanlaydi va uni tizimga
ko’rsatadi. Bunday tizimlar namunali (standart) so’rovli tizimlar deb
ataladi.
Har qanday ixtiyoriy so’rovlarni amalga oshira oladigan tizimlar
foydalanuvchilar uchun katta imkoniyatlar ochib beradi. So’rovlarni
shakllantirish uchun tizim so’rovlar tiliga, ularni tuzish qoidalariga ega
bo’lishi kerak. Foydalanuvchining tizim bilan muomalasi insonning
mashina bilan muloqoti shaklidagi muomalasidan qulaydir. Bunda
foydalanuvchi olinayotgan axborot bilan tanishib, o’z so’rovini tuzatish
imkoniyatiga ega bo’ladi.
Shuni qayd etib o’tish zarurki, har qanday muayyan axborot tizimi
tizimlarning alohida ajratib ko’rsatilgan turlariga xos bo’lgan xususiyatlar
majmui bilan tavsiflanishi mumkin. Shu bilan bir qatorda axborot tizimlari
qo’llanish sohasiga bog’liq holda tizimning o’zigagina xos xususiyatlarga
ega bo’ladi.
17

2.2 Axborot texnologiyalari yordamida raqobat.
Har qanday tashkilotning istiqboli va kelajagi qabul qilingan strategiyaga
bog‘liq. Strategiya deganda istiqbolli, uzoq muddatga mo‘ljallangan
masalalarni yechishga yo‘naltirilgan metodlar va vositalar to‘plami tushuniladi.
Ushbu tushuncha bilan “strategik metod”, “strategik vosita”, “strategik
tizim” va shu kabi tushunchalarni ishlatish mumkin. Hozirgi vaqtda firmaning
rivojlanish va istiqbolli strategiyasi masalalarida axborot tizimlarining o‘rniga
alohida e’tibor qaratilmoqda. Bunday axborot tizimlari strategik muhim tizim
sifatida e’tirof etilib, firmaning ravnaqi, vazifalari, metodlari, mahsulotlari,
xizmatlari sifatini oshirishda, raqobatchilardan o‘zib ketishga, iste’molchilar va
ta’minlovchilar o‘rtasida yangi munosabatlarning shakllanishiga ta’sir
ko‘rsatadilar. Yangi strategik axborot tizimlari paydo bo‘ldi. 2
Strategik axborot tizimi — tashkilotning strategik istiqbolli
maqsadlarini amalga oshirishga oid qarorlar qabul qilishni qo‘llab-
quvvatlovchi kompyuter axborot tizimidir.
Axborot tizimlarining yangi sifatlari hattoki firmaning strukturaviy tuzilishi,
uning mahsulot ishlab chiqarish yo‘nalishlarini o‘zgartirib, gurkirab rivojlanib
ketishiga ta’sir ko‘rsatgani haqida ma’lumotlar ko‘pgina. Biroq shunday salbiy
holatlar ham kelib chiqqanki, axborot tizimi joriy etilishi natijasida shtatlar soni
qisqartirilishi, firmadagi ruhiy holatning o‘zgarishi kuzatilgan.
Iste’mol bozorida mahsulot ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan, o‘zining
raqobatchilariga ega bo‘lgan firma faoliyati misolida strategik axborot
tizimlarining sifatini ko‘rib chiqaylik. Bunday sharoitlarda firma
raqobatchilaridan o‘zib ketishi kerak. Strategik axborot tizimidan
foydalanish bunday vaziyatlarda nimalarni beradi? Bunday savolga javob
olish uchun, firmaning tashqi muhit bilan aloqalarini tushunib olish kerak.
Firma faoliyatiga quyidagi tashqi omillar ta’sir ko‘rsatadi:
2
Sh.M.Mirziyoevning. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent: O‘zbekiston, , 2018
18

 bozorda o‘z siyosatlarini yuritayotgan raqobatchilar;
 tovar xarid qilish va xizmatlardan foydalanish bo‘yicha turli
imkoniyatlarga ega bo‘lgan xaridorlar;
 mahsulot ishlab chiqarishda xom-ashyo va butlovchi qismlar
yetkazib beruvchi ta’minotchilarning narxlar bo‘yicha siyosati.
Firma raqobatda yutib chiqib, bozorda o‘zining siyosatini yuritishi
uchun quyidagi omillarga e’tibor qaratishi va strategiyalarga amal qilishi
zarur:
 bozorda mavjud bo‘lgan tovarlardan farq qiladigan, yangi
tovarlar va xizmatlarni yaratish;
 firmaning tovar va xizmatlari sifati boshqa raqobatchi firma
tovarlari va xizmatlaridan tubdan farq qiladigan, afzalligi e’tirof
etiladigan yangi bozorlarni va sharoitlarni izlab topish;
 firma o‘zga xaridorlar va ta’minotchilarni izlab topib, ularga
murojaat qilishidan ko‘ra har xil aksiyalar asosida muqim
xaridorlar va ta’minotchilarni o‘ziga biriktirib olishi;
 mahsulot sifatini pasaytirmagan holda uning narxini tushirish.
Strategik bo‘g‘in axborot tizimlari yuqori zvenodagi boshqaruvchilar
uchun strukturalashtirilmagan masalalarning yechimini olish, uzoq
muddatli rejalashtirish ishlarini bajarish imkonini beradilar. Asosiy masala
– firmaning yoki tashkilotning tashqi muhitdagi holatni tahlil qilish va
solishtirishi asosida ichki imkoniyatlari va zahiralarini baholash. Ular
tasodifan yuzaga keladigan vaziyatlarni hisobga olishda, nostandart
vaziyatlarda qarorlar qabul qilishda kompyuter va telekommunikasion
qaror qabul qilishning umumiy muhit yaratishlari kerak. Eng so‘nggi
takomillashtirilgan dasturlardan foydalanib, bunday tizimlar ixtiyoriy
vaqtda ko‘pgina manbalardan zarur axborotlarni yetkazib berishlari
19

mumkin. Ba’zi strategik axborot tizimlari uchun chekli analitik
imkoniyatlar mavjud.
Ushbu tashkiliy bo‘g‘inda axborot tizimlari yordamchi rolni
o‘ynaydilar va ulardan menejer tomonidan qaror qabul qilish uchun zarur
axborotlarni operativ tarzda yetkazib berishda foydalanadilar.
Hozirgi strategik axborot tizimlaridan ko‘p rejalilik, ko‘p
funksiyaviylik sharoitida foydalanilayotgan bir paytda ularni yaratishning
umumiy tamoyillari hali ishlab chiqilmagan. Bu masala borasida ikki xil
nuqtai-nazarlar mavjud: birinchisi - dastlab maqsadlar va ularga
erishishning strategik yo‘llarini aniqlab olish kerak, so‘ng esa axborot
tizimlarini unga moslashtirish kerak; ikkinchi nuqtai-nazar - tashkilot
strategik axborot tizimlaridan o‘z maqsadlarini aniqlashda va strategik
rejalashtirishni amalga oshirishda foydalanishi mumkin. Lekin kelajakda
bu ikki nuqtai-nazarning umumiy sintezi asosida strategik axborot
tizimlarini yaratish yaxshi samara berishi e’tirof etilmoqda.
So’nggi yigirma yil davomida rivojlangan mamlakatlar axborot
faoliyatining ko’p qismi bozor infratuzilmasining asosiy elementlaridan
bo’lib, bozor munosabatlari tarkibiga singib ketgan. Axborot-
kommunikatsiyalar bozorining bozor infratuzilmasi sifatida shakllanishi
o’tgan asr 50 yillarining ikkinchi yarmidan boshlandi. Hozirgi kunda
bozorning ushbu tarmog’i har bir mamlakat milliy iqtisodining asosiy
negizi bo’lib hisoblanmoqda. CHunki global iqtisodiyotni tarkib toptirish
uchun zamonaviy axborot-kommunikatsiyalar infratuzilmasi talab
etilmokda. Ishbilarmonlik faoliyatining maqbul muhitini shakllantirshda
zarur bo’lgan turli axborot, tahliliy materiallar va ularni tezkor usulda
olish axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarining rivojlanib
borayotganligi evaziga erishilmoqda.
20

Barcha mamlakatlarda telekommunikatsiya axborot tarmoqlari
keng tarqalayapti. Ayniqsa «Internet» axborot tarmog’ining salmog’i
kundan-kunga ortib borib dunyo bo’yicha global axborot infratuzilmasi,
uning asosida esa axborotlashgan jamiyat shakllanayotgani ma’lum.
Xususan:
a) xalqaro axborot tarmoqlariga ulangan shaxsiy kompyuterlar
har bir xonadonga kirib bormoqda;
b) axborot tarmoqlarida yangi xil faoliyat turlari vujudga
kelayapti. Jumladan: tarmoqda ishlash, tarmoq muhitida dam olish,
ijod va ko’ngil ochish, tarmoqda maorif va tarbiya;
v) jamiyatning har bir a’zosi qaerda bo’lishidan qat’iy nazar
axborot tarmoqlari asosida hoxlagan mamlakatidan turli xil mavzu
hamda yo’nalishdagi axborotni to’liq va tezkor sur’atda olish
imkoniyatiga ega bo’lmoqda;
g) axborot tarmoqlari doirasida mamlakatlar o’rtasidagi georgrafik
va geosiyosiy chegaralar yo’qolib borayapti.
Mutaxassislarning fikricha, axborotlashgan jamiyatda
kompyuterlashtirish jarayoni kishilarga ishonchli axborot manbaiga
kirishga keng imkoniyat yaratadi hamda ishlab chiqarish va ijtimoiy
sohalarda axborot mahsulotlarini qayta ishlashning yuqori darajasini
ta’minlash orqali ularni ko’p mehnat va vaqt talab etuvchi ishlardan
ozod etadi. Axborotlashgan jamiyatda nafaqat ishlab chiqarish jarayoni
tubdan o’zgaradi, balki hayot mazmuni, xususan moddiy boylikka
qaraganda madaniy xordiq chiqarishning axamiyati ortadi. Tovar ishlab
chiqarish va iste’mol qilishga yo’naltirilgan industrial jamiyatga
nisbatan, axborotlashgan jamiyatda ko’proq aqliy mehnat ulushini
orttiruvchi bilim, intellekt, axborot ishlab chiqariladi va iste’mol
qilinadi. Turli xildagi kompyuter texnikasi asosidagi tizim va tarmoqlar,
21

axborot texnologiyalari hamda aloqa telekommunikatsiyalari
axborotlashgan jamiyatning material va texnologik bazasi bo’lib xizmat
qiladi. Boshqacha qilib aytganda, axborot-kommunikatsiyalar bozori
tovarlar ushbu jamiyat shakllanishining negizi sanaladi.
Axborot-kommunikatsiyalar bozorida asosiy tovar bo’lib axborot
mahsulotlari va xizmatlari sanaladi. YA’ni axborot-kommunikatsiyalar
texnologiyasi yordamida foydalanuvchilarga ko’proq axborot xizmatini
ko’rsatish lozim. Axborot mahsulotlari mutaxassislar tomonidan turlicha
talqin qilinadi.
Axborot xizmatlari - bu foydalanuvchilarning talablariga mos
ravishda qaerda bo’lishlaridan qat’iy nazar axborot mahsulotlariga
kirish, zarurlarini qidirish va takdim etishni ta’minlash demakdir.
Axborot xizmati turlarining vujudga kelishi axborot
mahsulotlariga bo’lgan talabni yuksaltirib yubordi. CHunki ular
foydalanuvchilarning shaxsiy talabidan kelib chiqqan holda
ma’lumotlarni taklif qila boshlashdi va bu bilan ishlab chiqaruvchilar
hamda foydalanuvchilarning axborot modellarini yaqinlashtirishga
imkon yaratdi. SHunday qilib, axborot xizmatlari axborot mahsulotlar
qatorida zamonaviy axborot- kommunikatsiyalari texnologiyasi asosiy
tavsiflovchilaridan bo’lib hisoblanadi.
Telekommunikatsiya vositalari asosida ma’lumotlar bazasiga
tezkor kirishning amalga oshganligi, interaktiv xizmatlar
industriyasining jadal rivojlanishiga va axborot iste’molchilariga yangi
imkoniyatlarni yaratib berdi. Axborotlashtirish jarayonlari rivojlangan
mamlakatlarning iqtisodiyotiga faol ta’sir eta boshlagan 1970 yillar
boshida bu sohada tub o’zgarishlar yuz berdi. Dunyoda 1990 yillar
boshida ma’lumotlar bazasiga kirishga imkon beruvchi yuzdan ortiq
interaktiv xizmatlar mavjud edi.
22

AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Frantsiya va YAponiyada
oxirgi yillarda
«on-line» (real vaqt birligida ishlash) xizmatlari industriyasi iqti-
sodiyotning axborot tarmog’idan mustahkam o’rin egalladi. Ommaviy
foydalanuvchilar uchun mo’ljallangan «on-line» tarkibiga kiradigan
ma’lumotlar bazasi 1979-1988 yillar oralig’ida 40 tadan 4000 tagacha
etdi. Hozirgi kunda ularning soni 5000 dan ortib ketgan.
Bozor munosabatlari axborot mahsulotlarining yangiligi,
ishonchliligi va to’liqligi darajalariga yuqori talablar qo’ymoqda, chunki
busiz samarali marketing, moliya-kredit va investitsiya faoliyatini
yuritish mumkin emas.
Dunyo miqyosida axborot xizmatlarining shakllanishi 50-yillar
boshiga to’g’ri keldi. SHu bilan birga dunyodagi rivojlangan
mamlakatlar bozorida asosan akademik, professional, davlat korxonalari,
o’quv yurti, ilmiy-texnika jamiyatlari notijorat axborot xizmatlarini
takdim etishdi. Bir vaqtning o’zida tijorat axborot xizmatlari ham
shakllana boshlandi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning markazdan uzoqda joylashgan
rayonlarida axborot va telekommunikatsiya xizmatlari darajasining o’sib
borishi aniq ijtimoiy va iqtisodiy foyda olishga zamin yaratmoqda.
Interaktiv xizmatlar tarmoqlarga kirishga imkon bo’lgan fermerlar
bozordagi qishloq xo’jaligi mahsulotlari narxlari haqida aniq axborotga
ega bo’lishga; qishlok sharoitida yashayotgan kishilar esa teletibbiyot
vositalari asosida shaharlik vrachlar maslahatlarini olish va qishloq
bolalari axborot tarmoqlari asosida oldin ololmagan bilimlarga kirib,
zarurlarini tanlab olish va foydalanish imkoniyatiga ega bo’lishmokda.
Bizning mamlakatimizda ham shunday imkoniyatga erishish uchun
quyidagilarni amalga oshirish lozim:
23

a) milliy iqtisodning turli tarmoqlariga xususiy investitsiyalarni
jalb qilishni rag’batlantirish;
b) barcha axborotdan foydalanuvchi va ularni etkazib
beruvchilarga global kompyuter tarmog’iga erkin kirishlariga imkon
yaratish;
v) axborot-kommunikatsiyalar bozoridagi dinamiko’zgarishlarga
moslashadigan me’yoriy-huquqiy bazani
tarkib toptirish;
g) taqdim etilayotgan xizmatlarning xilma-xilligini ta’minlash;
d) intellektual mulk huquqini himoya qilish.
Axborot-kommunikatsiyalar bozoriga o’z mahsulotlari bilan turli
xildagi tashkilotlar, davlat agentliklari, tijorat firmalari, savdo
assotsiatsiyalari va notijorat korxonalar ham chiqishi mumkin.
O’zining axborot-kommunikatsiyalar infratuzilmasini
shakllantirgan mamlakatlargina global iqtisodga kirib borishi mumkin.
Ushbu jarayonlarga to’sqinlik qilgan mamlakatlar esa butun ishlab
chiqarish faoliyatiga, tadbirkorlarga va umuman jamiyat rivojiga turli
shaklda zarar keltirishi mumkin. SHuning uchun ham ko’pgina
mamlakatlar zamonaviy ishlab chiqarish, qishloq xo’jaligi yoki axborot-
kommunikatsiyalar texnologiyalarini keng ko’lamda qo’llashga qaror
qildi. CHunki ular qo’shimcha ish joylarini tashkil etish va xodimlarni
qayta tayyorlashda chet el investitsiyalarini jalb qiladigan «yadro» bo’lib
xizmat qiladi.
Ko’pgina mutaxasisslar telekommunikatsiya industriyasini keng
rivojlantirish kerakligi haqida fikr-mulohazalar berishmokda, lekin bu
jarayon katta moliyaviy mablag’larni talab qiladi. Butunjahon banki
hisob-kitoblariga qaraganda, XXI asr boshlarida zamonaviy axborot-
kommunikatsiyalar texnologiyalari kerakli axborotni yig’ish, uzatish,
24

qayta ishlash va taqdim etish uchun zarur bo’lgan butunjahon axborot
infratuzilmasini barpo etishga har yili 60 mlrd. AQSH dollari kerak
bo’ladi.
Jahon amaliyoti tahlili shuni ko’rsatmoqdaki, ishlab chiqarish
sohasida mehnat resurslarining kundan-kunga axborot tarmog’iga
ko’chib o’tish ten-dentsiyasi ortib bormokda. 1990 yil oxiriga kelib
AQSH ning barcha mehnat bilan band aholisining yarmi, ya’ni 60-70
mln. kishi axborotni yig’ish, qayta ishlash, saqlash, tarqatish va
interpretatsiya qilish bilan mashg’ul bo’lgan. G’arb iqtisodchilari
axborot mahsulotlariga erkin kirishni erkin raqobat bilan bir qatorga
qo’yadilar. Axborot mahsulotlari va xizmatlari bilan bog’liq bo’lgan
faoliyatning jahon yalpi ijtimoiy mahsulot va milliy daromaddagi ulushi
10 % ni tashkil qilayotgani, shuning 90 % i AQSH, YAponiya va
G’arbiy Evropa mamlakatlariga to’g’ri kelayotgani bejiz emas.
Axborot asri ish joylarini zamonaviy hisoblash vositalari bilan
jihozlash va tadbirkorlik muhitidagi iste’molchilarga aloqa
xizmatlaridan joriy darajada foydalanishga imkoniyat yaratib berishi
lozim. CHunonchi:
a) har bir inson er sharining hoxlagan nuqtasidan turib ishdami,
uy sharoitida yoki transportdan turib boshqa kishi bilan ulanish
imkoniyatiga ega bo’lishi;
b) uzatilayotgan axborot turining qanaqa bo’lishidan qat’iy
nazar «bir kishi - boshqa kishi bilan» turidagi aloqaning amalga
oshishi;
v) kengash a’zolarining hohlagan shahar yoki mamlakatda
bo’lishidan qat’iy nazar konferentsiya, ishbilarmonlik kengashlarini
o’tkazish imkoniyati;
25

g) ixtisoslashgan tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan
avtomatlashtirilgan ma’lumotlar bankidagi turlicha axborotga kirish
imkoniyatining tug’ilganligi;
d) uydan turib tibbiy yordam, ko’rsatishning mumkinligi;
e) elektron pochta va axborotni faksimil aloqa asosida uzatish.
SHunday qilib, jamiyatimizning barcha jabhalarida axborot-
kommunikatsiyalar texnologiyalarini qo’llash iqtisodiy o’sish, mehnat
unumdorligini yuksaltirish va aholi bandligini ta’minlash borasida katta
imkoniyatlar tug’diradi. SHuningdek, mamlakatni axborotlashtirish
darajasi uning iqtisod borasidagi raqobatbardoshligini va qudratini
baholashning o’lchovi bo’lib xizmat qiladi.
2.3 Global axborot texnologiya taraqqiyotida elektron biznes tizimlari.
Elektron tijorat nima? Bu texnologiya O’zbekistonga ham kirib
keldi. Elektron tijorat – bu Internet orqali sotish va sotib olishdir. Uning
imkoniyatlari turli tuman. Internet yordamida o’zingizga zarur kitob,
kiyim, yoki kompyuter va xattoki oziq - ovqat mahsulotlarini xarid
qilishingiz mumkin. Xo’sh Internet qanday imkoniyatlarni yaratadi ?
Bu texnologiya bir necha yillar davomida ravnaq topdi. Undan Dell,
Cisco, IBM, HP, Oracle, Microsoft va Sun kompaniyalari juda keng
ko’lamda foydalanishadi. Cisco kompaniyasi mahsulotlarni sotish
faoliyatining ¼ qismini Internet orqali amalga oshiradi.
Internetdan foydalanish sotuvchilarga qo’yidagi imkoniyatlarni
beradi.
 Uzining maxsuloti va tovarini xalqaro va regional darajada
reklama qilish. Bundan tashqari reklama o’z ichiga umumiy
tariflar bilan birgalikda, tovarning rasmini, sotuvchi taklif
qilayotgan chigirmalar hamda qo’shimcha ma’lumotlarni olishi
mumkin
26

 Qo’shimcha biznes sheriklar orttirish maqsadida o’zining
korxonasini reklama qilishi mumkin.
 Bozordagi narxlarni o’zgarishini tezkor kuzatib borishi mumkin;
 Invistrlar topish maqsadida o’zining loyixalarini reklama qilishi
mumkin;
 Sotilayotgan tovarlar uchun internetdan buyurtma qabul qilish
tizimini yaratishi mumkin;
 Elektron pochta orqali sotuv vakillari bilan tezkor aloqa
o’rnatish xamda biznes bo’yicha sheriklarni ma’lumotlariga
to’g’ridan to’g’ri kira olish imkoniyati yaratiladi.
Sotib oluvchiga esa:
 Kerakli tovarni sotadigan korxonani tezkor topish;
 Bozordagi narxlar bilan tanishish, hamda kerakli tovarni
sotadigan va narxi kanoatlantiradigan sotuvchini topish;
 Elektron pochta yordamida sotuvchi – firmaga aniq surovlar
yuborish hamda javob olish;
 Tovar buyurtma qilish;
 Ekspiditor va transport xizmatini ko’rsatuvchilarni tanlash;
 YUkni olib kelishini buyurtma qilish;
 Tulovlarni amalga oshirish v.b.
Sotuvchilar ham, sotib oluvchilar ham, Internetdano’zlariga
kerakli ma’lumotlar manbai sifatida foydalanishlari mumkin.
Internetning tuzilishi xar doim takomillashtirilmoqda, imkoniyatlari
esa kengaymoqda. Xozirda “Internet Help” deb nomlangan umuman
yangi qidiruv tizimi yuzaga kelgan. Bu tizimning yangiligi shundaki,
foydalanuvchi kerakli surovlarni oddiy tilda (yoki shevada) beradi. Bu
surovnomalarni qabul qilgan operator shu surovnomaga taaluqli WEB-
manzillarni yuboradi.
27

Bugungi kunda Internet jadal tarzda nafaqat kompyuter texnikasi,
balki boshqa texnologik jixatdan murakkab bo’lgan
tovarlarni (telvizorlar,telefonlar) ishlab chiqaradigan korxonalarga ham
kirib bormoqda. Bunday korxonalarning maqsadi – uy-jixoz bozori
imkoniyatlaridan to’liq foydalanish.
SHu sababdan kompyuter va mobil telefon texnologiyalaridan keng
foydalaniladi, hamda virtual reallikga kirib borish vositalarini narxi
tushiriladi, bu esa ma’lumotlarga Internet orqali etishishni iqtisodiy
imkoniyatini oshiradi. Natijada alternativ qurilmalarni afzalliklarini
yo’qqa chiqishiga olib keladi.
Misol tariqasida, Microsoft kompaniyasi muxandislari oldiga
qo’yilgan masalalarni olishimiz mumkin: kompyuterni inson ovozi
yordamida boshqarish, kompyuterlarda tasvir sifatini oshirish v.b.
Elektron to’lov texnologiyasi Sotib oluvchi sotuvchi bilan pul
o’tkazish yo’li bilan xisoblashishi jarayonida nakd pul ishtirok etmaydi,
faqatgina sotib oluvchi xisob raqamidan sotuvchining xisob raqamiga pul
ko’chiriladi. Pul o’tkazish yordamida xisob kitob qilishni bir necha usuli
mavjud (bankdan pul o’tkazish, bank kartasi erdamida xisob- kitob qilish,
cheklar va shunga o’xshash usullar).
Istagan maqsadda bankdan po’l o’tkazish operatsiyasi tranzaktsiya
deb nom olgan (lotinchadan transaction- kelishuv, shartnoma ma’nosini
anglatadi).
Tranzaktsiya – bu bank kartaning egasi tomonidan ruxsat
berilganda, bank kartaning egasiga xizmat ko’rsatish uchun tizim
katnashchisidan katnashchiga uzatiladigan, tizim qatnashchilari
tomonidan yaratiladigan ma’lumotlar ketma- ketligidir. Tranzaktsiya
qo’yidagi asosiy xossalarga ega:
 Bo’linmaslik;
28

 Izolyatsiyalangan;
 Ishonchliligi
 Karta egasi va xizmat ko’rsatuvchilar orasidagi aloqa.
Tranzaktsiyaning bo’linmasligi – ya’ni tranzaktsiya
operatsiyalarini hammasini bajarish kerak yoki bitta ham operatsiya
bajarish kerak emas.
Tranzaktsiyaning kelishilganligi - ya’ni ma’lumotlar bazasidagi
kartalar, xisob raqamlari xaqidagi ma’lumotlar o’zgartirilmaydi.
Tranzaktsiyaning izolyatsiyalanganligi – bir tranzaktsiya boshqa
tranzaktsiyalarga bog’liqmasligini ko’rsatadi.
Tranzaktsiyaning ishonchliligi quyidagida ko’rinadi, tugallangan
tranzaktsiya o’zidan so’ng tiklanishi mumkin, tugallanmagan
tranzaktsiya esa bekor qilinadi.
Karta egasi va xizmat ko’rsatuvchilar orasidagi aloqa deb shunday
aloqa nazarda tutilganki, uning natijasida karta egasining xisob raqamida
qandaydir o’zgarish ro’y beradi.
Elektron to’lov ko’p tomondan, oddiy dukonlarda ishlatiladigan
telefon orqali tovarlarni buyurtma qilishni eslatadi. Farqli tomoni
shundaki, elektron tulov jarayoni sotib oluvchining kompyuteri hamda
sotuvchining WEB-serveri orqali amalga oshiriladi.
Ushbu rasmdan ko’rinib turgandek, sotib oluvchi brouzer ya’ni
dastur yordamida tovar sotuvchining WEB-serverida joylashgan formani
tuldirib kerakli buyurtmani amalga oshiradi. Ko’pgina sotuvchilarning
WEB- serverlarida buyurtma qoldirish uchun muljallangan formalar
mavjud. To’ldirilgan forma sotuvchining serverida joylashgan
ma’lumotlar bazasiga kiritiladi.
Elektron to’lov tizimi o’z ichiga quyidagi xisoblashish
ko’rinishlarini oladi:
29

 Bank kartalari;
 Elektron cheklar;
 Raqamli pullar;
 Elektron pullar.
Bank kartalari katta va o’rta miqdordagi to’lovlarni amalga oshirish
uchun ishlatiladi. Elektron cheklar esa asosan kichik miqdordagi, tez
amalga oshirilishi kerak bulgan to’lovlarni amalga oshirish uchun
ishlatiladi. Elektron pullar, ya’ni pullarni elektron ko’rinishda uzatish
nazarda tutilmoqda, asosan katta miqdordagi tulovlarni amalga oshirish
uchun ishlatiladi. Bank kartalari - bu intellektual kartalarning bir turidir.
Intellektual karta - umumiy termin bo’lib, ishlatilish maqsadi,
xizmat ko’rsatish to’plamlari, texnik imkoniyatlari, ishlab chiqargan
instituti bilan farqlanadigan hamma kartalarni o’z ichiga oladi.
Intellektual kartalarning o’ziga xos tomoni shundaki, ular amaliy
dasturlarda ishlatiladigan ma’lumotni o’zida saqlaydi. Bunday kartalarni
binoga kiruvchi kalit, kompyuterga kiruvchi kalit, xaydovchilik
guvohnomasi sifatida ishlatish mumkin.
Interaktiv moliyaviy amallar
Internet paydo bulgandan beri iqtisodiy-moliya jarayonlari global
miqyosda ortib bormoqda. SHu vaqtning o’zida moliyaviy muxitning
dinamikasi kuchayishi uning barqarorligini susaytirmoqda, bu esa o’z
navbatida inkirozga uchrash darajasini oshirada.
Moliyaviy muxit o’z ma’nosiga ko’ra maksimal axborotlashgan va
virtuallashgandir. SHu sababdan Internet texnologiyalari bank ishiga
hamda brokirlik xizmatlariga singdirilmoqda.
YAngi telekommunikatsiya qurilmalari moliyaviy operatsiyalarni
tez va kam xarajatlar evaziga amalga oshirishni ta’minlaydi.
Bank ishiga Internetni singdirish uch xil yo’ldan bormoqda:
30

 Bankning va boshqa xujjatlarni elektron qayta ishlash;
 Tulov tizimini kompyuterlashtirish, ya’ni tulov
operatsiyalarini kompyuterlar orqali amalga oshirish;
 Bankning ishchi stantsiyalari o’rtasida aloqani o’rnatish
uchun telekommunikatsiya tizimlaridan foydalanish.
Ixtiyoriy tadbirkor o’ziga xizmat ko’rsatish uchun bank
tanlayotganda “Qulay, Ishonchli, Foydali” degan qoidaga rioya qiladi.
Bu esa uning e’tiborini beixtiyor banklarning kompyuterlashtirilganiga
va Internet-bank ishiga tushadi.
Internet-bank ishi bu ma’lumotlar bazasi, dasturlar va boshqa
qurollarning yig’indisidan iborat bo’lib, ma’lumotlarni bir joyga to’plash
hamda ulardan Internetga ulangan kompyuterlardan foydalanish
imkonini berish.
Internet- bank ishini O’zbekiston Respublikasida tashkil qilish
yo’nalishi va ular uchun ishlatiladigan dasturlar tijorat banklarining
ravnaqiga va davlatning moliyaviy siyosatida muxim o’rin tutishi lozim.
SHu maqsadda bank ishi sohasida katta yutuqlarga erishgan davlatlar
tajribasini o’rganishimiz lozim Elektron tijorat va elektron to’lov tizimi
Elektron savdo- sotiqning yaratilishiga 1970 yilda AQSH da
ma’lumotlarni kompyuter tarmoqlarida elektron ko’rinishda -
EDI(Electronic Data Exchange) va banklar orasida pullarni elektron
almashishning paydo bo’lishi asos bo’ldi.
Internetni rivojlanishi xamma savdo- sotiq bilan shug’ullanadigan
firmalarning hamda mijozlarning bu texnologiyaga bulgan qiziqishi
tezda ortdi. Internet sub’ekt darajasida elektron savdo-sotiqni
rivojlanishiga olib keldi. Kichik korxonalar va shaxslar, o’zlarining
tijorat kelishuvlari va boshqa turdagi operatsiyalarini elektron rejimda,
ya’ni aniq vaqt (on-line) rejimida – pul almashtirish bankomatining
31

ishlash rejimida olib borishadi. Bankomat bilan prossing markaz
o’rtasida bo’ladigan hamma operatsiyalar va xisob raqamlar bo’yicha
tranzaktsiyalar real vaqt birligida amalga oshiriladi.
Elektron savdo- sotiq asosida yangi savdo- sotiq korxonalarini –
elektron dukonlarni yaratmoqda, rakobatning kattaligi sababli ularda
yangi turdagi xizmatlar va tovarlar paydo bo’lmoqda.
Elektron savdo- sotiq asosiy momenti bo’lib tovarlarni Internetda
aylanishi xisoblanadi.
Tovarning aylanishi , uni sotishga muljallangan tuliq kompleks
tadbirlar asosida amalga oshirilishi lozim. Ular axborotni ishlab chiqish
va ishlatish, reklama tadbirlari va shunga o’xshash tadbirlardir.
Tovarning Internetda aylanishining quyidagi usullari bor
 Bannerlar orqali reklama
 Offlayn reklama
 Qidiruv tizimlariga va kataloglarga ro’yxatga o’tish orqali
reklama Bannerlar orqali reklama. Banner ( inglizcha banner – katta
xarflar bilan yozilgan sarlavxa ) reklama beruvchining WEB - saxifasi
bilan giperssilka orqali bog ’ langan aniq ko ’ rinishga ega rasmdir .
Bannerlarning qo’yidagi o’lchovlari keng tarqalgan: 468x60,
400x50, 88x31.
Offlayn reklama. Offlayn reklama bu Internet- kompaniyalarning
tovarlarini radio orqali reklama qilishdir. Boshqacha qilib aytganda,
Internet- kompaniyalar o’zining ishlash jarayonida o’z e’tiborlarini
asosan radio, televizion, bosma reklamaga qaratishadi. YAngi elektron
markani yaratish va firma imidjini orttirish uchun radioreklama juda
xam mos xisoblanadi. Sababi radioreklama auditoriyasida 35-55
yoshgacha bo’lgan insonlar sanaladi.
32

Qidiruv tizimlariga va kataloglarga ro’yxatga o’tish orqali
reklama. Katalog – bu tovarlarni topishga oson bo’lishi uchun bir tartib
qilib yig’ilgan va spravochnik ko’rinishida chiqarilgan nashr. Kataloglar
odatda bir necha katalog ostilarga bo’linadi, ular esa o’z navbatida
direktivalarga ajratiladi. Bunday kataloglarda ro’yxatdan o’tish uchun
kerakli ularning WEB saxifasida ko’rsatilgan amallarni bajarish kerak.
Elektron savdo- sotiqning barqarorligi ko’p xollarda axborot
oqimining doimiyligi bilan aniqlanadi.
Firma Internet orqali elektron savdo- sotiq bilan shug’ullansa, unda
bu firma o’zining raqobatbardoshligini oshiradi. SHu bilan bir qatorda
firmaning xizmat ko’rsata olish chegaralari ancha kengayadi.
Interaktiv biznesni qullab-quvvatlanishini asosiy faktori sifatida
kelishuvlarni va moliyaviy operatsiyalarni bajarish uchun juda kam vaqt
ketadi.
Internet – logistika
Logistika qo’yidagi oqimlar bilan ishlaydi.
 Tovar ko’rinishida maxsulotlar oqimi yoki material oqim
 Xizmatlar oqimi
 Axborot oqimi
 Turistlar oqimi
 Ishchi kuchi oqimi
 Bank maxsulotlari oqimini, sug’urta oqimini, invistitsion
oqimini o’z ichiga oluvchi moliyaviy oqim .
Biznes-logistika yuqorida aytilgan oqimlarni boshqaradi. Boshqacha
qilib aytganda, berilgan vaqtda aniq tovarni talab va taklifni
koordinatsiya qilish va xarakatiga yordam beruvchi su’bekti ishining
menejmentidir.
33

Biznes –logistika kontsepsiyasi menejmentning integral quroli
sifatida 1960 y. AQSHda yaratilgan. SHu yo’l bilan logistika fani ,
biznes-logistikani tariflovchi amaliy ishi uchun nazariy asos bo’lib
xizmat qiladi.
Internet rejimida biznes-logistika, tadbirkor shaxs va kompyuter
o’rtasida birgalikdagi biznes-logistika amallari asosidagi logistikani
tashkil qiladi.
Bunday logistika “Internet biznes-logistika” yoki qisqa qilib
“Internet - logistika” deb ataladi.
Internet logistikaga kompyuter, protsessor va internet
yaratilganda asos solingan.
Mikroprotsessor texnikasining rivojlanishi va ularni mamlakatlarda
iqtisod sohasiga kirib kelishi axborot-kompyuter texnologiyalarining
revolyutsiyasiga asos bo’ldi. Bugungi kunda elektron axborot bozor
iqtisodining asosiy elementiga aylandi. Internet ma’lumotlar bazasi va
banklarini, elektron shartnomalar tizimi va standartlarini yaratishga
muljallangan.
34

2.3 Global Axborot texnologiyalarini boshqarish xavfsizligi
Axborot xavfsizligini ta'minlash – bu foydalanuvchining axborotlarini
himoyalashga quyilgan me'yor va talablarni bajarishidir. Axborot
xavfsizligi esa bu axborot foydalanuvchilariga va ko'plab axborot
tizimlariga zarar keltiruvchi tabiiy yoki sun'iy xarakterga ega tasodifiy va
uyushtirilgan ta'sirlardan axborotlarni va axborot kommunikatsiya tizim
ob'ektlarining himoyalanganligidir. Login tushunchasi. Login – shaxsning,
o'zini axborot kommunikatsiya tizimiga tanishtirish jarayonida
qo'llaniladigan belgilar ketma-ketligi bo'lib, axborot kommunikatsiya
tizimidan foydalanish huquqiga ega bo'lish uchun foydalaniluvchining
maxfiy bo'lmagan qayd yozuvi hisoblanadi.
Parol tushunchasi . Parol – uning egasi haqiqiyligini aniqlash jarayonida
tekshiruv axboroti sifatida ishlatiladigan belgilar ketma-ketligi. U
komp`yuter bilan muloqot boshlashdan oldin, unga klaviatura yoki
identifikatsiya kartasi yordamida kiritiladigan harfli, raqamli yoki harfli-
raqamli kod shaklidagi mahfiy so'zdan iborat.
Avtorizatsiya tushunchasi . Avtorizatsiya – foydalanuvchining resursdan
foydalanish huquqlari va ruxsatlarini tekshirish jarayoni. Bunda
foydalanuvchiga hisoblash tizimida ba'zi ishlarni bajarish uchun muayyan
huquqlar beriladi. Avtorizatsiya shaxs harakati doirasini va u
foydalanadigan resurslarni belgilaydi.
Ro'yxatdan o'tish tartibi. Ro'yxatdan o'tish – foydalanuvchilarni
ro'yxatga olish va ularga dasturlar va ma'lumotlarni ishlatishga huquq
berish jarayoni. Ayrim veb-saytlar foydalanuvchilarga qo'shimcha
xizmatlarni olish va pullik xizmatlarga obuna bo'lish uchun ro'yxatdan
o'tishni, ya'ni o'zi haqida ayrim ma'lumotlarni kiritishni (anketa to'ldirishni)
hamda login va parol olishni taklif qiladilar. Foydalanuvchi ro'yxatdan
35

o'tgandan so'ng tizimda unga qayd yozuvi (account) yaratiladi va unda
foydalanuvchiga tegishli axborotlar saqlanadi.
Login va parolga ega bo'lish shartlari . Biror shaxs o'zining login va
paroliga ega bo'lishi uchun u birinchidan axborot kommunikatsiya tizimida
ruyxatdan o'tgan bo'lishi kerak va shundan so'ng u o'z logini va parolini
o'zi hosil qilishi yoki tizim tomonidan berilgan login parolga ega bo'lishi
mumkin. Login va parollar ma'lum uzunlikdagi belgilar ketma-ketligidan
tashkil topadi. Login va parollarning uzunligi va qiyinligi uning qanchalik
xavfsizligini ya'ni buzib bo'lmasligini ta'minlaydi.
Login va parolni buzish . Login va parolni buzish – bu buzg'unchining
biror bir maqsad yo'lida axborot kommunikatsiya tizimi ob'ektlaridan
foydalanish uchun qonuniy tarzda foydalanuvchilarga tegishli login va
parollarini buzishdir. Bunda maxsus dastur yordamida login va parollar
generatsiya qilib topiladi. Login va parollarning uzunligi bu jarayonning
uzoq vaqt davom etishiga yoki generatsiya qilaolmasiligiga ishora bo'ladi.
Login va parolni o'g'irlash. Login va parolni o'g'irlash – bu
foydalanuvchilarning mahfiy
ma'lumotlari bo'lgan login va parollarga ega bo'lish maqsadida amalga
oshiriladigan internet firibgarligining bir turidir. Bu mashhur brendlar,
masalan, ijtimoiy tarmoqlar, banklar va boshqa servislar nomidan elektron
xatlarni ommaviy jo'natish yo'li orqali amalga oshiriladi. Xatda odatda
tashqi ko'rinishi asl saytdan farq qilmaydigan saytga to'g'ri ishorat mavjud
bo'ladi. Bunday saytga tashrif buyurgan foydalanuvchi firibgarga
akkauntlar va bank hisob raqamlariga kira olishga ega bo'lishga imkon
beruvchi muhim ma'lumotlarni bildirishi mumkin. Fishing – ijtimoiy
injeneriyaning bir turi bo'lib, foydalanuvchilarning tarmoq xavfsizligi
asoslarini bilmasligiga asoslangan. Jumladan, ko'pchilik oddiy faktni
36

bilishmaydi: servislar qayd yozuvingiz ma'lumotlari, parol` va shu kabi
ma'lumotlarni yuborishni so'rab hech qachon xat yubormaydi.
Parolli himoya va ularning zamonaviy turlari. Parollar asosida
autentifikatsiyalash
Autentifikatsiyaning keng tarqalgan sxemalaridan biri oddiy
autentifikatsiyalash bo’lib, u an’anaviy ko’p martali parollarni ishlatishi-ga
asoslangan. Tarmoqdagi foydalanuvchini oddiy autentifikatsiyalash
muolajasini quyidagicha tasavvur etish mumkin. Tarmoqdan foydalanishga
uringan foydalanuvchi kompyuter klaviaturasida o’zining identifikatori va
parolini teradi. Bu ma’lumotlar autentifikatsiya serveriga ishlanish uchun
tushadi. Autentifikatsiya serverida saqlanayotgan foydalanuvchi
identifikatori bo’yicha ma’lumotlar bazasidan mos yozuv topiladi, undan
parolni topib foydalanuvchi kiritgan parol bilan taqqoslanadi. Agar ular
mos kelsa, autentifikatsiya muvaffaqiyatli o’tgan hisoblanadi va
foydalanuvchi legal (qonuniy) maqomini va avtorizatsiya tizimi orqali
uning maqomi uchun aniqlangan xuquqlarni va tarmoq resurslaridan
foydalanishga ruxsatni oladi.
Eng keng tarqalgan usul — foydalanuvchilar parolini tizimli
fayllarda, ochiq holda saqlash usulidir. Bunda fayllarga o’qish va
yozishdan himoyalash atributlari o’rnatiladi (masalan, operatsion tizimdan
foydalanishni nazoratlash ruyxatidagi mos imtiyozlarni tavsiflash
yordamida). Tizim foydalanuvchi kiritgan parolni parollar faylida
saqlanayotgan yozuv bilan solishtiradi. Bu usulda shifrlash yoki bir
tomonlama funktsiyalar kabi kriptografik mexanizmlar ishlatilmaydi.
Ushbu usulning kamchiligi - niyati buzuq odamning tizimda ma’mur
imtiyozlaridan, shu bilan birga tizim fayllaridan, jumladan parol
fayllaridan foydalanish imkoniyatidir.
37

(2-rasm) Oddiy autentifikatsiyani tashkil etish sxemasi
Oddiy autentifikatsiyani tashkil etish sxemalari nafaqat parollarni
uzatish, balki ularni saqlash va tekshirish turlari bilan ajralib turadi. Eng
keng tarqalgan usul — foydalanuvchilar parolini tizimli fayllarda, ochiq
holda saqlash usulidir. Bunda fayllarga o’qish va yozishdan himoyalash
atributlari o’rnatiladi (masalan, operatsion tizimdan foydalanishni
nazoratlash ruyxatidagi mos imtiyozlarni tavsiflash yordamida). Tizim
foydalanuvchi kiritgan parolni parollar faylida saqlanayotgan yozuv bilan
solishtiradi. Bu usulda shifrlash yoki bir tomonlama funktsiyalar kabi
kriptografik mexanizmlar ishlatilmaydi. Ushbu usulning kamchiligi - niyati
buzuq odamning tizimda ma’mur imtiyozlaridan, shu bilan birga tizim
fayllaridan, jumladan parol fayllaridan foydalanish imkoniyatidir.
Xavfsizlik nuqtai nazaridan parollarni bir tomonlama funktsiyalardan
foydalanib uzatish va saqlash qulay hisoblanadi. Bu holda foydalanuvchi
parolning ochiq shakli urniga uning bir tomonlama funktsiya h(.) dan
foydalanib olingan tasvirini yuborishi shart. Bu o’zgartirish g’anim
tomonidan parolni uning tasviri orqali oshkor qila olmaganligini
kafolatlaydi, chunki g’anim yechilmaydigan sonli masalaga duch keladi.
Ko’p martali parollarga asoslangan oddiy autentifikatsiyalash tizi-
mining bardoshligi past, chunki ularda autentifikatsiyalovchi axborot
ma’noli so’zlarning nisbatan katta bo’lmagan to’plamidan jamlanadi. Ko’p
martali parollarning ta’sir muddati tashkilotning xavfsizligi siyosatida
belgilanishi va bunday parollarni muntazam ravishda almashtirib turish
38

lozim. Parollarni shunday tanlash lozimki, ular lug’atda bo’lmasin va
ularni topish qiyin bo’lsin.
Bir martali parollarga asoslangan autentifikatsiyalashda
foydalanishga har bir so’rov uchun turli parollar ishlatiladi. Bir martali
dinamik parol faqat tizimdan bir marta foydalanishga yaroqli. Agar, hatto
kimdir uni ushlab qolsa ham parol foyda bermaydi. Odatda bir martali
parollarga asoslangan autentfikatsiyalash tizimi masofadagi
foydalanuvchilarni tekshirishda qo’llaniladi.
Bir martali parollarni generatsiyalash apparat yoki dasturiy usul oqali
amalga oshirilishi mumkin. Bir martali parollar asosidagi foydalanishning
apparat vositalari tashqaridan to’lov plastik kartochkalariga o’xshash
mikroprotsessor o’rnatilgan miniatyur qurilmalar ko’rinishda amalga
oshiradi. Odatda kalitlar deb ataluvchi bunday kartalar klaviaturaga va
katta bo’lmagan displey darchasiga ega.
Foydalanuvchilarni autentifikatsiyalash uchun bir martali parollarni
qo’llashning quyidagi usullari ma’lum:
1. Yagona vaqt tizimiga asoslangan vaqt belgilari mexanizmidan
foydalanish.
2. Legal foydalanuvchi va tekshiruvchi uchun umumiy bo’lgan
tasodifiy parollar ruyxatidan va ularning ishonchli sinxronlash
mexanizmidan foydalanish.
3. Foydalanuvchi va tekshiruvchi uchun umumiy bo’lgan bir xil
dastlabki qiymatli psevdotasodifiy sonlar generatoridan foydalanish.
Birinchi usulni amalga oshirish misoli sifatida SecurID
autentikatsiyalash texnologiyasini ko’rsatish mumkin. Bu texnologiya
Security Dynamics kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, qator
kompaniyalarning, xususan Cisco Systems kompaniyasining serverlarida
amalga oshirilgan.
39

Vaqt sinxronizatsiyasidan foydalanib autentifikatsiyalash sxemasi
tasodifiy sonlarni vaqtning ma’lum oralig’idan so’ng generatsiyalash
algoritmiga asoslangan. Autentifikatsiya sxemasi quyidagi ikkita
parametrdan
foydalanadi:
• har bir foydalanuvchiga atalgan va autentifikatsiya serverida
hamda foydalanuvchining apparat kalitida saqlanuvchi noyob 64-bitli
sondan iborat maxfiy kalit;
• joriy vaqt qiymati.
Autentifikatsiyaning bu sxemasi bilan yana bir muammo bog’liq.
Apparat kalit generatsiyalagan tasodifiy son katta bo’lmagan vaqt oralig’i
mobaynida haqiqiy parol hisoblanadi. SHu sababli, umuman, qisqa
muddatli vaziyat sodir bo’lishi mumkinki, xaker PIN-kodni ushlab qolishi
va uni tarmoqdan foydalanishga ishlatishi mumkin. Bu vaqt
sinxronizatsiyasiga asoslangan autentifikatsiya sxemasining eng zaif joyi
hisoblanadi.
Bir martali paroldan foydalanuvchi autentifikatsiyalashni amalga
oshiruvchi yana bir variant - «so’rov-javob» sxemasi bo’yicha
autentifikatsiyalash. Foydalanuvchi tarmoqdan foydalanishga uringanida
server unga tasodifiy son ko’rinishidagi so’rovni uzatadi.
Foydalanuvchining apparat kaliti bu tasodifiy sonni, masalan DES
algoritmi va foydalanuvchining apparat kaliti xotirasida va serverning
ma’lumotlar bazasida saqlanuvchi maxfiy kaliti yordamida rasshifrovka
qiladi. Tasodifiy son - so’rov shifrlangan ko’rinishda serverga qaytariladi.
Server ham o’z navbatida o’sha DES algoritmi va serverning ma’lumotlar
bazasidan olingan foydalanuvchining maxfiy kaliti yordamida o’zi
generatsiyalagan tasodifiy sonni shifrlaydi. So’ngra server shifrlash
natijasini apparat kalitidan kelgan son bilan taqqoslaydi. Bu sonlar mos
40

kelganida foydalanuvchi tarmoqdan foydalanishga ruxsat oladi. Ta’kidlash
lozimki, «so’rov-javob» autentifikatsiyalash sxemasi ishlatishda vaqt
sinxronizatsiyasidan foydalanuvchi autentifikatsiya sxemasiga qaraganda
murakkabroq.
Foydalanuvchini autentifikatsiyalash uchun bir martali paroldan
foydalanishning ikkinchi usuli foydalanuvchi va tekshiruvchi uchun
umumiy bo’lgan tasodifiy parollar ruyxatidan va ularning ishonchli
sinxronlash mexanizmidan foydalanishga asoslangan. Bir martali
parollarning bo’linuvchi ro’yxati maxfiy parollar ketma-ketligi yoki
to’plami bo’lib, har bir parol faqat bir marta ishlatiladi. Ushbu ro’yxat
autentifikatsion almashinuv taraflar o’rtasida oldindan taqsimlanishi shart.
Ushbu usulning bir variantiga binoan so’rov-javob jadvali ishlatiladi. Bu
jadvalda autentifikatsilash uchun taraflar tomonidan ishlatiluvchi so’rovlar
va javoblar mavjud bo’lib, har bir juft faqat bir marta ishlatilishi shart.
Foydalanuvchini autentifikatsiyalash uchun bir martali paroldan
foydalanishning uchinchi usuli foydalanuvchi va tekshiruvchi uchun
umumiy bo’lgan bir xil dastlabki qiymatli psevdotasodifiy sonlar
generatoridan foydalanishga asoslangan. Bu usulni amalga oshirishning
quyidagi variantlari mavjud:
• o’zgartiriluvchi bir martali parollar ketma-ketligi . Navbatdagi
autentifikatsiyalash sessiyasida foydalanuvchi aynan shu sessiya uchun
oldingi sessiya parolidan olingan maxfiy kalitda shifrlangan parolni
yaratadi va uzatadi;
• bir tomonlama funktsiyaga asoslangan parollar ketma-ketligi .
Ushbu usulning mohiyatini bir tomonlama funktsiyaning ketma-ket
ishlatilishi (Lampartning mashhur sxemasi) tashkil etadi. Xavfsizlik nuqtai
nazaridan bu usul ketma-ket o’zgartiriluvchi parollar usuliga nisbatan afzal
hisoblanadi.
41

Elektron biznes va uning xavfsizligi muammolari.
Elektron biznes xaridor va sotuvchi orasidagi aloqani tashkil etish,
buyurtmani ifodalash, muxokama qilish, o’zgartirish, tovarlarni va
xizmatlarni sotish usullarini hamda to’lovni amalga oshirish jarayonlarini
o’zgartirish uchun yangi texnologiyalardan foydalanadi. Hozirda elektron
tijorat va biznesning aksariyat muammolari axborot xavfsizligi bilan
bog’liq, ya’ni xavfsizlik muammolari elektron tijorat va biznes rivojidagi
jiddiy to’siq xisoblanadi.
Har qanday tijorat kompaniyasining boshqa kompaniyalar bilan yoki
ushbu kompaniyaning bo’limlari orasida aloqa o’rnatilishi zarur. Hozirda
global Internet tarmog’i o’zining uzellari o’rtasida ishonchli va arzon
axborot almashinuvini ta’minlaydi. Ochiq global Internet tarmog’i
kanallaridan faol foydalanuvchi elektron biznesning ishlashi jarayonida
ko’pgina xavf-xatarlar paydo bo’ladi.
Internetdan foydalanish kanallari kompaniyaning axborot
resurslaridan chetdan foydalanishga imkon berishi mumkin.
Kommunikatsion, xususan HTTP — protokol asosidagi dasturlardan
extiyotsizlik bilan foydalanish axborot tizimining ishga layoqatligini
buzuvchi va/yoki axborot tizimima’lumotlarini buzuvchi maxsus dastur —
"Troyan otlarining" kirishiga olib kelishi mumkin. Bu xil dasturlarning
ichida viruslar eng tarqalgan. O’ziga xos malakali mutaxassislar korporativ
axborot tarmoqlariga bilinmasdan kirish uchun ko’pincha umummaqsad
tarmoqlardan foydalanadilar.
Elektron qutisining tez-tez ishlatilishi niyati buzuq odamlarga
elektron biznes bilan shug’ullanuvchi tashkilot foydalananuvchilari
nomlarini obro’sizlantirishga yordam berishi mumkin. Foydalanuvchilar
ma’lumotlarini (ismlar, parollar, PIN — kodlar va h.) saqlovchi tizimining
42

zaif joylarini qidirishdan tarmoqda keng ishlatiluvchi maxsus dasturlardan
foydalanish mumkin.
Internet konfidentsial axborotni dunyoning istalgan nuqtasiga
yuborishi mumkin, ammo agar u yetarlicha ximoyalanmagan bo’lsa, ushlab
qolinishi, nusxalashtirilishi, o’zgartirilishi hamda har qanday chetdagi
foydalanuvchilar -niyati buzuq odamlar, raqiblar va oddiy qiziquvchilar
tomonidan o’qilishi mumkin. Masalan, yetarlicha himoyalanmagan to’lov
topshirig’i yoki kredit kartochka nomerini jo’natayotganda esda tutish
lozimki, jo’natish xususiy/shaxsiy tarmoq orqali amalga oshirilmayapti va
chetdagi foydalanuvchilar xabaringizni manipulyatsiya qilish imkoniyatiga
ega. Undan tashqari xabaringiz almashtirilib qo’yilishi mumkin:
xabarlarni xuddi V foydalanuvchidan yuborilganidek A foydalanuvchidan
yuborish usullari mavjud. Internet tarmog’i mahsus paket, tamomila
qonuniy paketlar, sonining xaddan tashqari ko’pilgi uzatishdagi buzilishlar,
tarmoq komponentlarining nosozligi tufayli ishga layoqat bo’lmasligi
mumkin. Bunday xollar “xizmat qilishdan voz kechish” deb ataladi va
elek-tron tijorat uchun eng jiddiy tahdid hisoblanadi.
Axborot xavfsizligi elektron biznes tizimining eng muxim
elementlaridan biri xisoblanadi va usullar va vositalarning butun bir
to’plami yordamida ta’minlanishi shart. Elektron tijorat sohasidagi savdo
ko’lami Internet xavfsizligi masalalaridan tashvishlangan xaridorlar,
sotuvchilar va moliya insitutlarining boshidan kechiruvchi qo’rquvlari
bilan chegaralanadi. Bu qo’rquvlar, hususan, quyidagilarga asoslanadi:
- konfidentsiallikka kafolatning yo’qligi-kimdir ma’lumotlaringizni
uzatilayotganida ushlab qolishi va qiymatli axborotni (masalan, kredit
kartochkangizning nomerini, tovar yetqazib berish sanasi va adres)
topishga urinishi mumkin;
43

- amalda ishtirok etuvchilarni tekshirish darajasining yetarli emasligi -
tranzaktsiya qatnashchilari tekshirilmaganida tomonlarning biri
“maskarad” uyushtirishi mumkinki, uning oqibati ikkinchi tomonga ancha
qimmatga tushadi. Masalan, xaridor saytga kirib undagi kompaniyaning
haqiqiyligiga shubha qiladi, shunday hol ham ro’y berishi mumkinki,
xaridor kredit kartochkasining nomerini yetarlicha vakolatga ega
bo’lmagan shaxsga beradi;
- sotuvchida buyurtma bergan xaridor kredit kartochkasining qonuniy egasi
ekanliginining tekshirish imkoni yo’q;
- kredit kartochkasining bank - emitenti to’lovni bajarishga talab qo’ygan
sotuvchini tekshirishni istab qolishi mumkin;
- ma’lumotlar yaxlitligiga kafolat yo’q - xatto ma’lumotlarni jo’natuvchi
indentifikatsiyalangan bo’lsada, uchinchi tomon ma’lumotlarni, ular
uzatilishi vaqtida, o’zgartirish imkoniyatiga ega.
Axborot xavfsizligini ta’minlash nuqtai nazaridan elektron
tijoratning namunaviy qo’llanilishini — Internet orqali maxsulotga va
xizmatlarga ega bo’lishni ko’raylik. Ushbu jarayon quyidagi bosqichlar
orqali ifodalanishi mumkin.
1. Buyurtmachi Web-server orqali maxsulot yoki xizmatni tanlaydi va
mos buyurtmani rasmiylashtiradi.
2. Buyurtma magazinning buyurtmalar ma’lumotlari bankiga
kiritiladi.
3. Buyurtma berilgan maxsulot yoki xizmatni olish mumkinligini
ma’lumotlarning markaziy bazasi orqali tekshiriladi.
4. Agar mahsulotning olinishi mumkin bo’lmasa, buyurmachi u
to’g’rida ogohlantiriladi va mahsulot yoki xizmatga ega bo’lish
jarayoni to’xtatiladi. Mahsulotga so’rov boshqa skladga
(buyurtmachi roziligida) yo’naltirilishi mumkin.
44

5. Agar maxsulot yoki xizmat mavjud bo’lsa buyurtmachi to’lovni
tasdiqlaydi va buyurtma mos ma’lumotlar bazasiga kiritiladi.
Elektron magazin mijozga buyurtma tasdig’ini yuboradi. Ko’pgina
xollarda (ayniqsa endigina ish boshlagan kompaniyalarda)
buyurtmalar, tavarlarning borligini tekshirish va h. uchun yagona
ma’lumotlar bazasi mavjud.
6. Mijoz onlayn rejimida buyurtma xaqini to’laydi.
7. Tovar buyurtmachiga yetqaziladi.
Elektron tijorat bilan shug’ullanadigan kompaniyalar yuqorida keltirilgan
bosqichlarda duch keladigan tahdidlar quyidagilar:
- elektron magazin Web-saytining sahifasini almashtirib quyish. Bu
tahdidni amalga oshirishning asosiy usuli — foydalanuvchi
so’rovini boshqa serverga yo’llash. Bu tahdid oltincha bosqichda
buyurtmachi kredit kartochkasining nomerini kiritganda
kuchayadi;
- yolg’on buyurtmalar berish va elektron magazin xodimlari
tomonidan firibgarlik qilish. Hozirda ichki/tashqi tahdidlar
munosabati 60/40ni tashkil etadi;
- elektron tijorat tizimida uzatiladigan ma’lumotlarni ushlab qolish.
Buyurtmachining kredit kartasi xususidagi axborotni ushlab
qolish o’zgacha xavf-xatarni tug’diradi;
- kompaniyaning ichki tarmog’iga kirish va elektron magazin
komponentlarini obro’sizlantirish;
- “xizmat qilishdan voz kechish” (denial of service) xujumini
amalga oshirish va elektron tijorat ishlashini yoki uning uzelini
buzish.
Ushbu tahdidlar natijasida kompaniya - elektron bitim provayderi -
mijozlar ishonchini yo’qotadi, moddiy zarar ko’radi. Ba’zi xollarda bu
45

kompaniyalarga kredit kartochka nomeri fosh qilingani uchun da’vo
qo’zg’atilishi mumkin. “Xizmat qilishdan voz kechish” xujumsi natijasida
elektron magazinning ishlashi buzilishi mumkin, uning ishga layoqatligini
tiklashga inson, vaqt va material resurslari talab etiladi.
46

Xulosa
O‘zbekistonda AKTni qo‘llash bo‘yicha keng qamrovli ishlar olib
borilmoqda va uning huquqiy va me'yoriy asoslari yaratilgan.
O‘qitish jarayoni pedagog, talim oluvchi va o‘qitish vositalarining o‘zoro
ta'siridan iborat bo‘lib, hozirgi zamon axborot texnologiyalari imkoiyatlari
o‘qitish vositalariga o‘qituvchi va ta'lim oluvchi vazifalarining bir qismini
yuklash imkonini beradi
Axborot-texnologiyalari qo‘llaniladigan darslarning qulayligi shundaki,
unda o‘quvchining o‘quv materiallarini o‘zlashtirib olayotganligini doimiy
ketma – ket kuzatishga, nazorat olib borishga, kerak holarda tuzatishlar
kiritib borishga imkoniyat yaratiladi.
Ta'limda axborot-texnologiyalarini qo’llash orqali o‘qitishning va
bilimlarni o‘zlashtirishrishning nutq, so‘z, tovush bilan bog‘langan usullari
ikkinchi navbatga o‘tib, o‘qitishning tasavvurlar, shakllar, rang, tasviriy
ko‘rsatuvlar bilan bog‘liq usullari birinchi o‘ringa o‘ta boshlaydi.
Shuning uchun ham axborot texnologiyalari asosidagi darslarda qiziqish,
o‘zini - o‘z boshqarish, yangi bilimlarni o‘zlashtirib borishga intilish dars
oxirigacha saqlanib qoladi.
Axborot texnologiyalaridan foydalanishda axborotlarning jamlanganligi,
ko‘rgazmaliligi, ya'ni turli xil taqdim etish imkoniyatlariiing mavjudligi,
animatsiyalardan foydalanish, ta'lim-tarbiya oluvchilarning yoshi va
fiziologik xususiyatlariga mos axborotlarni taqdim etib borish
o‘quvchilarda bilim olishga bo‘lgan ichki harakatlantiruvchi
kuchlar(motiv)ni yuzaga keltiradi.
Bu borada olib boriladigan ishlar mazmuni motivni o‘stirishga, uni qo‘ya
bilishni o‘rgatishdan iborat.
47

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T: O‘zbekiston, 2010.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi
Qonuni (yangi tahriri), 2000.
3. O‘zbekiston Respublikasining "Chet el investitsiyalari to‘g‘risida"gi
Qonuni, 1998.
4. O‘zbekiston Respublikasining “Xorijiy investorlar huquqlari himoyasi
kafolatlari va choralari to‘g‘risida”gi Qonuni, 1998.
5. O‘zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining
kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonuni. 2000 y.
6. “To‘g‘ridan-to‘g‘ri xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb yetishni
rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 11 apreldagi PF-
3594-son farmoni.
7. “Eksport-import operatsiyalarini tartibga solish chora-tadbirlari to‘g‘risida"
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 11 martdagi PQ 26-son
qarori.
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Innovatsion loyihalar va
texnologiyalarni ishlab chiqarishga tatbiq etishni rag‘batlantirish borasidagi
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” qarori. 16.07.2008
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Krizisga qarshi dasturga
kiritilgan qo‘shimcha infratuzilma obyektlari bo‘yicha loyihalarni amalga
oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi № PQ-1073-son qarori. 17.03.2009.
10. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil
12 noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining chet ellardagi mehnat
faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 505-
sonli qarori.
13. Ishmuxamedov A.E., Yusupov A.S. Milliy va jahon iqtisodiyoti: darslik. –
T., 2010 y. – 16-18 bb.
48

14. Jumayev N.X., Abduraxmonov O.Q. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi:
sabablari va uni bartaraf etish muammolari. – T .:
Akademnashr , 2010. – 160 b .
15. Мировая экономика: учебник / под ред. Б.М.Смитиенко. – M .: Высшее
iразование, Юрайт-Издат, 2009. – 581 с.
16. Фаминский И.П. Глiализация – новое качество мировz экономики:
учеб. пriие. – M .: Магистр, 2009. – 397 с.
17.Isadjanov A.A. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi. T.: JIDU, 2008, 185 b
Internet saytlari
1. http://fayllar.org/
2. http://arxiv.uz/
3. http://ziyonet.uz/ru
4. http://referat.arxiv.uz/
5. http://aim.uz/
49

Global axborot texnologiyalari taraqqiyotini chuqurlashuvi

Sotib olish