Global muammolar va demografik muammolar - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	124.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

737 Sotish

Global muammolar va demografik muammolar

Sotib olish

MAVZU: Global demografik muammolari
I.Kirish
I.BOB Axoli turmush darajasi va demografik jarayonlar
1.1Axoli tu rmush darajasi va demografik jarayonlar xaqida umumiy ma’lumot
1.2.Aholi turmush darajasini oshirishning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va
mohiyati
II.bob.Global muammolar va demografik muammolar
2.1 Global muammolar va demografik muammolar
2.2 Demografik jarayonlar va ijtimoiy – iqtisodiy muammolar O`rta Osiyo
Respublikalari materiallari asosida
III.Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar

2KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Bozor munosabatlarining asosiy tamoyillaridan biri
– respublika aholisini kuchli ijtimoiy himoyalash sanaladi. Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor
iqtisodiyoti sharoitidagi rivojlanish bosqichida ham inson manfaatlarining ustuvorligini
ta’minlash hayotiy zaruriyatdir. Yangilanish va taraqqiyotdagi O‘zbekiston modelining
bosh ustuvor yo‘nalishi zamirida inson manfaatlari yotadi va kuchli ijtimoiy siyosat
yuritish markaziy o‘rinni egallaydi.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida aholining turmush farovonligini oshirish
dolzarb masalalar qatoriga kiradi. Bu borada respublika Prezidenti I.A.Karimov
“Ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish, aholini toza ichimlik suvi, energiya bilan
ta’minlash, ijtimoiy soha ob’ektlarini barpo etish, pirovard natijada aholining turmush
darajasini oshirishga xizmat qiladi” 1
, deb alohida ta’kidlab o‘tgan.
Shu bilan birga, bugungi kunda aholining turmush darajasini ob’ektiv statistik
ma’lumotlar asosida iqtisodiy tahlil qilish, aholining pul daromadlari va xarajatlarini
o‘rganish, uy xo‘jaliklarining iqtisodiyotda qatnashish darajasi va xarajatlar tasnifini
tahlil etish dolzarb masala hisoblanmoqda. Respublikamizda aholini ijtimoiy himoya
qilish, ish haqi va boshqa pul daromadlarini bosqichma- bosqich oshib borishini
ta’minlash uchun zarur shart-sharoitlar yaratildi. O‘z navbatida, aholi pul
daromadlarining o‘sishi, uning xarid qobiliyatini oshirish, ishlab chiqarish hajmini
kengaytirish va mamlakatdagi barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashda muhim rol
o‘ynaydi.
Shuning uchun ham hozirgi iqtisodiy inqiroz sharoitida aholi turmush darajasiga,
daromadlariga, imkoniyatiga, iste’mol va iste’mol talablarining qondirilish darajasini
ob’ektiv talqin etish muammosi dolzarb sanaladi.
1
I.A.Karimov. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari.
Toshkent - “O’zbekiston” - 2009 йил.йўллари ва чоралари. – Т.: Ўзбекистон, 2009. – 49 б.

3I.BOB Axoli turmush darajasi va demografik jarayonlar
1.1.Axoli turmush darajasi va demografik jarayonlar xaqida umumiy ma’lumot
Turmush darajasi -bu jismoniy , manaviy va ijtimoiy ehtiyojlarning rivojlanish
darajasi, qondirilganlik miqiyosi va ularing qondirish uchun yaratilgan imkoniyatlarni
aks ettiruvchi kompleks ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir.
Turmush darajasi to’g’risida to’liqroq malumot olish uchun aholi daromadlari va
ehtiyojlari, istemol darajasi va tarkibi, uy-joy, mol-mulk, madaniy-maishiy buyumlar
va boshqalar bilan tabminlanganlik darajasini chuqurroq o’rganish lozim bo’ladi.
Turmush darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlar turli-tuman bo’lib, ular quyidagi
turkumlarga ajratiladi: -umumiy va xususiy; -iqtisodiy va ijtimoiy-demografik;
-obyektiv va subyektiv; -qiymat va natural;
-miqdo rva sifat; -istemol proportsiyasi va tarkibi ko’rsatgichlari;
-statistik va boshqa ko’rsatkichlar. Umumiy ko’rsatgichlarga:
1.Milliy dvromad 2.Istemol fondi 3.Milliy boyliklar iste’mol fondi kabilarning aholi
jon boshiga to’g’ri keladigan ulushi kiritiladi. Bu ko’rsatkichlar jamiyat ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotining umumiy darajasini ifodalaydi.
Xususiy ko’rsatkichlardan:
1.Iste’mol darajasi va usullari.
2.Mehnat sharoitlari.
3.Turar-joy taminoti va maishiy qulayliklar.
4.Ijtimoiy-madaniy xizmat ko’rsatish darajasi
5.Bolalarni tarbiyalash sharoitlari.
.Ijtimoiy taminot va boshqalarni keltirib o’tish mumkin.
Iqtisodiy ko’rsatkichlar inson va jamiyat hayotining iqtisodiy imkoniyatlarini
ifodalaydi. Jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti va har bir insonning farovonligi (va ha-iqiy
daromadlar, ish bilan bandlik va boshqalar) darajasini aks ettiruvchi ko’rsatkichlarni
iqtisodiy ko’rsotkichlar sirasiga kiritiladi.
Ijtimoiy-demografik ko’rsatkichlar aholining yoshi, jinsi, kasbiy-malakaviy
tarkibini, ishchi kuchini jismoniy takror ishlab chiqarishni ifodalaydi.

4Obyektiv ko’rsatkichlar obnktiv (iqtisodiy, texnik va hokazo) bazaga,ega
bo’lsa, subyektiv ko’rsatkichlar aholi guruhlari yoki alohida shaxslarning
mehnat,oilaviy munosabatlar , daromadlar,ish, turmush tarzi vash u kabilardan qoniqish
bo’yicha hisobga olinadi.
Qiymat ko’rsatkichlari barcha daromad ko’rsatkichlari va pul ko’rinishidagi boshqa
ko’rsatkichlarni (tovar aylanishi, xizmatlar, tashishlar, pul jamg’armalari va
qo’yilmalari va hokazolarni hajmi) o’z ichiga oladi. Natural ko’rsatkichlar natural
birliklarda (dona,kvm, kubm va hokazolar) o’lchanadigan muayyan moddiy nematlar
va xizmatlar-oziq-ovqat mahsulotlari, energiya istemoli, mol-mulk, turar-joylar,
madaniy–maishiy tovarlar taminotining hajmini ifodalaydi.
Miqdor ko’rsatkichlari muayyan moddiy nematlar va xizmatlar istemol hajmini
aniqlaydi. Sifat ko’rsatkichlari esa aholi farovonligini sifat ko’rsatkichlari esa aholi
farovonligini sifat jihatdan baholash imkonini beradi.
Hozirgi paytda yuzaga kelgan sharoitlarni hisobga olib, bozor iqtisodiyoti sharoitlariga
muvofiqlashtirilgan quyidagi yangi ko’rsatkichlar tizimi taklif etiladi:
1)umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar;
2)aholi daromadlari;
3)aholi iste’moli va harajatlari;
4)aholining pul jamg’armalari;
5)jamg’arilgan mol-mulklar va turar-joylar;
6)aholining ijtimoiy tabaqalanishi;
7)aholining kam ta’minlangan tabaqalari.
Turmush darajasini ifodalash uchun mutlaq va nisbiy qashshoqlik
ko’rsatkichlaridan ham foydalaniladi. Mutlaq qashshoqlik - daromadning umuman
yo’qligi yoki shaxs (oila)ning minimal turmush ehtiyojlarini qondirish uchun zarur
daromadining yo’qligi. Mutlaq qashshoqlik ko’proq daydilar, boshpanasizlar va shu
kabilar orasida uchraydi.
O’zbekistonda nisbiy qashshoqlik yashash minimummidan kam bo’lgan daromad
miqdori bilan aniqlanadi. Jahon amaliyotida esa bu ko’rsatkich mamlakat bo’yicha
o’rtacha daromadning 40-60 foizidan kam bo’lgan daromadlarga nisbatan qo’llaniladi.

5Aholi daromadlari va ularnin turlari.
Aholi daromadlari -bu aholi yoki uning oila a’zolari tomonidan ma’lum davr ichida
olingan yoki ishlab chiqarilgan pul va natural mablag’lar yig’indisidir.
Daromadlar pul va natural shaklda bo’lishi mumkin. Aholining pul
daromadlari mehnatkashlar uchu nish haqi hisobidagi barcha pul mablag’lari tushumi;
pensiyalar, stipendiyalar, turli nafaqalar; mulkdan foiz, dividentlar, foyda, renta
ko’rinishidagi daromadlar; aktsiyalar, qimmatli qog’ozlar, ko’chmas mulk; chorva
hayvonlari, tomarqa xo’jaligi mahsulotlari, turli buyumlar va boshqa tovarlari sotishdan
tushadigan pul tushumlari, turli xizmatlar ko’rsatish uchun haqLar va hokazolardan
tashkil topadi.
Ish haqi ko’pchilik aholining asosiy daromadi. Rivojlangan mamlakatda jami
daromadlarning 70-80 foizini ish haqi tashkil etadi. Ish haqi –yollanib ishlovchilarning
ishlab topgan daromadi, ishlovchilar va ularning oilasini boqish uchun ketadigan
tirikchilik voistalarini xarid eti shva pul jamg’armasini hosil qilish uchun ishlatiladi.
Ish haqi uch qichmdan tashkil topadi:
1.Asosiy ish haqi.
2.Mukofot tarzidagi (bonus) ish haqi.
3.Belgilangan ish vaqtidan ortiqcha ishlaganlik uchun beriladigan pul to’lovi.
Ishlovchining qo’liga tegishiga qarab, ish haqi brutto (umumiy) va netto (sof) ish
haqiga bo’linadi. Brutto ish haqini yalpi, ishlovchi hisobiga yozilgan ish haqi desa ham
bo’ladi. Netto ish haqi esa yalpi ish haqidan har xil to’lovlar chigirib tashlagandan
so’ng, qoladigan sof ish haqi, ya’ni ishlovchining hamyoniga kelib tushadigan puldir.
Umumiy haqi Daromad solig`I Ijtimoiy sug`urta to`lovi Jamg`armaga ajratilgan
pul Sof ish haqi
Bajarilgan ishni o’lchami mezonga qarab ish haqi vaqtbay va ishbay (donabay) ish
haqiga bo’linadi. Vaqtbay ish haqi ma’lum malaka va tajriba ega bo’lgan xodimning
ishlagan vaqtiga, ya’ni necha kun yoki soat ishlaganiga, vaqt sarfiga qarab to’lanadi.
Ishbay ish haqi muayyan malakali ishchi yaratgan sifati tovar miqdori yoki bajargan ish
hajmi uchun oladigan haqidir. Uning miqdori mehnat unumdorligiga nisbatan to’g’ri

6mtanosiblikda o’zgaradi. Masalan, ishchiga bir dona mahsulot uchun 40 so’m ish haqi
belgilangan. U bir ish kunida 5 dona mahsulot yaratsa, 200 so’m, agar ish unumini
oshirib, 6 ta mahsulot yaratsa, 240 so’m oladi.
Ish haqining miqdori o’zgaruvchan bo’lib, bu o’zgarish asosan uch omil ta’sirida yuz
beradi:
1.Ish haqiga talab va uning taklifi. Ish kuchi tovar bo’lar ekan, uning narxi bo’lgan ish
haqi mehnat bozoridagi talab va taklif nisbatiga bog’liq bo’ladi. Mehnatga talab
oshganda ish haqi ko’payadi, mehnat taklifi oshganda esa ish haqi kamayadi. Mehnat
bozoridagi talab va taklif tenglashgan taqdirda muvozanat ish haqi yuzaga keladi , ish
haqi bir me’yorda saqlanadi.
Ish kuchiga talab 400 kishini tashkil etadi, uni mehnat bozori qondirdi. Ish kuchi
bozorida talab va taklif tenglashganda ish haqi 4000 so’m darajasida muvozanatlashadi.
Agar talab oshsa, ish haqi 6000 so’m yoki 7000 so’mga yetishi taklif ko’paysa, 3000
yoki 2500 so’mga tushishi mumkin.
2.Mehnat unumdorligi. Ish haqitalab va taklifdan qat’i nazar, mehnat unumdorligi
ta’sirida ham o’zgaradi. Ish bilan bandlik sharoitida ish haqi mehnat unumdorligi oshsa
ko’payadi yoki aksincha.

71.2.Aholi turmush darajasini oshirishning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va
mohiyati
Har qanday jamiyatning asosiy maqsadi aholi turmush darajasini oshirishga qaratilgan
bo‘ladi. Jamiyatning ijtimoiy barqarorligi, iqtisodiy rivojlanishi, tinchligi hamda
ta’minoti inson sog‘lom va farovon hayot kechirishi uchun davlat kuchli ijtimoiy
siyosat olib borishi zarur.
Aholining turmush farovonligini ko‘tarish, ayniqsa jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi
sharoitida muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega. Bu borada respublika Prezidenti
quyidagilarni ta’kidlab o‘tgan: “Global moliyaviy inqiroz va birinchi navbatda uning
oqibatlari iqtisodiyotimizning rivojlanishi va samaradorlik holatlariga ta’sir
etayotganidan ko‘z yumib bo‘lmaydi”
Shuni hisobga olib, bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillaridan biri – aholini ijtimoiy
jihatdan himoyalash masalalari bo‘lib, ularni quyidagilarga ajratish mumkin.
Aholi turmush darajasi – ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo‘lib, u kishilarning moddiy va
madaniy-maishiy ehtiyojining qondirilishi hamda ijtimoiy turmush sharoitining
yaxshilanib borishi kabi tushunchalarni o‘z ichiga oladi.
Aholining moddiy ehtiyojlariga oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy, yoqilg‘i va uy-
ro‘zg‘or buyumlariga bo‘lgan talablari kiradi. Aholining madaniy-maishiy ehtiyojlariga
insonlarning bilimi, malakasini oshirish, maishiy va kommunal xizmat ko‘rsatishni
yaxshilash kabilarga bo‘lgan ehtiyojlari kiradi.
Ko‘plab iqtisodiy adabiyotlarda “Aholi typmysh darajasi” tushunchasiga xorijiy va
mahalliy iqtisodchi olimlar tomonidan turli xil ta’riflar ishlab chiqilgan.
Masalan, iqtisodchi olim V.I.Gurev turmush daraja tushunchasiga “Turmush daraja –
bu murakkab kompleksli ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo‘lib, aholining moddiy va
ma’naviy ehtiyojlarini qondirilish darajasini ifodalaydi” 3
, deb ta’riflaydi. Iqtisodchi
olim M.G.Nazarov esa “Aholi turmush darajasi – bu insonlar hayot faoliyatining eng
avvalo iste’mol sohasidagi real ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar yig‘indisini ifodalovchi
murakkab va ko‘p qirrali kategoriya bo‘lib, ijtimoiy taraqqiyotning muhim tavsifi
hisoblanadi” 4
, deb ta’rif beradi.
V.N.Salin, E.P. SHpakovskaya “Aholi turmush darajasi – aholini shaxsiy iste’moli

8qondirilishining moddiy imkoniyatlarini xarakterlaydi. U o‘z ichiga ijtimoiy hayotning
turli ijtimoiy jihatlarini: mehnat sharoiti, aholi daromadlari va xarajatlari darajasi va
tuzilmasi, bo‘sh vaqtdan foydalanish, sog‘liqni saqlash, madaniyat, san’at va
boshqalarning rivojlanish darajasini o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy hayotning bu tomonlarini
miqdoriy tavsiflash ijtimoiy-iqtisodiy indikatorlar yordamida amalga oshiriladi hamda
aholi turmush darajasi va ijtimoiy rivojlanishini statistik o‘rganish predmeti
hisoblanadi” 5
deb ta’riflaydi. Iqtisodchi olimlar A.V.Sidenko va V.M.Matveevalar
turmush daraja tushunchasiga quyidagicha ta’rif beradi: “Turmush darajasi murakkab
iqtisodiy kategoriya bo‘lib, yoxud biror ko‘rsatkichni uning yordamisiz xarakterlash
mumkin emas”. O‘zbekistonda ham aholining turmush darajasini qator iqtisodchi
olimlar o‘rgangan. Masalan, yirik iqtisodchi olim Q.X.Abdurahmonov aholining
turmush darajasiga quyidagicha ta’rif bergan: “Turmush darajasi deganda, aholining
zaruriy moddiy va nomoddiy ne’matlar va xizmatlar bilan ta’minlanganlik darajasi,
ularni iste’mol qilish darajasi tushuniladi” 8
. Yo.Abdullaev tomonidan 1998 yilda chop
etilgan “Makroiqtisodiy statistika” kitobida “Aholi turmush darajasi — ijtimoiy-
iqtisodiy tushuncha bo‘lib, u kishilarning moddiy va ma’naviy- ma’rifiy ehtiyojining
qondirilishi hamda turmush sharoitining yaxshilanish darajasini tavsiflaydi” 9
, deb ta’rif
bergan.
Yuqorida xorijlik va mahalliy olimlar tomonidan “aholi turmush darajasi” ga berilgan
ta’riflar yuksak qadr-qimmatga ega bo‘lib, ularda olimlar 3 ta jihatga alohida e’tibor
qaratishgan:
– jamiyat a’zolarining yaratilgan moddiy ne’matlar va xizmatlar bilan
ta’minlanganlik darajasi;
– aholi iste’molining maksimal darajada qondirilishi;
– aholi ma’naviy-ma’rifiy ehtiyojining qondirilishi hamda turmush sharoitining
yaxshilanish darajasi.
Nazarimizda,bu ta’riflarning barchasida bir umumiylik mavjud. Shuning uchun “Aholi
turmush darajasi”ni tor va keng mazmunda ta’riflash zarur. Fikrimizcha, aholi turmush
darajasi tor ma’noda – bu iste’mol darajasi, talabni kondirilish darajasini tariflashni
ifodalaydi. Keng ma’noda esa aholi turmush darajasi – inson rivojlanish darajasini

9ta’riflash hayotiylik sharoitini baholashni ifodalaydi.
Aholining turmush darajasi insonlar hayoti va faoliyatining mavjud ijtimoiy- iqtisodiy
sharoitlari majmui bilan tavsiflanuvchi murakkab va ko‘p qirrali tushunchadir. Aholi
turmush darajasini tadqiq etish jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasidan
qat’iy nazar, barcha mamlakatlar uchun, xususan, mamlakatlararo taqqoslash uchun
dolzarbdir. Aholining turmush darajasini o‘rganishning eng muhim jihatlari quyidagilar
hisoblanadi:
– iqtisodiy faoliyat ishtirokchisi hisoblangan insonning asosiy sifatiy
xususiyatlari bahosi (yuksak darajada davom etishiga erishish uchun sog‘lom turmush
tarzini olib borishga qobiliyat; ta’lim olish imkoniyatlari, munosib turmush uchun etarli
mablag‘larga ega bo‘lish va yuksak kasbiy sifatlarni egallash);
– nominal va real daromadlarni baholash;
– aholining uy-joy, uzoq muddatli foydalanishga mo‘ljallangan iste’mol
ne’matlari bilan ta’minlanish xususiyati;
– dunyoning turli mamlakatlaridagi turmush darajasi va sifatini baholash;
Aholining turmush darajasi – bu aholi farovonligi, ne’matlar va xizmatlar iste’molining
darajasi, insonlarning asosiy hayotiy ehtiyojlarini qondirish me’yorini tavsiflovchi
sharoitlar va ko‘rsatkichlar majmuidir. Boshqacha qilib aytganda, turmush darajasi
jamiyatda yashovchi inson ehtiyojlarining rivojlanishi va qondirilishi darajasidan iborat
bo‘lib, u turli ne’matlarning iste’mol qilinishi yoki iste’mol uchun olinganganlarining
foydalilik darajasi bilan belgilanadi.
Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda turmush darajasi aholi tomonidan olinadigan
daromadlar, ovqatlanish darajasi, turar-joy sharoitlari holatiga asoslanadi, qashshoqlik
esa faqat jismoniy ehtiyojlarni qondirish uchun etarli bo‘lgan oziq-ovqat xarajatlari
ulushi bilan baholanadi.
BMT statistika komissiyasi turli mamlakatlar aholisi turmush darajasini “aholi hayoti
va faoliyati sharoitlari, iste’mol darajasi, inson bandligi va erkinligining ta’minlanishi”
prizmasi orqali baholashni taklif qiladi. BMT Bosh Assambleyasining 40/179 qarorida
(“Iste’mol modellari: ishlab chiqishning miqdoriy jihatlari”) turmush darajasi
oshishining aniq bahosi aholi turmush darajasi va bandligining va ular bilan bog‘liq

10boshqa omillarning hamda oziq- ovqat mahsulotlari, kiyim, uy-joy sharoitlari, ta’lim
tizimi, sog‘liqni saqlash va asosiy ijtimoiy tarkiblar iste’molining ko‘plab
ko‘rsatkichlaridan iborat bo‘lgan tegishli o‘lchov birligini talab qiladi.
“Turmush darajasi” murakkab, qirrali tushuncha sifatida qashshoqlik, aholi farovonligi,
turmush sifati, xodimlarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarining qondirilish darajasi,
aholining iqtisodiy va ijtimoiy ahvoli kabi bir nechta bir-biriga yaqin kategoriyalarga
ega.
Aholi turmush darajasi holatining o‘zgarish yo‘nalishlari va qonuniyatlarini aniqlash
uchun quyidagilarni o‘rganish talab qilinadi:
– daromadlar, xarajatlar hamda moddiy, madaniy va maishiy boyliklarni
iste’mol qilish ko‘rsatkichlarining o‘zgarish tarkibi, dinamikasi va sur’atlarini;
– aholining daromadlar va iste’mol darajasi bo‘yicha tabaqalanishi hamda unga
ijtimoiy-iqtisodiy omillarning ta’sirini.
Determinantlar ko‘p sonli va turli jihatlidir. Ular iste’molchi – inson hayoti va
faoliyatining barcha sohalarida uning faolligini belgilab, bevosita insonning o‘ziga
tegishli bo‘ladi. Eng avvalo, ijtimoiy ishlab chiqarishda bandlarning jins, yosh hamda
oilaviy xususiyati, ijtimoiy mansubligi va mehnatining o‘ziga xos xususiyati, ma’lumot
darajasi va h.k. nazarda tutiladi. Boshqa determinantlar iste’mol sohasining xilma-xil
parametrlarini aniqlab, insonlar turmushining tabiiy- iqlim va milliy-etnik xossalarini
ko‘rsatib, iste’molchi hayoti va turmushining tashqi sharoitlarini bayon qiladi.
Aholi ehtiyojlarining xilma-xilligi, ularning cheksizligi, solishtirishning o‘ziga xos
qiyinchiliklari turmush darajasini tavsiflashda tizimli yondoshuvdan foydalanishga
majbur qiladi. Nihoyatda xilma-xilligi bilan ajralib turuvchi, bir tomondan, insonlar
turmushi moddiy sharoitlarining tarkibiy qismlarini, boshqa tomondan esa, ularning
xulqini o‘z ichiga oluvchi bu kategoriyani uch darajali tizim ko‘rinishida ko‘rsatish
maqsadga muvofiq

11Aholi turmush darajasining ichki tuzilishi
Birinchi daraja aholining iste’mol sohasidagi hayoti va faoliyati sharoitlarining tashqi
majmuini aks ettiradi. Bu sharoitlar birlamchi, boshqa tarkibiy qismlarga nisbatan
aniqlovchidir. SHuning uchun determinantlar deb ataladi. Determinantlar keng
tushuncha hisoblanib, insonlar faoliyatining barcha, nafaqat iqtisodiy, balki tarixiy,
ahloqiy, siyosiy sharoitlarini o‘z ichiga oladi. Shu ma’noda ular “turmush darajasi”
kategoriyasini boshqa ijtimoiy-iqtisodiy ob’ektlar bilan birlashtiradi. Turmush
darajasining markaziy xususiyati ushbu kategoriyaning dominanti bo‘lib chiquvchi va
uning yuzaga kelish mexanizmini tavsiflashda ikkinchi daraja mohiyatini tashkil
qiluvchi aholi ehtiyojlaridir. Uchinchi daraja insonlarning iste’mol sohasidagi xulqi
bo‘lib, u iste’molchilarning muayyan harakatlarida, iste’molida, ularning turmush
uslubi va tarzida haqiqiy timsolini topuvchi turli-tuman ehtiyojlarini qondirishga
qaratilgan.
Turmush darajasining tizimli ifodasidagi uch jihat izchil bir-biriga bog‘liqdir:
turmushning tashqi sharoitlari (determinantlar) aholi ehtiyojlarini yuzaga keltiradi, bu
ehtiyojlar (dominantlar) esa, o‘z navbatida, insonlarning iste’mol sohasidagi xulqini
belgilaydi.
Determinantlar aholi turmush darajasining bosh jihati sifatida ijtimoiy ehtiyojlar hajmi,
xususiyati va tarkibining shakllanishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan
birga, ehtiyojlar odamlar turmushining zaruriy sharoitlari sifatida ajralib ko‘rinadiki,
iste’mol sohasidagi faoliyati ularga erishishga qaratilgan.
Bugungi kunda aholining turmush darajasiga doir iqtisodiy tadqiqotlarda axborotga
ishlov berish va uni tahlil qilishning matematik usullarini keng qo‘llash masalasi
amaliy ahamiyat kasb etib bormoqda. Avvalo, gap daromadlar darajasi va boshqa
belgilar bo‘yicha aholi taqsimotini tuzish va tahlil qilish, shuningdek, oila
daromadlarining hosil bo‘lishini va iste’molni modellashtirish yo‘li bilan, turli
omillarning aholining turmush darajasining shakllanishiga ta’sirini o‘rganish haqida
ketyapti.
Ko‘rsatilgan yo‘nalishlar asosida aholi turmush darajasi shakllanishining iqtisodiy-
matematik modellarini tuzishga o‘tish mumkin bo‘lib ko‘rinadi. Ularga aholining

12alohida ijtimoiy guruhlari o‘rtasida daromadlarni taqsimlash, oila daromadlarini,
moddiy boyliklar va xizmatlarga xaridorning qurbi etadigan talabni va ularning
iste’molini shakllantirish modellari kiradi. Hisob-kitoblardagi aniq ma’lumotlar asosida
oila byudjetini tanlab tekshirish hamda aholini maxsus dasturlar bo‘yicha tekshirish
ma’lumotlari asosida tuzilgan, modellashtiriluvchi ko‘rsatkichlar (omillar) o‘zaro
aloqada va bog‘liqlikda bo‘lgan bunday model undan foydalanishda, bu haqiqatda
jarayonlar kechishining sharoitlari va omillarining tegishli o‘zgarishida qanday yuz
bergan bo‘lsa, xuddi shunday yoki taxminiy xulosalar chiqarishga imkon beradi.
Aholining turmush darajasini tadqiq qilish usullarini takomillashtirish va bu tadqiqot
natijalaridan foydalanish hisobga olish va hisob-kitobni, ularning to‘laligi va
ishonchliligini barcha choralar bilan yaxshilashni, hisob-kitoblarning xalqaro
standartlariga o‘tishni, milliy hisoblar tizimini qo‘llash amaliyotini rivojlantirishni,
shuningdek, iqtisodiy-statistik axborot to‘plashning yangi usullarini ishlab chiqishni
talab qiladi. Hozirgi vaqtda oilalar tarkibi, aholi bandligi, daromadlari va bu
daromadlarning shakllanish manbalari, aholiga madaniy-maishiy xizmat ko‘rsatish,
bo‘sh vaqtni tashkil qilish, iste’molchilar talablari, qator ijtimoiy masalalar bo‘yicha
jamoatchilik fikri haqidagi axborotlarni to‘plash uchun tanlov usulini qo‘llash
anchagina kengaygan.
SHuni qayd qilish maqsadga muvofiqki, aholi turmush darajasi nafaqat alohida oilalar,
jamoalarning mehnati va iqtisodiy faolligi bilan, balki iqtisodiyotni rivojlantirish
samaradorligi va umuman milliy boylik darajasi, jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlarning ahvoli va rivoji, ijtimoiy maqsadga qaratilgan qonuniy asosning
borligi yoki yo‘qligi bilan belgilanadi.
Ma’lumki, turmush darajasi va ijtimoiy ishlab chiqarish o‘rtasida teskari aloqa mavjud.
Bu eng avvalo, turmush darajasiga va mehnat resurslarining sifat xususiyatlariga
hamda band bo‘lgan aholi mehnati samaradorligiga bog‘liq va xodimning iste’mol
imkoniyatlari o‘sishi bilan yuksak mehnat unumdorligidan manfaatdorligining
oshishidir.
Rasmiy statistik ma’lumotlarda daromadlar, ish haqi, pensiya, ijtimoiy yordam,
transfertlar turmush darajasiga kiritiladi va quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

13– pullik daromadlar, ularning hajmi, tarkibini hamda ulardan foydalanishning
asosiy yo‘nalishlarini tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkichlar;
– aholi pul daromadlari taqsimoti tabaqalanishini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar;
– ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy yordamning asosiy ko‘rsatkichlari;
– uy-joy fondi va aholining uy-joy sharoitlari ko‘rsatkichlari.
Turmush darajasi inson (aholi) hayoti va faoliyatining qandaydir bir tomoni haqida
tasavvur beruvchi ko‘rsatkichlar tizimi bilan belgilanadi.
Turmush darajasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar har xil va turmush darajasi konsepsiyasi
bilan chambarchas bog‘liqdir. Ba’zi eng muhim ko‘rsatkichlar 1.2.1- jadvalda
ko‘rsatilgan.
2-jadval.
Aholi turmush darajasining asosiy ko‘rsatkichlari
Hajmiy (mutlaq) Solishtirma (o‘rtacha)
1. Milliy daromad hajmi 1. Iste’mol fondining milliy
daromaddagi ulushi
2. Aholining milliy daromadlari 2. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan
real daromadlar
3. Ish haqi fondi 3. O‘rtacha va eng kam ish haqi
4. Tadbirkorlik faoliyatidan keladigan
daromadlar 4. Tadbirkorlik faoliyatidan keladigan
o‘rtacha daromad
5. Pensiya fondi hajmi 5. O‘rtacha va eng kam pensiya
miqdori
6. Tovar aylanish hajmi 6. Aholi jon boshiga tovar aylanishi
7. Bajarilgan xizmatlar hajmi 7. Aholi jon boshiga xizmatlar hajmi
8. Uy-joy fondi kattaligi 8. Bir kishiga uy-joy bilan
ta’minlanganlik (kv.m, xona)
9. Iqtisodiyot tarmoqlarida band
bo‘lgan aholi soni 9. Iqtisodiy faol aholida ishsizlar ulushi
10. Aholining tabiiy o‘sishi 10. Umrning davomiyligi

14Turmush darajasini odamlarning iqtisodiy va moddiy sharoitlar hamda imkoniyatlar
hisobiga erishiladigan, iste’mol orqali amalga oshiriladigan, eng avvalo daromadlar
darajasi va turmush qiymatining o‘zaro nisbati bilan belgilanuvchi moddiy hamda
ma’naviy ehtiyojlarini qondirish darajasi sifatida qabul qilish kerak.
Turmush darajasi daromadlar darajasining iste’mol va hayotiy ne’matlar bilan
ta’minlanish xususiyatlari bilan birgalikda turmush qiymatiga nisbati bo‘lib, bu
xususiyatlar ushbu nisbat bilan belgilanadi.
Amaliy hisob-kitoblar uchun hatto quyidagi umumiy tarzda berilgan ta’rif ham etarli
bo‘lishi mumkin: aholi turmush darajasi – bu daromadlar darajasining turmush
qiymatiga nisbatidir. Daromadlar darajasi ushbu o‘rinda tasarrufdagi boyliklar
ko‘rsatkichi bilan eng maqbul tarzda aks etadi, chunki unga kundalik daromadlardan
tashqari to‘plangan jamg‘armalar ham qo‘shiladi. Biroq, hisoblarning oson bo‘lishi
uchun o‘rtacha jon boshiga to‘g‘ri keladigan pul daromadining ko‘proq tarqalgan
ko‘rsatkichidan ham foydalanish mumkin. Turmush qiymati oqilona iste’mol byudjeti,
(turmush qiymati indekslari yordamida hisoblanuvchi) iste’mol savatining tirikchilik
minimumi yordamida hisobga olinishi mumkin. Hozirgi kunda eng kam tirikchilik
miqdori muntazam, shu bilan birga, aholining turli guruhlari va mamlakat mintaqalari
uchun hisob-kitob qilinishini e’tiborga olib, uni haqiqiy hisob-kitoblarda qo‘llash ancha
qulay.
SHunday qilib, U turmush darajasining ushbu ta’rifga muvofiq bo‘lgan eng qulay
ko‘rsatkichi o‘rtacha jon boshiga to‘g‘ri keladigan pul daromadi D
pca hamda o‘rta
hisobda ko‘rsatilgan tirikchilik minimumi min
a nisbatidir:
Aholining turli guruhlarini (masalan, mehnatga layoqatli yoshdagi aholi, pensionerlar,
bolalar) hisobga olgan holda, daromadlarning jami qiymati va tirikchilik minimumlari
yig‘indisi orqali turmush darajasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

15Albatta, yuqorida faqatgina asosiy, yadro konstruksiya ko‘rsatilgan, unga turmush
sharoitlari va aholining ijtimoiy ta’minlanish xususiyatlari, jumladan, uy- joy
sharoitlari, ijtimoiy soha va ijtimoiy infratuzilma elementlarini rivojlantirish hamda
turmush darajasining asosiy ko‘rsatkichlari doirasidan tashqariga chiquvchi va turmush
sifati ko‘rsatkichlari bilan kesishib o‘tuvchi ba’zi boshqa xususiyatlarni ham qo‘shish
zarur.
Bulardan tashqari, ta’kidlash muhimki, gap bu erda faqat iqtisodiy va hisoblash-
statistik kategoriya sifatidagi turmush darajasi haqida ketyapti. Turmush darajasini
kengroq tushunish, uni aholi turmush tarzi va sifati, mulk bilan ta’minlanish xususiyati,
ijtimoiy holati, siyosiy-mafkuraviy yo‘nalish va afzalliklar bilan bog‘liqlikda ko‘rib
chiqishni taqozo qiladi.
Turmush darajasi inson (aholi) hayoti va faoliyatining qandaydir bitta tomoni haqida
tasavvur beruvchi ko‘rsatkichlar tizimi bilan belgilanadi. Turmush darajasi haqida
to‘liq tasavvurga ega bo‘lish uchun aholi daromadlarini va uning ehtiyojlarini, iste’mol
darajasi va tarkibini, uy-joy, mulk, madaniy-maishiy buyumlar bilan ta’minlanganligini
va boshqa ko‘plab jihatlarni uyg‘un birlikda o‘rganish zarur.
Turmush darajasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar xilma-xil. Avvalo, aholining turmush
darajasi ko‘rsatkichlari umumiy va xususiy ko‘rsatkichlarga bo‘linadi.
Umumiy ko‘rsatkichlar ga quyidagilarning aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan
miqdorlari kiradi:
– milliy daromad;
– iste’mol fondi (bevosita iste’molchilar maqsadlariga ketuvchi iqtisodiyot
tarmoqlari mahsulotlari);
– milliy boylikning iste’mol fondi (to‘plangan iste’molchilar mulklari – uy- joy,
madaniy-maishiy binolar, madaniy-maishiy, xo‘jalik predmetlari).
Bu ko‘rsatkichlar jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining umumiy
yutuqlarini tavsiflaydi.

16Xususiy ko‘rsatkichlar ga quyidagilar kiradi:
– iste’mol darajasi va usullari;
– mehnat sharoitlari;
– uy-joy bilan ta’minlanganlik;
– ijtimoiy-madaniy xizmat ko‘rsatish darajasi;
– bolalarni tarbiyalash sharoitlari;
– ijtimoiy ta’minot.
Ushbu ko‘rsatkichlar jamiyat rivojlanishi bilan bog‘liq, lekin katta batafsillikka ega va
aholining (xodimlarning) muayyan guruhlari, hududlar bo‘yicha aniqlashtiriladi.
Iqtisodiy ko‘rsatkichlar jamiyat va inson hayoti hamda faoliyatining iqtisodiy
tomonini, ehtiyojlarni qondirishning iqtisodiy imkoniyatlarini tavsiflaydi. Ularga
jamiyat iqtisodiy rivojlanishining darajasini hamda har bir inson boyligini (nominal va
real daromadlar, bandlik) tavsiflovchi ko‘rsatkichlar kiradi. Bu ko‘rsatkichlar ishchi
kuchining (aholining) iqtisodiy asosini tavsiflab, ularni takror ishlab chiqarish bilan
chambarchas bog‘liq, bu aholi daromadlari o‘lchami va darajalanishida, ayniqsa yaqqol
namoyon bo‘ladi.
Ijtimoiy-demografik ko‘rsatkichlar aholining jins va yosh, kasb- malakaviy tarkibini,
ishchi kuchining jismoniy takror barpo bo‘lishini tavsiflaydi. Ular ijtimoiy
ko‘rsatkichlarda (kengroq talqin) o‘z aksini topadi, ijtimoiy soha va umuman
iqtisodiyotning rivojlanishi bilan uzviy bog‘liqdir. Bu omillar ommaning tabiiy asosi
haqida tasavvur beradi va aholining, uning alohida guruhlari sonining o‘zgarishida
hamda umr davomiyligida yaqqol ko‘rinadi.
Ob’ektiv va sub’ektiv ko‘rsatkichlar odamlar hayoti va faoliyatidagi o‘zgarishlarning
asoslanishi bilan bog‘liq: birinchisi obektiv (iqtisodiy, texnik) asosga, ikkinchisi –
alohida shaxslar va aholi guruhlarining sub’ektiv fikriga, mehnat, oilaviy munosabatlar,
daromadlar, turmush tarzidan qoniqishining sub’ektiv bahosiga ega. Sub’ektiv baho
turmush sifati konsepsiyasida hisobga olinadi.
Qiymat va natural ko‘rsatkichlar. Qiymat ko‘rsatkichlariga daromadlarning barcha
ko‘rsatkichlari va pul shaklidagi boshqa ko‘rsatkichlar (tovar aylanishi, xizmatlar, yuk
tashish hajmi, pul qo‘yilmalari va jamg‘armalar) kiradi. Natural ko‘rsatkichlar aniq

17moddiy boyliklar va xizmatlarni iste’mol qilishning natural ko‘rsatkichlardagi (kg,
dona, kv.m, kub) miqdorini – oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish, uy-joy,
madaniy-maishiy tovarlar bilan ta’minlanishni tavsiflaydi.
Turmush darajasining tavsifi uchun miqdoriy va sifatiy ko‘rsatkichlar katta ahamiyatga
ega. Miqdoriy ko‘rsatkichlar aholi farovonligining sifatiy tomonini ta’riflab berishga
imkon beradi. Bular – boyliklar, xizmatlar, oziq-ovqatning iste’mol tarkibi, ta’lim,
malaka, uzoq muddatga foydalanish uchun mo‘ljallangan ijtimoiy-maishiy predmetlar
bilan ta’minlanish darajasidir.
Qayd qilinganidek, turmush darajasi ko‘p sonli, xilma-xil sabablarga bog‘liq bo‘lgan
ko‘p qirrali hodisadir. Istalgan odamning hayoti va faoliyati havo va suv muhitining,
uy-joy, maishiy hamda ishlab chiqarish sharoitlarining, iste’mol tovarlari miqdori va
sifatining ahvolidan boshlab, umumiy ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik vaziyatlar,
shuningdek, siyosiy institutlar ahvoliga qadar bo‘lgan tabiiy va ijtimoiy omillarning
keng spektri bilan belgilanadi. Omillarning eng ahamiyatli guruhi – siyosiy va iqtisodiy
omillar, ijtimoiy soha, ilmiy-texnik jarayon, ekologik muhitning rivojlanish omillaridir.
Omillar ta’siri tabiiy-iqlimiy sharoitlar va boyliklar (insoniy, mehnat, ishlab chiqarish,
moliyaviy, axborot, ma’naviy) mavjudligi bilan kuchayishi (zaiflashishi) mumkin.
Lekin, bevosita bog‘liqlik bu erda yo‘q. Masalan, juda taqchil tabiiy boyliklarga ega
bo‘lgan YAponiya va SHveysariya boy mamlakatlar hisoblanadi. Aholisining soni ko‘p
bo‘lgan mamlakatlarda ham (AQSH, Germaniya, YAponiya), kichik bo‘lgan
mamlakatlarda ham (Lyuksemburg, Finlyandiya, SHveysariya) yuksak darajadagi
farovonlik qayd qilinadi. Masalan, Kanada, Norvegiya, Rossiya (shimoliy mintaqalar)
og‘ir iqlim sharoitlariga ega, turmush darajasi bo‘yicha esa bu mamlakatlar bir-biridan
farq qiladi.
Siyosiy omillar. Har bir mamlakatda aholining turmush darajasi jamiyat (davlat)
tuzumi xususiyatiga, huquq institutining mustahkamligiga va inson huquqlariga rioya
etilishiga, hokimiyat turli tarmoqlarining o‘zaro nisbatiga, uning boshqa mintaqalar
(korxonalar) bilan o‘zaro munosabatlariga, qarshi kuchlar, har xil partiyalar
mavjudligiga bog‘liq.
Ijtimoiy munosabatlar har qanday mamlakatda millatning kuch-qudratidan foydalanish

18imkoniyatini belgilaydi, shu bilan birga, davlat etakchi rolni o‘ynaydi. Aynan davlat
umummilliy rivojlanish, ularni amalga oshirishning turli bosqichlarida va
mexanizmlarida jamiyatning ijtimoiy yo‘nalishlari dasturini ishlab chiqadi. Bu
g‘oyalar ijtimoiy rivojlanish, turmush darajasi, fan-texnika taraqqiyotining turli
konvensiyalarida, dasturlarida, qonun xujjatlarida mujassamlanadi.
Iqtisodiy omillar. Aholi turmush darajasining muhim tarkibiy qismi hisoblangan
milliy boylik iqtisodiy imkoniyatlarga bog‘liqdir. U moddiy boyliklar, mehnat hisobiga
jamg‘arilgan mahsulotlar hamda jamiyat tasarrufidagi hisobga olingan va iqtisodiy
muomalaga jalb qilingan tabiiy boyliklarning yig‘indisidir. Milliy boylikning uzluksiz
to‘lib borishi (uning oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarilishi) ishlab chiqarish
mahsuloti hisobiga amalga oshiriladi.
Boylik ko‘rsatkichlari ijtimoiy ishlab chiqarish moddiy sharoitlarini va umuman
jamiyat hayotini tavsiflaydi, ijtimoiy mahsulot miqdori esa ma’lum davr mobaynidagi
ishlab chiqarish jarayoni natijasi sifatida, shuningdek, boylik elementlarining o‘rnini
to‘ldirish va uni ko‘paytirish manbai sifatida chiqadi. Jamg‘arilgan boylik va ijtimoiy
mahsulotlar hajmi mamlakatning iqtisodiy qudratini hamda iste’mol, daromadlar,
turmush darajasi hajmini ham aks ettiradi. Milliy boylikning mustahkamlangan tarkibi
1.2.1-rasmda ko‘rsatilgan.
Milliy boylik
Milliy mulk
Tabiiy resurslar
Yer fondi
Ishlab
chiqarishdan
foydalanish Noishlab
chiqarishdan
foydalanish
Foydali qazilma zahiralari
O’rmon fondi
Suv resurslari
Shaxsiy iste’mol
fondi Ijtimoiy noishlab chiqarish
iste’moli fondi

192.-rasm. Milliy boylik tarkibi
Milliy boylikning tarkibiy qismi jamiyat farovonligining moddiy sharoitlari majmuini
ifodalaydigan milliy mulk va oldingi avlodlar mehnati natijasidir. Uning miqdori va
tarkibi boshqa bir xil sharoitlarda YAIM o‘sishi hamda mamlakat farovonligi oshishi
uchun katta imkoniyatlarni taqozo qiladi.
Iqtisodiy omillar orasida milliy daromadning o‘sishi alohida rol o‘ynaydi. Uning
kattaligi hozirgi avlod mehnatining natijasi va aynan iste’molning o‘sish manbaidir.
Milliy daromad – bu ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan mehnat vositalari va
moddiy xarajatlardan istisno umumiy ijtimoiy mahsulotning bir qismi bo‘lib, u
yangidan yaratilgan qiymat, ya’ni ushbu yildagi ishlab chiqarishning jamiyat
farovonligi uchun qo‘shganidir. Bu jamiyatning sof “ishlab topilgan” daromadidir .
Iste’mol fondi – bu insonlarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini va umuman jamiyat
ehtiyojlarini (ishlab chiqarish sohasiga, mudofaaga xarajatlar )
qondirishni ta’minlovchi milliy daromadning bir qismidir. Ushbu fond miqdori
ehtiyojlarini qondirishning imkoniyatlarini belgilaydi.
Jamg‘arma fondi – bu fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish rivojlanishini
ta’minlovchi milliy daromadning bir qismidir.
Mehnat unumdorligi darajasi va dinamikasi YAIM hamda milliy daromad o‘sishining
eng muhim omilidir. Demak, aholining turmush darajasi ham mehnat unumdorligi
dinamikasiga bog‘liq ravishda oshadi (pasayadi). O‘z navbatida, mehnat unumdorligi
fan-texnika taraqqiyoti rivojlanishiga, mehnatni tashkil qilishni, ishlab chiqarish va
boshqaruvni takomillashtirishga, ijtimoiy-iqtisodiy omillarga (xo‘jalik mexanizmini
takomillashtirish, mehnatning asoslari, ijtimoiy sohani rivojlantirish) bog‘liq.
Ijtimoiy sohaning (fan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat) rivojlanishi aholining
ijtimoiy (ma’naviy, madaniy) ehtiyojlarini qondirishni shart qilib qo‘yadi, millat aql-
idrokining rivojlanishiga ko‘maklashadi, millatning sog‘lig‘ini saqlaydi va
mustahkamlaydi, jamiyatning iqtisodiy rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Ilmiy-texnik taraqqiyot mahsulot va xizmatlar, texnologiya, ishlab chiqarishni tashkil
qilish, mehnat va boshqaruv, ta’lim, kadrlarni kasbiy tayyorlash xususiyatlariga

20o‘zgarishlar kiritadi. Bu mehnat va boyliklarning xarajatlar o‘zgarmagan yoki
kamaygan paytda ishlab chiqarish hajmini oshirish imkoniyatini beradi, mehnat
unumdorligining o‘sishiga ko‘maklashadi.
Turmush sifati sohasidagi tadqiqotlar o‘tgan asrdayoq o‘tkazilgan edi. XX asrning
mashhur jamiyatshunosi F.A.Xaysk o‘z ilmiy asarlarida qashshoqlikning mavjudligi
jamiyat farovonligi uchun zarurdir, deb qayd qilgan va jamiyatda qashshoqlikning
yuzaga kelish qonuniyatini “har bir odamning o‘z ahvoli uchun, shu jumladan,
qashshoqlik uchun ham shaxsiy javobgarligini targ‘ib qilish kerak”, deb ta’kidlagan. U
har kimning o‘zi afzal ko‘rgan turmush tarzi va uslubini tanlash erkinligiga tajovuz
qilishning g‘ayriqonuniyligiga tayanib, davlat aralashuvini cheklash uchun kurashgan.
Turmush sifati deganda, keng ma’noda aholining turli ehtiyoj va manfaatlari nuqtai
nazaridan o‘z turmushidan qoniqishi tushuniladi. Bu tushuncha turmush
darajasi xususiyatlari va indikatorlarini, mehnat va dam olish, uy-joy sharoitlari,
ijtimoiy ta’minot va kafolatlarni, huquqiy tartibni saqlash va shaxs huquqlariga amal
qilinishini, tabiiy-iqlim sharoitlari, atrof-muhitni asrash ko‘rsatkichlarini, bo‘sh
vaqtning mavjudligi va undan oqilona foydalanish imkoniyatlari, nihoyat, tinchlik,
orom, maishiy qulaylik, barqarorlikni qamrab oladi.
Turmush sifati iqtisodiyot chegarasidan tashqariga chiquvchi ob’ektiv va sotsiologik
tarkibiy qismlarni, ya’ni ehtiyoj va manfaatlarni qondirish, insonlarning o‘zlarining
turmushidan qanoatlanish darajasini o‘z ichiga oluvchi kategoriyadir.
II.Bob. Global muammolar va demografik muammolar
2.1 Global muammolar va demografik muammolar
XX asrning ikkinchi yarmida insoniyat oldida juda ko’p va murakkab
muammolar vujudga keldi, ularning asosiy qismi ta’sir doirasining miqyosi va
ahamiyatiga ko’ra global muammolar nomini oldi.
Butun dunyoni qamrab olgan, insoniyatning bugungi kuni va kelajagiga xavf
soluvchi, yechimini topishda barcha davlatlar va xalqlarning hamjihatlik bilan
birgalikda harakatini talab qiluvchi muammolar global muammolar deb ataladi.
Global muammolar aholi, iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyot va atrof- muhit o’rtasidagi

21o’zaro munosabatlar natijasidir. Global muammolar, birinchidan-jami
insoniyatga, barcha mamlakatlar xalqlar, ijtimoiy tabaqalar manfaatlari va
taqdirlariga ta’sir ko’rsatuvchi; ikkinchidan-iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda katta
talofatlarga, inqirozlarga sabab bo’luvchi, chuqurlashgan taqdirda esa jahon
sivilizatsiyasining mavjudligiga ham xavf soluvchi; uchinchidan- yechimini
topishda umumplanetar miqyosidagi hamkorlikni, barcha mamlakatlar va
xalqlarning birgalikda harakat qilishini talab qiluvchi muammolar.
Global muammolarning soni taxminan o’ntadan qiriq-elliktagacha boradi. Lekin
shularning ichida asosiy, eng muhim integral muammolarning soni o’ntadan
oshmaydi.
Ular qiyidagilardan iborat:
1. Rivojlanayotgan mamlakatlarni qoloqlikdan chiqarish muammosi.
2. Tinchlik va qurolsizlanish, yani jaxon urushining oldini olish
muammosi.
3. Ekologik muammo.
4. Energetik muammo.
5. Xomashyo muammosi.
6. Oziq-ovqat muammosi.
7. Dunyo okeanidan foydalanish muammosi.
8. Koinotdan tinch maqsadlarda foydalanish muammosi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarni qoloqlikdan chiqarish global muammolarning
eng muhimidir. Mazkur muammoning dolzarbligi dunyo siyosiy xaritasida qoloq
mamlakatlar soni va salmog’ining kattaligi va mavqeyining sezilarli holda
oshganligi bilan bog’langan.
Hozirgi vaqtda jahonda mavjud barcha mamlakatlarning 30 foizga yaqini qoloq
hisoblanadi. Shularning ¾ qismi Afrikada, 1 tasi Yevropada, 4 tasi Janubiy
Amerikada va 11 tasi Osiyoda joylashgan. Iqtisodiy qoloqlik mazkur
mamlakatlarda siyosiy beqarorlik hamda ijtimoiy tengsizlik, irqiy va diniy

22ziddiyatlarni keltirib chiqarmoqda. Markaziy va Sharqiy Afrikada, Ruanda va
Burundi davlatlarida 1994-yillarda yuz bergan etnik mojarolar bir millionjdan
ortiq kishilarning hayotiga zomin bo’ldi.
Urush va tinchlik muammosi XX asr ikkinchi yarmining deyarli 40 yili
mobaynida haqli ravishda insoniyatning eng muhim muammosi bo’lib kelgan.
80-yillarning ikkinchi yarmi va 90-yillarda dunyo siyosiy xaritasida bo’lib o’tgan
chuqur va miqyosli o’zgarishlar G’arb bilan Sharq o’rtasida vujudga kelishi
mumkin bo’lgan global yadro urushi xavfni amalda yo’q bo’lishiga sabab bo’ldi.
Bunday holat ushbu xavfni tarqatuvchi mamlakatlar Rossiya va AQSH hamda
NATO davlatlarida harbiy-siyosiy sohada aniq amaliy tadbirlarni hayotga tadbiq
etish bilan bog’langandir.
Hozirgi vaqtda global ekologik tizimning degradatsiyalanishi to’g’risida so’z
yuritmoqda. Ushbu jarayonni shartli ravishda uch tarkibiy qisimga: 1) ilmiy
asoslanmagan, betartib tarzda tabiatdan foydalanish oqibatida atrof muhitning
degradatsiyalanishi; 2) atrof-muhitni inson faoliyati chiqindilari bilan ifloslanishi;
3) atrof muhitni ushbu chiqindilar bilan “zaharlanishi” ga bo’lishi mumkin.
Energetika va xomashyo, oziq-ovqat muammolarining sabablari va hal qilish
yo’llari.
Hozirgi vaqtda energetika va xomashyo muammosi iqtisodiyot va ishlab
chiqarish bilan bog’liq bo’lgan eng dolzard muammolardan biridir. Mazkur
muammolarning kun tartibiga birichi bor chiqishi XX asrning 70-yillarida qayd
etildi. 1973-yilda yuz bergan energetika muammosi va uning oqibatlari hozirgi
kungacha sezilmoqda. Energetik inqiroz va undan keyingi chuqurlashgan hom
ashyo muammosi yoqilg’i va xomashyoga bo’lgan talab va taklif nisbati
bilangina belgilanmasdan, balik ularni qazib chiqarish sharoitlari, dastavval
kongeologik sharoitlarning murakkablashuvi hamda xomashyo qazib olinayotgan
va u birlamchi qayta ishlanayotgan hududlarda ekologik vaziyatning
yomonlashuvi bilan ham bog’langandir.

23Global oziq-ovqat muammosi insoniyatning eng qadimgi muammolaridan biri
hisoblanadi. Ocharchilik qadimgi davrlarda ham, o’rta asrlarda ham, hozirgi
vaqtda ham insonlarning boshiga tushgan eng katta kulfatlardan biri bo’lgan.
Ocharchilik 2 shaklda namoyon bo’ladi. Birinchi shakilda ocharchilik surunkali
davom etadi, uning natijasida odamlarning sog’lig’i yomonlashadi, tinkasi
qurioydi va harhil kasalliklarga chalinishi ehtimoli kuychayadi. Ocharchilikning
bu shakli “to’yib ovqat yemaslik” deb ham ataladi. Ikkinchi shaklida balum bir
vaqtda, malum bir hududda qurg’oqchilik yoki boshqa sabablar bilan bog’liq
bo’lgan ocharchilik oqibatida millionlab, o’n millionlab insonlar halok bo’ladi.
FAO (xalqaro oziq-ovqat bilan ta’minlash tashkiloti), VOZ (xalqaro sog’liqni
saqlash) va boshqa tashkilotlarning ma’lumotiga ko’ra insonning bir kunlik oziq-
ovqat normasi 2400-2500 kkal dan past bo’lmasligi lozim. Ba/zi mualliflar ushbu
ko’rsatkich 2700-2800 kkal ga teng bo’lishi lozim deb hisoblamoqdalar. Shu
bilan birga, maskur ko’rsatkich insonlarning yoshi, jinsi, mehnat faoliyati, kasb-
hunari, tabiiy-ijtimoiy sharoitlari bilan aloqador tarzda o’zgarishi mumkin.
“Ovqat to’yib yemaslik” holati yuqoridagi norma 1800 kkal dan pastga tushganda
sezila boshlaydi, ocharchilik esa ushbu ko’rsatkich 1000 kkal dan kam bo’lganda
kuzatiladi.
FAOning ma’lumotlariga ko’ra yerdagi jami aholining 35 foizi to’yib
ovqatlangan, 15 foiza zaruriy miqdordagi kaloriyalarni qabul qilgan, lekin ular
oqsilni yetarli miqdorda iste’mol qilmagan. Aholining 20 foizi oqsilga bo’lgan
talabi qondirilmagan, 30 surunkasiga ovqatni to’yib yemagan yoki och qolgan.
Hozirgi vaqtda ocharchilik 580-650 mln. kishini qamrab olgan. 1-1,3 mlrd. kishi
esa to’yib ovqat yemayapti. Rivojlanayotgan mamaliakatlarda ocharhilikdan
yiligi 13 mln. dan 18 mln. gacha kishi o’lmoqda, shularnin ¾ qismini bolalar
tashkil etmoqda. Hozirgi kiunda ocharchilikka mahkum bo’lan jami aholining
200 mln. Afrikaga, 370 mln. kishi Janubiy va Janubiy-sharqiy Osiyoga, 70 mln.
Janubiy Amerikaga, 30 mln. kishi Yaqin va O’rta Sharq regionlariga to’g’ri

24keladi.
Yuqoridagi malumotlar hatto juda katta miqdordagi oziq-ovqat yordam ko’rsatish
bilan ham hal etib bo’lmaydi. Buning uchun rivojlanayotgan mamlakatlar
iqtisodiy qoloqlikdan chiqarish, iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotini ta’minlash,
qishloq xo’jaligini ko’rsatish zarur.
2.2 Demografik jarayonlar va ijtimoiy – iqtisodiy muammolar O`rta Osiyo
Respublikalari materiallari asosida
O`rta Osiyo respublikalari –O`zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston va
qirg`iziston mustaqillikka erishganlaridan so`ng o`z oldilarida turgan muhim
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini hal etmoqdalar. Jumladan, milliy
iqtisodiyotni mustahkamlash, uni bozor munosabatlariga o`tish davri talablariga
muvofiqlashtirish, mavjud tabiiy, sotsial-iqtisodiy va boshqa imkoniyatlardan
to`la va samarali foydalanish, mamlakatning geosiyosiy mavqeini yanadi
takomillashtirish masalalari katta ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, aholi
muammolarini ijobiy hal etish, uning yashash sharoitini tubdan yaxshilash, sifat
ko`rsatkichlariga e`tibor berish ayniqsa dolzarbdir.
Odatda, tabiat bilan jamiyat taraqqiyoti o`rtasida muayyan darajadagi
mutanosiblik kerakligidek, aholi va iqtisodiyot rivojlanishi ham bir-biriga
muvofiqlashuvi lozim. Shu ma`noda, iqtisodiyot, moddiy ishlab chiqarish
jabhalari aholi (nufus) sonining o`sishiga nisbatan ancha ildamroq, ustuvorroq
rivojlanmoqi kerak.
O`z navbatida iqtisodiyotning bunday bo`lishiga aholining o`sib borayotgan talab
va ehtiyojlari, «sotsial buyurtmalar» ham sabab bo`ladi. Zero, faqat mustahkam
iqtisodiyot negizidagina xalq farovonligi, uning moddiy va ma`naviy hayoti,
turmush sharoiti yildan-yilga yaxshilanib boradi, aholining noz-ne`matlarga
bo`lgan talabi to`laroq qondiriladi.
Umuman olganda, demografik va iqtisodiy taraqqiyot masalasi, ularning
mushtarak birligini shakllantirish va uyg`unlashtirish dunyoning barcha

25mamlakatlari uchun xos va ular ushbu muammoni yechishga turlicha
yondashadilar. Bu xususda asosan ikki yo`l bo`lib, u ham bo`lsa iqtisodiyot
rivojini aholi o`sishiga moslashtirish va aksincha, aholi sonini mavjud iqtisodiy
imkoniyatlardan kelib chiqqan holda hamda ushbu masalani davlatning rasmiy
demografik siyosati asosida tartibga solish va uning o`sishini chegaralashdan
iboratdir.
Albatta, bu ikki yo`nalishni qat`iy ravishda bir-biriga muqobil qo`yish xato,
chunki har qanday sharoitda ham demopentrik prinsip ustun turadi. Binobarin,
amalda ko`proq birinchi yo`nalish qo`llanilmoqda va bu shubhasiz, mantiqan
to`g`ridir. Sababi, iqtisodiyot, moddiy borliq, milliy daromad aholi soni o`sishiga
nisbatan taxminan 3-4 marta tezroq yoki ko`proq o`smog`i lozim.
Shu bilan birga ba`zi davlatlar iqtisodiy tanglik, ekologik vaziyatning nochorligi
va boshqa sharoitlar tufayli aholi soni o`sishini pasaytirishga (to`xtatishga)
mo`ljallangan demografik siyosatni o`tkazmoqdalar. Ayni paytda iqtisodiyotni
rivojlantirish maqsadida aholi sonining kamayishini to`xtatish va uning barqaror
o`sishini rag`batlantirishga moyil yoki intiluvchi davlatlar ham yo`q emas.
Yana shuni qayd etmoq joizki, ayrim mintaqa va mamlakatlarda ekologik muhit
va ijtimoiy hayotning yomonlashuvi oqibatida aholining «aylanma harakati»
(oboroti) ko`paymoqda – yuqori darajadagi tug`ilish ko`rsatkichlari ayni vaqtda,
afsuski, xuddi shunay yuqori miqdordagi o`lim, va ayniqsa, ko`proq bolalarning
nobud bo`lishi bilan sodir bo`lmoqda. Bu noxush holat, albatta, iqtisodiy va
ijtimoiy (ma`naviyat, tarbiyaviy) jihatdan ham maqbul emas. Zero, bunday
sharoitda aholining o`rtacha yashash umri qisqaradi, uning sifat ko`rsatkichlariga,
naslu-nasabi, sog`lom avlodni yetishtirishga katta zarar yetkaziladi.
Ma`lumki, O`rta Osiyo davlatlarining aholisi nisbatan jadal sur`atlar bilan o`sib
bormoqda. Masalan, mintaqa aholisi 1865-1999 yillar mobaynida 8 marta oshdi:
1865 yilda bu yerda taxminan 5,2 mln. kishi yashagan edi, hozirgi kunda esa bu
raqam 40 mln. atrofida (2000 yil boshida). Shu yillar davomida O`zbekiston

26aholisi 8,5-9 barobar ko`paydi; qolgan qo`shni davlatlarda ham u taxminan shu
miqyosda oshdi. Agar 1865 yilga nisbatan qaralsa, region aholisi 1938-1939
yilarga kelib 2 barobar ko`paydi. Demak, buning uchun taxminan 75 yil talab
etildi. Keyingi yillarda esa aholisining ko`payishi ancha jadallashadi-1970 yilga
kelib aholi soni yana hissaga oshdi va 20 mln. kishini tashkil etdi. Boshqacha
qilib aytganda, aholi sonining bunday ko`payish davri deyarli 2 martaga qisqardi
va atigi 32-33 yilga teng bo`ldi, xolos. Aytish mumkinki, asrimizning oxiriga
kelib mintaqa aholisi 1970 yilga nisbatan yana ikki hissa ko`paydi, ya`ni 30 yil
davomida uning soni 40 mln-dan oshib ketdi.
Sobiq SSSRning aholisi eng avvalo O`rta Osiyo respublikalari hisobidan
ko`payib borardi: mamlakat yillik o`rtacha aholi sonining ko`payishining
taxminan 35 foizi O`rta Osiyoga, shundan 20 foizi O`zbekistonga to`g`ri kelardi.
Binobarin, o`sha yillarda mintaqada o`ziga xos demografik vaziyat vujudga
kelgan edi.
Aholining o`rtacha yillik ko`payish sur`ati ham yuqorilashib bordi. Chunonchi,
bu raqam 1926-1939 yilarda 2,55 (SSSR-2,00), 1939-1959 yy.-1.30 (0,50), 1950-
1970 yy. 3,45(1,35) va 1070-1989 yy.-2,70 (0,90) foizni tashkil etadi. To`g`ri,
eng so`nggi yilarda bu yerda ham demografik rivojlanish jarayoni susaydi-hozirgi
paytda ko`rilayotgan ko`rsatkich 2,0 foizdan oshmaydi (masalan, O`zbekiston
aholisi 1999 yilda 351 ming kishiga yoki 1,4 foizga ko`paydi). Buning sababi
turlicha: aholining tashqi migratsiyasi kuchaydi, tug`ilish biroz pasaydi, o`lim va
ayniqsa bolalar o`limi ancha yuqori.
Mintaqa aholisi asosan tabiiy ko`payish negizida o`sib bormoqda. Tabiiy
ko`payish esa bu yerda an`anaviy ravishda yuqori va yillar davomida uning
pasayishi asta-sekin amalga oshmoqda. 1998 yilda tug`ilishning umumiy
koeffitsiyenti (har 1000 aholiga nisbatan) qirg`iziston va Turkmanistonda 22,
Tojikistonda 25 kishi, o`lim, yuqoridagilarga mos ravishda 7 va 6 kishini tashkil
qiladi. Bolalar o`limi Tojikistonda 25, qirg`isitonda 26, Turkmanistonda 38

27promilledan iborat. O`zbekistonda xuddi shu yili tug`ilish 23,0, o`lim 5,8 va
bolalar o`limi 21,8 promillega teng bo`ldi.
Shu bilan birga mintaqaning demografik rivojlanishida aholi migratsiyasining
rolinini ham inkor etib bo`lmaydi, albata. Bu yerga chetdan (xususan Rossiya
rayonlaridan) aholining ko`chib kelishi XIX asrning so`nggi choragida, ikkinchi
jahon urushi yillarida ancha avj olgan edi. 80 nchi yillar oxiri va 90-yillarning
birinchi yarmida esa aks vaziyat yuzaga keldi- O`rta Osiyodan «kelgindi»
aholining qayta ko`chib ketishi ko`paydi. Agar dastlabki yilarda g`ayri mahalliy
milatlar ko`proq uzoq xorijga (AqSH, Isroil va boshqalar) ko`chib ketgan bo`lsa,
keyinchalik emigratsiya jarayoni «yaqin xorij», ya`ni sobiq ittifoqdosh
respublikalarini va birinchi navbatda Rossiya, Ukraina davlatlarini ham qamrab
oldi.
Misol tariqasida, quyidagi raqamlarni keltirish o`rinli: O`zbekiston
Respublikasidan 1980 yilda «uzoq xorijga», ya`ni sobiq SSSR hududidan
tashqariga 900 kishi ko`chib ketgan bo`lsa, 1998 yilda tashqi migratsiya 3580
kishini, 1989 yilda-10100 va 1990 yilda 41934 kishini tashkil etdi. qirg`istonda
ushbu raqamlar yuqoridagi yillarga mos ravishda 957, 10618, 16757 va 18035
kishiga, Tojikistonda 905, 10463 va 12468 kishiga teng. Faqat Turkmanistonda
emmigratsiya jarayoni sustroq. Bu yerdan 1980 yilda atigi 25 kishi, 1988 yilda –
56, 1989 yilda –57, 1990 yilda –302 kishi ko`chib ketdi, xolos.
90-yillarda tashqi migratsiya yanada kuchaydi. Misol, birgina O`zbekistonda
aholi almashuvining natijasi, ya`ni saldo migratsiya (migratsiya qoldig`i) 1997
yilda 48,4 va 1998 yilda 50 ming kishini tashkil qildi.
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning eng muhim ko`rsatkichlaridan biri aholining
o`rtacha umr ko`rishidir. Mazkur holat O`zbekistonda erkaklar uchun 66, ayollar
uchun esa 72 yilga barobar; qirg`izistonda u 63 va 71, Tojikistonda 66 va 71,
Turkmanistonda 62 va 69 yilni tashkil qiladi. («Naseleniye i obhestvo»
axborotnomasi ,№ 38 avgust, 1999).

28Keyingi yillarda O`zbekistonda ayniqsa sanoat ishlab chiqarishi jadal
rivojlanmoqda. Masalan, chop etilgan ma`lumotlarga qaraganda, respublika bu
borada 1999 yilda MDX mamlakatlari orasida birinchi o`ringa chiqib oldi; bu
yerda sanoat mahsulotlari 1991 yilga nisbatan 117 foizga o`sdi. Hamma narsa
taqqoslashda, qiyoslashda ravshanlashadi, deyishadi. Shu nuqtai nazardan
yondoshsak, bu ko`rsatkich Rossiyada 53, Ukrainada 51 va qozog`istonda 48
foizga tengligini guvohi bo`lamiz. Raqamlar o`z-o`zicha vaziyatni real
ko`rsatmoqda va ularni ortiqcha tahlil qilishga zaruriyat bo`lmasa kerak.

29XULOSA
Viloyat aholisining turmush darajasini oshirish bo‘yicha olib borilgan izlanishlar
natijasida quyidagi asosiy xulosalarga kelindi:
– aholining turmush darajasi zaruriy moddiy va nomoddiy ne’matlar va
xizmatlar bilan ta’minlanganlik, ularni iste’mol qilish darajasi tushuniladi;
– aholining turmush darajasini belgilovchi omil aholi daromadlari hisoblanadi.
Mamlakat aholisi daromadlari nominal, real va real foydalaniladigan pirovard
daromadlari shakllanishining sxemalari ishlab chiqilgan;
– jahon amaliyoti ko‘rsatishicha, natural shakldagi daromadlar rejali iqtisodiy
tizimga xos bo‘lsa, pul shaklidagi daromadlar bozor tizimini tavsiflaydi. Natural
daromadlarning mavjudligi bozor munosabatlarining rivojlanmaganligini ko‘rsatadi;
– daromadlarning turkumlanish xususiyatlarini aniqlashda milliy iqtisodiyot
tarmoqlari bo‘yicha ish haqining turlicha darajada ekanligiga e’tibor berish kerak. Olib
borilgan tahlillar iqtisodiy islohotlar jarayoni va sur’ati turli tarmoqlarda har xil
kechganligi tufayli ish haqi miqdorining farqlanishiga olib keldi;
– ishda olib borilgan tahlillar viloyatda aholining pullik daromadlarining ulushi
ortayotganligi, aksincha natural ko‘rinishdagi daromadlar ulushining kamayotganligini
ko‘rsatdi;
– tumanlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko‘ra bir-biridan
farqlangani tufayli aholi daromadlari darajasi ham unga mos ravishda turlicha bo‘lgan;
– O‘zbekistonda aholi daromadlarining farqlanishiga ikkita omil ta’sir
ko‘rsatishi, birinchidan, milliy iqtisodiyotda agrar sohaning muhim rol o‘ynashi,
ikkinchidan, aholi tarkibida ko‘p bolali oilalarning mavjudligi aniqlandi.
Bitiruv malakaviy isda yuqoridagi xulosalardan kelib chiqib, quyidagi tavsiyalar
berildi:
- viloyatda barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash; mehnat qilish sohalarini
kengaytirish; tadbirkorlikni, yakka tartibdagi mehnat faoliyatini va o‘zini-o‘zi band

30etish shakllarini kengaytirish,; jamoa shaklidagi ishlarni tashkil etish, o‘rtacha
daromadlarning doimiy ko‘payishi, kambag‘allikni kamaytirish;
- aholini barcha tabaqalari uchun munosib turmush darajasiga erishishi uchun
barqaror iqtisodiy o‘sish sur’atlarpini ta’minlash, shunigdek, aholining turli
qatlamlarini ish bilan ta’minlash, er, kreditlar va boshqa ishlab chiqarish resuslaridan
foydalanish orqali barqaror o‘sish sur’ati imkoniyatlaridan foydalanishini kafolatlash;
- viloyatda aholi turmush darajasini oshirish borasida inson salohiyatini
rivojlanitirish indeksini yanada oshirish siyosati olib borish;
– amaldagi qonun hujjatlariga tumanlar bo‘yicha ish bilan band bo‘lmagan va
ishga joylashtirishga muhtoj aholi toifalarini aniq belgilaydigan o‘zgartirish va
qo‘shimchalar kiritish;
- ijtimoiy farovonlikning integral indeksini hisoblash jarayonida har bir hududning
spetsifikasi, demografik holati, ijtimoiy infratuzilmasinining rivojlanishi va ularning
aholi turmush darajasiga ta’sirini baholash ko‘rsatkichlaridan foydalanish;
- soliq yukini kamaytirish hisobiga soliq to‘lovchilar ixtiyorida qoldiriladigan
mablag‘lardan unumli foydalanish, aholi daromadi va bandlik darajasini oshirish orqali
xarid qobiliyati tez o‘sishi ta’minlanishiga erishish.
O‘ylaymizki, yuqorida berilgan ilmiy taklif va tavsiyalarni amaliyotga tadbiq etish
Samarqand viloyatida iqtisodiy faol aholining ish bilan bandligi va insonlar
farovonligini oshirish muammolarini hal qilishga yordam beradi.

31FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, Prezident farmonlari va qarorlari,
Vazirlar Mahkamasining qarorlari
1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2003.
2. O‘zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida»gi
qonuni. – Toshkent, 1998.
3. O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi. – Toshkent, 1996.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari”
kitobidagi materiallar, qoidalar va xulosalarni o‘rganish yuzasidan chora-tadbirlar
kompleksi to‘g‘risida”gi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 20 martdagi 125-f-sonli
farmoyishi
2.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni
2014-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015-yilga mo‘ljallangan
iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi “Xalq so’zi”, 2015 yil 17 yanvar
2. I.A.Karimov. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: “O’zbekiston”, 2009.
3. I.A.Karimov. Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish. – T.:
O’zbekiston, 2009.
4. I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat–yengilmas kuch.– T.: “Ma’naviyat”,
2008.
5. I.A.Karimov. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va

32yangilash, mamlakatni modernizasiya va isloh etishdir. – T.: “O’zbekiston”, 2005.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2013-yilda
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2014-yilga
mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan
Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. Xalq so‘zi gazetasi, 2014 yil 19
yanvar, №13.
7. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir. – Prezident Islom Karimovning O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi
ma’ruzasi // Xalq so’zi, 2010 yil 28 yanvar, №19 (4934).
8. I.A.Karimov. O’zbekiston Konstitusiyasi – biz uchun demokratik
taraqqiyot yo’lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning O’zbekston Respublikasi
Konstitusiyasi qabul qilinganini 17 yilligiga bag’ishlangan marosimdagi ma’ruzasi.
“Xalq so’zi”, 2009 yil 6 dekabr, № 237 (4900).
4. Qo‘shimcha adabiyotlar
1. Abdurahmonov Q.X., Mamarasulov F.U. Aholining ish bilan bandligini
infrastrukturasi. Toshkent: TDIU, 2014. – 82 b.
2. Verxovin V.I., Zubkov V.I. Ekonomicheskaya sotsiologiya: Monografiya.
Izdatelstvo RUDN» – 2015, 457 str.
3. Maxkamova SH.YU. Regulirovanie zanyatosti naseleniya v usloviyax
uglubleniya rыnochnыx reform. Avtoref. diss… kand. ekon. nauk. – Tashkent, IE AN
RUz, 2018. – 24 s.
4. Raximova N.X. Povыshenie ekonomicheskoy aktivnosti jenщin na rыnke truda
Uzbekistana. Avtoref. diss… dokt. ekon. nauk.–Tashkent, IE AN RUz, 2017.– 40 s.

335. Ubaydullaeva R., Ata – Mirzaev O., Umarova N. O‘zbekiston demografik
jarayonlari va aholi bandligi.– T.: Universitet, 2016.– 58 b.
7. Internet saytlari
1. http: // www.soc.pu.ru
2. http: //yas.yuna . ru
3. http: //www.stat.uz
4. http: //www.viperson.ru
5. http: // cer.freenet.uz.

Global muammolar va demografik muammolar

Sotib olish