Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 234.2KB
Покупки 6
Дата загрузки 26 Май 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экология

Продавец

Bohodir Jalolov

Global ekologik muammolar va ularning oldini olish chora tadbirlar

Купить
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTAMAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI EKOLOGIYA VA ATROF-MUHIT MUHOFAZASI YO’NALISHI 1-KURS 017-55-GURUH TALABASI EKOLOGIYA ASOSLARI FANIDAN TAYYORLAGAN KURS ISHI Mavzu: Global ekologik muammolar va ularning oldini olish chora tadbirlar Bajardi: Qabul qildi: Qarshi-20__ 1 GLOBAL EKOLOGIK MUAMMOLAR VA ULARNING OLDINI OLISH CHORA TADBIRLAR Mundarija Kirish………………………………………………………………………3-5 Asosiy qism 1. Global ekologik muammolar va ularning shakllanishi rivojlanishi……..6-8 2. Atmosferaning ifloslanishi, ozon tuynugi issiqxona samarasi………….9-22 3.Dunyo ok е ani, suv havzalarining ifloslanishi ……………………………23-27 4. Orol ekologik foj е asi tahlili …………………………………………….28-31 5.Ekologik muammolarning oldini olish chora tadbirlari………………….32-35 Xulosa……………………………………………………………………..35-37 Adabiyotlar ro’yxati…………………………………………………….38-39 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi : Jamiyatning rivojlanishi, iqtisodiyotning aynan sanoatning zamonaviy ishlab chiqarishning hom ashyo talabi va undan chiqadigan chiqindining miqyosi, aynan tabiat holatining yomonlashuvi va suv manbalarining ifloslanishi, o’rmon daraxtlarining kesilishi, katta-katta hududlarning sanoat va maishiy soha chiqindilari axlatxonasiga aylanishi, oxir-oqibatda odamlarning tartib asosida boshqarilmaydigan nooqilona va uzoqni ko’ra bilib ish tutilmagan faoliyatining yuzaga kelishi – insoniyatning oldiga murakkab savollarni qo’ymoqda. Demak mazkur muammolar yechimini kutayotgan dolzarb masalalar hisoblanadi. Inson sivilizatsiyasining rivojlanishi va uning tabiat bag’riga tobora chuqurroq kirib borishi oqibatida ahvol tubdan o’zgardi. Odamlar o’simlik va hayvonot olamiga bostirib kirib, ko’pincha o’z faoliyatining salbiy oqibatlari tabiatni o’zgartirib yuborishi mumkinligi haqida hatto o’ylab ham ko’rishmaydi. Bugungi kunda ibtidoiy sof tabiat haqida gapirmasa ham bo’ladi. Yer yuzida o’rmonlar qirqildi, katta-katta hududlar dehqonchilik qilish maqsadida o’zlashtirildi, dorilar bilan o’g’itlandi, har xil chiqindi hamda gazlar bilan toza havo va tabiat ifloslandi. Bundan tashqari, tabiatda toshqinlar, o’rmon yong’inlari, chang bo’ronlari ham yuz beradi. Bularning barchasi tabiatning tabiiy muvozanatiga putur etkazadi. Insonning antropog е n faoliyati XX asr davomida tabbiy muvozanatning shu qadar izdan chiqardiki, yuzaga k е layotgan ekologik muammolar murakkablashib qamrov hududi k е ngayib globallashib bormoqda. Xususan, Orol ekologik muammosi ham mintaqaviy muammo darajasidan chiqib ulgurdi. Hozirgi vaqtda ekologik muammolar, ular yuzaga k е lishi hamda global tizimning rivojldanishi haqida bilimga ega bo’lish, ularni bartaraf etishda xalqaro birdamlik naqadar katta ahamiyatga ekanligini bilish katta ahamiyat kasb etadi. Ekologiya faqat XX asrda mustaqil fan sifatida shakllandi va rasmiylashdi. Haqiqatda esa, ekologiyaning fan sifatidagi katta ahamiyati yaqin vaqtlardan boshlab tushunila boshlandi. Bu quyidagi holatga bog’liq holda tushuntiriladi. Yer 3 yuzida aholi sonining ortishi va tabiiy muhitga bo’lgan tasirining kuchayishi inson oldiga hal etilishi zarur bo’lgan qator yangi hayotiy muhim masalalarni qo’ydi. Inson endilikda o’zini o’rab turgan tabiatning qanday tuzilgani va «qanday ishlashi» haqida to’la malumotga ega bo’lishi, to’g’rirog’i, uni juda yaxshi bilishi kerak. Ekologiya fani xuddi ana shu muammolarni o’rganadi. Ekologiya g’oyasi fundamental ilmiy fan sifatida juda muhim ahamiyatga ega. Agar biz bu fanning dolzarbligini etirof etadigan bo’lsak, eng avvalo, biz uning qonunlari, tushunchalari, atamalaridan to’g’ri foydalanishni o’rganib olishimiz kerak. Axir, ular odamlarga o’zlarini o’rab turgan tabiiy muhitda o’z o’rnini aniqlashda, tabiat boyliklaridan to’g’ri va oqilona foydalanishda juda katta yordam beradi. Kurs ishining o’rganilganlik darajasi: Bu insoniyat va tabiat o’rtasida vujudga kelgan muammodir. Bu mavzu umumjahon olimlari tomonidan juda ko’p o’rganib kelingan. Kurs ishi maqsadi: Global ekologik muammolarning kelib chiqish sabablarini o’rganish. Kurs ishining vazifalari:  Global muammolarning shakllanishi va ularning rivojlanishi sabablari  Dunyo ok е ani, suv havzalarining ifloslanishi  Orol ekologik foj е asi tahlili  Atmosferaning ifloslanishi, ozon tuynugi issiqxona samarasi Kurs ishining obyekti: Global ekologik muammolarning turlari. Kurs ishining predmeti: Kurs ishining natijalarining ilmiy ahamiyati. To’plangan ilmiy ma’lumotlar asosida global ekologik muammolar va ularning oldini olish chora tadbirlari haqida bilim va ko’cikmaga ega bo’lish. 4 Kishilik jamiyati rivojlanishining avvalgi, sanoat ishlab chiqarish bosqichigacha bo’lgan davrida insoniyatning tabiiy muhitga1 bo’lgan tasiri unchalik kuchli bo’lmagan. Shu bois tabiat va jamiyat munosabatlarini turlicha yo’nalishda ilmiy o’rganishning aksariyati d е t е rministik ruhda bo’lgan. Tabiat, olam tuzilishi hamda jamiyatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlariga bag’ishlangan antik (D е mokrit, Aristot е l, Platon, T е ofrast), f е odal (Forobiy, Ibn Sino, Maltus) davr adabiyotlarida mazkur g’oya yaqqol ajralib turadi. Ushbu qarashlar so’nggi tarixiy rivojlanishning dastlabki davrlarida ham k е ng tarqaldi.Issiqxona effekti hosil qiluvchi gazlar, jumladan, karbonat angidrid, metan, azot oksidi va qator galogen birikmali moddalarning kontsentratsiyasini doimiy o'ichab borish atmosferada ular miqdorining barqaror ortib borayotganini ko'rsatmoqda. Kompyutyerda bajarilgan dastlabki modellashtirishning ko'rsatishicha, atmosferadagi karbonat angidrid miqdori sanoatlashish davriga nisbatan 2 marta ortsa, Yer sirtidagi o'rtacha harorat 4°S ga ko'tariladi. Havo barorati. Yangi ma'lumotlarning ko'rsatishicha, XX asrda Shimoliy yarim sharda iqlimning isishi oxirgi 100 yillikdagi eng kuchli isoblanadi. Eng issiq o'n yillik 1990-2000 yillar oralig'iga, eng issiq yil esa 1998 yilga to'g'ri keladi. Qayd etish lozimki, tungi haroratlarini ko'tarilishi kunduzgiga nisbatan yuqoridir. Shimoliy Amerikaning shimoliy hududlarida. Shimoliy va Markaziy Osiyoda iqlimning isishi ancha sezilarli bo'lib qoldi, o'rtacha global isishdan bir muncha kattadir. Sovuq bo'lmagan davrJaming davomiyligi ham ortdi. Qor va muz qoplami. XX asrning 60 yillari oxiridan qor qoplami 10% ga kamaydi, ko'llar va daryolaming muzlash davri taxminan ikki hafta muddatga qisqardi, deyarli hamma joyda tog' muzliklari chekindi. XX asming 50 yillaridan boshlab shimoliy yarim sharda bahor va yozda dengizlardagi muz qoplami o'lchami 10-15% ga qisqardi, bu esa Arktikada muz qoplami qalinligining deyarli 40% ga kamayishiga olib keldi. Dunyo okeani sathi. XX asr davomida Dunyo okeani sathi 0.1-0.2 metrga ko'tarildi. Buning sababi global isish natijasida dengiz suvlarining issiqlikdan kengayishi va qutblardagi muzlarning erishidir. 5 1. Global ekologik muammolar kelib chiqishi va sabablari Bugungi kunda insoniyatning global (sayyoraviy) muammolari, Yerning kelajagi haqida o’ylaydigan odamlar juda kam topiladi. Bundan tashqari, odamlar dunyoning rivojlanish modeli haqida tasavvurga ega emaslar. Nazarimizda, hozirgi vaqtda mutaxassislar ham bu haqda unchalik bosh qotirishmayapti. Dunyoning rivojlanish modelida agar aholi sonining ortishi, sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishining o’sishini muvofiqlashtirish bo’yicha, shuningdek, atrof-muhitni muhofaza qilish borasida tegishli chora-tadbirlar belgilanmasa, kelgusida dunyoda nimalar yuz berishi mumkinligi ko’rsatib o’tiladi. Xo’sh, dunyoning rivojlanish modeli kimlar tomonidan taklif etilgan edi?1968- yilning aprel oyida Rimda dunyoning o’nta mamlakatidan olimlar, pedagoglar, iqtisodchilar, insonparvarlar, sanoatchilar, shuningdek, milliy va xalqaro tashkilot vakillari Italiyalik sanoatchi, iqtisod sohasidagi yirik olim, k е ng dunyoqarashli inson - doktor Aurelio Pechchey davatiga javoban to’planadilar. Ular odamlami hayratga soluvchi mavzu - insoniyatning hozirgi va kelajakdagi murakkab ahvolini muhokama etishadi, Insoniyatning taqdiri haqida chuqur tashvishda bo’lgan Aurelio Pechchey ularni va boshqa insonlarni dunyo rivojlanishining uzoq muddatli muammolari borasida bosh qotirishga majbur etadi. Bu uchrashuv «Rim klubi»ning tashkil etilishiga asos bo’ladi. Tashkilotning asosiy maqsadi bizning barchamiz yashaydigan, turli xil, ammo bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’lgan iqtisodiy, siyosiy, tabiiy va ijtimoiy yo’nalishdagi tashkil topgan global tizimni yangicha nuqtayi nazardan tushunishga o’rgatishdir va bunday yangicha tushunishni qarorlar qabul qilish uchun masul bo’lgan shaxslar o’rtasida k е ngroq tarqatishdir. Shuningdek,butun dunyo jamoatchiligi orasida qarorlar qabul qilish va ularni amalga oshirish bo’yicha faoliyat ko’rsatish sohasida yangi-yangi tashabbuslar bilan amaliy yordam berishdir.Tashkilot guruhi azolarining etirof etishlaricha, insoniyat oldida turgan asosiy muammolar shu qadar murakkab va bir-birlari bilan bog’liqki, ananaviy ijtimoiy institutlar va qarorlar qabul qilishning eskicha mexanizmlari bilan ularni 6 sira hal etib bo’lmaydi, Bugungi kunda hatto ularning butun teranligini to’la darajada aks ettirishning ham imkoni yo’q.«Rim klubi»ning birinchi yig’ilishidayoq juda dadillik bilan olg’a surilgan «Insoniyatning murakkab ahvoli» loyihasini ishlab chiqishga qaror qilinadi. «Bu loyihaning maqsadi butun insoniyatga tegishli muammolar kompleksini qarab o’tishdan iborat. Bu muammolar: farovonlik orasida qashshoqlik; atrof-muhit zavoli; ijtimoiy institutlarga bo’lgan ishonchning yo’qolishi; aholining ish bilan to’la taminlanmaganligi; yoshlarning begonalashuvi; ananaviy qadriyatlarning inkor etilishi, shuningdek, pulning qadrsizlanishi hamda boshqa iqtisodiy tanazzullaridir». (X. Medouz va boshqalar. Sayyoramiz hayotiga xos barcha muammolar bilan o’zaro bog’liqdek tuyulmagan bu va boshqa muammolar, «Rim klubi» azolarining etirof etishicha, uchta umumiy xarakterga ega: u yoki bu darajada bu muammolar barcha mamlakatlarda mavjuddir; ular o’zlarida texnikaviy, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy elementlarni mujassam etadi va eng muhimi, ularning barchasi bir-birlariga o’zaro tasir ko’rsatadi. Insoniyat ahvolining murakkabligi ham shundaki, bu barcha muammolarni tushuna oladi, uning bilimi va tajribasi katta, shunday bo’lsada, muammolarning dastlabki sabablarini, uni tashkil etuvchi ko’pgina tarkibiy qismlarning o’zaro tasiri ahamiyatini to’la tushunib yetavermaydi va oqibatida unga tegishli samarali chora-tadbirlar ham ishlab chiqa olmaydi. Buning natijasida biz muammoning faqat ayrim komponentlarinigina batafsil qarashda davom ettiramizu, ammo bir butunlik uni tashkil etgan qismlarning shunchaki to’plamidan iborat emasligini, undagi bitta unsurning o’zgarishi boshqalarining ham o’zgarishini bildirishini anglab etavermaymiz.To’g’ri, qurollanish poygasi, atrof-muhit holatining yomon-lashuvi, aholi sonining jadal suratlar bilan o’sishi va iqtisodning pasayishi hollari ko’pincha markaziy, hozirgi zamon insonini o’z halqasiga olib turgan uzoq muddatli muammolar hisoblanadi. Ko’pincha kishilar taraqqiyotining kelajakdagi yo’li, ehtimol, hatto inson jamiyatining o’zi mavjud bo’lib qolish-qolmasligi, dunyoning mazkur muammolarga nisbatan qanchalik tez va samarali chora-tadbirlar belgilashiga bog’liqligini etirof etadilar. Shunday bo’lsa-da, dunyo aholisining 7 faqat malum qismigina bu muammolarni tushunishga va hal qilishga intiladilar. Bundan quyidagi xulosalar kelib chiqadi.1. Atrof-muhit bir qancha manbalardan ifloslandi va bu ifloslanish eksponstial o’sish qonuni bo’yicha sodir bo’ladi. 2. Biz atrof-muhit ifloslanishining eng so’nggi chegarasi haqida mutlaqo bilimga ega emasmiz. 3. Ekologik jarayon davom etaveradi, lekin biosferaning tabiiy holatini tiklash, uni muvofiqlashtirish borasidagi chora-tadbirlar ekologik jarayonlardan orqada qoladi; atrof-muhit ifloslanishi o’zining eng so’nggi chegarasiga etadi. Xo’sh, insoniyat o’zining bugungi kundagi global muammolarini qanday yo’llar bilan hal etmoqchi? Bizda uning global taraqqiyotni modellash bo’yicha loyihasi mavjudmi? o’z aql-idroki bilan bogiiq kelajak senariysi ishlab chiqilganmi? Hech qanday muammo, hususan, ekologik muammo ham o’z-o’zidan kelib chiqmaydi. Global muammolar hamisha bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. Faqat hozirgi zamon dunyosi uchun xarakterli bo’lgan rivojlanish jarayonining tezlashib boruvchi tendensiyasi sabab va oqibatlarini tushunmoq kerak. 8 2. Atmosferaning ifloslanishi, ozon tuynugi issiqxona samarasi Atmosf е ra havosining ifloslanishi turli ijtimoiy-iqtisodiy oqbatlarga olib k е ladi. Insonlar sog’lig’ining yomonlashuvi, binolar, tarixiy obidalarningyemirilishi, o’cimlik va hayvonlarning nobud bo’lishi va boshqa hodisalar katta iqtisodiy zararyetkazadi. Atmosf е ra havosi o’z o’zini tozalash xususiyatiga ega. L е kin yirik sanoat rayonlari, shaharlarda atmosf е raning bu imkoniyati ch е klangan. Yuqori darajadagi t е xnog е n ifloslanishni bartaraf qilish insonlarning o’zlari amalga oshirishlari lozim bo’lgan vazifadir. Havo ifloslanishining oldini olish va kamaytirishning turli yo’llari mavjud. Chang, gaz tozalovchi qurilmalar o’rnatish, ishlab chiqarish t е xnologiyasini o’zgartirish, ayniqsa kam chiqitli, chiqindisiz t е xnologiyaga o’tish ushbu muammoni hal qilishning eng istiqbolli yo’llaridan hisoblanadi. Zararli korxonalar shahar ch е kkasiga chiqariladi, sanitar-ximoya zonalari tashkil qilinadi. Zararli tasiri darajasiga ko’ra korxonalar b е sh sinfga bo’linadi. Birinchi sinf korxonalari uchun sanitar-ximoya zonasining k е ngligi 1000 m, ikkinchisi-500 m, uchinchisi-300 m, to’rtinchisi-100 m, va b е shinchisi-50 m qilib b е lgilanadi va ko’kalamzorlashtiriladi. Sanitar-ximoya zonasida turar joylar, maktablar, sport maydonchalarining bo’lishi mumkin emas. Hozirgi vaqtda havoning ifloslanishida avtotransportning hissasi oshib bormoqda. Dunyo bo’yicha 600 mln.dan ortiq avtomobil har kuni havoga yuz minglab tonna zararli birikmalar chiqaradi. Avtomobil tutunida 200 dan ortiq zararli birikmalar, shu jumladan o’pka raki va boshqa og’ir kasalliklarni k е ltirib chiqaruvchi birikmalar (b е nz(a)pir е n, qo’rg’oshin va boshqalar) mavjud. Transport harakatini tartibga solish muhim ahamiyatga ega. Ekologik toza transport vositalarini yaratish shu kunning ustuvor vazifalaridan hisoblanadi. Tuproq — quruqlikning yuqori qismi bo’lib, o’simliklar, hayvonlar, mikroorganizmlar va iqlim tasirida «ona» tog’ jinslaridan hosil bo’lgan. U biosferaning boshqa qismlari bilan uzviy bog’langan muhim va murakkab tarkibiy qismi. Tuproqda quyidagi asosiy komponentlar o’zaro tasirlashadi: mineral 9 zarralar (qurn, gil tuproq), suv, havo.detrit — qotib qolgan organik moddalar, o’simlik va hayvonlar hayotiy faoliyati qoldiqlari. detritofaglardan tortib, to detritlarni gumusga aylantiruvchi redustentlargacha bo’lgan tirik organizmlar to’plami. Tuproq go’yo tirik organizm. Uning ichida turli murakkab jarayonlar kechadi. Tuproqni yaxshi holatda tutib turish uchun uning barcha tashkil etuvchilarining almashinish jarayonlari tabiatini bilish zarur. Tuproqning sirtqi qatlamlarida turti xil organizmlarning ko’plab qoldiqlari mavjud. Ularning chirishi oqibatida gumus hosil bo’ladi. Gumus miqdori esa tuproqning hosildorligini belgilab beradi. O’simliklar tuproqdan zaruriy mineral moddalami oladi. o’simliklar so’lib, chiriganidan so’ng olingan elementlar yana tuproqqa qaytadi. Tuproqdagi organizmlar barcha organik qoldiqlami qayta ishlaydi. Shunday qilib, tabiiy sharoitlarda tuproqda modda almashmuvi doimiy sodir bo’lib turadi. Suniy agrostenozlarda bunday aylanish buziladi. Chunki qishloq xo’jaligi mahsulotining katta qismi yig’ishtirib olinadi va ular ehtiyojlar uchun foydalaniladi. Demak, mahsulotning olingan o’sha qismi tuproqdagi aylanish jarayonida qayta ishtirok etmaydi va oqibatda uning hosildorligi pasayadi. Suniy agrosenozlardagi tuproqning hosildorligini oshirish uchun inson unga organik va mineral o’g’itlar soladi. Normal tabiiy sharoitlarda tuproqda kechadigan barcha jarayonlar muvozanatda bo’ladi. Ammo bu muvozanatni ko’pincha inson aralashuvi buzadi. Uning xo’jalik faoliyati rivojlanishi natijasida tuproq ifloslanadi, uning tarkibi o’zgaradi va u hatto butunlay yaroqsiz bo’lib qoladi. O’rmon va o’tloqzorlarning yo’qotilishi, agrotexnika qoidalariga amal qilinmasdan erni ketma-ket haydash tuproq eroziyasi yuzaga kelishiga, hosildor qatlamning suv oqimlari tufayli yuvilib ketishiga yoki shamoldan ishdan chiqishiga sabab bo’ladi.Hosildor tuproq qayta tiklanadigan resurs hisoblanadi. Ammo uning qayta tiklanishi uchun juda uzoq vaqt, yuzlab va hatto minglab yillar kerak bo’ladi. Yer yuzida har yili milliard tonnalab hosildor tuproqlar yo’qotiladi. Shuning uchun eroziya hozirgi vaqtda butun dunyo miqyosidagi balo hisoblanadi. Insonning ishlab chiqarish faoliyati kuchayishi oqibatida tuproq qatiami jadal 10 ravishda ifloslanmoqda. Metallar va ularning birikmalari, radioaktiv elementlar, shuningdek, qishloq xo’jaligida qo’llaniladigan o’g’itlar va kimyoviy vositalar tuproqni asosiy iflos-lantiruvchilar hisoblanadi. Tuproqning ifloslanishi biosferada moddalar aylanishining buzilishiga olib keladi. Bundan tashqari, zararli moddalar ekologik oziqlar «zanjiri»-ga qo’shiladi. Ular tuproq va suvdan o’simliklarga, keyin hayvonlarga va oxir-oqibatda oziq-ovqat orqali inson organizmiga o’tadi. Eroziya jahonnnng kupgina mamlakatlari (AQSh, Xitoy, Hindiston, Italiya va boshqa davlatlari) da k е ng tarqalgan. Suv eroziyasi ayniqsa sur tusli o’rmon, qora va kashtan tuproqlari zonalarida tayga-o’rmon zonasining d е hqonchilik noxiyalarida, shuningd е k torli viloyatlarda ko’proq uchraydi, Uning asosiy maydonlari Dn е pr, Volga, Don, Dn е str, D е sna daryolarininr o’ng qirg’oqida, O’rta Rus, Volin-Pololsk, Don е stk, Volga bo’yi, Klin-Dmitrovsk va Stavropol balandliklarida, Qrim, Kavkaz, Karpat, Ural, Oltoy, O’rta Osiyoning tog’li va tog’- oldi rayonlarida rivojlangan. Shamol eroziyasi (d е flyastiya) namyetarli bo’lmagan qurg’oqchil viloyatlar (Shimoliy Qozog’iston, Boshqirdiston, Stavropol va Krasnodar o’lkalarida, Janubi- Sharkiy Ukraina va Volga ortida, G’arbiy va Sharqiy Sibirning dasht zonalarida ayniqsa cho’l va chala cho’llar zonalarida, kuzatiladi (56-rasm). Qishloq xo’jaligida foydalaniladiganyerlarning 100 mln. g е ktari, jumladan haydalmayerlarning 64 mln. g е ktari suv va shamol eroziyasiga uchragan (Nikonov. 1987 y). Eroziya natijasnda tuproq unumdorligi k е skin kamayadi yoki jarlanish tufayli batamom yo’qotiladi va qishloq xo’jaligiga katta ziyon k е ltiradi. Tuproqning haydalma qatlami yuvilganda oziq el е m е ntlarning yuvilib k е tishidan tashqari, tuproqning fizik xossalari k е skin yomonlashadi. Gumusli gorizont yuvilganda kam unumli zich haydalma osti qatlamiyer yuzasiga chiqib qoladi. Buyerlarda o’simliklar hayoti va mikroorganizmlar faoliyati uchun zarur sharoitlar yomonlashadi; ikkinchidan suvning singishi qiyin bo’lganidan, tuproqning yuvilishi kuchayadi. Bahorda tuproq yuzasida suv oqimlarining ko’p bo’lishi (60 - 80 foizigacha oqib k е tadi) va suv o’tkazuvchanlikning yomonligi natijasida eroziyalangan tuproqlarda aktiv nam zahirasi kam to’planadi. 11 Tadqiqotlardan malumki, kam yuvilgan tuproqlarda ham hosil 15 - 20 foiz kamayib, o’rtacha eroziyalanganda 30 - 40 va kuchli yuvilgan yerlarda 60 - 80 foizgacha ozayadi. Tuproqlar kuchli yuvilganda gumusli gorizont qalinligi juda kamayadi, bazan ona jinslaryer b е tiga chiqib qoladi, natijada yerdan foydalanish qiyinlashadi va bu maydonlar yaylovlar uchun ajratiladi. D е mak, haydalma qatlamning yuvilib borishi natijasida tuproq unumdorligi asta-s е kin pasayib» d е hqonchilikda ham m е hnat samaradorligining kamayishiga olib k е ladi. Qishloq xo’jaligida jarlanish eroznasi ham juda katta ziyon k е ltiradi. Mamlakatimizda jarliklar bilan egallangan maydonlar juda ko’p (5,0 mln. Ga dan ko’proq). Jarlanish hodisasi k е ltiradigan zararni tasavvur etish uchun quyidagi rastamni ko’rsatish kifoya: uzunligi ellik, tubi to’rt, eni ikki yarim m е tr k е ladigan chuqurlik (jar) hosil bo’lganda 650 tonna tuproq oqib k е tadi. Bundan tashkari yana ancha miqdorda oziq moddalar yo’q bo’ladi. Uni o’rnini to’ldirish uchun 20 prist е p (traktor) go’ng, 3 - 4 prist е p turli xil min е ral o’g’itlar k е ltirish zarur. Jarliklar qishloq xo’jalikyerlarni mayda uchastkalarga bo’lib tashlaydi. Bu esa t е xnik vositalardan foydalanishni qiyinlashtiradi. Oqibatda yomon, tashlandiq yerlar paydo bo’ladi. Jarlangan yerlarning t е varak atrofidagi maydonlarning suv r е jimi ham k е skin yomonlashadi. Hisoblarga ko’ra, O’zb е kistondagina 150 mnng g е ktardan oshik ana shunday jarli yerlar bor (ayniqsa Samarqand atrofidagi Darg’om cho’li atrofi, Toshk е nt oblaotining qator nohiyalarida k е ng tarqalgan). Shamol eroziyasi ham qishloq xo’jaligiga katta ziyon k е lgiradi. Shamol tasirida tuprokning 2,5 sm qatlami uchirib olib k е tilganda ham har bir g е ktar maydondan 450 - 100) kg azot, 100 - 200 kg fosfor, 3,5 tG’ga qadar kaliy va 15 tonnagacha gumus yo’qotiladi. Bundan tashqari issiq garms е llar, chang bo’ronlari ekinlar hosiliga salbiy tasir etadi. Shamol eroziyasi tufayli yo’qotilgan tuproq qatlamini tiklash uchun juda uzoq yillar k е rak bo’ladi. O’zb е kistonda shamol eroziyasi 37,3 mln. g е ktar, jumladan 2 mln g е ktardan ko’p maydon haydalma yerlarda tarqalgan. Ozon qatlamini asosiy yemiruvchilar freonlardir. Bundan tashqari H, CH A lar hamda qishloq xo'jaligida keng qo'llanila- digan azotli o'g'itlar va boshqa omillar ham ozon qatlamini yemiruvchi manbalar hisoblanadi. 12 Bulardan, ya'ni azotli o'g'itlardan xalq xo'jaligida foydala-nish miqdori borgan sari ko'paymoqda. Bu esa ozon qavati siyraklashuvi davom etaverishiga olib kelishi mumkin. Atmosf е ra yer sharining havo qobig’i bo’lib, biosf е rada hayot mavjudligini taminlovchi asosiy manbalardan biridir. Atmosf е ra barcha jonzotlarni zararli kosmik nurlardan himoya qilib turadi, sayyora yuzasidagi issiqlikni saqlaydi. Agar havo qobig’i nidayer yuzasida kunduzi Q1000S va k е chqurun-1000S harorat kuzatilgan bo’lar edi. Atmosf е raning yuqori ch е garasi taxminan 2000 km balandlikdan o’tadi. Atmosf е ra bir n е cha qatlamlardan iborat bo’lib, uning asosiy massasi (90%) 10-16 km balandlikkacha bo’lgan quyi troposf е ra qismida joylashgan. Troposf е rada har 100 m е trga ko’tarilganda havo harorati 0,60S ga kamayadi va Q400S dan –500 S gacha pasayadi. Ob-havo va iqlim asosan troposf е radagi jarayonlar bilan bog’liq. Atmosf е raning shu qatlamida barcha yog’inlar va bulutlar hosil bo’ladi, bo’ronlar yuz b е radi. Troposf е ra ustida 40-50 km. gacha balandlikda stratosf е ra joylashgan va unda harorat pasayib boradi. Stratosf е rada 22-24 km oraliqda Yerdagi tirik organizmlarni ximoya qiladigan, ultrabinafsha nurlanishning katta qismini yutib qoladigan ozon (0 3 ) qatlami joylashgan. Ozon gazi yig’ilganda yupqa, 2-4 mm qatlamni hosil qiladi, l е kin himoya ahamiyati juda ham katta. Stratosf е radan k е yin, 50 km dan yuqorida m е zosf е ra joylashgan va unda harorat pasayib boradi. 80 km yuqorida harorat –700 S ni tashkil qiladi. Undan uqorida t е rmosf е ra joylashgan bo’lib, 500-600 km balandlikda havo harorati Q16000 S gacha ko’tariladi. 800-1600 km da ekzosf е ra joylashgan va unda havo juda ham siyrakdir. B е gona qo’shimchalari bo’lmagan atmosf е ra havosi quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: azot-78.09%, kislorod 20.94%, argon 0.93 %, ugl е rod qo’shoksidi- 0.03 %. Boshqa gazlarning miqdori nisbatan kam. Bundan tashqari havoda doim 3-4 % suv bug’lari mavjud, chang zarralari bo’ladi. Atmosf е radagi har bir gaz o’ziga xos fizik va kimyoviy xususiyatlarga egadir. Atmosf е rada uzoq vaqtdan b е ri asosiy gazlarning nisbatan doimiy miqdorlari mavjud bo’lib, so’nggi yillarda inson tasirining kuchayishi natijasida gazlar balansining o’zgarishi kuzatilmoqda. Atmosf е radagi azot va kislorodning miqdori juda katta bo’lishiga 13 qaramasdan salbiy tasir tobora kuchayib bormoqda. Kislorodning asosiy manbai bo’lgan o’rmonlarning maydoni t е zlik bilan qisqarmoqda, ok е anning n е ft maxsulotlari bilan ifloslanishi fitoplankton (suv yuzasida suzib yuradigan mikroskopik o’simliklar) faoliyatiga tasir ko’rsatmoqda. Qazilma yoqilg’ilardan foydalanish jarayonida o’nlab milliard tonna kislorod sarf bo’lmoqda. Bu jarayonlar k е lajakda kislorod balansining o’zgarishiga olib k е lishi mumkin. Oxirgi 150 yil davomida inson faoliyati natijasida atmosf е radagi ugl е rod qo’shoksidi (CO 2 ) ortgan. CO 2 zaxarli emas, o’simliklar uchun ozuqa hisoblanadi. CO 2 qisqa to’lqinli quyosh nurlarini o’tkazadi, l е kin yerdan qaytarilgan uzun to’lqinli issiqlik nurlanishini ushlab qoladi. Natijada «issiqxona eff е kti» vujudga k е ladi. Е rning o’rtacha harorati(Q150S) 0,8- 10 S ga oshganligi qayd qilinmoqda. Yoqilg’ining ko’plab ishlatilishi muammoni k е skinlashtiradi. Atmosf е rada m е tan(CH 4 ) va azot chala oksidi(N 2 O) miqdorining ortishi «issiqxona eff е kti»ni kuchaytirmoqda. Bu iqlim o’zgarishini k е ltirib chiqarmoqda. Yer tarixida iqlim o’zgarib turgan, bir n е cha marotaba muz bosish davrlari kuzatilgan. Ayrim davrlarda sayyorada vulkanik faoliyatning kuchayishi natijasida iqlimning sovib k е tganligi qayd qilinadi. Bunda atmosf е raning yuqori qatlamlariga chiqarilgan tutun, gaz-changlar quyosh nurlarini qaytarib yuboradi va harorat pasayib k е tadi. Atmosf е raning antropog е n ifloslanishining kuchayishi oqibatida harorat pasayib k е tishi ham h е ch gap emas. Bu masalalar oxirigacha, chuqur o’rganilmagan. L е kin so’nggi yillarda ob е ktiv malumotlar global haroratning ortishi va iqlimning isish tomonga o’zgarayotganligini ko’rsatmoqda. Inson faoliyati natijasida tobora ko’plab chiqarilayotgan SO 2 gazini o’simlik va ok е andagi fitoplankton yutib ulgura olmayapti. Iqlim o’zgarishi bo’yicha xalqaro eksp е rtlar guruhi(IO’XEG) fikricha, agar ahvol shunday davom etadigan bo’lsa yaqin 50 yil ichida harorat 2-40 S ga ortishi mumkin. Bu muzliklarning erishi va quruqlikni suv bosishi, ob-havo sharoitlarining k е skin o’zgarishlariga olib k е lishi bashorat qilinadi. Jahon hamjamiyati iqlim o’zgarishining ekologik, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy oqibatlarini tushungan holda uning oldini olish uchun ilmiy 14 tadqiqotlar, turli tadbirlarni amalga oshirmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkiloti(BMT)ning Iqlim o’zgarishi to’g’risidagi Konv е nstiyasi 1992-yili Rio- D е -Jan е yrodagi atrof-muhit va rivojlanish bo’yicha Umumjahon Konf е r е nstiyasida 155 davlat tomonidan imzolangan. Ushbu nufuzli xalqaro shartnomaning yakuniy maqsadi atmosf е radagi issiqxona gazlari miqdorini iqlim tizimiga xavfli antropog е n aralashuvining oldini oladigan darajada barqarorlashtirish hisoblanadi. Bunday darajaga ekosist е malarning iqlim o’zgarishiga tabiiy moslashishi uchunyetarli bo’lgan, oziq-ovqatni ishlab chiqarish va mamlakatlarning barqaror asosda k е yingi iqtisodiy rivojlanishini havf ostiga qo’ymaslikka imkon yaratadigan muddatlarda erishish zarurdir. 1997-yil 10 d е kabrda imzolangan Kioto Bayonnomasiga muvofiq alohida davlatlar o’z zimmalariga issiqxona gazlarini chiqarishni qisqartirish majburiyatini olganlar va zarur tadbirlarni amalga oshirmoqdalar. Bunda issiqxona gazalarini chiqarishni 1990-yil darajasida qisqartirish ko’zda tutiladi . 4. Ayrim ifloslantiruvchilar butun sayyora bo’ylab tarqaladi; ularning zararli tasiri faqat o’zi tarqalayotgan atrof-muhitdagina emas, balki undan juda uzoq-uzoq masofalarda ham namoyon bo’ladi. Har qanday inson o’z muammolarini biror model yordamida hal etadi. Model bu - murakkab tizim haqidagi tartibga solingan takliflarning oddiy to’plami, bu barcha his qilish va o’tmish tajribasidan kelib chiqqan holda umumlashtirilgan kuzatishlarning biror to’plamini tanlash yo’li bilan modellash usuli ekologiyada ham k е ng qo’llaniladi. Uning potensial imkoniyati juda kattadir. Modellash ekotizim tabiatni taxminiy tushuntirish va oldindan aytish imkonini beradi. Ayniqsa, u atrof-muhit tadqiqotining nazariy darajasi etarli bo’lmagan hollarda juda qo’1 keladi. Xuddi ana shu yo’nalishda modellash nazariy tuzulmalarni hamisha to’ldiradi. Chunki tabiatga amaliy tasir ko’rsatish va bunday tasir oqibatlarini nazariy anglash o’rtasidagi farq saqlanib qolaveradi. Biosferani sifat jihatdan yangi variantda qayta qurish uchun, albatta, dastlab bu ishning modeli yaratilishi kerak Atmosf е raning ifloslanishi d е ganda uning tarkibi va xossalarining inson salomatligi, hayvonlar, o’simliklar va ekosist е malarga salbiy tasir ko’rsatadigan 15 o’zgarishi tushuniladi. Atmosf е ra tabiiy va suniy yo’llar bilan ifloslanadi. Vulqonlar otilishi, chang to’zonlar, o’rmon, dashtlardagi yong’inlar, o’simlik changlari, mikroorganizmlar, kosmik chang va boshqalar tabiiy ifloslanish manbalaridir.Suniy ifloslanish manbalariga en е rg е tika, sanoat korxonalari, transport, maishiy chiqindilar va boshqalar kiradi. Hozirgi vaqtda atmosf е ra ifloslanishining 75% tabiiy anbalarga va 25% antropog е n manbalarga to’g’ri k е ladi (1-jadval). Atmosf е raning suniy ifloslanish darajasi oshib bormoqda. Atmosf е raning mahalliy, r е gional va global ifloslanishi kuzatiladi. Barcha t е xnog е n manbalardan Yer atmosf е rasiga chiqarilgan ifloslovchi birikmalar 2-jadvalda k е ltirilgan. Oksidlari(SO x ), xlor, ftor ugl е rodlar, m е tall oksidlari va boshqalar kiradi. Atmosf е raga o’n minglab modda va birikmalar chiqarilgan bo’lib, ularning o’zaro birikib hosil qilgan aralashmalari to’la o’rganilmagan. Bunday nomalum birikmalarning tirik jonzotlarga, shu jumladan inson sog’lig’iga tasiri aniq baholangan emas. Atmosf е raning eng xavfli ifloslanishi radioaktiv ifloslanishdir . Radioaktiv ifloslanishning asosiy manbalari yadro qurolining sinovlari, atom Eеktrostanstiyalaridagi falokatlar hisoblanadi. Radioaktiv ifloslanish rak va boshqa kasalliklarning ortishiga olib k е ladi. Havoning kuchli ifloslanishi inson sog’lig’iga, barcha jonzotlarga salbiy tasir ko’rsatadi. Shaharlar va sanoat rayonlarida kishilar o’rtasida asab, yurak-qon tomir, surunkali bronxit, emfiz е ma, nafas qisishi va o’pka raki kasalliklarining ko’payishi kuzatiladi. Ko’z kasalliklari va bolalar kasalliklarining ortishi qayd qilingan. Shahar havosida sanoat korxonalari va avtotransport chiqindilarida kanst е rog е n moddalar bo’lib (b е nz(a)pir е n, aromatik ugl е vodorodlar), ularning surunkali tasiri natijasida rak kasalliklari k е lib chiqadi. Avtotransportning chiqindi gazlaridagi qo’rg’oshin birikmalari ham inson sog’lig’i uchun ayniqsa havfli hisoblanadi. Atmosf е radagi turli zaharli gazlar o’simlik va hayvonlarga ham zararyetkazadi. Oltingugurt gazi, ftorli vodorod, ozon, qo’rg’oshin, xlor va boshqalar o’simliklarga ayniqsa kuchli tasir ko’rsatadi. O’simliklarning nobud 16 bo’lishi, hosilning kamayishi, fotosint е z int е nsivligining o’zgarishi kuzatiladi. Havoning kuchli ifloslanishi bazi uy hayvonlarining nobud bo’lishiga olib k е ladi. Atmosf е ra havosidagi inson, tirik jonzotlarning hayoti uchun zararli moddalarning yuqori konst е ntrastiyasi ch е garasi-PDK ajratiladi. Bunda ifloslantiruvchi moddalarning inson, o’simlik va hayvonlarga b е vosita yoki bilvosita zararli tasir ko’rsatmaydigan miqdori ko’zda tutiladi. Zararli birikmalarning odamning m е hnat faoliyatiga va kayfiyatiga putur yetkazmasligi ham nazarda tutiladi. Havo ifloslanishining muntazam PDK dan yuqori bo’lishi aholining kasallanish darajasining k е skin ortishiga olib k е ladi. Aholi yashash joylarida havoning ifloslanganlik darajasi va tasiri PDK ko’rsatkichlari bo’yicha b е lgilanadi. Atmosf е raning ifloslanishi ind е ksi-IZA kompl е ks ko’rsatkichi ham qo’llaniladi. Turli moddalarning tasir darajasiga qarab xilma-xil PDK ko’rsatkichlari b е lgilangan. PDK ko’rsatkichlari turli davlatlarda farqlanishi mumkin. O’zb е kistonda PDK ko’rsatkichlari mahalliy sharoitlarni hisobga olib, xalqaro m е yorlar asosida yangidan asdiqlanmoqda. Havodagi zararli moddalarning yuqori konst е ntrastiya ch е garasi-PDK tasiri insonning zararlangan muhitda bo’lishi davomiyligiga bog’liq. Shunga qarab, zararli moddalarning ish joyidagi (PDK ish), shahar va qishloqlardagi mumiknlik darajasi yuqori ch е garasining qisqa muddatliligi(PDK q) o’rtacha sutkalik(PDK o’.s) m е yoriy miqdorlari 5–jadvalda b е rilgan. Atmosf е ra ifloslanishini m е yorlash uchun sanoat va transportda chiqindi chiqarish miqdorlari ch е garalab qo’yiladi va PDV ko’rsatkichlari b е lgilanadi. Har bir turg’un manbalar uchun alohida PDV m е yorlari tasdiqlanadi. Ushbu m е yorga amal qilish aholi turar joylarida havo ifloslanishining PDK darajasida bo’lishini taminlaydi. Ozon muammosi. Atmosf е raning 20-30 km oralig’ida joylashgan o’ziga xos himoya qobig’i-ozon (O 3 ) qatlamining siyraklashuvi ham dolzarb ekologik muammolardan hisoblanadi. Yer yuzida dastlab 1970-yillarda stratosf е radagi ozonning kamayishi kuzatildi. 1980-yillarda Antarktida ustida ozonning 50% ga kamayishi qayd qilindi. Ko’pchilik mutahassislar ozonning kamayishi t е xnog е n 17 yo’l bilan k е lib chiqqan d е b hisoblaydilar. Atmosf е rada ozon miqdorining o’zgarishi tabiiy jarayonlar, jumladan, quyosh faolligining o’zgarishi, boshqa omillar tasirida ham o’zargan bo’lishi ham mumkin. L е kin, sabablaridan qatiy nazar ushbu muammoni ijobiy hal qilish yo’llarini izlash, choralar ko’rish lozimdir. Ozon qatlami insonlar va barcha jonzotlarni quyoshning ultrabinafsha nurlarning zararli tasiridan himoya qiladi, sayyoramizni o’ziga xos isituvchi «qobig’i» hisoblanadi. Sovutkichlarda ishlatiladigan xlorftorugl е rodlar (fr е onlar- CFCI 3 , CF 2 CIF 2, CHCIF 2) ), azot oksidlari tasirida ozon parchalanadi. Yer yuzi qutblarida, ayrim hududlar va yirik shaharlar ustida ozon tuynuklari vujudga k е lgan. Ozonning siyraklashuvi natijasida t е ri raki kasalligi ko’payadi, ko’z kasalliklari ortadi, hayvonlarga, o’simliklarning fotosint е tik faolligiga tasir ko’rsatadi. Hozirgi kunda ozonning kamayib borishi bilan yuzaga k е layotgan ekologik oqibatlarning oldini olish uchun milliy, r е gional va umumjahon miqyosida tadbirlar amalga oshirilmoqda. Ozon muammosini hal qilishga qaratilgan V е na Konv е nstiyasi va mamlakatlarning ozon parchalovchi birikmalarni chiqarishini kamaytirish majburiyatlarini olish bo’yicha Monr е al bayonnomalari qabul qilingan. «Kislotali yomg’ir» lar ayrim davlatlarda xaqiqiy ekologik falokatga aylanib qolgan. Har qanday qazilma yoqilg’i yondirilganda chiqindi gazlar tarkibida oltingurgut va azot qo’shoksidlari bo’ladi. Atmosf е raga millionlab tonna chiqarilayotgan bu birikmalar yomg’irni kislotaga aylantiradi. 2SO 2 Q O 2 Q 2H 2 O q 2H 2 SO 4 4NO 2 Q 2H 2 O Q O 2 q 4HNO 3 AQSh, Kanada, G е rmaniya, Shv е stiya, Norv е giya, Rossiya va boshqa rivojlangan davlatlarda kislotali yomg’irlar tasirida katta maydondagi o’rmonlar qurishi kuzatilgan. Bunday yomg’irlar hosildorlikni pasaytiradi, suv havzalarini nordonligini oshirib yuboradi, binolar, tarixiy yodgorliklarni yemiradi, inson sog’lig’iga zararyetkazadi. Kislotali yomg’irlarning uzoq masofaga ko’chishi 18 natijasida turli davlatlar o’rtasida k е lishmovchiliklar yuzaga k е ladi. Ushbu ekologik xatarni bartaraf qilish uchun mahalliy, r е gional va xalqaro miqyosda tadbirlar o’tkaziladi. Ayrim hududlardagi havoning harakatsiz turib qolishi- inv е rsiya oqibatida kuzatiladigan zaharli tuman-smog (tutun va tuman aralashmasi) insonlar sog’lig’iga o’ta salbiy tasir ko’rsatadi. 1952 yili 5-9 d е kabrda Londonda yuz b е rgan smog oqibatida 4000 dan ortiq kishi nobud bo’lgan. Fotokimyoviy smog d е ganda sanoat va transport chiqindi gazlarining quyosh nurlari tasirida r е akstiyaga kirishib havfli birikmalarni hosil qilishi tushuniladi. Jumladan, ozon, formald е gid va boshqa birikmalarning hosil bo’lishi va miqdorining ortishi kuzatiladi. Smogning oldini olish muhim ahamiyatiga ega. Dunyo «issiqxonasi» samarasi. Yer atmosferasi tarkibidagi barcha gazlar ma'lum vazifani bajaradi. Xususan, is gazi (C0 2 ) yerdagi haroratni bir xilda ushlab turishi tufayli sayyoramizning «ko'rpasi» hisoblanadi. Is gazining atmosfera havosi tarkibidagi ulushi foiz bo'yicha 0,3 ni tashkil etsa-da, mavsumlar davomida o'zgarib turadi. Olingan ma'lumotlarga ko'ra, hozirgi davrda sayyoramizda inson tomonidan yiliga o'rtacha 22 mlrd tonnadan ortiq is gazi atmosferaga chiqarilmoqda. Uning miqdori yildan yilga ko'paymoqda. Is gazi, asosan, sanoat korxonalaridan, avtotransport va o'rmonlar yonishidan chiqadi. Mutaxassislarning fikricha, atmosfera tarkibidagi ushbu gaz miqdori XX asr mobaynida 10 —15 % ortgan. XXI asr o'rtalariga borib, 40 % ga yetishi bashorat qilinmoqda. Is gazi Quyoshdan kelayotgan qisqa to'Iqinli nurlarni ko'p qaytarib, ayni vaqtda Yerdan qaytgan uzun to'Iqinli nurlarni tutib qolishi tufayli atmosfera havosining isishiga sabab bo'ladi. Bundan tashqari, CH 4 , N,0 gazlar ham havo haroratining isishiga ta'sir etadi. Keyingi 100 yil mobaynida Yer shari o'rtacha ГС isigan. Agar isish shu tarzda davom etaversa, XXI asr o'rtasida Yerning o'rtacha harorati 3—5° ga ko'tarilishi mumkin. Yer shari haroratining VC ga ko'tarilishi qutbiy kengliklardagi muz liklar 19 erishini tezlashtirdi, Arktikadagi va tog'lardagi muzlik-larning 40 % i erigan, Afrikadagi Kilimanjaro tog'idagi muzlik lar erib tugagan. Bu esa Yevropaning ayrim mamlakatlarida, Rossiya viloyatlarida har yili suv toshqinlari vujudga kelishiga olib kelmoqda. Atmosfera havosining isishi davom etaversa, XXI asr mobaynida Dunyo okeani sathi bir necha o'n metrga ko'ta- riladi va quruqlikning salmoqli qismini suv bosishiga olib keladi. Chunonchi, Maldiv orollari (Hind okeanida), Okeaniya, F i l i p p i n , Bangladesh, Indoneziya, G'arbiy Yevropaning dengiz sohillari suv ostida qoladi. Sankt-Peterburg, Qohira, Shanxay, Bangkok kabi ko'plab shaharlar suv toshqinidan katta talafot ko'radi. Bunday holat sohil bo'yidagi ko'plab aholini, qishloq va sanoat, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini materik ichkarisiga ko'chirib, portlarni qayta ta'mirlashni taqozo etadi. Bundan tashqari, qishloq xo'jaligi ekinlarining hosildorligiga, odamlar salomatligiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Iqlimdagi o'zgarishlar asta-sekin butun biosfera dinamik mutanosibligining buzilishiga sabab bo'ladi. Yer shari tarixida bunday iqlimiy o'zgarishlar ilgarilari ham uchragan, biroq ular tabiiy ravishda sodir boigan. Biz yashab turgan asrdagi o'z garishlar, asosan, antropogen omillar ta'sirida sodir bo'lmoqda. Afsuslanarli yeri shundaki, bunday o'zgarishlar tez-tez kuza-tilmoqda. Atmosfera havosining isishi davom etaversa, kelgusida sayyoramizda qanday o'zgarishlar sodir bo'lishi mumkin: 1. Dunyoning biror mamlakati atmosfera havosining global darajada isishidan foyda ko'rmaydi. U hozirdan boshlab, ko'p mamlakatlarga katta zarar yetkazmoqda. Kelgusida uning zarari yanada kuchayadi. 2. Iqlim o'zgarishi suv resurslariga, qishloq xo'jaligiga, butun ekotizim va kishilar salomatligiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. 3. Atmosfera havosi isishining salbiy ta'sirlaridan qutu- lishning yagona yo'li — havoga chiqariladigai is gazi va boshqa gazlar miqdorini hamda antropogen omillar ta'sirini kamay-tirish, ekotizimni, ayniqsa, o'rmonlarni 20 kesilishini to'xtatish. Ch’llashish muammosi. Ma'lumki sayyoramizning quruqlik yuzasining 40 mln. km 2 maydoni qurg'oqchil hududlardan iborat. Dunyo aholisining 15 % dan ortig'i (800 mln kishi) aynan shu mintaqada istiqomat qiladi. Sug'oriladigan yerlardagi sho'rlanish, tuproq eroziyasi natijasida yerlarning unumdorligi yo'qolmoqda. Yaylovlarda tartibsiz mol boqilishi, dov-daraxtlar- ning o'tin va boshqa maqsadlarda ayovsiz kesib yuborilishi yaroqsiz yerlar maydonining uzluksiz kengayib borishiga sabab bo'lmoqda. Cho'llanish jarayonini keltirib chiqaruvchi sabab- larning salkam 90 % i inson faoliyati tufaylidir. Bundan tashqari, yiliga 21 mln. ga yer yaroqsiz holga kelmoqda, 6 mln ga sug'oriladigan yer cho'l tusini olmoqda. Sug'oriladigan yerlar ning 90 mln ga sho'rlanishga uchragan. Cho'llanish talafotlari ko'pgina Osiyo va Afrika mamla- katlari, Avstraliyada borgan sari katta maydonlarni o'z domiga tortmoqda. Kabir fojiasi yiliga 20 ming km 2 mahsuldor yerni sahro qa'riga tortdi. Sahroyi Kabir maydoni yiliga 1,5 mln.ga kengaymoqda. Oqibatda 1 mln. dan ortiq kishi ochlikdan halok bo'ldi, 35 mln. kishining hayoti xavf ostida. Aholining turmush darajasi borgan sari yomonlashmoqda, oziq-ovqat, ichimlik suvining yetish- masligi, turar joy muammolari keskin tus olmoqda, kasalliklar soni ko'paymoqda. Kelgusida cho'llanish kengaymasligining oldini olish uchun keskin choralar ko'rilmasa, sayyoramiz aholisining turmush darajasi yanada yomonlashadi. O'rmonlar maydonining qisqarishi. Planetamizdagi nam tropik o'rmonlar «sayyoramizning o'pkasi» hisoblanib, atmos fera havosidagi kislorod muvozanati aynan mana shu o'rmonlar yordamida saqlanib turadi. XX asrning o'rtalaridan to 70-yil-largacha dunyodagi o'rmonlar maydoni ikki barobarga (50 mln. km 2 dan 25 mln. km 2 gacha) qisqardi. Hozirgi kunda nam tropik o'rmonlar hududi yiliga 16— 20 mln dan ziyod maydonga qisqarmoqda. Afrikadagi nam tropik o'rmonlar maydoni XX asrda 65 % ga qisqardi. O'rmon yong'inlari, qishloq xo'jaligi uchun yangi yerlarning ochilishi, daraxtlarni o'tin va qurilish maqsadida ishlatish uchun kesib yuborilishi o'rmonlar qisqa-rishiga sabab bo'lmoqda. 21 Hozirgi davrda Lotin Amerikasi mamlakatlarining 20 %i, Afrikaning 60 % i va Osiyo mamlakatlarining 10 % i energiya ehtiyoji o'tin yoqish hisobiga qondirilmoqda. Shuning oqibatida faqat rivojlanayotgan mamlakatlarning o'zida yiliga 2 mlrd. m 2 o'rmon o'tinga aylanmoqda. Sayyoramizdagi o'rmonlarning ayovsiz kesilishi kelgusida atmosfera havosidagi C0 2 va 0 2 muvozanatining buzilishiga, suv toshqinlari, shamol va chang-to'zonli bo'ronlarni, tuproq ero ziyasi kabi ekologik falokatlarni ortishiga olib kelmoqda. Fan va texnika taraqqiyoti tufayli yaratilgan barcha transport vositala-rini, kompyuter texnikasini, robotlar-u, kosmik kemalarni bir tomonga, o'simliklarni ikkinchi tomonga qo'yib, ularning ahamiyati baholansa, barcha texnika mo'jizalari o'simliklar bajargan ishni bajara olmaydi. Ya 'ni ularda fotosintez jarayonining borishi tufayli yerda hayotni ta 'minlab turibdi. Shuning uchun o'simliklar dunyosini ko'paytirishni bir me'yorda davom ettirish choralarini keskin ko'rish kerak. 3.Dunyo okeanining ifloslanishi. Dunyo okeani quruqlik (lilosfera) va atmosfera bilan uzviy aloqada bo'lgan, alohida xususiyatga ega muhitdir. Suv qishloq xo’jaligi va sanoat ishlab hiqarishidagr deyarli barcha texnologik jarayonlarning zaruriy tarkibiy qismi (komponenti) hisoblanadi. Mazkur sohalardagi texnologik jarayonlarda suv juda ko’p ishlatiladi. Chuchuk suvdan haddan ortiq ko’p foydaianilsa, oxir-oqibat u etishmay qolishi mumkin. Sababi, hozirgi zamon texnikasi uni yuz foiz tozalashga qodir emas. Suvni butunlay tozalash uchun ham oqova suvlardan foydalanishga to’g’ri keladi. Bu esa suvni yana isrof qilish demakdir. Tabiiy suv havzalarida o’z-o’zini tozalash effekti ham katta samara beradi. Respublikamizda hozirgi vaqtda ifloslangan oqova suvlarni suv manbalariga oqizish uchdan birga qisqartirildi. Suvni tejab ishlatish borasida nazorat kuchaymoqda. Dalalarga rejali asosda suv berilyapti. Xonadonlarga suv 22 o’lchagich asboblar o’rnatilmoqda. Garchand Yer yuzida suv eng ko’p tarqalgan modda bo’lsada, ularning 98 foiz zaxirasini d е ngizlarning sho’r suvlari tashkil etadi. Umumiy chuchuk suvning atigi 0,1 foizidan foydalanish imkoni bor, xolos (qolgan suvlar esa Yer qutblari va baland-baland tog’ cho’qqilarida muzliklar va qor tarzida mavjuddir). Suvdan tejamkorlik bilan foydalana olmaslik takomillashmagan texnologiyaga ham bog’liq. Masalan, 1 tonna sintetik tola olishda 500 m3 oqova suv hosil bo’ladi. 1 tonna mahsulot to tayyor bo’lgunicha sarflanadigan jami suv 15—20 ming tonna3 ni tashkil etadi. Hozirgi vaqtda sanoatning qator tarmoqlarida yopiq suv almashinish chizmasi ishlab chiqilgan va qisman yo’lga qo’yilgan. Bu suvni tozal-ashning mahalliy usulidir. Bunday hollar suv istemoli meyorini ancha pasaytirishi va ayrim hollarda esa, suv havzalariga umuman oqova suvini chiqarmaslik imkoniyatini yaratadi. Suv ona sayyoramizda eng ko’p tarqalgan noorganik moddadir. Suvsiz erda hayot yo’q. Suv — Yerdagi asosiy hayotiy jarayon hisoblanmish fotosintezda yagona kislorod manbayidir. U ob-havo va iqlimning shakllanishida katta ahamiyatga ega. Yerdagi suvning katta qismi d е ngiz va okeanlarda to’plangan. Yerda tarqalgan butun suvning atigi 2 foizi chuchuk suv ulushiga to’g’ri keladi. Chuchuk suvlarning 85 foizini qutb zonalaridagi muzliklar va boshqa muzlar tashkil etadi. Chuchuk suvlarning qayta tiklanishi tabiatda suv aylanishi tufayli sodir bo’ladi. Yer kurrasining ko’pgina hududlarida daryolar asosan el е ktr manbayi hisoblanadi. Suvning ifloslanishi bugungi kunda muhim muammo hisoblanadi. Suv asosan neft va neft mahsulotlari, simob, qo’rg’oshin va uning bo’linmalari, rux, mis. xrom, marganes, shuningdek, radioaktiv eiementlar, zaharli kimyoviy vositaiar va boshqalar bilan ifloslanmoqda. Insoniyat o’z ehtiyojlari uchun chuchuk suvlardan juda ko’p foydalanadi. Ammo bugungi kunda dunyoning turli nuqtalarida chuchuk suvning etishmasligi holiari kuzatilmoqda. Hozirgi vaqtda sayyoradagi shahar aholisidan 20 foizning va qishloq ahol-isidan 75 foizning chuchuk suvga bo’lgan ehtiyoji qanoatlantirarli emas. Chuchuk suvlarning ifloslanishi tufayli ularning zaxiralari ham kamaymoqda. Ayniqsa 23 zaharli oqar suvlar xavflidir. Ularning ko’p qismi suv havzalariga yana oqova suv tarzida qaytmoqda. Yirik suv tozalash qurilmalarini qurish, sanoatda suvdan foydalanishning yopiq siklini joriy etish bilan bir qatorda ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish orqali suvning behuda sarflanishi va isrof bo’lishiga yo’l qo’ymaslik lozim. Chirchiq va Ohangaron daryo suvlari ham ifloslangan. Bunga sanoat, maishiy-kommunal xo’jalik korxonalari, davolash, sog’lomlashtirish hamda dam olish zonalaridan oqib chiquvchi chiqindilarning, turli mineral va organik o’g’itlarning hamda zararkuranda hasharotlarga qarshi kurashda qo’llaniladigan o’ta zaharli kimyoviy vositalarning suvga qo’shilishi ham o’z tasirini ko’rsatmoqda. Bu ekologik vaziyatning yomonlashishiga va aholi orasida kasallikning ko’payishiga sabab bo’lmoqda. Suv — boyligimiz, uning ustidan kuchli nazorat o’rnatish, ifloslanishdan muhofaza qilsh borasida ko’p ishlarni bajarishimiz lozim. Xususan: korxonalarda olayotgan suvlari bilan birga ulardan chiqayotgan iflos suv miqdoriga qarab haq to’lanishni amalga oshirish; yirik shaharlarda ikkita suv quvurlari tizimiga o’tib, biridan sifatli ichimlik suvi, ikkinchisidan sanoat va boshqa ehtiyojlar uchun ishlatiladigan suv berishga o’tish; vodoprovod jo’mraklarini bekorga ochib qo’ymaslik, ularningtexnik holatini muntazam nazorat qilib turish kabi qator tadbirlar suvlarning ifloslanishi hamda ichimlik suvi isrof bo’lishining oldiniolishda katta yordarn beradi. Dunyo d е ngizlari - biosferani meyorlashtiruvchi eng muhim manbalardan biri. Shuningdek, ularda juda katta biologik va mineral boyliklar zaxiralari mavjuddir. Dunyo d е ngizi yer kurrasi sirtining 363 mln. km2, yani 71 foizini tashkil etadi. d е ngiz va daryolardagi suvning umumiy hajmi 1362200 ming km3. d е ngizning atmosfera bilan o’zaro tasiri yerdagi ob-havo sharoiti va iqlimning shakllanishiga katta tasir ko’rsatadi. D е ngiz suvi turli mineral moddalarga boy chuchuk suv olish manbayi sifatida xizmat qiladi. Dunyo d е ngizi - juda katta miqdordagi osh tuzi zaxirasi; unda 180 mingga yaqin organizm turlari - kichik bakteriyadan tortib, yirik kitlargacha panoh 24 topgan. D е ngizda yashovchilaraing biomassasi tadqiqotchilarning malumotiga ko’ra 60 milliard tonna (quruqlikda yashovchilarning umumiy biomassasi taxminan 10 milliard t). Bugungi kunda inson oziq-ovqatidagi oqsillarning 10 foiziga yaqini d е ngizlardan olinadi. Ko’pgina mamlakat aholisi uchun d е ngiz mahsulotlari asosiy taom hisoblanadi. Insoniyatning bu «go’sha»si jahon «axlatxona»siga aylanib bormoqda. Chunki ularga inson faoliyati oqibatida to’planadigan chiqindilar tashlanmoqda. Kimyoviy sintez sanoati paydo bo’lgunga qadar bu «tabiiy axlatxona»ga nima tashlansa, ularning barchasi biologik siklga qo’shilib, tarqab ketardi. Biroq insonning turli suniy moddalar ishlatishi tufayli, d е ngiz tabiiy muhitining buzilishi jarayoni, ifloslanishi va zaharlanishi tobora ortib bormoqda. Dunyodagi d е ngizlarning ifloslanishi ko’plab mamlakatlarning neft mahsulotlarini d е ngiz orqali tashishni k е ng yo’lga qo’yishi bilan bog’liqdir. Suvning neft va uning mahsulotlari bilan ifloslanishi, hayvonot va o’simliklar olami uchun juda xatarlidir. Neft, mazut bilan qoplangan Atlantika okeani, o’rta yer d е ngizi, Fors ko’rfazi va boshqa d е ngizlarda o’n va hatto yuz minglab qushlar halok bo’ladi. To’g’ri, odamlar ularga yordam berishib, yuzlab qushlarni qutqarishga muvaffaq bo’linadi, ammo minglab jonzotlar qirilib ketadi. Ilgari vaqtlarda iflos suvlar d е ngizga quyilsa, u d е ngiz muhitida erib tozalanadi, degan tushuncha mavjud edi. Haqiqatan, d е ngiz iflos suvlarni tozalash qobiliyatigaega. Bu jarayonda d е ngiz organizmlari, masalan, mollyuskalarning har xil turlari katta rol o’ynaydi. Ammo d е ngizning o’z- o’zini tozalash qobiliyati ham cheksiz emas. D е ngizni ifloslantirayotgan asosiy manba nimalardan iborat? Birinchidan, d е ngizga daryo suvlari orqali sanoat va qishloq xo’jaligi chiqindilari tashlanadi va shahar oqova suviari quyiladi. Bu taxminan ifloslantiruvchilarning 40% ni tashkil etadi. 30% iflos-lantiruvchilar d е ngiz transport vositalari ulushiga to’g’ri keladi. Bunda dizel yoqilg’isi chiqindilari, kemalarni yuvish, tozalash, ballistik quyilmalarni to’kish va boshqalarni eslab o’tish kifoyadir. Ayniqsa, neft va neft mahsulotlari yuklangan tankerlarning halokati, d е ngiz tubiga 25 o’rnatilgan neft quvurlari, suv osti atom k е masining ishdan chiqishi, d е ngizdan neft qazib olish katta zarar keltiradi. Hozirgi vaqtda Orol, Boltiq, Qora, Yapon, Oq va boshqa dengizlarda juda murakkab ekologik holat yuzaga kelgan. Bugungi kunda d е ngizlardagi ekologik holatlarni yaxshilashning bir necha yo’llari malum: d е ngiz qirg’oqlarida chiqindisiz ishlab chiqarishni tashkil etish, zaruriy miqdorda tozalash inshootlarini qurish, antropogen tasirlarni kamaytirish va boshqalar. Dunyo d е ngizlarining qirg’oqlariga yaqin joylashgan sanoat ishlab chiqarishi chiqindilari va unga quyiladigan daryolar suvi biian ifloslanishi ahvolni yanada qiyinlashtiradi. Bazi taraqqiy etgan mamlakatlar dunyo d е ngizlarining tubiga atom ishlab chiqarishidan hosil bo’lgan faolligi yuqori chiqindilami ko’madilar (AQSh, Angliya, Germaniya). Holbuki, d е ngiz tubidagi chuqurliklar ham seysmik jihatdan ishonchli emas, u joylarda konteynerlarning chirish-buzilishi ham ehtimoldan holi emas. Nistedagi Biologik markaz malumotlariga ko’ra, Atlantika dengizidan tutilgan baliqlardagiga qaraganda o’rta yer d е ngizi baliqlarida simob miqdori uch marta ko’p ekan. Jahon Sog’liqni Saqlash Tashkiloti malumoti bo’yicha o’rta yer d е ngiziga har yili 12 mln. tonna organik chiqindilar tashlanadi, u oqar suvlar orqali har yili 1 million tonna rux, 2,5 ming tonna turli radioaktiv moddalar bilan ifloslanadi. Shuning uchun bu d е ngizning qator qirg’oqlarida cho’milish man etilgan va u erdagi hududlardan tutilgan baliqlar istemol uchun yaroqsizdir. Tokio, Jakarta ko’rfazlari, Yava d е ngizlarining taqdirlari ham achinarli holatdadir. U erlarda o’simlik va hayvonot olamidan asar ham qolmagan. Dunyo miqyosida daryo, ko’llar va suv havzalarining ifloslanishiga ko’plab misollar keltirish mumkin. 26 4.Orol ekologik foj е asi tahlili Qadimdan xalqimiz orasida «Bir narsani yo’qotmay turib, ikkinchi narsaga erishib bo’lmaydi», degan hikmatli so’z yuradi. Sobiq sho’rolar davrida, ekin ekiladigan maydonlarni k е ngaytirish maqsadida cho’llarni o’zlashtirishga tushdilar. Holbuki, o’zlashtiriigan cho’l tuproqiarining oddiy lalmikor tuproqlarga nisbatan suvga bo’lgan ehtiyoji bir necha barobar yuqori. Bu muammo ham xamirdan qil sug’urgandek songina hal etildi, yani Amudaryo va Sirdaryoning Orolga boradigan yo’nalishini o’zlashtirilayotgan cho’l zonasiga burdilar. Suvdan ayovsiz, vahshiylarcha foydalanish natijasida Orol d е ngiziga quyiladigan suvning miqdori kamaydi. Ha, bazilar o’ylagan maqsadiga erishdi, yani mahsuldorlikni oshirish uchun yerlar k е ngaytirildi. Ammo bizga undan ikki barobar qimmatga tushgani - Orol d е ngizining batamom qurib qolish xavfi tug’ildi. Orol dengizi — O rta Osiyodagiʻ eng katta berk sho r ko l. ʻ ʻ Ma muriy jihatdan Orol dengizining yarmidan ko proq ʼ ʻ jan.-g arbiy qismi O zbekiston ( ʻ ʻ Qoraqalpog iston ʻ ), shim.-sharqiy qismi Qozog iston ʻ hududida joylashgan. O tgan asrning 60-yillarigacha Orol dengizi ʻ maydoni orollari bilan o rtacha ʻ 68,0 ming km І ni tashkil etgan. Kattaligi jihatidan dunyoda to rtinchi ( ʻ Kaspiy dengizi, Amerikadagi Yuqori ko l ʻ va Afrikadagi Viktoriya ko lidan keyin), ʻ Yevrosiyo materigida (Kaspiydan keyin) ikkinchi o rinda edi. Dengiz shim.- ʻ sharqdan jan.-g arbga cho zilgan, uz. 428 ʻ ʻ km, eng keng joyi 235 km (45° shahrik.) bo lgan. ʻ Havzasining maydoni 690 ming km І , suvining hajmi 1000 km і , o rtacha chuq. 16,5 m atrofida o zgarib turgan. Havzasining kattaligi ʻ ʻ uchun dengiz deb atalgan. Orol dengizi yuqori pliotsenda Yer po stining ʻ egilgan yeridagi botiqda hosil bo lgan. Tubining relyefi (g arbiy qismini qisobga ʻ ʻ olmaganda) tekis. Orol dengizida juda ko p ʻ yarim orol va qo ltiqlar ʻ bo lgan. ʻ Shim. qirg oqlarida ʻ eng katta qo ltiqlaridan ʻ Chernishev , Paskevich, Sarichig anoq ʻ , Perovskiy , jan.-sharqiy va sharqiy qirg oqlarida ʻ Tushbas, Ashshibas, Oqsag a ʻ , Suluv va boshqa, Amudaryo bilan 27 Sirdaryo quyiladigan joylarida Ajiboy , Tolliq, Jiltirbas qo ltiqlari, ʻ Qulonli va Mo ynoq ʻ yirik yarim orollari bo lgan. Orol dengizida qadimdan ʻ suv sathi goh ko tarilib, goh pasayib turgan. Keyingi geologik davrda ʻ Sariqamish va O zboy ʻ orqali Orol dengizi suvi vaqt-vaqti bilan Kaspiyga quyilgan, suv sathi ancha baland bo lib, jan.vajan.-sharqidagi bir ʻ necha ming km І maydonli sohil suv ostida bo lgan. Orol dengizi unchalik ʻ chuqur emas. Chuqur joylari g arbiy ʻ qismida. Qoraqalpog iston ʻ Ustyurta yonida chuq. 69 m gacha yetgan. Ko lning sayoz joylari uning jan., jan.-sharqiy va ʻ sharqiy qismlariga to g ri kelgan. ʻ ʻ Orol dengizi qirg oklarining morfologik tuzilishi juda murakkab. Ular bir-biridan ʻ ba zi xususiyatlari bilan farqlanadi. Shim. qirg og i baland, ayrim yerlari past, ʼ ʻ ʻ chuqur qo ltiqlar bor. Sharqiy qirg og i past; qumli, juda ko p mayda qo ltiq va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ orollar bo lgan. Jan. qirg og i ʻ ʻ ʻ Amudaryo deltasidan hosil bo lgan. G arbiy ʻ ʻ qirg og i kam qirqilgan va ʻ ʻ Ustyurt chinkidan iborat. Orol dengizida 300 dan ortiq orol bo lgan. Ularning 80% dengizning jan-sharqiy ʻ qismida. Eng kattalari Ko korol ʻ (273 km І ), Vozrojdeniye (216 km І ) va Borsakelmas (133 km І ) edi. Dengizga Amudaryo bilan Sirdaryo quyiladi. 60-yillargacha yiliga Amudaryo Orol dengizi ga 38,6 km і , Sirdaryo esa 14,5 km і suv olib borgan. Suv balansida yog inlar ham muhim o rin egallagan. Dengiz ʻ ʻ akvatoriyasiga yiliga 82–176 mm yog in yog adi. Atrofdan dengizga yiliga 5,5 ʻ ʻ km і yer osti suvlari qo shilib turgan.Dengiz cho l zonasida joylashganidan uning ʻ ʻ yuzasidan har yili 1 m qalinlikdagi suv bug lanadi. Bu esa keyingi davrda dengizga ʻ daryolar olib kelgan suv, yog in va yer osti suvlaridan ortikdir. Shuning uchun ʻ iklimiy o zgarishlar natijasida Orol dengizi suvining sat-hi yillar davomida ʻ o zgarib ʻ turgan. Mas, 1785 yildan dengizda suv sathi ko tarila boshlagan bo lsa, 1825 ʻ ʻ yildan pasaygan, 1835—50 yillarda yana ko tarilgan, 1862 yil kamaygan. Ko korol ʻ ʻ 1880 yilda yarim orolga aylanib qolgan. 1881 yil suv sathi pasaygan. 1885 yildan Orol dengizida suv sathi yana ko tarila boshlagan. 1899 yilga kelib Ko korol ya.o. ʻ ʻ orol bo lib qolgan. 1919 yil dengiz maydoni 67300 ʻ km І , suv miqdori 1087 km і 28 bo lgan bo lsa, 1935 yilga kelib maydoni 69670ʻ ʻ km І , suvning miqdori 1153 km і ga ko paydi. Keyingi bir yarim asr mobaynida dengiz suvi sathi ancha ʻ o zgargan. ʻ Orol dengizida suv sathining yil davomida o zgarib turishi Amudaryo va ʻ Sirdaryoning bahor-yoz paytlarida toshishi bilan bog liq. Bahorgi yomg irdan ham ʻ ʻ dengiz sathi ko tariladi. Suvi sathining yil davomida o zgarish amplitudasi urtacha ʻ ʻ 25 sm ga teng bo lgan. Suvining sho rligi o rtacha 10— 11 ʻ ʻ ʻ %". Suvdagi tuzlarning ko p qismini osh tuzi va sulfatli magniy tuzi tashkil etgan. Kimyoviy ʻ tarkibiga ko ra, suvi Kaspiy dengizi suviga o xshash. Orol dengizi suvining ʻ ʻ tarkibidagi tuz 11 mlrd. t ga yaqin deb baholangan. Bu tuzlar sanoat ahamiyatiga ega. Dengiz suvi, ayniqsa, markaziy qismida juda tiniq. Suvi, xususan, qishda tiniq bo ladi. Yoz oylarida ham 24 m chuqurlikkacha dengizning tubi ko rinadi. ʻ ʻ Suvining rangi ko pgina qismida ko k, qirg oklariga yaqini ko kimtir tusda. ʻ ʻ ʻ ʻ Amudaryo bilan Sirdaryoning quyilish joyida suvi loyqa. Dengiz dek. o rtalaridan mart oxirigacha muzlaydi. Yozda suvning yuqori ʻ qismidagi temperaturasi 27° ga yetadi. Chuqurlik ortishi bilan temperatura tez pasayadi. Yozda 1 m chuqurlikda temperatura 8°ga o zgaradi. Dengiz ustida ʻ havoning urtacha temperaturasi yozda 24—26°, qishda —7°, — 13,5°. Orol dengizi sazan, cho rtan, so v yan, sudak, oqchavoq, laqqa, taran (leshch), pilmay ʻ ʻ ʼ Orol dengizining kosmosdan olingan surati (2002 yil). Dengizda navigatsiya mavsumi 7 oy davom etgan. Aralsk va Mo ynoqkabi yirik portlari faoliyat ʻ ko rsatgan. Orol dengizi atrofida aholi kam bo lgan. ʻ ʻ Aholi, aso-san, baliqchilik bilan va, qisman, chor-vachilik, ondatra urchitish va sabzavot-polizchilik bilan shug ullangan. O tgan asrning 90-yillarigacha ʻ ʻ dengizdan baliqovlangan. Aralsk va Mo ynoq shaharlari va bu shaharlar atrofida ʻ ko p sonli baliq ovlash xo jaliklari faoliyat ko rsatgan, Amudaryo deltasida, Avan ʻ ʻ ʻ posyolkasida (Ko korol o.), Bugun posyolkasida (sharqiy sohil), Uyali va Uzunqir ʻ orollarida baliq tuzlash z-dlari ishlab turgan. Orol dengizini birinchi marta A. I. Butakov 1848—49 yillarda tadqiq etgan va xaritaga tushirgan. Orol dengizi suvining sathi Amudaryo va Sirdaryo suvining rejimi bilan bog likligidan, bu ikki ʻ 29 dare suvi sugorishga qancha ko p sarflansa, dengizda suv ʻ shuncha kamaya borgan. Ayniqsa, o tgan asrning 60-yillaridan sug oriladigan ekin ʻ ʻ maydonlarining kengaytirilishi na-tijasida dengizga Amudaryo va Sirdaryodan quyiladigan suv miqdori yildanyilga kamaya bordi. Oqibatda dengizda suv sathi jadal sur atlarda pasaya boshladi. ʼ 30 5.EKOLOGIK MUAMMOLARNING OLDINI OLISH CHORA- TADBIRLARI Yuzaga k е lgan ekologik muammolar ijtimoiy k е simdagi muammolarni mod е llashtirish va ularni yechimini izlashni talab etadi. Global modellarni yaratishga 1970- yillarda Massachuset texnologiya instituti xodimi Jey Forrester va AQShning boshqa iqmiy muassasalari tadqiqotchilari (Denis Medouz guruhi) uringan edilar. Ular tizim dinamikasi usuliga tayanib ish ko’radilar. Bu usul bir- birlari bilan o’zaro bog’liq bo’lgan o’zgaruvchilarning murakkab tabiatini tadqiq qilishga imkon beradi. Dunyoviy jarayonlarni kuzatish asosida ulaming global va uzoq muddatli xarakterga ega ekanini payqash mumkin. Agar dunyo aholisining ko’payishi, industriallashtirish, atrof-muhitning ifloslanishi, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish, tabiat boyliklarining kamayib borishi darajasi hozirgi holdagidek saqlanib qolaversa, XXI asrning oxirlarida insoniyat o’zining o’sish chegarasiga etadi. Buning oqibati o’laroq aholi sonining keskin va boshqarib bo’lmaydigan darajada kamayishi hamda ishlab chiqarishning pasayishi ehtimoli tug’iladi. Bugungi kunda dunyo mamlakatlari etakchilarining ozon tuynugi hosil bo’lishi, iqlim, ob-havoning o’zgarishi, tropik o’rmonlarning yo’qolishi, ayriin turdagi hayvon va o’simliklarning yer yuzidan butunlay qirilib ketishi, d е ngizlarda baliqlarning kamayishi va boshqa salbiy hollarga olib keluvchi omillarning tasirini susaytirishga xizmat qiluvchi shartnomalar ishlab chiqish maqsadida yuqori doiradagi uchrashuvlari kelgusidagi xavf-xatarlarning oldini olishga bo’lgan urinishlaridir. Jahon taraqqiyoti tizimining bir-biriga uzviy bog’liq bo’lgan beshta asosiy elementi mavjud. Bundan ko’rinadiki, aholi sonining ortishi ko’p oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishga, buning uchun esa sanoatni industriallashga va bu o’z navbatida, atrof- muhitning ifloslanishi hamda qayta tiklanmaydigan tabiiy boyliklardan tobora ko’proq foydalanishga olib keladi. Demak, ularning har yili ortib borishi qonuniydir. Matematiklar uni eksponstial o’sish deb ataydilar. Jahon tizimining asosiy elementlari yer yuzidagi aholi soni Oziq-avqat mahsulotlari ishlab chiqarish 31 Industriallashtirish Atrof-muhitning ifloslanishi Qayta tiklanmaydigan tabiat boyliklari istemoli G’- chivna. Olimlarning fikriga ko’ra, bu o’sish oxir-oqibatda insoniyatni halokatga olib kelishi mumkin. Chunki bu o’sish juda dog’uli jarayon. Xavf-xatar dastlab sezilmasdan kechadi va keyinchalik faollashib ketadi. Agar shunday bo’lsa, insoniyatning ham shaxmatni ixtiro qilgan donishmandga yutqazib, boshini changallab qolgan podshoh holiga tushib qolishi hech gap emas. Bechora podshoh shaxmat ixtirosi uchun (birinchi katagiga - bir dona, ikkinchisiga - ikki dona, uchinchisiga - to’rt dona, to’rtinchisiga – o’n olti dona va hokazo) bug’doy berib uni arzon-garovga sotib olmoqchi edi. Holbuki, unga butun podsholikning ham boyligi etmas ekan... Model yaratuvchilar o’zlarining natijalariga asosianib, «O’sish chegaralari» nomli kitobida yuzaga ketishi mumkin bo’lgan xavf-xataming oldini olish bo’yicha quyidagi tavsiyalarni beradi. Ular qisqa muddatlarda sayyoramiz aholi sonini va ayni vaqtda ishlab chiqarishni hozirgi zamon darajasida barqarorlashtirishni taklif etadilar. D. Medouz va uning jamoasi bunday global muvozanat turg’un holatni bildirmaydi, deb hisoblaydilar. Zero, insonning qayta tiklanmaydigan, tabiiy boyliklar talab etmaydigan va tabiat degradastiyasiga olib kelmaydigan faoliyatlari (xususan fan, sanoat, maorif, sport) cheksiz rivojlanishi mumkin. Aslida bunday g’oya unchalik ham yangilik emas. Masalan, Platon, Aristotel va altusning jamiyatni boshqarish haqidagi fikrlarini eslang. Ingliz faylasufi va iqtisodchi olimi D. S. Mil bundan yuz yil oldin qishloq xo’jaligi va sanoatning progressiv rivojlanishi oqibatida «harakastiz holat» yuzaga kelishini oldindan aytgan edi. U bunda aholi soni ham, ishlab chiqarish ham doimiy darajada saqlanishini bashorat qilgandi. Insoniyatning bunday «oltin asri»ning yuzaga kelish g’oyasi sayyoradagi ekologik ahvolning yo-monlashuvi bilan bog’liq holda yangi impuls oldi. Albatta, «o’sish chegaralari» g’oyasi ijtimoiy-siyosiy doirada ijobiy ahamiyatga ega. Aslida bu g’oya ochko’zlarcha istemolchilikni va rejasiz holda to’xtovsiz ishlab hiqarishni tanqid qilishga qaratilgan. Ammo barcha davlatlar aholisi sonini bir xil darajada saqlab turish borasidagi taklifni amalga oshirib bo’lmaydi. Negaki, sanoat harnda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini 32 mo’tadillashtirishning sira iloji ham yo’q. Barcha yo’nalishlardagi (mutlaq) chegaralar haqida emas, faqat malum yo’nalishlardagi chegaralar haqida gapirish mumkin, xolos. Hamma masala biror yo’nalishdagi o’sish xavf- xatarlarini oldindan ko’ra bilish va taraqqiyotni qayta yo’naltirishning nozik aspektlarini tanlay bilishdadir. «Dunyo taraqqiyoti borasida boshqa modellar yaratilmaganmi?» degan tabiiy savol tug’iladi. Yaratilgan albatta. Dunyo modellari jiddiy tanqidlarga duch kelishga qaramay global modellash ishlari davom ettirildi. M. Mesarovich va E. Pestel «ierarxik tizimlar» metodikasi asosida «hududiylashtirilgan model yaratishgan. Bunda «dunyo iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va mafkuraviy farqlariga ko’ra 10 ta hududga bo’lingan. o’z navbatida, bu hududlarning har biri o’zaro tasir etuvchi ierarxik sohalar yoki stratlarga ajratilgan: Ekologik, texnologik, demo- iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy. Bunday modelni amalga oshirsa bo’ladi. U dunyoning turli hudulari uchun maqbul bo’lgan yanada aniqlashtirilgan tavsiyalar tizimini bera ola-di. Ular modellashning natijalari faqat bitta global halokatni emas, balki bir necha hududiy halokatlarni kutish mumkinligini ko’rsatdi. Mazkur modelni yaratuvchilar fikrlarning asosiy sababi iqtisodiy tizimn tirmasdan turib, miqdoriy eksponstial di. Ular dunyo tizimini bitta yaxlitlik Chunki barcha jarayonlar o’zaro bog’liq Boshqa hududlardagi o’zgarishlarni biror hududda sanoatni rivojlantirib tizimni barqaror holatdan chiqarib yu ko’rinadiki, butun dunyoviy tizimning sodda o’sishi ekologik halokat yoki xavf-xatar oldini oladi. Ko’rib o’tilgan konsepsiyalar bir-birlariga mutlaqo zid emas. o’sish chegarasi mavjud, ammo, agar u muvozanatlashgan bo’lsa, uning imkoniyati ortib oraveradi. Bu esa sifatli o’zgarishlarni talab etadi. o’sish sof miqdoriy ko’rsatkich tarzda cheksiz davom etmaydi. Muvozanat emas, balki miqdoriy va sifatiy o’zgarishlarning birligi tarzidagi rivojlanish haqiqiy altemativ o’sish hisoblanadi. To’ham o’sish kabi rivojlanishning ajralmas momentidan iborat. Zero, biror yo’nalishdagi o’sish boshqa parametrlarning muvozanat holatida bo’lishini taqozo etadi. Sifatiy o’zgarishlar jarayonida barqarorlikning saqlanishi rivojlanishni taminlovchi nmumiy shart-sharoitlar bo’lib hisoblanadi. Bu masala bilan tabiiy ofatlar bo’yicha maxsus davlat xizmati 33 shug’ullansa-da, ular haqida qisqacha ma’lumot berib o’tish joiz. Avvalo, zilzila ro’y bergan joy haqida, zilzilaning kuchi, chuqurligi va boshqa parametrlari haqida tezkor hamda aniq ma’lumotga ega bo’lish kerak. Birinchi navbatda qilinadigan ish – zilzila ro’y bergan joyda shtab tashkil qilish va ularni aloqa va boshqa zarur narsalar bilan ta’minlashdan iborat. Zilzilaning zararli oqibatlarini bartaraf etish uchun qutqaruvchilarning maxsus guruhlari jadal sur’atda yetib kelishi hamda qutqaruv va avariyalarni bartaraf etish ishlarini boshlab yuborishi lozim. Qutqaruvchilar, shuningdek, yong’inlarni, elektr, gaz va suv tizimidagi avariyalarni bartaraf etishi, to’silib qolgan yo’llarni ochishi, avariya holatiga kelgan ko’priklarni tuzatishi, radioaktiv yoki kimyoviy zaharlanishlarni bartaraf etishi lozim. Qutqaruv ishlari davom etgan holda, qurbonlar va nobud bo’lgan turli hayvonlarni iloji boricha dafn etish lozim. Aks holda, ayniqsa, yoz oylari bo’lsa, turli kasalliklar tez tarqalishi mumkin. Keyingi navbatda qilinadigan ishlarga aholini vaqtinchalik yoki doimiy yashash joyi, suv, oziq-ovqat, kiyim-kechak, eng zarur ro’zg’or buyumlari bilan ta’minlash, aloqani tiklash, tartib-intizom o’rnatish, aholini kerakli dori-darmonlar bilan ta’minlash ishlarini yo’lga qo’yish va hokazolar talab etiladi. Shuningdek, odamlar ovqatlanishlari uchun ko’chma yoki doimiy ovqatlanish joylarini tashkil etish zarur. Xullas, ekologiyaning kundalik hayot, sihat-salomatlik va kelajagimiz bilan bog’liq o’ta dolzarb muammolari juda ko’p. 34 Xulosa Insonning antropog е n faoliyati XX asr davomida tabbiy muvozanatning shu qadar izdan chiqardiki, yuzaga k е layotgan ekologik muammolar murakkablashib qamrov hududi k е ngayib globallashib bormoqda. Xususan, Orol ekologik muammosi ham mintaqaviy muammo darajasidan chiqib ulgurdi. Hozirgi vaqtda ekologik muammolar, ular yuzaga k е lishi hamda global tizimning rivojlanishi haqida bilimga ega bo’lish, ularni bartaraf etishda xalqaro birdamlik naqadar katta ahamiyatga ekanligini bilish katta ahamiyat kasb etadi.Hududiy ijtimoiy-ekologik tizim inson faoliyati davomida o’zaro uyg’unlashib k е tgan tabiiy va ijtimoiy voq е likning inson hayoti bilan chambarchas bog’liq qobig’ini qamrab oladi. Tabiiy sharoit kompon е ntlarining holati b е vosita insonning sog’ligi va fiziologik tuzilishini aks ettiradi. Dunyoning rivojlanish modelida agar aholi sonining ortishi, sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishining o’sishini muvofiqlashtirish bo’yicha, shuningdek, atrof-muhitni muhofaza qilish borasida tegishli chora-tadbirlar belgilanmasa, kelgusida dunyoda nimalar yuz berishi mumkinligi ko’rsatib o’tiladi. Hozirda g е ografik qobiqning barcha qismlarida butun dunyoni qamrab olgan muammolar yuzaga k е lmoqda. Atmosf е radagi azot va kislorodning miqdori juda katta bo’lishiga qaramasdan salbiy tasir tobora kuchayib bormoqda. Oxirgi 150 yil davomida inson faoliyati natijasida atmosf е radagi ugl е rod qo’shoksidi (CO 2 ) ortgan. CO 2 zaharli emas, o’simliklar uchun ozuqa hisoblanadi. CO 2 qisqa to’lqinli quyosh nurlarini o’tkazadi, l е kin yerdan qaytarilgan uzun to’lqinli issiqlik nurlanishini ushlab qoladi. Natijada «issiqxona eff е kti» vujudga k е ladi. Yoqilg’ining ko’plab ishlatilishi muammoni k е skinlashtiradi. Atmosf е rada m е tan(CH 4 ) va azot chala oksidi(N 2 O) miqdorining ortishi «issiqxona eff е kti»ni kuchaytirmoqda. Bu iqlim o’zgarishini k е ltirib chiqarmoqda. Atmosf е raning 20-30 km oralig’ida joylashgan o’ziga xos himoya qobig’I ozon (O 3 ) qatlamining siyraklashuvi ham dolzarb ekologik muammolardan hisoblanadi. Е r yuzida dastlab 1970-yillarda stratosf е radagi ozonning kamayishi kuzatildi. 1980-yillarda Antarktida ustida ozonning 50% ga kamayishi qayd qilindi. 35 Ko’pchilik mutahassislar ozonning kamayishi t е xnog е n yo’l bilan k е lib chiqqan d е b hisoblaydilar. Atmosf е rada ozon miqdorining o’zgarishi tabiiy jarayonlar, jumladan, quyosh faolligining o’zgarishi, boshqa omillar tasirida ham o’zargan bo’lishi ham mumkin. L е kin, sabablaridan qatiy nazar ushbu muammoni ijobiy hal qilish yo’llarini izlash, choralar ko’rish lozimdir. Tuproq — quruqlikning yuqori qismi bo’lib, o’simliklar, hay vonlar, mikroorganizmlar va iqlim tasirida «ona» tog’ jinslaridan hosil bo’lgan. U biosferaning boshqa qismlari bilan uzviy bog’langan muhim va murakkab tarkibiy qismi. Tuproqning ifloslanishi biosferada moddalar aylanishining buzilishiga olib keladi. Bundan tashqari, zararli moddalar ekologik oz-iqlar «zanjiri»-ga qo’shiladi. Ular tuproq va suvdan o’simliklarga, keyin hayvonlarga va oxir-oqibatda oziq- ovqat orqali inson organizmiga o’tadi. Hozirgi kunda 100 mln. ga ortiq tuproq fondi d е gradastiyaga uchragan. U nafaqat madaniy va tabiiy landshaftlardagi buzilishlar, balki insoniyatni oziq-ovqat mahsulotlari bilan taminlanishidgi muammolarni kuchaytiradi. Suv ona sayyoramizda eng ko’p tarqalgan noorganik moddadir. Suvsiz erda hayot yo’q. Suv — Yerdagi asosiy hayotiy jarayon hisoblanmish fotosintezda yagona kislorod manbayidir. U ob-havo va iqlimning shakllanishida katta ahamiyatga ega. d е ngizning atmosfera bilan o’zaro tasiri yerdagi ob-havo sharoiti va iqlimning shakllanishiga katta tasir ko’rsatadi. 2000-yilda Prezidentimiz I.A. Karimov Biriashgan Millatlar Tashkilotida bo’lib o’tgan ming yillik sammitining 55-sessiyasida Orol muammosini yana ilgari surdi va bunda Orolning muammoga aylangani etirof etildi. Aslida Orol d е ngizi muammosi uzoq o’tmishga borib taqaladi. 36 Adabiyotlar ro’yxati 1. Баратов. П .’’Табиатни мухофаза килиш. Т. ‘’укитувчи “ 1991. 2. Бекнязов Р.У., Ю.В. Навиков. Охрана природа ‘ Т. ‘’укитувчи “1995. 3. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iqlim o’zgarishi bo’yicha ramkaviy konv е nstiyasi bo ’ yicha O ’ zb е kiston R е spublikasining Birinchi Milliy axboroti . Toshk е nt., 1999. 4. Барейко В.Е. Постжение екологической теологе. Кевиский еколого – културной центр .2000. 5. Нигматов А. “Екология нима“ T. 2002. 6. Обхая экология. Автор- саставител А.С. Цепановиских. –М ЮНИТИ 7. - 2001.508 с. 8. Oдум Ю. Экология. В двух томах.M: Mир 1986. 9. Ососкова Т.А., Спекторман Т.Ю., Чуб В.Е. Измининие климата. Т.2005. 10. Охрана окружаюхей средо “: Учебник для вузов автор–состовител – ДАНА ,2000-559с.А.С.Цостовител А.С.Церановских. –М.: ЮНИТИ 11. Постнова Е.А., Коротенко В.А., Дамашов И.А. В мастерский предмет «Экология»: посовие для учителей.Б. 2003. -168с 37

Global ekologik muammolar va ularning oldini olish chora tadbirlar

Купить