Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	276.5KB
Покупки	1
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

Glоbаllаshuv shаrоitidа erkin sаvdо vа prоteksiоnizm sаvdо siyosаtlаrini o’rtаsidаgi nisbаt

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O zbekiston Respublikasi mustaqil huquqiyʻ
demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyat qurish yo lida ulkan ishlar olib borilib,
ʻ
inson mohiyatining yangidan ochishga, uni o zligini anglashga, imkoniyatlarni
ʻ
ro yobga chiqarishga va ma’naviy intellektual, aqliy – amaliy rivojlanishga yangi
ʻ
shart-sharoitlar yaratib berishdi . Ta’limning fan va ishlab chiqarish bilan
integrasiyasi mexanizmlarini rivojlantirish, uni amaliyotga joriy etish, o qishni,
ʻ
mustaqil bilim olishni individuallashtirish hamda masofaviy ta’lim tizimi
texnologiyasini, uning vositalarini ishlab chiqish, o zlashtirish, yangi pedagogik va
ʻ
axborot texnologiyalari asosida o quvchi va talabalarni o qitishni jadallashtirish
ʻ ʻ
ana shunday dolzarb vazifalar sirasiga kiradi. Ushbu vazifalarni bajarish mavjud
pedagogik jarayonlarni takomillashtirishni, uni hozirgi zamon o quvchi va
ʻ
talablariga mos rivojlantirishni, xususan oliy pedagogik ta’lim paradigmasini
zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini o zlashtirishga, pedagogika
ʻ
oliy ta’lim muassasalarida kasbiy tayyorgarligi yuqori bo lgan pedagog kadrlarni
ʻ
tayyorlashga yo naltirishni taqozo etadi. Ta’limni isloh qilish, yangi mazmundagi
ʻ
va zamon talabiga javob beradigan o quv adabiyotlar, qo llanmalarni yaratish va
ʻ ʻ
ilg or pedagogik texnologiyalarni joriy etishni taqozo etadi. Ta’lim tizimidagi
ʻ
kamchiliklar, shu jumladan, matematika fanida ham o qitish uslubiyotini chetlab
ʻ
o tmaydi. Har bitta fanga alohida e’tibor berish, har bir mavzuni o`qitishda
ʻ
ma’suliyatli bo`lish o`qituvchining eng oliy maqsadi hisoblanadi. Bizga ma’lumki
matematika fani juda qiziqarli va shu bilan birga murakkab fan bo`lib ham
hisoblanadi.
O‘zbekiston Resublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyev Miramonovich Oliy
Majlisining XIV sessiyasida so’zlagan nutqida kadrlar tayyorlashning
ahamiyatiga izoh berib shunday degan edi:
«Biz oldimizga qanday vazifa qo’ymaylik, qanday muammoni yechish
zaruriyati tug’ilmasin, oxir oqibat, baribir kadrlarga borib qadalaveradi.
Mubolag’asiz aytish mumkinki, bizning kelajagimiz, mamlakatimiz kelajagi,
2

1.2. Erkin iqtisodiy hududlarni yaratishda jahon tajribalari
Hozirgi kunda dunyoda 400 tadan 2000 tagacha erkin iqtisodiy hudud
mavjud d е b hisoblanadi. Birinchi erkin iqtisodiy hududlar AQShda 1934yili erkin
savdo hududi ko’rinishida tashkil etilgan. Ularning asosiy yo’nalishi tashqi savdoni
faollashtirish bo’lgan. Bunga esa boj х ona bojlarining pasaytirilishi va
erkinlashtirilishi sabab bo’lgan. Bu hududlarning eng qiziqarli joyi shundaki,
import qilinga yarim tayyor mahsulotlar – agar tayyor mahsulot sifatida eksport
qilinsa boj х ona tozalashlaridan o’tmagan va agar import qilingan yarim tayyor
mahsulotlar – tayyor bo’lganidan k е yin AQShbozoriga kirsa to’la boj х ona
to’lovlariga va tozolovlariga tortilgan.
Buyuk Britaniya qo’shma qirolligi – hududida tashkil etilgan kompaniyalar
faoliyati va soliq tizimi х alqaro maydonda takomillashgan sist е malardan biri
bo’lib, bu qonun qoidalar, ayniqsa, offshor zonalarning rivojlanishi uchun muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu qonun 1965 yilda Moliyaviy qonun (Finance act) asosida
qabul qilingan bo’lib, Buyuk Britaniya iqtisodiyotida faoliyat ko’rsatuvchi barcha
kompaniyalar uchun amal qiladi. Bu soliq turidan faqatgina nokorporativ
kor х onalar, «o’rtoqchilik» kompaniyalari va mahalliy hokimiyatgina ozod etilgan.
Soliq solish bazasi bo’lib kompaniya foydasi hisoblanadi. Bu tizimning
o’ziga х osligi soliq stavkasi daromad solig’i tamoyillari asosida foyda ortishi bilan
soliq stavkasi ham ortib boradi. Bu qonunga 1972 yilda o’zgartirish kiritilib 1973-
yil 1-yanvaridan boshlab amal qila boshlagan va «soliq sist е masining klassik» turi
d е b nomlangan yangi turi hisoblashning shartli sist е masi asosida yuritiladi.
Hisoblashning «klassik sist е masi» ikki tamoyilga asoslanadi. Birinchidan:
foydani soliqqa tortish davrida – aksiyadorlar tomonidan olingan divid е ntlar soliq
bazasiga qo’shilmasdan – alohida aksiyadorlarga tarqatilish vaqtida daromad
solig’iga tortiladi; ikkinchidan: - mayda kor х onalarni soliqqa tortish tizimini
takomillashtirish maqsadida, yopiq mayda kor х onalar toifalarini tashkil etilishi
bilan.
9

Shulardan kelib chiqib hamda tadbirkorlarga qo'shimcha qulayliklar yaratish
va ishlab chiqarish maydonlaridan samarali foydalanish maqsadida Respublika
hududlarida kichik sanoat zonalari (KSZ) tashkil etilmoqda.
Joylarda ishlab chiqarishni qo'llab-quvvatlash, buning uchun zarur bo'lgan
soliq imtiyozlari va turli preferensiyalarni kengaytirish maqsadida oxirgi 1,5 yil
ichida kichik sanoat zonalari 2 barobar ko'paydi.
Bo'sh ishlab chiqarish maydonlaridan oqilona foydalanishni ta'minlash
maqsadida 2017 yilda Respublika bo'yicha 41 ta, 2018 yilning o'tgan davrida yana
41 ta KSZlar tashkil etildi.
KSZlarida amalga oshiriladigan loyihalarni moliyalashtirish uchun Tiklanish
va taraqqiyot jamg'armasidan 450 mln. dollarlik imtiyozli kreditlar ajratilishi
yo'lga qo'yildi.
Qonunchilikka muvofiq, kiritiladigan investitsiya hajmiga qarab, KSZlarida
faoliyat yurituvchi tadbirkorlar uchun yuridik shaxslarning foyda solig'i, mulk
solig'i va yagona soliq to'lovidan imtiyozlar ko'zda tutilganligi, KSZlarida o'z
loyihasini amalga oshirish istagida bo'lgan tadbirkorlar safini kengaytirmoqda.
Bugungi kunda kichik sanoat zonalarida umumiy qiymati 1,9 trln.so'mlik 459
ta loyihalar amalga oshirilmoqda.
Endilikda Qashqadaryo viloyatida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish va
kengaytirish uchun yana bir qulay imkoniyat yaratildi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 29 fevraldagi “Qashqadaryo
viloyatida kichik sanoat zonalarini tashkil etish bo'yicha chora-tadbirlar
to'g'risida”gi PQ-3635-sonli qaroriga asosan, Qashqadaryo viloyatining 7 ta shahar
va tumanlarida barcha muhandislik kommunikatsiya tarmoqlari bilan uzluksiz
ta'minlanadigan kichik sanoat zonalari tashkil etildi.
Davlat raqobat qo'mitasi va Qashqadaryo viloyati hokimligi tashabbusi bilan
Qashqadaryo viloyati hokimininig o'rinbosari rahbarligida shahar va tumanlarining
innovatsiyalar, investitsiyalar, xususiylashtirilgan korxonalarga ko'maklashish,
erkin iqtisodiy va kichik sanoat zonalarini rivojlantirish masalalari bo'yicha
20

2/Uz mollariga past narx kushish evaziga boshka dukonlarning ,juda uzokda
joylashgan bulsa xam,xaridorlarni jalb etish,/bu xakda bugun gapirish erta bulishga
karamasdan shuni takidlash zarurki xususiy va boshka nodavlat mulkchilikning va
ularga mos xujalik yuritish xollarining rivojlanish natijasida bunday usish yuli
amalda mukarrardir/ uz dukondagi mollarni reklama kilishni kuchaytirish.
3.Ayni regionda yashovchi ishlovchi shu joyda transport ukuvchi axoli
kontingentini xisobga olgan xolda potensial xaridorlar kontengentini vujudga
keltirishga xarakat kilishi
Kurs ishi quyidagi mazmunda yozildi. Kirish qismi bo’lib unda
mamlakatimizda ta`lim sohasidagi asosiy isloxatlar keltirilgan va mavzuning
dolzarbligi va unda olingan natijalar keitirilgan. Asosiy qism ikki bob va to`rtta
paragrafdan iborat bo`lib u yerda ta`riflar, teoremalar va ularning isbotlari
yoritilgan hamda misollar ishlangan. Adabiyotlar tahlil qilingan holda kurs ishi
yozilgan va oxirida adabiyotlar ro`yxati keltirilgan.
Ishni bajarish jarayonida belgilangan maqsadga erishildi - odatdagi
muammolarni hal qilishning asosiy texnikasi va usullarining ixcham taqdimoti egri
chiziqli va sirt integrallaridan foydalangan holda tadqiqot boshida tuzilgan
vazifalar hal qilindi. Matematikaga oid adabiyotlarni tahlil qilish natijasida
tahlilida egri chiziqli integrallar o`rganildi va ular yordamida bir qator muammolar
ta'kidlandi sirt integrallari va ushbu masalalarni echimini tahlil qilish amalga
oshirildi.
28

hokimlar o'rinbosarlari Toshkent viloyati va Toshkent shahridagi kichik sanoat
zonalari faoliyati bilan tanishish maqsadida Toshkent shahriga yetib kelishdi.
Toshkent vokzalida Qashqadaryo viloyati delegatsiyasini Davlat raqobat
qo'mitasi mutasaddilari tomonidan kutib olindi.
Delegatsiya Toshkent viloyatining Yangiyo'l va Qibray, Toshkent shahrining
Yakkasaroy va Bektemir tumanlarida 2017 yil avgustda tashkil etilgan kichik
sanoat zonalarida olib borilayotgan ishlar, kichik sanoat zonalari direksiyasi
faoliyati, loyihalarni joylashtirish, investitsiya majburiyatlarini bajarilishini
monitoring qilish tartiblari, Toshkent shahri va Toshkent viloyatida avval
xususiylashtirilgan ob'ektlar faoliyatini tiklash yuzasidan olib borilayotgan ishlar
bilan tanishishdi.
Tanishuv jarayonlaridan so'ng delegatsiya a'zolari Davlat raqobat qo'mitasida
kichik sanoat zonalari faoliyatini tashkil etish va avval xususiylashtirilgan
korxonalar bilan ishlash samaradorligini oshirish yuzasidan o'zaro fikr almashdilar.
KICHIK SANOAT ZONALARINI RIVOJLANTIRISHGA
KO'MAKLASHISH

Davlat raqobat qo'mitasi tomonidan kichik sanoat zonalarini rivojlantirishga
ko'maklashish borasidagi ishlar davom ettirilmoqda.
Xususan, 2017-2018 yillar mobaynida respublikada jami bo'lib 95ta kichik
sanoat zonalari tashkil etilgan bo'lib shundan 6 tasi Qoraqalpog'iston
Respublikasida, 5 tasi – Andijon viloyatida, 7 tasi – Qashqadaryo viloyatida, 6 tasi
– Namangan viloyatida, 14 tasi – Samarqand viloyatida, 9 tasi –Surxondaryo
viloyatida, 5 tasi –Xorazm viloyatida, 1 tasi –Farg'ona viloyatida va 4 tasi –
Navoiy viloyatida joylashgan.
21

Tashkil etilgan 95ta kichik sanoat zonalarida 1391ta investitsiyaviy loyiha
joylashtirilgan bo'lib, ularning umumiy xajmi 3,4 trln. so'm
va 135,5 mln. dollarga teng bo'lib 44739 yangi ish o'rinlarini yaratish ko'zda
tutilgan.
Bugungi kunga kelib, 613 loyiha amalga oshirildi va 11131 yangi ish o'rinlari
tashkil etildi. 581ta loyiha bo'yicha qurilish-ta'mirlash va asbob-uskunalarni
o'rnatish ishlari amalga oshirilmoqda, 197 loyiha bo'yicha qurilish ishlariga
tayyorgarlik olib borilmoqda.
Shuningdek, Qoraqalpog'iston Respublikasi (6), Andijon (5), Qashqadaryo
(7), Samarqand (16), Surxondaryo (9) va Toshkent viloyati (12) hududlarida
investitsiyaviy loyihalarni tanlash va joylashtirish ishlari amalga oshirilmoqda.
Kichik sanoat zonasi
Sirdaryo viloyatida tadbirkorlik sub’ektlariga yangi ishlab chiqarish, xizmat
ko‘rsatish va servis ob’ektlarini barpo qilish uchun kichik sanoat zonalari tashkil
etish mo‘ljallangan, keyinchalik o‘lchovi o‘rtacha 0,2-0,3 gektardan ajratib
beriladigan yer uchastkalarining
MANZILLI RO‘YXATI

№ Kichik sanoat
zonasi tashkil
etiladigan
bo‘sh er
maydonlarining
nomi Tuma
n (shahar)
nomi Joylas
hgan
manzili Er
maydo
ni,
ga
1 "O‘zavtoyo‘l"
DAK tizimidagi
"Yangieryo‘lindustri
ya" unitar korxonasi
yonida joylashgan Yangi
yer shahri "A.Jo
miy"
mahallasi 13,
0
22

uchun soliq imtiyozlarini joriy eta boshladi. AQSh va boshqa mamlakatlardagi
qattiq bank nazoratidan aziyat chеkkan yirik korporatsiyalar bu hududlarda
o’zlarining filiallarini tashkil etishga kirishdilar. Bu bilan offshor tadbirkorlarning
strukturasi ham rivojlana boshladi . 2

Bunday kompaniyalar bir qancha imtiyozlarga ega bo’lib, ular birinchidan:
- soliq stavkalarining minimal miqdori; ikkinchidan: - ma’muriy nazoratning
yumshoqligi va hisoblarni topshirish muddatlarining uzoqligi; uchinchidan: -
offshor kompaniyalar faoliyatining konfеdеnsialligi yoki sir saqlash muhimligi
bo’lib hisoblanadi.
Hozirgi kunda хalqaro hamjamiyatda katta mavqеga ega bo’lgan offshor
zonalari bo’lib: Malta orollari, Men orollari, Britan – Virgin orollari, mingta banka
ega Nauru orollari, Gonkong, Kipr, Bagama orollari, Bеrmud orollari, Singapur
davlati, Liхtеnshtеyn, Lyuksеmburg, Shvetsariya, Panama, Gibraltar bo’g’ozi
mamlakatlari hisoblanadi.
Yuqoridagi mamalakatlar iqtisodiyoti tahlili va ularda tashkil etilgan erkin
iqtisodiy hududlar rivojlanish dinamikasidan ko’rinib turibdiki, bu
mamlakatlardagi makro va mikro iqtisodiy ko’rsatkichlarga erkin iqtisodiy
hududlar katta tasir o’tkazadi.
2 Колесов В.П., Кулаков М.В. Международная экономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М,
2008. - 474 с.
8

II-bob O’zb е kistonda erkin iqtisodiy hududlar
2.1Protektizm masala nimada?
Oxirgi paytlarda iqtisodchilar va tadbirkorlar o‘rtasida davlatimizning
iqtisodiy siyosatida import cheklovlarini qo‘llash bo‘yicha tortishuvlar avj
olmoqda. Bu bahslar ijtimoiy tarmoqlarga ham ko‘chib, turlicha populistik fikrlar
ilgari surilmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish
muhitiga o‘z ta’sirini o‘tkazishi tabiiy,albatta.
Ishlab chiqarishni endigina yo‘lga qo‘ygan tadbirkorlar import bojlarini oshirish
orqali davlat tomonidan himoya choralarining qo‘llanilishini so‘ramoqda.
Ma’lumki, iqtisodiyot nazariyasida bu holat proteksionizm deb ataladi va bu
jarayonda mamlakat yoki bir nechta mamlakatlardan iborat bloklar o‘z
iqtisodiyotini himoya qilish maqsadida tashqi savdo operatsiyalariga cheklovlar
(asosan import bojlari) kiritadi.
Hozirgi kunda, proteksionizmning tariflar, kvotalar, subsidiyalar, sertifikatlash,
milliy mahsulotlardan foydalanish talablarini joriy qilish, ma’muriy to‘siqlar,
antidemping va valyuta kurslarini boshqarish kabi usullari keng qo‘llaniladi.
Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish jarayonlari sekinlashgan hollarda
proteksionizm siyosatining jozibadorligi oshadi. 2009 yilning iqtisodiy krizisi
oxirgi 30 yil ichida xalqaro tashqi savdoni liberallashtirish yo‘lida qilingan barcha
ishlarni yo‘qqa chiqardi. Ayniqsa, iqtisodiy faollik pasayishi oqibatida davlat
moliyasining kuchsizlangani holatida import bojlarini oshirish budjet taqchilligini
kamaytirishga qaratilgan oson usullardan hisoblanadi.
AQShda (1930 y.) Smoot-Hawley tariflarining joriy qilinishi tarixda
qo‘llanilgan eng katta proteksionistik qadamlardan hisoblanadi. Bunda
proteksionizm tarafdorlari iqtisodiyotning «go‘dak» sektorlarini himoya qilish,
mahalliy ish o‘rinlarini yaratish, milliy xavfsizlik bilan bog‘liq sektorlarni saqlab
qolish, iste’molchilarni himoya qilish kabi vajlar bilan qonun loyihasini ommaga
olib chiqishgan.
11

Xulosa
Xulosa yakunida shuni aytish joizki, ushbu bahsli savollarga javob topishda eng
muhim ahamiyat kasb etuvchi omil – bu mazkur sohadagi chuqur ilmiy
tadqiqotlarning amalga oshirilishidir. Ilmiy izlanishlar va zamonaviy
metodologiyalar orqali olingan murakkab hisob-kitoblar asosidagina
mamlakatimiz farovonligini oshirish uchun optimal iqtisodiy siyosat yo‘li
tanlanishi lozim.
Har qanday populistik, ijtimoiy tarmoqlarda shakllanayotgan oqimlar va
harakatlar bosimining iqtisodiy siyosatga bo‘lgan ta’sirini minimallashtirish ham
barqaror rivojlanishning muhim omilidir.
Xalqaro savdo bir qator o'ziga xos xususiyatlarga ega: 1. Iqtisodiy
resurslarning harakatchanligi mamlakatlar O'rtasida, mamlakat ichidagiga
qaraganda ancha past bo'ladi. Masalan, ishchilar mamlakat ichida viloyatdan
viloyatga, hududdan hududga erkin o'tishi mumkin. Mamlakatlar o'rtasidagi til va
Madaniy to'siqlar haqida gapirmaganda ham, immigratsion qonunlar ishchi
kuchining mamlakatlar o'rtasidagi migratsiyasiga qatgiq cheklashlar qo'yadi. Soliq
qonunchiligidagi, davlat tomonidan tartibga solishning boshqa tadbirlaridagi
farqlar va boshqa qator institutsional to'siqlar real kapitalning milliy chegara orqali
migratsiyasini cheklaydi.
2. Har bir mamlakat har xil valutadan foydalanadi. Bu mamlakatlar o'rtasida
xalqaro savdoni amalga oshirishda muayyan qiyinchiliklar tug'diradi.
3. Xalqaro savdo siyosiy aralashuv va nazoratga mahkum bo'lib, bu ichki
savdoga nisbatan qo'llaniladigan tadbirlardan xarakteri va darajasi bo'yicha
sezilarli farqlanadi.
Axolining extiyoji - bu bozorga olib chiqilgan xarid quvvati etadigan
extiyojidir. Jamiyatda xakikiy extiejlar mavjud bulib, ular axolining mol va
xizmatlarga bulgan xakikiy extiejining butun xajmidan iborat buladi. SHuning
uchun odatda xarid kuvvati etadigan extiej xamma vakt mikdor jixatidan bozorga
chikarilgan xakikiy ijtimoiy extiejlardan kam buladi. Ideal xolda bir biriga teng
26

o’rnimizga kim kelishiga yoki boshqacharoq qilib aytganda, qanday kadrlar
tayyorlashimizga bog’liq.
Mamlakatimiz kelajagi uchun Oliy Majlisning IX sessiyasida qabul qilingan
«Kadrlar tayyorlash bo’yicha milliy dasturi»ning amalga oshirilishi juda ham
muhim ahamiyatga ega. Yuqori malakali kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlashga
alohida e’tibor berish lozim. Kadrlar tayyorlashning sifati, erkin fikrlovchi shaxs -
fuqaroni kamol toptirishiga, ertaga sinf xonalar va auditoriyalarda kimlar dars va
saboq berishiga bog’liq.
Darhaqiqat, barkamol inson shaxsining shakllanishi bevosita uzluksiz ta’lim
jarayonida amalga oshadi. Shunday ekan, har jabhada muvaffaqiyatga erishish,
jumladan yuqori malakali kadrlar tayyorlashda milliy dasturni o‘rni va ahamiyati
beqiyosdir.
Kurs ishining obyekti. Oliy ta`lim muassalarida Moliya fanini o qitishʻ
jarayoni.
Kurs ishining predmeti. Kurs ishi dan “ Erkin iqtisodiy
hududlarningijtimoiy iqtisodiy samaradorligini oshirish yo'llari ” mavzusi boyicha
amaliy mashg’ulotlarda matematika yo’nalishi bo‘yicha tahsil olayotgan talabalar
ham foydalanishlari mumkin.
Kurs ishining maqsadi. “ Erkin iqtisodiy hududlarningijtimoiy iqtisodiy
samaradorligini oshirish yo'llari ” mavzusida yozilgan bundan ososiy maqsad egri
chiziqli integrallarni hisoblash va ularning tadbiqlarini o`rganish
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatifdan iborat.
ʻ
3

buladi. Birok, jamiyatda narx navoning kutarish konuni kat’iy amal kiladi va
extiejlarni moliyaviy koplash manbalarining usishidan ilgarilab yuradi. SHu
konun ta’sirida extiejning usishida doimo mikdor va sifat uzgarishlari yuz berib
turadi natijda extiejining xajmi va strukturasi xam uzgarib turadi.
SHubxasiz, bizning respublikamizda aytib utilgan omillarining xammasi
amal kiladi. Binobarin, biz ularning kushilishidan multiplikativ samara deb
yuritiladigan samaraga duch kelamiz. SHu boisdan iste’molida mollarning xakikiy
narxlari ularning kiymatidan ortik yuradi. Amalda narx shu boisdan mol sifatining
rostagichi bula olmaydi. U endi iktisodiy boshkarish pishangi, ijtimoiy ishlab
chikarish samaradorligini oshirish vositasi, axoli real daromadining vositasi
sifatida amal kilmaydi. Narx erkin uzgarib turgan xollardagina iste’mol bozoridagi
muvozonat narxini shakklantirish tugrisida gapirish mumkin. Bu shunday
narxki,bu narx bilan xamma odam xamma vakt uziga kerakli molni ololmaydi,
molni uz kiymati bilan xar kim ololmaydi.
Xarid kuvvati etadigan extiej, molga bulgan taklifning ayni xajmida va
ulgurji narxlarida mol sotishning eng kup extimoliy xajmi bozor sigimi deb
yuritiladi.Mol sigimi, regional bozorlar, ularning aloxida bulimlarning sigimi bir-
birini fark kilinadi. Bozor sigimini bilish savdo korxonalariga mol oboroti, mol
zaxirasi, narx darajasi shu kabilar bilan zudlikda ish kurish imkonini beradi.
Birinchi novbatda savdo vakolatining usish imkoniyatlarini xalol
baxolash zurur. Usish strategiyasi uch darajada ishlab chikarilishi zarur.
Birinchi daraja-yuzaga kelgan faoliyat mikesida savdo korxonalari
foydalanishi mumkin bulgan imkoniyatlarni aniklash bu jadal usish
imkoniyatlari/ikkinchi daraja -uzining va boshka savdo ishlab chikaruvchi
tizimlarning uzaro boglangan xolda rivojlanish imkoniyatlarini aniklash.Jadal
usish savdo uz mollarining uzi egalllangan bozorning imkoniyatlaridan oxirigacha
foydalanilmagan xollardagina uzini oklaydi.CHunonchi,dukon
1/Xaridorlarning ayni dukonda xarid kiladigan mollar mikdorini
kupaytirishdan ragbatlantirish ,masalan sovga tarzida
27

ushbu binolar negizida kichik sanoat zonalari tashkil etildi. Mamlakatimizdagi
kichik sanoat zonalari 96 taga yetdi.
Bugungi kungacha ushbu zonalarda umumiy qiymati 535 milliard so‘mga
teng 1021 loyiha amalga oshirilgan, 9 ming 600 dan ziyod ish o‘rni yaratilgan.
Loyihalar doirasida nafaqat ichki, balki tashqi bozorda ham xaridorgir bo‘lgan
yengil sanoat, kimyo, oziq-ovqat mahsulotlari, elektr texnikasi buyumlari,
zamonaviy qurilish materiallari, mebel va boshqa tayyor mahsulotlar ishlab
chiqarilmoqda. Bundan tashqari, 248 loyihani amalga oshirish natijasida 11 ming
yangi ish o‘rni yaratish rejalashtirilmoqda.
Yig‘ilishda kichik sanoat zonalarining sarmoyalarni jalb qilish, tadbirkorlikni
rivojlantirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va aholi farovonligini oshirishdagi
ahamiyati xususida alohida to‘xtalib o‘tildi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev tegishli vazirlik, idora va xo‘jalik yurituvchi
subyektlarning bu sohadagi faoliyatini tanqid qilib, ularda tashabbuskorlik
yetishmasligi, erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarini rivojlantirish
bo‘yicha ishlarni tashkil qilish darajasi sustligini ta’kidladi.
Xususan, mas’ul vazirlik va idoralar tomonidan loyihalarni ko‘rib chiqish va
muvofiqlashtirish jarayoni murakkabligicha qolib, odatda rasmiy xarakter kasb
etmoqda. Erkin iqtisodiy zona qatnashchilariga yer uchastkalari ajratish
masalalarini hal etishda hanuz byurokratizm asoratlari saqlanib qolmoqda.
«Urgut», «Qo‘qon», «G‘ijduvon» va «Hazorasp» erkin iqtisodiy zonalari,
shuningdek, farmatsevtika yo‘nalishidagi erkin iqtisodiy hududlarda yangi
korxonalar tashkil etish uchun xorijiy sarmoyalarni jalb qilish ishlari sust
bormoqda. Erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarini elektr energiyasi,
tabiiy gaz, suv va boshqa kommunikatsiya tarmoqlari bilan barqaror ta’minlashda
muammolar kuzatilmoqda.
Davlatimiz rahbari bu kabi kamchiliklarni bartaraf etish, erkin iqtisodiy
zonalar va kichik sanoat zonalarida investor va tadbirkorlarga yanada keng
imkoniyatlar yaratishga oid kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqish bo‘yicha
topshiriqlar berdi. Avvalo, ushbu zonalar faoliyatiga doir me’yoriy-huquqiy bazani
18

Shunda o‘sha davrning eng atoqli iqtisodchilarini o‘z ichiga olgan 1028 olimlar
jamoasi Prezident Xerbert Xuverga ushbu tariflarning maqsadga muvofiq emasligi
to‘g‘risida petitsiya yuborishadi. Proteksionizm harakatiga qarshi tomonlar yuqori
tariflar tufayli iste’molchilar tanlov doirasining qisqarishi va inflyasiyaning
oshishi, «go‘dak» sektorlar esa baribir rivojlanmasligi, buning ustiga, boshqa
mamlakatlarning qarshi proteksionistik javob harakatlari orqali savdo
urushlarining kelib chiqishi kabi oqibatlarni ko‘rsatgan holda bu harakatga qarshi
chiqishdi.
Prezident Xerbert Xuver o‘zi ham qarshi bo‘lishiga qaramay turli biznes
doiralari va o‘z partiyasi tomonidan bo‘lgan bosimlar ostida qonunni veto huquqini
qo‘llamasdan tasdiqlaydi. Ko‘p o‘tmay, Kanadada ham yuqori import bojlarini
e’lon qilgan holda savdo urushlari avj ola boshlaydi, bu esa iqtisodiy
depressiyaning yanada chuqurlashishiga olib keladi.
O‘sha davrdan boshlab jahon iqtisodiyotida tashqi savdoni liberallashtirishga
yo‘naltirilgan harakatlar avj oladi va iqtisodiyotda savdo qilish savdo qilmaslikdan
afzal (trade is better than no trade) prinsipi ostida tashqi savdo konsepsiyalari
shakllanadi, xalqaro savdo tashkiloti tashkil etiladi va turli shartnomalar
imzolanadi. Ayniqsa, ikkinchi jahon urushidan keyin G‘arb mamlakatlari o‘rtasida
erkin iqtisodiy savdo umume’tirof etilgan iqtisodiy prinsip sifatida tan olindi va
savdo to‘siqlarining minimallashishiga olib keldi.
Erkin tashqi savdo g‘oyalari 300 yil oldingi David Rikardoning solishtirma
afzallik nazariyasi ustiga qurilgan bo‘lib, unga ko‘ra, xalqaro miqyosda barcha
ishlab chiqarish resurslarining erkin (cheklovlarsiz) harakatlanishi iqtisodiy
samaradorlikni o‘stiradi va resurslar o‘zidan maksimal manfaat keltirgan holda
aholi farovonligining oshishiga xizmat qiladi.
Agar ishlab chiqarish resurslarining mamlakatlar o‘rtasidagi erkin harakati
bo‘lmasa, bu g‘oyalarning amaliy natijalarini ko‘rish imkonsizdir. Solishtirma
afzallik prinsiplari asosida ixtisoslashuvning eng yuqori formasini kolonial davrda
ko‘rishimiz mumkin. U davrda barcha rivojlanayotgan mamlakatlar o‘zlarining
solishtirma afzalliklaridan kelib chiqib, xom ashyo yetishtirib berishga, rivojlangan
12

tashkil etish va ishlab chiqarish r е surslarini o’zlashtirish uchun yuqori
imkoniyatlar mavjud bo’ladi.
Erkin iqtisodiy hududlar o’zlarining boj х ona hududiga ega bo’lib, bu
hudud t е rritoriyasiga kirib – chiqish o’rnatilgan tartibga amalga oshiriladi. Erkin
iqtisodiy hududlar g е ografik jihatdan joylashishiga qarab, «tashqi» ya’ni ikki yoki
bir n е cha mamlakat hududida joylashgan – х alqaro va bir mamlakat hududida
joylashgan «ichki» erkin iqtisodiy hududlarga bo’linadi.
Shu bilan birga erkin iqtisodiy hududlar х alkaro maydonda х o’jalik
i х tisosligi va tashkil etish turlariga qarab ham klasifikatsiya qilinadi. Bu
klassifikatsiya asosida erkin iqtisodiy hududlar хo’jalik iхtisosligi bo’yicha:
1. Erkin savdo hududi.
2. Sanoat va ishlab chiqarish zonasi.
3. T ех nik va t ех nologiyani joriy etish hududlari.
4. Х izmat ko’rsatish zonalari. 5. Kompl е ks zonalr.
Tashkil etish turlariga qarab esa:
1. Hududiy zonalar. 2. Ma х sus tartibot zonalariga bo’linadi.

Erkin iqtisodiy offshor hududlari d е b ma х sus soliq tizimi o’rnatilgan
hududga aytiladi yoki bu hududni ch е t el inv е stitsiyasiuchun soliq imtiyozlari
qo’llaniladigan hudud d е b ham atash mumkin. Ma’lumki х alqaro х amjamiyatdagi
davlatlarda soliq tizimi bir – biridan anchagina farq qiladi. Masalan: Shvetsiyada
kompaniya foydasining 63 foizi soliqqa tortilsa, AQShning D е lavar shtatida esa bu
salmoq olinadigan foyda miqdoridan qat’iy nazar 400 AQSh dollarini tashkil etadi.
Shuning uchun х ar qanday kompaniya ro’y х atga olinish davrida soliqqa
tortilish sharoitlariga qarab 2 turga:
1. Oddiy kompaniyalar.
2. Offshor kompaniyalarga bo’linadi.
Birinchi offshor hududlar 1960 yillarda tashkil etilgan bo’lib, buning asosiy
sababi mustaqillikka erishgan mamlakatlar chеt el invеstitsiyalarini jalb etish
7

Shuni qayd etish lozimki, х alqaro maydonda erkin eksport ishlab chiqarish
hududlari ham muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatmoqda. Fikrimizning dalili sifatida
aytib o’tishni istardikki, Irlandiyadagi «Sh е nnon» aeroporti erkin eksport – ishlab
chiqarish hududlarining tipik vakili hisoblanib, bu aeroportning o’ziga х os
х ususiyatlari ya’ni turistlarning ko’pligi va juda ko’plab mamlakatlarning х avo
yo’llari k е sishganligi, boshqa ko’plab qulay imkoniyatlari uchun bu yerda sotuvga
qo’yilgan ch е t el firmalarining tovarlari firma egalariga ko’p foyda k е ltiradi.
Erkin ishlab chiqarish zonalarida ishlab chiqaruvchilarga baholarni erkin
raqobat va bozordagi talab – taklif asosida b е lgilash, sh е rikni tanlash, ishlab
chiqariladigan mahsulotlarning soni va turlarini b е lgilash, ishchilarni ishga qabul
qilish va bo’shatish masalalarini hal etish va ularga to’lanadigan ish haqi miqdorini
milliy va ch е t el valyutasida b е lgilash huquqi b е rildi. Bundan tashqari erkin
iqtisodiy hududlarda tashkil etilgan ishlab chiqarish munosabatlariga mos k е luvchi
– moliya va hisob oliygohlari tizimi ham tashkil etiladi.Bu tizim tarkibiga milliy va
ch е t el valyutalarida op е ratsiyalar olib boruvchi davlat va tijorat inv е stitsiya
banklari, tijorat – х o’jalik sudlari, valyuta va fond birjalari kiradi.
Erkin ilmiy – t ех nik hududlar, ilmiy ishlab chiqarish va o’quv markazlari
jamlangan х ozirgi kunda ishlayotgan va rivojlangan infrastrukturaga, ch е t el ilmiy
– t ех nikaviy va t ех nologiyasiga, ishlab chiqarish va moliyaviy jihatdan pot е nsialga
ega bo’lgan va ma х sus huquqiy tartibot o’rnatiladigan alohida ajratilgan
hududlardan iborat bo’ladi.
Erkin ilmiy t ех nik zonalar yuksak t ех nopolislar, t ех noparklar, mintaqaviy
inovatsiya markazlari – t ех nopolislar ishlaydigan zonalar shaklida tashkil etiladi.
Bunday hududlarni tashkil etishda maqsad fan va t ех nika rivojlanishida muhim
yo’nalishlarni olib borish va uni х alqaro maydondagi nufuzini oshirishdan
iboratdir.
Erkin ilmiy t ех nik hududlar tashqi iqtisodiy masalalarni х al etish bilan bir
qatorda mamlakatning ichki umumiy х o’jalik masalalarini yechishga ham
qaratilgan bo’lishi lozim. Bunday х olatda bu zonalarda ilmiy tadqiqotlarni amalga
oshiruvchi va atrof muhitga ziyon – zahmat yetkazmaydigan ishlab chiqarishni
6

B е liz mamlakatining janubiy qismi hisoblanmish Korsol rayonida 1994
yilda erkin savdo zonasi tashkil etildi. Mazkur savdo zonasining asosiy maqsadi
quyidagilardan iborat bo’lib hisoblanadi:
birinchidan: ch е t ellik diplomatlarga ulgurji va chakana savdo
х izmatlarini tashkil etish; ikkinchidan: ch е t elga safarga k е tayotgan
k е malarga tovarlarni sotish
yoki ayriboshlash; uchinchidan: boj х ona х izmatlarining nazorati asosida
tovarlarni
suvda, quruqlikda va havo liniyalari orqali eksport qilishni tashkil etish;
to’rtinchidan: ulgurji tovarlarni boj х ona х izmatlarining hududida
saqlab b е rish va olib kirishni amalga oshirish; b е shinchidan: tovar
mahsulotlarini bir tadbirkordan olib ikkinchi
tadbirkorga sotish, ya’ni vositachilik funksiyalarini bajarish.
Shu bilan birga mazkur tashqi savdo hududida ch е t el valyutasini olib
kirish va olib chiqish qattiq nazorat qilinmaydi, ch е t el ishlatganligi uchun хе ch
qanday soliq olinmaydi. Mazkur iqtisodiy zonadagi tadbirkor, shu yerda
joylashgan banklarning birida, har qanday davlatning pul birligidan qa’tiy nazar
hisob – raqamini ochishi mumkin. Tashqi savdo hududiga olib kirilgan tovar
moddiy boyliklaridan soliq yoki boj х ona to’lovlari olinmaydi, yangi tashkil etilgan
kor х onalar yoki firmalar 5 yil mobaynida soliqdan ozod etiladi, bu muddat davlat
tomonidan 10 yilga uzaytirilishi mumkin. Eksportga yo’naltirilgan mahsulot ishlab
chiqaruvchi kor х onalar uchun esa soliqdan ozod qilish muddati 25 yilga ham
uzaytrilishi mumkin.
Hozirgi kunda eng t е z rivojlanayotgan iqtisodiyotlardan biri bo’lmish -
Х itoy Х alq R е spublikasi iqtisodiyoti ham asosan erkin iqtisodiy hududlarda
amalga oshirilgan islohotlar tufayli yuzaga k е lgan va aynan Х itoy Х alq
R е spublikasi hozirgi kunda erkin savdo hududlarini tashkil etishda eng ya х shi
natijalarga erishgan mamlakat hisoblanadi.

10

o‘zini oqlamasligi to‘g‘risida xulosa qilingan va raqobatbardoshlikni oshirish
uchun import cheklovlarini pasaytirish tavsiyalari berilgan.
Boj to lovlari. Boj to lovlari import tovarlarga aksiz soliqlari hisoblanadi, uʻ ʻ
daromad olish maqsadida yoki himoya uchun kiritilishi mumkin;
Import kvotalari. Import kvotalari yordamida ma lum bir vaqt oralig ida import
ʼ ʻ
qilinishi mumkin bo lgan tovarlarning maksimal hajmi o rnatiladi;
ʻ ʻ
Tarifsiz to siqlar. Ta rifsiz to siqlar deyilganda litsenziyalash tizimi, mahsulot
ʻ ʼ ʻ
sifatiga standartlar qo yish yoki oddiy ma muriy taqiqlashlar tushuniladi;
ʻ ʼ
Eksportni ixtiyoriy cheklash. Eksportni ixtiyoriy cheklash savdo to siqlarining
ʻ
nisbatan yangi shakli hisoblanadi. Bu holda chet el firmalari o zlarining ma lum
ʻ ʼ
mamlakatga eksportini ixtiyoriy ravishda cheklaydi.
Erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarini rivojlantirish
masalalari muhokama qilindi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev erkin iqtisodiy
zonalar va kichik sanoat zonalarini rivojlantirish bo‘yicha amalga
oshirilayotgan ishlar samaradorligi tahliliga bag‘ishlangan yig‘ilish o‘tkazdi.
Yig‘ilishda O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri va uning o‘rinbosarlari,
Prezidentning davlat maslahatchilari, tegishli vazirlik, idora va xo‘jalik yurituvchi
subyektlar rahbarlari ishtirok etdi.
2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida makroiqtisodiy barqarorlikni
mustahkamlash, iqtisodiyot tarmoqlari va hududlarga xorijiy, avvalo, to‘g‘ridan-
to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni faol jalb qilish, davlat mulki xususiylashtirilgan
obyektlar bazasida xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay shart-
sharoitlar yaratish, viloyat, tuman va shaharlarni kompleks ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishga doir ko‘plab vazifalar belgilangan. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy
zonalar, texnoparklar va kichik sanoat zonalari faoliyati samaradorligini oshirish,
yangilarini tashkil etish borasida olib borilayotgan ishlar bunda muhim ahamiyat
kasb etmoqda.
16

muvaffaqiyatli moliyalashtirgan. Xalqaro valyuta fondi va Jahon banki 80-90
yillarda rivojlanayotgan mamlakatlarga strukturaviy moslashish (Structural
adjustment programs (SAPs)) qarzlarini berishda import o‘rnini bosuvchi
sanoatlashtirish dasturlarining tugatilishini talab qiladi va ko‘pgina rivojlanayotgan
mamlakatlardagi ushbu rivojlanish dasturlari muddatidan oldin to‘xtatiladi.
Import o‘rnini bosuvchi sanoatlashtirish ham o‘z davrida mamlakat
iqtisodiyotini strukturaviy o‘zgartirishga yo‘naltirilgan jozibador yo‘nalishlardan
biri edi. Bu siyosatni ilmiy jihatdan tahlil etgan tadqiqotlarga misol sifatida 1991
yildagi Jahon banki katta iqtisodchisi Dipak Mazdumarning «Import o‘rnini
bosuvchi sanoatlashtirish va kichik miqyosli proteksionizm: Hindiston
to‘qimachilik sanoati tajribasi» maqolasini keltirish mumkin. Unga ko‘ra,
Hindistonda ham rivojlanishning ilk davrlarida sanoatni rivojlantirish siyosati
tashqi savdo siyosati bilan chambarchas bog‘liqlikda olib borilgan bo‘lib, davlat
tomonidan ayniqsa to‘qimachilik sanoati qattiq himoya qilingan.
1950-60 yillarda Koreyadagi to‘qimachilik sanoatini himoya qilishga
qaratilgan yuqori proteksionistik choralar ushbu mamlakatning eksport potensialini
rivojlantirishdagi muhim qadamlar bo‘lib hisoblanadi. 60-yillarning o‘rtalarida
Koreya davlati tomonidan faqatgina eksport qiluvchilarga erkin import qilish
imkoniyatlari ochib berildi. Valyuta kurslarini davlat tomonidan inflyasiya
darajasiga nisbatan qadrsizlantirib borish siyosati esa eksport qiluvchilarga narxlar
o‘sishidan keladigan zararlarni kompensatsiya qilib, ularning imkoniyatlarini
kengaytirdi.
Xulosa qilib aytganda, erkin savdo iqtisodchilar tomonidan eng ko‘p qo‘llab-
quvvatlanadigan yondashuv bo‘lishiga qaramay, davlatlarning barchasiga birdek
mos keladigan tashqi savdo siyosati mavjud emas. Jahon savdo tashkiloti tashkil
bo‘lganidan so‘ng tarif va kvotalar orqali tashqi savdo operatsiyalarini nazorat
qilish imkoniyatlari cheklangan bo‘lsa-da, ularning o‘rniga murakkab himoya
usullari ishlab chiqildi.
Masalan, standartlashtirish, sertifikatlash, antidemping va antisubsidiyalash
kabi ichki bozorni himoyalashning yangi usullari qo‘llanila boshlandi. Shu sababli
14

taraqqiy etayotgan davlatlarning iqtisodiy siyosatlari betakror, umumqabul
qilingan nazariy qarashlarga mos kelmasligi va ba’zi hollarda xatto qarama-qarshi
ham bo‘lishi mumkin.
Proteksionistik siyosat amalga oshirilayotganda «yutuvchi taraflarning foydasi
yutqizuvchi taraflarning zararidan ko‘p va shu bilan jamiyat uchun nafli», degan
qarash bilan proteksionistik siyosatni oqlab bo‘lmaydi.
Birinchi navbatda davlat tomonidan yutuvchilar foydasi hisobiga
yutqizuvchilar zararini qoplash mexanizmlarining joriy etilishi orqali
proteksionistik siyosatning amalga oshirilishini asoslash mumkin bo‘ladi.
Proteksionizm iqtisodiy rivojlanish bosqichida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan
turli iqtisodiy usullardan biri sifatida yashash xuquqiga ega va uning samarali
bo‘lishi uchun quyidagi sharoitlar bo‘lishi shart:
1. Himoyaga olinayotgan sektorlarning texnologik jihatdan rivojlanishi uchun
shart-sharoitlar mavjudligi. Masalan, Xitoydan televizor ishlab chiqarishni
O‘zbekistonga ko‘chirib kelganimiz bilan texnologik jihatdan rivojlanish bo‘lmas
ekan, biz Xitoydan arzon televizor ishlab chiqara olmaymiz va ular bilan raqobat
qila olmaymiz. Himoya qilinayotgan sektorlarni rivojlantirish uchun mutaxassislar
va ilmiy salohiyatni kuchaytirish lozim.
2. Ushbu sektorlarning uzoq muddatli strategik rivojlanish va investitsiya
dasturlarining mavjudligi. Ushbu dasturlar raqobatbardoshlikni bosqichma-bosqich
oshirish chora-tadbirlarini o‘zida mujassamlashtirishi lozim.
3. Himoya usullarini bosqichma-bosqich kamaytirib borish orqali ishlab
chiqaruvchilarni erkin raqobatga tayyorlab borish yondashuvining mavjudligi.
Afsuki, jahon tajribasida himoya qilishning optimal davrini aniqlash bo‘yicha
yaxshi tajribalarni topish mushkul.
Masalan, Malayziya mamlakatida 1985 yilda tashkil qilingan avtomobil sanoati
yuqori tariflar hisobiga himoya qilingan bo‘lsa-da, hozirgacha ham o‘z
raqobatbardosh mahsulotini ishlab chiqara olmadi.
Daniel Borer (2018) tadqiqotida ichki avtomobil sanoatini himoyalash evaziga
yo‘qotilgan farovonlikning yuqori ekanligi tufayli ushbu sanoatni saqlab qolish
15

mamlakatlar esa undan sanoat yoki yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlarni ishlab
chiqarishga ixtisoslashdi.
2.2 Nima uchun davlatlar proteksionist siyosatni qo‘llaydi?
Iqtisodiy nazariya tarafidan qaraydigan bo‘lsak, solishtirma afzallik ham bir
optimal holat, lekin rivojlanishga intiluvchi davlatlar har doim o‘zida yuqori
qiymatli mahsulot ishlab chiqaruvchi sektorlarni qo‘llab-quvvatlash yoki
strukturaviy o‘zgarishlarni amalga oshirish orqali aholi farovonligini oshirishga
harakat qiladi. Bu jarayonni amalga oshirishda davlat ayrim proteksionistik
yo‘llardan foydalanishga majbur.
Erkin savdoning real daromadlar o‘sishiga olib kelishi inkor qilib
bo‘lmaydigan fakt bo‘lgani kabi mahalliy o‘zini-o‘zi ta’minlash darajasini saqlab
qolishdan ham mamlakat farovonligi uchun real foyda mavjud.
Shu o‘rinda iqtisodchilar tomonidan ko‘p qo‘llaniladigan Keyns so‘zlarini
keltirish maqsadga muvofiqdir: «Men xalqlar o‘rtasida iqtisodiy to‘siqlarni eng
yuqori darajaga ko‘taradiganlarga emas, balki eng kam darajaga tushiradigan
insonlarga xayrixohlik bildiraman. Fikrlar, bilimlar, san’at, mehmondo‘stlik,
sayohatlar - bu tabiatan xalqaro bo‘lishi kerak bo‘lgan narsalardir. Biroq tovarlar
ishlab chiqarish mantiqan asoslangan darajada mahalliy bo‘lishi lozim. Va eng
muhimi, moliyalash birinchi navbatda mahalliy bo‘lishi lozim.»
XX asrda iqtisodiy rivojlanish nazariyasida proteksionizmning boshqa usullari,
ya’ni import o‘rnini bosuvchi sanoatlashtirish (import subsitution and
industrialization) usullari qo‘llanila boshladi. Ushbu usul XX asr o‘rtalarida
ommalashgan bo‘lsada, aslida bu XIX asrning boshlarida nemis iqtisodchisi
Fridrix List tomonidan o‘rtaga tashlangan g‘oya edi. Uning fikriga ko‘ra, import
bojlari bu mamlakatning kelajakdagi samaradorligini oshirishga bo‘lgan
investitsiyadir.
Amerika asoschilaridan bo‘lgan Aleksandr Xamilton esa turli import bojlarini
qo‘llash orqali AQShning ilk rivojlanish davrida yirik davlat xarajatlarini
13

Hujjat viloyatda ishlab chiqarish sohasida yangi ish o’rinlari yaratish hamda
aholining bandlik va farovonlik darajasini oshirish maqsadida qabul qilingan.
Qarorga ko’ra viloyatning 9 ta tuman (shahar)laridagi foydalanilmayotgan
davlat mulki ob’ektlari va ishlab chiqarish maydonlarida (jami 55,1 gektar) kichik
sanoat zonalari tashkil etiladi.
Kichik sanoat zonalari hududidagi davlat ko’chmas mulki tadbirkorlik
sub’ektlariga biznes rejalarini bajarish, ish o’rinlarini yaratish va saqlash, barcha
turdagi soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni o’z vaqtida to’lash sharti bilan
keyinchalik mulk huquqi berilgan xolda 10 yillik uzoq muddatli ijaraga beriladi.
Kichik sanoat zonalarida davlat mulkidan foydalanganlik uchun ijara
to’lovining eng kam stavkasi belgilanadi, deb yozadi Adliya vazirligining
“Huquqiy axborot” kanali.
25

qayta ko‘rib chiqish, bugungi zamon talablariga moslashtirish, barcha uchun ochiq
va tushunarli mexanizm yaratish zarurligi ta’kidlandi.
Er uchastkalari, bo‘sh turgan binolarni ajratish tartibini soddalashtirish masalasiga
ham alohida e’tibor qaratildi. Xususan, erkin iqtisodiy zonalarda amalga
oshiriladigan loyihalar Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ma’muriy kengash
tomonidan ko‘rib chiqiladi. Shu paytgacha bu kengash 17 vazirlik va idoradan
iborat edi. Prezidentimiz ko‘rsatmasiga muvofiq ularning soni 4 ta etib belgilandi.
Bu borada yangi tizim – hududiy komissiyalar tashkil etilib, ularning loyihalarni
ko‘rib chiqish va ruxsat berish huquqlari kengaytirildi. Shuningdek, iqtisodiy
zonalarda joylashtirish uchun investitsiya loyihalarini tanlab olish mezoni qayta
ko‘rib chiqiladi, erkin iqtisodiy zona ishtirokchilariga kredit ajratishni yaxshilash
hamda muhandislik ta’minoti vositalari bilan ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha
chora-tadbirlar qabul qilinadi.
Yig‘ilishda erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarida joylashgan
korxonalarni barcha zarur muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlari va infratuzilma
bilan o‘z vaqtida ta’minlash bo‘yicha topshiriqlar berildi.
TOSHKENT SHAHRI VA TOSHKENT VILOYATIDA TASHKIL
ETILGAN KICHIK SANOAT ZONALARI FAOLIYATI BILAN
TANISHILDI

O'zbekiston Respublikasining 2017-2021 yillarga mo'ljallangan Harakatlar
strategiyasida faoliyat ko'rsatayotgan erkin iqtisodiy zonalar, texnoparklar va
kichik sanoat zonalari samaradorligini oshirish, yangilarini tashkil etish bo'yicha
bir qator vazifalar belgilangan.
19

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mirziyoyev SH. M. Erkin va farovon, demokratik О‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish
tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qо‘shma majlisidagi
nutq, Toshkent, 2016. 56-b.
2.Mirziyoyev SH. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bо‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016
yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga
mо‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yо‘nalishlariga
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilganmajlisidagi ma’ruza, 2017
yil 14 yanvar’ –Toshkent, О‘zbekiston, 2017. 104-b.
3.Mirziyoyev SH. M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. О‘zbekiston Respublikasi
Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali
marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr- Toshkent, О‘zbekiston, 2017. 48-b.
4.Mirziyoyev SH. M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. Mazkur kitobdan О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston
Respublikasi,viloyatlar va Toshkent shaxri saylovchilari vakillari bilan о‘tkazilgan
saylovoldi uchrashuvlarida sо‘zlagan nutqlari о‘rin olgan.-Toshkent, О‘zbekiston,
2017. 488-b.
5.«Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risida»gi O’zbеkiston Rеspublikasi qonuni
25.04.1996
6.Ломакин В.К. Мировая экономика: учебник для студентов вузов,
обучающихся по экономическим специальностям и направлениям / В.К.
Ломакин. – 3-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2007.
7.Nazarova G.G., Xalilov X.X., Xanova I.M., Hakimov N.Z., Bobojonov B.R.
Jahon iqtisodiyoti. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y
29

6 Xovos
tumanidagi “M-34”
avtomagistral
bo‘yidagi bo‘sh er
maydoni Xovo
s tumani “Xovo
tog‘” QFY 10
7 “Paxtaobod”
shaharchasi sanoat
zonasining bo‘sh er
maydonlari Sadro
ba tumani "Patao
bod"
shaharchas
i 12,
0
JAMI х х 76,
0

Surxondaryoning 9 ta hududida kichik sanoat zonalari tashkil etiladi
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Surxondaryo viloyatida kichik
sanoat zonalarini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori (PQ–3635,
29.03.2018 y.) qabul qilindi.
24

Davlatimiz rahbarining 2016-yil 26-oktabrdagi “Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini
faollashtirish va kengaytirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi
farmoniga muvofiq ushbu zonalar uchun yanada qulay shart-sharoitlar yaratildi.
Bugungi kunda mamlakatimizda 14 ta erkin iqtisodiy zona faoliyat yuritmoqda.
«Navoiy», «Angren», «Jizzax», «Urgut», «G‘ijduvon», «Qo‘qon» va «Hazorasp»
erkin iqtisodiy zonalarida umumiy qiymati 486 million dollarga teng 62 loyiha
amalga oshirilgan, 4 ming 600 dan ortiq ish o‘rni yaratilgan. Farmatsevtika
sohasiga ixtisoslashgan «Nukus-farm», «Zomin-farm», «Kosonsoy-farm»,
«Sirdaryo-farm», «Boysun-farm», «Bo‘stonliq-farm», «Parkent-farm» singari 7
yangi erkin iqtisodiy zonani rivojlantirish bo‘yicha izchil ishlar olib borilmoqda.
Yig‘ilishda erkin iqtisodiy zonalardagi natijalar qoniqarli emasligi, ularni yanada
rivojlantirish uchun tartib-taomillarni soddalashtirish, investor va tadbirkorlarni
jalb etishni kengaytirish zarurligi ta’kidlandi.
Prezidentimiz topshirig‘iga asosan erkin iqtisodiy zonalarda investitsiya
loyihalarini amalga oshirishni jadallashtirish, xorijdan yuqori texnologik uskunalar
xarid qilish uchun O‘zbekiston tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi mablag‘i
hisobidan 100 million dollar miqdorida chet el valyutasidagi kredit liniyasi
ochilgan.
Kichik sanoat zonalarida direksiyalar tashkil etilgan. Kredit olish va bank
xizmatlaridan foydalanishda muammo bo‘lmasligi uchun har bir zonaga muayyan
tijorat banki biriktirilgan. Bozor talablari va import nomenklaturasini o‘rganish
asosida tadbirkorlar uchun takliflar, istiqbolli loyihalar ro‘yxati shakllantirilgan.
Kichik sanoat zonasida ishlaydigan subyektlar 2-yil barcha soliqlardan ozod
etilgan.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Toshkent shahri tumanlari,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi va viloyatlarga tashriflari chog‘ida bo‘sh turgan
yoki samarasiz ish yuritayotgan ishlab chiqarish binolarini borib ko‘rdi. Ulardan
samarali foydalanish, yangi korxonalar tashkil etishni rag‘batlantirish maqsadida
17

I-bob Erkin iqtisodiy hududlar
1.1. Erkin iqtisodiy hududlarning mohiyati va ko’rinishlari
Erkin iqtisodiy hudud х o’jalik yuritishning yangi shakllaridan biri bo’lib,
х alqaro maydonda 1950 – yillarning o х iri va 60 – yillarning boshlarida paydo
bo’lgan. 1970 - yillarning o’rtalariga k е lib esa jahon maydonida k е ng ommalasha
boshladi. Bunday hududlar dastlab sanoat ishlab chiqarishi rivojlangan
mamlakatlar hisoblangan – AQSh, Yaponiya,
G е rmaniya va Buyuk Britaniyada k е yinchalik esa Polsha, V е ngriya,
Bolgariya kabi mamlakatlarda tashkil etildi. Jahon tajribasidan ma’lumki, erkin
iqtisodiy hududlar dastavval daryo va d е ngiz portlarida, х alqaro aeroportlarda,
t е mir va avtomobil yo’llariga yaqin joylarda, sayyohlik va alohida olingan sanoat
markazlarida tashkil etilgan. Chunki tovar moddiy boyliklarni ch е t el bozorlariga
olib chiqishda va ch е t el inv е stitsiyalarini iqtisodiyotga jalb etishda erkin iqtisodiy
hududlarning roli muhim ahamiyat kasb etadi. Х alqning farovonligi, х ayotning
ko’rkamlashib borishi, ko’p jihatdan shu mamlakat erkin iqtisodiy hududlarining
tashkil etilishi va muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishi bilan bog’liqdir. Chunki
bunday х olatlarni iqtisodiyoti rivojlangan va erkin iqtisodiy hududlar tashkil etgan
mamalakatlar faoliyatida ko’plab kuzatish mumkin. N е gaki, qaysi mamlakatda
ch е t el inv е storlari va tadbirkorlar faoliyati uchun k е ng imtiyozlar yaratilsa,
ularning o’zlarini tiklab olishlari uchun amaliy yordam b е rilsa va imkoniyatlar
yaratilsa, inv е stitsiya miqdori ham, tadbirkorlikning ishchanlik qobiliyati ham
o’sha yerda yuqori bo’ladi.
Erkin iqtisodiy hudud haqida tushuncha birinchi marta 1973-yil 18maydagi
Kioto konvensiyasida b е rilgan. Unga ko’ra erkin iqtisodiy hudud d е b –
mamlakatning bir qismini Ya’ni tovarlar importi va eksportini, boj х ona va soliq
ch е klovlarisiz olib kirish mumkin bo’lgan hududga aytiladi. O’zb е kiston
R е spublikasi Oliy Majlisining 5–s е ssiyasida qabul qilingan «erkin iqtisodiy hudud
to’g’risida»gi qonunning 1–moddasida esa quydagicha tarif b е rilgan: - «Erkin
iqtisodiy hududlar d е b – mintaqani jadal ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish uchun
ichki va tashqi kapitalni, istiqbolli t ех nologiyalar va boshqaruvga oid tajribalarni
4

bo‘sh er maydoni
2 Yangier shahar
hokimligining
oshxona va
omborxona binosi
hamda Yangier
tumanlararo mineral
o‘g‘it bazasi yonida
joylashgan bo‘sh er
maydoni Yangi
yer shahri "A.Jo
miy"
mahallasi 11,
0
3 "Auktsion
bozori" MChJ, "Mol
bozori" MChJ, sobiq
avtokorxonaning
hududlari Sirda
ryo
tumani "Cholt
o‘qay"
QFY,
"Ziyokor"
shaharchas
i 5,0
4 "Sardoba"
ShFY hududida
joylashgan bo‘sh er
maydonlari Oqolt
in tumani "Sard
oba" ShFY 10,
0
5 “O‘zbekiston”
QFY hududida
joylashgan sanoat
zonasining bo‘sh er
maydonlari Sayh
unobod
tumani O‘zbe
kiston
QFY,
Sho‘ro‘zak
SIU,
Yoshlik
mahallasi 15,
0
23

Gl о b а ll а shuv sh а r о itid а erkin s а vd о v а pr о teksi о nizm s а vd о
siyos а tl а rini o’rt а sid а gi nisb а t
Reja:
Kirish
Asosiy qism
I-bob Erkin iqtisodiy hududlar
1.1. Erkin iqtisodiy hududlarning mohiyati va ko’rinishlari
1.2. Erkin iqtisodiy hududlarni yaratishda jahon tajribalari
II-bob O’zb е kistonda erkin iqtisodiy hududlar
2.1 Protektizm masala nimada
2.2 Nima uchun davlatlar proteksionist siyosatni qo‘llaydi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

jalb etish maqsadida tuziladigan, aniq b е lgilangan ma’muriy ch е garalari va alohida
huquqiy tartiboti bo’lgan ma х sus ajratilgan hududga aytiladi».
Umuman olganda erkin iqtisodiy hududlarning 30 ga yaqin turi bo’ladi.
Ulardan k е ng tarqalganlari: erkin savdo hududlar, erkin boj х ona, erkin ishlab
chiqarish, erkin ilmiy – t ех nik hududlardir. Bularning х ar biri erkin iqtisodiy
hudud toifasiga kirgani bilan o’z funksiyasiga ko’ra bir biridan farq qiladi. 1

Erkin iqtisodiy hududlari – konsignatsiya ( ya’ni tovarlarni sotish uchun
b е rish) omborlarini, erkin boj х ona zonalarini, shuningd е k tovarlarga ishlov b е rish,
ularni o’rash – joylash, saralash, saqlash hududlarini o’z ichiga oladi.
Erkin boj х ona hududlari – ch е t elda ishlab chiqarilgan va mamlakatga kirib
k е layotgan mahsulotlarni imtiyozli to’lov asosida saqlash, markalar va sortlarga
ajratish, ishlov b е rish, agar k е rak bo’lib qolgan holda kompl е ktlashtirish va sotish
kabi vazifalarni bajaradi. Bunday erkin boj х ona hududlari daryo va d е ngiz
portlarida, ch е garadosh t е mir yo’l tarmoqlarida va aeraportlarda ch е t el valyutasida
daromad olish maqsadida tashkil etiladi.
Erkin savdo hududlari AQShda ko’plab tashkil etilgan bo’lib, ular tashqi
savdo zonalari (Foreign Trade Zones) d е b nomlanadi. Bugungi kunda AQShda 200
ga yaqin zona va subzonalar faoliyat qo’rsatmoqda. Bu hududlarning faoliyatini
nazorat qilish tashqi savdo zonalari
D е partam е ntiga yuklatilgan bo’lib, tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki,
D е partam е nt tomonidan zona ochilishi uchun ru х sat b е rilgandan so’ng uning
faoliyat ko’rsatguniga qadar 6 oydan – 3 yilgacha vaqt k е rak bo’ladi.
Erkin ishlab - chiqarish zonalari maqsadli sotsial – iqtisodiy dastur bo’lib,
yangi ishlab chiqarish munosabatlari asosida alohida t е rritoriyada tadbirkorlikni
rag’batlantirish, iqtisodiyotning ustivor tarmoqlariga ch е t el inv е stitsiyalarini jalb
etish, istiqbolli t ех nologiyalarni erkin raqobat, ma’muriy – iqtisodiy mustaqillik va
o’zini – o’zi mablag’ bilan ta’minlash tamoyillari asosida joriy etilishidir. Bu
maqsad uchun ijara, koop е rativ, qo’shma va ch е t el kor х onalarini qurish va ularni
ekspluatatsiya qilish evaziga erishiladi.
1 Nazarova G.G., Xalilov X.X., Xanova I.M., Hakimov N.Z., Bobojonov B.R. Jahon iqtisodiyoti. T .:
MChJ “ RAM - S ”, 2007 y
5

Glоbаllаshuv shаrоitidа erkin sаvdо vа prоteksiоnizm sаvdо siyosаtlаrini o’rtаsidаgi nisbаt

Купить