“Gomer dostonlari “Iliada” va “Odisseya” tarixiy manba sifatida o’rganilishi”

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI 
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
_____________________________FAKULTETI
_____________________________YO‘NALISHI
_______________________________________ FANIDAN
KURS ISH
MAVZU: “Gomer dostonlari “Iliada” va “Odisseya” tarixiy manba sifatida
o’rganilishi”
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 2024 Mundarija:
KIRISH.....................................................................................................................3
I BOB. GOMER DAVRIDAGI YUNONISTONI
1.1.   Gomer   va   uning   hayoti   haqida   ma’lumot…………………………………...
….5
1.2.   Gomer   davridagi   Yunoniston………………………………...
………………...8
II   BOB.   GOMER   DOSTONLARI   ILIADA   VA   ODISSEYA   TARIXIY
MANBA SIFATIDA O‘RGANILISH
2.1. Dostonning mifologik elementlari....................................................................13
2.2. Gomer dostonida Egey madaniyati va uning rang-barangligi..........................21
XULOSA…………………………………………………………………………31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..33
2 KIRISH
Kurs   ishining   dolzarbligi.   Tarix   insoniyatning   buyuk   xotirasidir.   Unda
ajdodlarning   ma naviyati,   madaniyati   va   amalga   oshirgan   ishlari   mujassam.ʼ
Tarixsiz kelajakka qadam bosib bo lmaydi. Mamlakatda qaysi bir soha rivojlansa,	
ʻ
demak  o sha  sohada  berilayotgan  ta lim  sifati  yuqori   ekanligidan  xulosa   qilinadi.	
ʻ ʼ
Chunonchi,   bugungi   kunda   xorijiy   til   va   axborot   texnologiyalarini   o qitish	
ʻ
sohasida   rivojlanish   ko zga  tashlanadi.   Bu   juda   yaxshi.   Zero,   bugun  dunyo   shuni	
ʻ
talab   qilmoqda.   Lekin   xorijiy   tilni   mukammal   o rganish   shu   tildagi   xorijiy	
ʻ
ma lumotlardan ham keng foydalanish imkonini beradi. “Hozir barcha bosqichdagi	
ʼ
ta lim tizimida farzandlarimizning o z vatani tarixini puxta o rganishi uchun o quv
ʼ ʻ ʻ ʻ
reja va dasturlari ishlab chiqilgan, dars soatlari ajratilgan, adabiyotlar, ko rgazmali	
ʻ
ta lim vositalari va malakali kadrlar bilan ta minlangan”	
ʼ ʼ 1
  – deb tarif bergan edilar
muhtaram prezidentimiz.
Qadimgi   yunon   shoiri   Homer   “Iliada”   va   “Odisseya”   poemalarini   yozdi.
“Iliada”   ana   shu   urushning   oxirgi,   10-yili   haqida   hikoya   qiladi.   Odisseyning
maslahati bilan yunonlar ayyorlikni ishga soladilar: ichi bo‘m-bo‘sh ulkan yog‘och
ot   yasashadi.   Ana   shu   yog‘och   ot   ichiga   yunon   qo‘shinlarining   bir   qismi
yashiringan,   qo‘shinning   boshqa   bir   qismi   esa   yaqindagi   orollardan   biriga
o‘rnashib   olgan   edi.   Troyaliklar   yunonlar   qamal   qilishni   to‘xtatishdi   va   Troya
homiysi   Afina   Palladaga   xush   kelishi   uchun   bizga   ot   sovg‘a   qilibdi,   degan
xulosaga kelib, yog‘och otni shaharga olib kiradilar.
Mil.   av.   2-ming   yillikning   1-yarmiga   mansub   kichik   saroy,   podsho   villasi,
karvonsaroy,   2—3   qavatli   turar   joylar   qazib   o rganilgan.   Knos,   AgiaTriadada	
ʻ
mineral   bo yoq   bilan   ishlangan   freska   qoldiqlari   topilgan,   ularda   akrobatika	
ʻ
o yinlari,   suhbatlashayotgan   ayollar,   hayvon,   o simliklar   aks   ettirilgan.   Ayniqsa,	
ʻ ʻ
Krit   vaza   rassomligi   diqqatga   sazovor.   Suyak   haykalchalar   ko p   ishlangan.	
ʻ
Maqbaralardan   topilgan   oltin   va   kumush   bezak   buyumlari   zargarlik
1
 https://president.uz/oz/ Shavkat Mirziyoyev - O'zbekiston Respublikasi Prezidenti . 2021-y.
3 rivojlanganligidan   darak   beradi.   Mil.   av.   2-ming   yillikning   oxirlarida   doriy
qabilalari   hujumi   oqibatida   Egey   madaniyati   markazlari   vayron   qilingan.   Egey
san ati yunon san atiga samarali ta sir ko rsatgan. ʼ ʼ ʼ ʻ
Kurs   ishining   maqsadi:   Gomer   dostonlari   “Iliada”   va   “Odisseya”   tarixiy
manba sifatida, Yunoniston haqida ma’lumotlar berish. 
Kurs ishining vazifalari: 
- Egey madaniyati haqida ma’lumot berish; 
- Gomer davrida, hamda uning asarlari orqali tarixni o’rganish; 
Kurs   ishining   tarkibi:   Kurs   ishi   kirish,   2   bob,   xulosa   va   foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatdan iborat.
4 I BOB. GOMER DAVRIDAGI YUNONISTONI
1.1. Gomer va uning hayoti haqida ma’lumot
Gomer (Miloddan avvalgi IX-VIII asrlar) - qadimgi yunon shoiri-hikoyachi,
Iliada   (Evropa   adabiyotining   eng   qadimiy   yodgorligi)   va   "Odisseya"   epik
she'rlarini   yaratuvchisi.   Kashf   etilgan   qadimgi   yunon   adabiy   papiruslarining
taxminan yarmi Gomerdan. 
Bugungi   kunga   kelib,   Gomerning   hayoti   haqida   ishonchli   narsa   ma'lum
emas.   Biograflar   hali   ham   shoirning   tug'ilgan   sanasi   va   joyi   to'g'risida
bahslashmoqdalar.     Gomer   IX-VIII   asrlarda   tug'ilgan   deb   ishoniladi.   Miloddan
avvalgi.   Turli   tarixchilarning   fikriga   ko'ra,   u   Salamis,   Kolofon,   Smirna,   Afina,
Argos, Rodos yoki Ios kabi shaharlarda tug'ilishi mumkin edi. Gomerning asarlari
dunyodagi eng qadimgi tarixni tasvirlaydi. Ularda zamondoshlari haqida ma'lumot
etishmaydi,   bu   muallifning   umrini   hisoblashning   iloji   yo'q.   Bugungi   kunda
Gomerning  biografiyasini  tavsiflovchi  ko'plab   o'rta  asr   hujjatlari  saqlanib   qolgan.
Biroq, zamonaviy tarixchilar ushbu manbalarni xudolar to'g'ridan-to'g'ri rivoyatchi
hayotiga   ta'sir   qilgan   ko'plab   epizodlarni   eslatib   o'tishlari   sababli   shubha   ostiga
olishadi.   Masalan,   afsonalardan   biriga   ko'ra,   Gomil   Axilles   qilichini   ko'rgandan
keyin   ko'rmay   qoldi.   Uni   qandaydir   tarzda   tasalli   berish   uchun   ma'buda   Thetis
unga madhiya sovg'asini berdi. 2
Shoirning   biografik   asarlarida   Gomer   o'z   nomini   ko'rlik   tufayli   olganligi
aytiladi.   Qadimgi   yunon   tilidan   tarjima   qilingan   uning   ismi   so'zma-so'z   "ko'r"
degan   ma'noni   anglatadi.   Shunisi   e'tiborga   loyiqki,   ba'zi   qadimiy   kitoblarda   ular
uni Gomer ko'r bo'lmasdan chaqira boshladilar, aksincha, ko'rishni boshladilar. Bir
qator   qadimgi   biograflarning   fikriga   ko'ra,   u   Krefeida   ismli   ayoldan   tug'ilgan,   u
unga Melesigenes ismini bergan. Voyaga etganida, shoir ko'pincha rasmiylarga va
boy   odamlardan   ziyofatlarga   taklifnomalar   olgan.   Bundan   tashqari,   u   muntazam
ravishda   shahar   yig'ilishlarida   va   bozorlarda   paydo   bo'lgan.   Gomer   juda   ko'p
sayohat   qilgan   va   jamiyatda   katta   obro'ga   ega   bo'lganligi   haqida   dalillar   mavjud.
2
 Boynazarov F. A. Kadimgi dunё tarixi. Toshkent. 2004. - B 36 
5 Bundan   kelib   chiqadiki,   u   ba'zi   bir   biograflar   uni   tasvirlaydigan   tilanchi   sarson-
sargardon   bo'lgan.   Odisseya,   Iliada   va   Gomerik   madhiyalari   asarlari   turli
mualliflarning ishi, Gomer esa faqat ijrochi bo'lgan degan fikr juda keng tarqalgan.
Ushbu xulosa erkakning qo'shiqchilar oilasiga mansubligi bilan izohlanadi. Shunisi
e'tiborga   loyiqki,   o'sha   paytda   ko'plab   kasblar   ko'pincha   nasldan   naslga   o'tib
kelgan. Shu tufayli, oilaning istalgan a'zosi Gomer nomi ostida ijro etishi mumkin
edi.   Agar   hamma   narsa   haqiqatan   ham   shunday   bo'lgan   deb   taxmin   qilsak,   bu
she'rlar yaratilishining turli davrlari sababini tushuntirishga yordam beradi. 
Tarixchi   Gerodotning   yozishicha,   Gomer   Smirnada   onasi   bilan   bir   uyda
yashagan.   Ushbu   shaharda   u   Femiya   maktabida   yaxshi   akademik   qobiliyatlarni
namoyish etgan holda o'qidi. Ustozi vafotidan so'ng, Gomer maktabga rahbarlikni
o'z   zimmasiga   oldi   va   o'quvchilarga   dars   berishni   boshladi.   Vaqt   o'tishi   bilan   u
atrofdagi   dunyoni   yaxshiroq   bilishni   istadi,   buning   natijasida   u   dengiz   safariga
chiqdi. 
Sayohatlari  davomida   Gomer  turli   xil   hikoyalar,  marosimlar   va  afsonalarni
yozgan.   Itakaga   etib   borgach,   uning   salomatligi   yomonlashdi.   Keyinchalik,   u
material to'plashni davom ettirib, dunyo bo'ylab piyoda sayohat qilish uchun ketdi.
Gerodotning   so'zlariga   ko'ra,   shoir   nihoyat   Kolofon   shahrida   ko'zi   ojiz   bo'lib
qolgan.   Uning   biografiyasining   ushbu   davrida   u   o'zini   Gomer   deb   atay   boshladi.
Shu   bilan   birga,   zamonaviy   olimlar   Gerodot   tarixidan,   shuningdek,   boshqa
qadimiy mualliflarning asarlaridan shubhalanmoqdalar. 1795 yilda Fridrix Avgust
Vulf   Gomerik   Savol   nomi   bilan   mashhur   bo'lgan   nazariyani   taqdim   etdi.   Uning
mohiyati   quyidagicha   edi:   Gomer   davridagi   she'riyat   og'zaki   shaklda   bo'lganligi
sababli,   ko'r   hikoyachi   bunday   murakkab   asarlarning   muallifiga   aylana   olmadi.
Volfning   so'zlariga   ko'ra,   asarning   tugallangan   shakli   boshqa   mualliflarning   sa'y-
harakatlari tufayli olingan. O'sha vaqtdan boshlab Gomerning biograflari 2 lagerga
bo'lingan:   Volf   nazariyasini   qo'llab-quvvatlovchi   "tahlilchilar"   va   asarlar   bitta
muallifga tegishli - Gomerga tegishli bo'lgan "unitarchilar". 3
 
3
 J.T. Kakridis, Homerik tadqiqotlar, London. 1949. - B 45.
6 Gomer ijodining ko'plab biluvchilari uning ko'rligini inkor etadilar. Ularning
fikriga   ko'ra,   o'sha   paytda   donishmandlar   odatiy   ko'rishdan   mahrum   bo'lganligi,
ammo   narsalarning   mohiyatiga   qanday   qarashni   bilishganligi   sababli   ko'pincha
ko'r   deb   nomlangan.   Shunday   qilib,   "ko'rlik"   so'zi   donolikning   sinonimi   edi   va
Gomer shubhasiz dono odamlardan biri deb hisoblandi. 
Omon   qolgan   qadimgi   varaqlarda   Gomer   deyarli   hamma   narsani   biluvchi
odam   bo'lganligi   aytilgan.   Uning   she'rlarida   hayotning   barcha   sohalariga   oid
ma'lumotlar   mavjud.   Qizig'i   shundaki,   Plutarx   Aleksandr   Makedonskiy   hech
qachon Iliada bilan ajralmagan deb da'vo qilmoqda. Va Gretsiyadagi "Odisseya" ga
ko'ra, bolalar o'qishga o'rgatilgan. 
Gomer   nafaqat   "Iliada"   va   "Odisseya"   ning,   balki   "Margit"   va   "Gomerik
madhiyalar"   komediyasining   ham   muallifi   hisoblanadi.   Shuningdek,   u   "Kiprlik",
"Iliyni   olish",   "Efiopiya",   "Kichik   Iliada",   "Qaytish"   asarlar   tsikli   bilan   mashhur.
Gomerning   asarlari   boshqa   mualliflarning   asarlaridan   farq   qiladigan   noyob   tili
bilan   ajralib   turadi.   Uning   materialni   taqdim   etish   uslubi   nafaqat   qiziqarli,   balki
o'rganish   ham   oson.   Afsonalardan   biriga   ko'ra,   o'limidan   sal   oldin   Gomer   Ios
oroliga   borgan.   U   erda   u   ikkita   baliqchini   uchratdi,   ular   undan   quyidagi
topishmoqni so'rashdi: "Bizda ushlamagan narsalar bor va biz ushlagan narsalarni
tashladik".   Donishmand   uzoq   o'yga   cho'mdi,   ammo   javob   topolmadi.   Ma'lum
bo'lishicha, bolalar baliqlarni emas, balki bitlarni tutishgan. 4
1.2. Gomer davridagi Yunoniston
4
 Boynazarov F. A. Kadimgi dunё tarixi. Toshkent 2004. - B 189.
7 Mil.avv.X1-1X   asrlar   odatda   Gomer   davri   deb   yuritiladi.Bu   davr
madaniyatini   o`rganishda   Gomerning   ,,Iliada"   va   ,,Odessiya"   dostonlari   qimmatli
manba hisoblanadi. Gomerning mazkur dostonlari qadimgi yunonlarni ulug`lovchi,
yuksakliklarga   ko`taruvchi   dostonlardir.   Chunki,   buyuk   haykaltarosh   Fidiy
ta‘kidlaganidek,   „Gomerning   ,,Iliada"   dostonini   o`qiganda   undagi   kishilar   obrazi
ikki marta ulug’vor bo`lib ko`rinadi".
Bu davrning Gomer davri deb atalishida Gomerning ,,Iliada" va ,,Odisseya"
dostonlarida   qadimgi   yunonlarning   o`ta   ulug`vorlik   darajasiga   olib   chiqilganligi
muhim   rol   o`ynagan.   Chunki   “Iliada”   va   “Odisseya”   dostonlarida   oddiy   insonlar
xudolar darajasiga olib chiqiladi. Yunonistonning oriyat va nomusni inson ahloqiy
idealining   eng   yuqori   cho`qqisi   deb   bilgan   qahramonlari   Troyaga   qarshi   kurash
olib   boradilar.   Bu   urush   bosqinchilik   urushi   emas,   balki   toptalgan   or-nomusni
himoya qilish urushi sifatida talqin etiladi. Bu urushda kishilarning ulug`vor bo`lib
ko`rinishining yana bir sababi, xudolar va qahramonlarning hamkorlikda jang olib
borganliklaridir.   Xudolar   ham   oddiy   insonlar   singari   jangu-jadalda   qatnashadi,
tarafkashlik urushida tomonlarni qo`llab-quvvatlab turadi. 
Aql-idrokda qudratli kuch bo`lgan inson obrazi bu davr madaniyatiga singa
boradi.   Bu   davrga   kelib,   Krit-Mikena   davri   dunyoqarashida   hukmronlik   qilgan
mifologik  obrazlar,  ya‘ni   yirtqich  hayvonlar  obrazi  inson  ko`z  oldida  o`z kuchini
yo`qota boradi. Mifologik dunyoqarash sifatida shakllangan hodisalar o`zining sir-
asrorini ocha boradi. Inson tabiat hodisalarini qanday bo`lsa, shu holda qabul qila
boshlaydi.   Uning   noma‘lum   bo`lgan   sir-sinoatlariga   chuqurroq   kirib   borishga
intiladi.   U   tabiat   kuchlari   ustidan   sehrlash   yoki   jodu   qilish   orqali   hukmron
bo`lishga   intilmaydi,   balki   aql-idorokni   ishga   solib   hukmronlik   qilishga   intiladi.
Bu   davrda   qadimgi   Grek   dinining   asosiy   belgilari   shakllana   boradi.   Ular   o`z
dinlarini Fessaliya va Makedoniya chegarasida joylashgan Olimp tog`i bilan Olimp
dini,   Olimp   tog`ining   qorli   cho`qqisini   o`z   xudolarining   yashash   joyi   deb
xisoblaydilar. 5
 
5
 Griffin J "Epik tsikl va Gomerning o'ziga xosligi" Yunonshunoslik jurnali. 1977. - B 53
8 Qadimgi   Yunonlarning   tasavvuriga   ko`ra,   olam   dastlab   “xaos"
/tartibsizlik/dan   iborat   bo`lgan.   So`ngra,   Zevs   boshchiligidagi   xudolar   olamning
turli hodisalarini boshqarib, tartibga keltira boshlaganlar. Zevsning avlodlari butun
olamga hukmronlik qila boshlaydilar, ya‘ni butun koinotni o`zlarining mulklariga
aylantiradilar.   Zevs   momaqaldiroq   hamda   bulutlar   sultoni,   ma‘budlar   ma‘budi
bo`lib qoladi. Uning ukasi Poseydon dengizlar hukmdori, yana bir ukasi Aid oxirat
xudosi   bo`lib   tayinlanadi.   Zevsning   rafiqasi   Gera   osmon   ma‘budasi,   ma‘budlar
malikasi, homilador ayollar va kelin-kuyovlar raxnamosi hisoblanadi. Zevsning har
bir   farzandi   ikkinchi   darajali   ma‘bud   va   mabudalarga   aylanadilar.   Ular   ham
olamning   turli   xil   hodisalariga   hukmronlik   qila   boshlaydilar   yoki   raxnamolarga
aylanadilar.   Masalan,   Gefest-otash,   ma‘budi,   temirchilar   piri;   Ares   qonli   urushlar
ma‘budi; Appolon-yorug`lik, san‘at, she‘riyat va musiqa ma‘budi; Artemida-kamar
ma‘budasi,   o`rmon   va   o`rmonda   yashovchi   jonivorlar   malikasi;   Afina-shaharlar
homiysi;   Afrodita-go`zallik   ma‘budasi;   Erot-sevgi   ma‘budi;   Germes-Ma‘budlar
jarchisi,   o`lganlar   ruhini   oxiratga  kuzatib   boruvchi;   Gelios-Quyosh   xudosi;   Nika-
g`alabalar   ma‘budasi;   Dionis-bog`dorchilik,   uzumchilik,   vinochilik   xudosi;
Demetra-tabiat ma‘budasi hisoblangan. 
Qadimgi   Greklarning   tasavvuriga   ko`ra   butun   tabiatda   ilohiy   mavjudotlar
yashaydi.   Chakalakzorlarda   driadalar,   nimfalar,   echki   oyoqli   satirlar   yashasa,
dengizda nayadalar va ayol boshli qush -sirenalar hayot kechiradilar. 
Qadimgi Yunonistonda xudolarga atab turli-tuman bayramlar tashkil etilgan.
Bayramlar  diniy xarakterga ega  bo`lish  bilan  birga insonni  jismoniy  chiniqtirgan,
musiqa,   poeziya,   qo`shiq   va   boshqa   san‘at   turlarining   rivojlanishiga   ham   ulkan
hissa qo`shgan. 
Qadimgi   yunonlar   xudolarga   atab   tashkil   etgan   ulkan   bayramlardan   biri-
Olimpiada   o`yinlaridir.   Olimpiada   o`yinlari   xar   to’rt   yilda   bir   marta   ma‘budlar
ma‘budi   Zevs   sharafiga   o`tkazilgan.   Birinchi   Olimpiada   o`yini   miloddan   avvalgi
776   yilda   o`tkazilgan.   Olimpiada   o`yinlari   Peloponnesning   shimoli-g`arbida
joylashgan Olimpiya shahrida o`tkazilgan. Olimpiada o`yinlari tantanali namoyish
va   qurbonlik   qilish   bilan   boshlangan.   Dastlab   olimpiadachilar   faqat   yugurish
9 bo`yicha   musobaqalashgan.   Vaqt   o`tishi   bilan   olimpiada   o`yinlariga   kurash,
pentatlon/yugurish,   uzunlikka   sakrash,   disk   uloqtirish,   nayza   otish   va   kurashdan
iborat besh kurash/mushtlashish jangi hamda aravalar poygasi kiritilgan. Olimpiya
o`yinlari   kunlari   dramaturglar,   shoirlar,   ashulachilar   va   sozandalar   ham
baxslashganlar, o`zlari yaratgan asarlarni yig`ilgan xalq hukmiga havola qilganlar. 
Umuman   olganda,   olimpiya   o`yinlari   singari   bayram-musobaqalar   qadimgi
yunon   madaniyati,   adabiyoti   va   san‘atining   keng   ko`lamda   rivojlanishida   ham
muhim rol o`ynagan, ijodkorlarning haqiqiy minbariga aylangan. 
Qadimgi  yunon madaniyati  taraqqiyotida yunon yozuvining ahamiyati  ham
beqiyos katta bo`lgan. Yunon yozuvi mil.avv. IX-VIII asrlarga kelib finikiyaliklar
alifbosidan   foydalanish   asosida   vujudga   kelgan.   Qadimgi   yunonlar
finikiyaliklarning faqat undosh tovushdan iborat bo`lgan 22 harfidan o`zgartirilgan
holda   foydalanganlar,   ya‘ni   greklar   o`z   alifbolariga   unli   tovushlarni   qo`shib   24
xarfdan   iborat   o`z   alifbolarini   tuzganlar.   Qadimgi   yunon   yozuvining   ahamiyati,
shundaki, slavyan alifbosi grek alifbosi asosida tashkil etilgan. 
Gomer   davri   arxitekturasi   va   san‘atida   yuqori   badiiy   taraqqiyotga
erishilmagan   bo`lsada,   diniy   e‘tiqodlar   bilan   bog`liq   bo`lgan
terrakota/ma‘budaning   kichik   haykalchalari/   haykalchalar,   yog`och   va   toshdan
ishlangan   qupol   sanam   va   butlar   ishlangan.   Bu   davrda   hunarmandchilik,
kulolchilik   va   u   bilan   bog`liq   bo`lgan   vazaga   gul   solish   san‘ati   ravnaq   topgan.
Vazalar va boshqa sopol idishlar yuzasiga geometrik naqshlar ishlana borgan. 
Xulosa   qilib   aytganda,   Gomer   davri   madaniyati-umumyunon
madaniyatining ko`zga yaqqol tashlanib turadigan bosqichlaridan biri hisoblanadi.
Bu   davr   madaniyati,   birinchidan,   sistemalashgan   diniy   qarashlarning   vujudga
kelishi   bilan   harakterlanadi.   Dastlab   xaosdan   iborat   bo`lgan   olam   hamda   barcha
voqea   va   hodisalarni   tartibga   solib   turadigan   o`ziga   xos   diniy   dunyoqarash
shakllanadi.   Ikkinchidan,   diniy   dunyoqarashga   bog`liq   bo`lgan   turli   xil
marosimlar, bayramlar tarkib topa bordi. Birgina olimpiya o`yinlari yoki Dionisga
bag`ishlangan   bayram   marosimlarini   olib   qarasak,   ular   diniy   qarashlar   natijasida
vujudga   kelganligini   ko`ramiz.   Tasavvurdagi   xudolar,   ularning   tashqi   ko`rinishi-
10 ko`rkamligi, kuch-qudrat ufurib turadigan tashqi qiyofasi to`g`risidagi tasavvurlar,
dastlab   umum   Yunonistonga,   so`ngra   butun   Ellinistik   dunyoga   keng   tarqalgan
olimpiya   o`yinlarining   vujudga   kelishi   va   rivojlanishiga   olib   keldi.   Uchinchidan,
xalq   og`zaki   ijodining   rivojlanishi   yozma   adabiyotning   paydo   bo`lishiga   sabab
bo`ldi.   Bu   esa   o`z   navbatida   voqea   hamda   hodisalarni   mifologik   tarzda
tasvirlashdan realistik tarzda ifodalashga olib keldi. 
Iskandariya   olimlari   matematika,   tabiiyot   va   texnika   fanlari   sohasida   ham
ulkan yutuqlarga erishadilar. Mashxur matematik Yevklid /mil.avv.Ill asr/ o`zining
,,Negizlar"   nomli   asari   orqali   matematika   va   geometriyaning   rivojlanishiga   ta‘sir
ko`rsatgan   bo`lsa,   Museyon   /Muzey/   kutubxonachisi   Erotasfen   /mil.avv.272-208
yillar/   esa   yer   shari   aylanasining   uzunligini   ko`p   darajada   aniqlik   bilan   hisoblab
chiqib,   geografiyaning   fizika-matematika   asoslarini   yaratadi.   ,,Geografiya"
terminini ham birinchi bo`lib Erotasfen qo`llagan. 
Ellinistik dunyo madaniyatining rivojida nafaqat Aleksandriya shahri muhim
rol   o`ynagan,   balki   Orantdagi   Pergam   va   Antioxiya   kabi   shaharlar   ham   fan   va
madaniyatning   yuksalishiga   o`z   hissasini   qo`sha   olgan.   Ellinistik   dunyoning
ko`zga   ko`ringan   olimlaridan   Teofrast   Afina   shahrining,   Arximed   Sirakuza
shahrining   dong`ini   atrof   javonibga   tarata   olishgan.   Injener-ixtirochi   hisoblangan
Arximed   nazariy   mexanikaning,   gidrostatikaning,   sferik   geometriya   va
trigonometriyaning   asoslarini   yaratib   bergan.   Shuning   uchun   Arximed   katta
sonlarni   hisoblab   chiqishning   arifmetik   uslublarini   takomillashtiradi   va   oliy
matematikaning   hisoblash   uslublarini   yaratishda   dastlabki   ilmiy   izlanishlarni
amalga oshiradi. U Misrda dalalarni sug`orish uchun chig`iriq - Arximed parragini
yasaydi. 6
Quldorlik   jamiyati   sharoitida   texnikaning   yuksalishi   ellinistik
madaniyatining   yana   bir   hususiyati   edi.   Qadimgi   Sharq   va   qadimgi   yunonlar
tajribasiga   suyanish   mehnat   qurollari,   hunarmandchilik   va   hayvon   kuchi   bilan
harakatlanuvchi   nomurakkab   mexanizmlarning   takomillashuviga   olib   keladi.
Harbiy   va   binokorlik   texnikasida   katta   yutuqlarga   erishiladi.   Ellinizm   davri
6
 “Neoanaliz”. Toshkent. 2019. - B 291.
11 sanatiga   to`xtaladigan   bo`lsak,   bu   davr   hukmdorlari   o`zlarining   saltanatlarini
muhtasham binolar, ajoyib san‘at namunalari bilan boyitishga harakat qiladilar. Bu
davrda   san‘atning   yangidan-yangi   janrlari   yuzaga   kelib,   Park-bog`   san‘ati   bilan
bog`liq   bo`lgan   dekorativ   haykaltaroshlik   keng   tarqaladi.   Ijtimoiy   binolar,   teatr,
hukmdorlarning saroy va Qasrlari, turli park va bog`lar, sport maydonlari va savdo
markazlari   vujudga keladi  hamda  ular  o`zining serhashamligi  va  serfayzligi  bilan
ajralib turadi. 
Bu   davr   me‘morlari   devorga   yopishib   turgan   ustun   va   yarim   Ustunlardan
binoni bezash  maqsadida foydalana boshlaydilar. Qadimgi  Gretsiyada  ibodatxona
shahar   markazi   rolini   o`ynagan   bo`lsa,   endilikda   katta   ma‘muriy   bino   oldidagi
maydon   yoki   savdo   uchun   mo`ljallangan   maydonlarga   alohida   e‘tibor   berila
boshlanadi. 7
Hulosa qilib aytganda, qadimgi Sharq va yangi davr Yevropa madaniyatning
bir-biri bilan bog`lab turuvchi antik davr yunon madaniyati o`z ahamiyati jihatidan
umuminsoniy   madaniyatning   bir   bo`lagi   hisoblanadi.   Birinchi   navbatda   qadimgi
yunon   fani   va   falsafasi   keyingi   davr   insoniyat   ilmiy   va   falsafiy   tafakkuri
taraqqiyoti   uchun   zamin   bo`lib   qoldi.   Chunki   eng   qadimgi   sodda   materialistik
falsafa  olam  va uning hodisa  hamda voqealariga yangicha-ilmiy-moddiy tafakkur
nuqtai   nazaridan   turib   yondoshishni   boshlab   berdi.   Ikkinchidan,   qadimgi   yunon
yozuvi   ko`pgina   Yevropa   xalqlari   yozuvining   shakllanishiga   asos   bo`lib   xizmat
qildi. Uchinchidan, qadimgi Gretsiya teatr va dramaturgiyaning vatani hisoblanadi.
To`rtinchidan,   qadimgi   yunon   arxitekturasi,   haykaltaroshligi   va   tasviriy   san‘ati
keyingi   davrlar   san‘atining   umumtaraqqiyotiga   kuchli   tasir   ko`rsatdi.
Beshinchidan,   hozirgi   paytda   xalqlar   va   millatlar   o`rtasidagi   do`stlik   aloqalarini
o`rnatishda   muhim   rol   o`ynayotgan   Olimpiada   o`yinlari   ham   dastlab   ana   shu
qadimgi   yunonlarning   eng   sevimli   bayram   va   sport   musobaqasi   hisoblangan.
Oltinchidan,   qadimgi   yunonlarning   matematika,   geometriya,   astronomiya,   fizika,
geografiya,   tarix   va   boshqa   fanlari   umuminsoniyat   tomonidan   zrishilgan   fan-
texnika taraqqiyotiga samarali tasir ko`rsatgan. 
7
 V. Kullman, Die Kellen der Ilias (Trojan Sagenkreis), Visbaden. 1960. - B 390.
12 II BOB. GOMER DOSTONLARI ILIADA VA ODISSEYA TARIXIY
MANBA SIFATIDA O‘RGANILISH
2.1. Dostonning mifologik elementlari
Qadimgi yunon yozma adabiyotining bizgacha yetib kelgan yakkayu-yagona
yozma   namunasi   “Iliada”   va   “Odisseya”   dostonlaridir.   Gomer   degan   ulug‘
shoirning   nomi   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   har   ikkala   poemaning   mavzusi   Troya
afsonalaridan,   ya‘ni   yunonlar   bilan   troyaliklar   o‘rtasida   bo‘lib   o‘tgan   urush
rivoyatlaridan   olingan.   Ilm   ahllarining   aytishlaricha,   yunonlarning   troyaliklar
ustiga   bostirib   kelishlari   tarixiy   voqea   bo‘lib,   eramizdan   taxminan   XIII-XII   asr
ilgari   yuz   bergandir.   Ana   shu   urush   haqidagi   rivoyatlar   yig‘indisidan   yunon
mifologiyasining  “Troya  urushi  afsonalari”  deb  ataluvchi   turkumi  yuzaga  kelgan.
“Iliada” da urushning o‘ninchi yilida bo‘lib o‘tgan muhim bir hodisa tasvir etilgan.
Troyaning   ulug‘   pahlavoni   Gektorning   o‘limi   bilan   asar   voqealari   nihoyasiga
yetadi.
Qadimgi   yunonlar   Troya   shahrini   “Ilion”   deb   ham   ataganlar.   Binobarin,
“Iliada”   dostonining   nomi   ostida   “Ilion   qissasi”,   “Ilionnoma”   degan   ma‘nolarni
anglamoq lozim. Iliada dostoni 15700 misradan iborat juda kattakon asar. Qadimgi
olimlar   poemani   24   bobga   –   qo‘shiqqa   bo‘lganlar.   Asar   voqealari   tavsifiga
kirishdan   oldin,   shoir   ilhom   parisiga   murojaat   qilib,   Axill   g‘azablarini   kuylashda
ulardan   madad   so‘raydi.   Poemaning   birinchi   qo‘shig‘i   ana   shu   g‘azabning
sabablariga   bag‘ishlangan.   “Odisseya”   dostonida   jafokash   Odisseyning   o‘z
vataniga   qaytishi   va   safar   mobaynida   uning   boshidan   kechgan   mushkulotlar,
uchragan   ajoyibot   va   g‘aroyibotlar   -   asarning   asosiy   mavzusidir.   Odisseyning   bu
sargardonchiliklari   rosa   o‘n   yilga   cho‘zilib   ketgan   bo‘lsa   ham,   asarda   oxirgi   qirq
kuni hikoya qilinadi. 8
Qadimgi yunon shoiri Gomerning ikkita eng mashhur asari bor. Birinchisi -
«Iliada»   dostoni   bo‘lsa,   ikkinchisi   «Odisseya»   dostonidir.   Ushbu   asarlarning
ikkalasi   ham   qahramonlik   eposi   bo‘lib,   asarlar   yunon   mifologiyasi   asosida
yaratilgan,   Iliada   va   Odisseya   shunchaki   she’rlar,   hikoya   yoki,   rivoyatlar
8
 “Neoanaliz”. Toshkent. 2016 . - B 345
13 to‘plamigina emas, balki, real tarixiy voqealarni ham bayon etganligi bilan muhim.
Shu   jihatdan,   mazkur   asarlar   qadimgi   dunyo   tarixini   o‘rganishda   ham   muhim
yozma   manba   bo‘lib   xizmat   qilgan.   Xususan,   mashhur   Troya   voqeasi   aynan
«Iliada» dostonida keltirib o‘tiladi. «Odisseya» esa bosh qahramon – Odisseyning
jahongashta sarguzashtlarini, hamda, uni sabr bilan kutgan rafiqasi – Penelopaning
sadoqatini   madh   etuvchi   dostondir.   Qisqasini   aytganda,   Iliada   va   Odisseya   –
umumjahon   madaniyatining   nodir   namunalari   hisoblanadi   va   butun   bashariyat
mulki   sifatida   e’tirof   etiladi.   Gomer   asarlarini   o‘zbek   tiliga   Mirtemir   domla,
hamda, Qodir Mirmuhamedovlar tomonidan tarjima qilingan.
Gomer asarlarining bosh qahramonlari faqatgina beqiyos pahlavonlar emas,
shuningdek, ma‘budlar  nasliga mansub  barkamol  shaxslar  ham  bo‘lganlar. Olimp
tog‘ining   hukmronlari   har   doim   pahlavonlarga   hatto   mangu   hayot   ham
bag‘ishlaydilar.   Dostonlarda   bir   qancha   ma‘budlar   ishtiroki   asar   voqealarini
yanada   jonlantirib   yuboradi.   “Odisseya”   dostonida   Poseydon   ma‘budining
harakatlari o‘rinli qo‘llangan va asarga juda katta shuhrat keltirilishida miflarning
roli ham beqiyos yunon kishilari tabiatdagi hamma jonli narsaga ma‘budlar ta‘siri
natijasidagi hodisa deb qarashi asarda ko‘rsatib o‘tilgan.
Yuqorida   qayd   etib   o‘tganimizdek   badiiy   vositalarning   hammasi   Gomer
poemalariga ajoyib hayotiylik bag‘ishlaydi, kishi asarlarni o‘qir ekan, tasvir etilgan
hodisalarni   va   qahramonlarning   qiyofasini   o‘z   ko‘zi   bilan   ko‘rgandek   bo‘ladi.
Mana   shu  xususiyat  O‘rta  Osiyo   xalqlarining  mardlik,  bahodirlik  haqidagi   ajoyib
dostonlaridan biri “Alpomish” misolida ham ko‘rishimiz mumkin. 9
Alpomish dostonida ham Gomer poemalarida bo‘lganidek o‘xshatishlar juda
muhim o‘rin tutadi. O‘xshatishlar bahodirlarning kuch-quvvatiga, jasoratiga, qurol-
aslahalariga, ayollarning husn-jamoliga nisbatan ishlatiladi. Gomer poemalari bilan
“Alpomish”   dostoni   o‘rtasida   faqat   badiiy   vositalarning   yaqinligi   jihatdangina
emas, hatto mazmunning o‘xshashligi jihatdan ham mushtaraklik bor. O‘zbek xalqi
dostonining qahramoni Alpomish ham xuddi Odissey singari dushmanlardan qasos
olish   niyatida   uzoq   safarga   ketadi.   Bu   asarlar   o‘rtasidagi   yaqinliklarni   faqatgina
9
 V. Kullman, Die Kellen der Ilias (Trojan Sagenkreis), Visbaden. Moskva. 2012.-B 278.
14 Yunon   va   O‘rta   Osiyodagi   ijtimoiy   hayotning   ma‘lum   tarixiy   sharoitlarida   bir-
biriga yaqin bo‘lganligi bilan izohlash mumkin.
Gomer   yashagan   davrni   aniqlash   borasida   ham   juda   katta   qiyinchiliklarga
duch   kelamiz.   Gomer   shuhrati   antik   dunyoda   shunchalar   keng   tarqalgan   ediki,
butun yunon olami bu zotni o‘zining   milliy iftixori, shoirlar sultoni deb bilganlar.
Fridrix   Avgust   Volf   nemis   olimi   Gomer   dostonlariga   shubha   bilan   qaraydi.
G.V.Nich   Gomer   dostonlarini   o‘rganib   yagona   bir   kishining   ijodi   mahsuli   deb
aytadi.   Rus   tanqidchisi   Belinskiy   ham   Gomer   ijodiga   yuqori   baho   berib,   “uning
badiiy dahosi xalq rivoyatlari, qo‘shiqlari, adabiy parchalarning dag‘al rudasini sof
oltin qilib bizga  yetkazib  bergan” deydi.  Gomer  dostonlari   V-IV  asrlarning  ulug‘
tragediyanavistlari   Eseil,   Sofokl,   Evripid   uchun   asosiy   manba   bo‘lgan.  
Xullas,   og‘zaki   xalq   ijodining   bitmas-tuganmas   chashmalaridan   to‘yib-to‘yib   suv
ichgan   va   o‘z   navbatida   shu   adabiyot   zaminiga   tomir   otgan   Gomer
dostonlarining   badiiy yetukligi, ularda ifoda etilgan mardlik va vafodorlik, matonat
va   zakovat,   himmat   va   saxovat   tuyg‘ulari,   tug‘ilib   o‘sgan   yurt   kuyida   hayotning
jamiki zarbalariga bardosh berish g‘oyalari – asarlarga hayot bag‘ishlaydi.
VIII asrning oxiri VII asrning boshlariga kelib sotsial  tabaqalanish vujudga
keldi.   Bu   esa   Aristokratlar   va   qullar   sinfini   vujudga   keltirdi.   Bir-biriga   zid   ikki
toifa   guruhning   qarashlari   bir   xil   emas   edi.   O‘z   zamonasidan   norozi   bo‘lgan
dehqon   ommasi   uzoq   patriarxal   davrlarni   qumsaydi.   Mana   shu   kayfiyatlar
tamomila   yangi   adabiy   janrni   –   didaktik   eposni   dunyoga   keltirdi.   Didaktik
eposning   yunon   adabiyotidagi   eng   birinchi   namunasi   Gesiodning   “Mehnat   va
kunlar”   poemasidir.   Gesiodning   poemasi   inson   mehnatining   ulug‘ligi,   adolatning
barqarorligi   va   mehnat   ahlining   tirikchiligi   yo‘lida   uchraydigan   turli-tuman
masalalar haqida aytilgan nasihatlar shaklida yozilgan asardir.
Gesiod  yer  yuzida  yashagan  insonlarni   besh  avlodga  bo‘ladi.  Birinchi  davr
yer yuzining oltin davrida yashaydi. Ular tunu-kun uyin kulgida yashaydi. Kumush
davrida   esa   ular   bebosh   bo‘lib   ma‘budlarga   sig‘inmaydi.   Shuning   uchun   Olimp
hukmdori   ularni   yer   qa‘riga   kiritib   yuboradi.   Kumush   davridan   keyin   mis   davri
boshlanadi.   Bu   kishilar   mehrdan   yiroq,   jang   va   qon   to‘kishdan   boshqa   narsani
15 bilishmaydi   va   bular   ham   o‘limdan   qochib   qutulmaydi.   To‘rtinchi   davr   mardu-
maydonlar davri deb ataydilar. Bular oldingilardan rahmdilroq edilaru, ammo ular
Troya   ostonalarida   o‘lib   ketadi.   Gesiod   o‘zi   yashagan   davrni   pastkashlik,   zulm
hamda adolatsizliklar davri deb Temir davriga kiritadi. 
Gesiod   qadimgi   yunonlar   nazarida   Gomer   qatorida   turadigan   ulug‘   shoir
hisoblanadi. Gesiod tub ma‘nosi bilan xalq   shoiri zahmatkashlar rahnomosi, hayot
donishmandi   bo‘lib   qoldi.   Uning   dostoni   asrlar   davomida   yunon   dehqoni   uchun
og‘ir kunlarning maslahatgo‘yi bo‘lib keldi.
Gomer   (Yunoncha   mkηρος,   Homeralar)   afsonaviy   erta   yunon   shoiri,
qadimiy   epik   she'rlar   kompozitsiyasiga   ishonib   kelgan   Iliad   ( λιάς)   va   OdisseyaἸ
( δύσσειa). Antik davrda va undan keyingi tarix davomida Gomerning adabiyotga	
Ὀ
ta'siri  har doim tenglashtirilmagan va Gomer dostonlari har  qanday tilda saqlanib
qolgan eng qadimgi yozuvlardan biridir. 
Olimlar dostonlar bitta muallif yoki bir nechta muallifning asarlari ekanligi
haqida   bahslashishmoqda   va   ikkala   kompozitsiyani   va   ular   tasvirlab   bergan
voqealarni   aniqlash   shubhali   bo'lib   qolmoqda.   Gomer,   asosan,   yunon   arxaik
davrida   joylashgan,   v.   750   B.C.E.   She'rlarda   soyadagi   Troyan   urushi   atrofidagi
voqealar,   Bronza   davridagi   Myeney   Yunonlarining   turli   xil   harbiy
ekspluatatsiyalari, qariyb to'rt asrgacha Gomerni bosib olgan voqealar tasvirlangan.
Yunonlar   Gomerni   ko'r-ko'rona   rapsod   yoki   professional   qo'shiqchi   deb
bilishgan   va   she'rlar   yozishga   tayyor   bo'lishdan   oldin   o'nlab   yillar   davomida
og'zaki   rivoyatlar   bilan   davom   etgan.   Birinchi   yozilgan   ko'rinishdan   Iliad   va
Odisseya,   ular   boshqa   adabiyotlardan,   klassiklardan   farqli   ravishda   mavqega   ega
bo'ladilar, bunda yunonlar badiiy matnlar, qadriyatlar va eksklyuzivlik qonunlarini
yaratdilar.   G'arb   adabiyotidagi   barcha   epik   she'rlar   oxir-oqibat   Gomerdan   kelib
chiqqan.
Gomerning buyuk she'rlari keyinchalik mumtoz yunonlar uchun diniy yozuv
emas,   balki   poydevor   san'at   asari   bo'lib   qoldi.   Fazilat   va   sharaf   bu   dostonlarning
diqqat   markazidir.   Shon-sharaf   "ehtimol   qadimgi   Yunonistonda   eng   ko'p
takrorlangan madaniy va  axloqiy qadriyatdir" deydi  klassik  olim  Richard Hooker
16 va   "inson   sifatida   sizning   eng   katta   potentsialingizga   erishish,   axloqiy   va   boshqa
yo'l   bilan"   degan   ma'noni   anglatadi.   Yunoniston   diniy   qarashlarga   emas,
dramaturgiyaga,   ilm-fanga,   me'morchilikka   va   gumanistik   falsafaga   tomon
yo'nalganligi Gomerning insoniy qadriyatlarga urg'u berishidan, shuningdek, uning
insoniyatning   barcha   kamchiliklari   bilan   buzilgan   xudolarni   aniq   tasvirlashida
kuzatilishi mumkin.
Biz   Gomer   hayoti   haqida   deyarli   hech   narsa   bilmaymiz;   va   ajablanarli
tomoni shundaki, antik davr yozuvchilari bu haqda ko'proq bilishgan. Gomerning
hayoti to'g'risida biron bir ma'lumot yo'q edi. Gerodot (2.53) ta'kidlashicha Gesiod
va   Gomer   o'z   davridan   400   yil   oldin   yashagan,   shuning   uchun   miloddan   avvalgi
850 yilgacha mil. U o'zini ifoda etadigan munozarali ohangdan, boshqalar Gomerni
qadimiyroq qilishgani aniq; shunga ko'ra keyingi hokimiyatlar tomonidan berilgan
sanalar   har   xil   bo'lsa-da,   asosan   miloddan   avvalgi   X-XI   asrlarga   to'g'ri   keladi,
ammo bu da'volarning hech biri tarixiy haqiqatga mos kelmaydi. Tug'ilgan sanadan
tashqari, antik davr mualliflarining yagona fikriga ko'ra, Gomer  ko'r bo'lgan va u
O'rta er dengizidagi yunon orollarida yashagan. Bundan tashqari, uning asarlarida
Gomerning hayoti to'g'risida hech narsa ma'lum emas yoki hatto aytilmagan. 
Ushbu   ma'lumotlarning   etishmovchiligi   tufayli,   qariyb   yuz   yil   davomida
olimlar Gomer haqiqatan ham mavjud bo'lganmi yoki yo'qmi degan savolga javob
bera   boshladilar.   Matnli   tadqiqotlar   natijasida   bu   aniq   bo'ldi   Iliad   va   Odisseya
sakkizinchi   asr   boshlarida   qadimgi   materiallardan   standartlashtirish   va   tozalash
jarayoni   boshlandi   B.C.E.   Ushbu   standartlashtirishda   muhim   rol   Afina   zolimi
Hipparx   o'ynagan   ko'rinadi,   u   Panatenayik   festivalida   gomerik   she'rini   qiroat
qilishni   isloh   qilgan.   Ko'plab   klassistlar   ushbu   islohot   kanonik   yozma   matnni
ishlab   chiqarishni   o'z   ichiga   olgan   bo'lishi   kerakligini   va   keyinchalik   "Gomer"
nomi bu qo'shilishga qandaydir tarzda qo'shilgan deb hisoblashadi.
Ammo   boshqa   olimlar   haqiqiy   Gomerning   haqiqatiga   ishonishadi.   Uning
haqiqiy hayoti to'g'risida deyarli hech narsa ma'lum emas yoki hatto uning taxmin
qilishicha,   she'rlar   "Gomer   tomonidan   emas,   balki   shu   nomdagi   boshqa   odam
tomonidan yozilgan" degan umumiy hazil bor. Ikkala dostonning ham ingliz tiliga
17 poetik   tarjimalarining   muallifi,   klassik   olim   Richmond   Lattimore   bir   paytlar
"Gomer: u kim edi?" Deb nomlangan maqola yozgan. Semyuel Butler (1835-1902)
yosh   sitsiliyalik   ayolni   muallif   sifatida   tasvirlab,   yanada   aniqroq   edi   Odisseya
(lekin   emas   Iliad),   bu   fikrni   Robert   Graves   o'z   romanida   yanada   ko'proq   bayon
qilgan Gomerning qizi.
Yunon tilida uning ismi Homēros, bu "garovga olish" uchun yunoncha. Bu
uning   ismi   Homeridae   deb   nomlangan   shoirlar   jamiyati   nomidan   olingan,   degan
ma'noni   anglatadi,   u   asirlarning   avlodlarida   bo'lgani   kabi   "garovga   olinganlar
o'g'illari"   degan   ma'noni   anglatadi.   Jang   maydonida   ularning   sadoqati   shubhali
bo'lgani uchun bu odamlar urushga yuborilmagani sababli, ularga Yunonistonning
savodxonlik   qadimgi   dunyoga   kelishidan   oldin   epik   she'riyatni   eslab   qolish
vazifasi yuklangan edi.
Ko'pincha   Klassiklar   "Gomer"   singari   bastakor   bo'lganmi   yoki   yo'qmi,
Gomeriya   she'rlari   ko'plab   og'zaki   shoirlarning   jamoaviy   merosi   bo'lgan   og'zaki
urf-odatlar, avlodlarga xos  uslubning mahsuli  degan  fikrga qo'shiladilar. (aoidoi).
Ning tuzilishi  va so'z birikmalarining tahlili Iliad va Odisseya she'rlar  muntazam,
takrorlanadigan iboralardan iboratligini ko'rsatadi; hatto butun oyatlar takrorlanadi.
Demak,   bu   degani   bor   Iliad   va   Odisseya   bo'lishi   mumkin   edi   og'iz-formulali
yodlangan   an'anaviy   oyatlar   va   fazalar   to'plamidan   foydalangan   holda   shoir
tomonidan   joyida   yozilgan   she'rlar.   Milman   Parri   va   Albert   Lord   ta'kidladilarki,
og'zaki   rivoyatlar   uzunligi   va   murakkabligi   haqida   she'r   yozadi   Iliad   ko'rinishi
mumkin   qadar   unchalik   mos   emas;   Parri   va   Lord   ushbu   mavzuga   bag'ishlangan
qog'ozda   zamonaviy   Yugoslaviyaning   olis   qismida   yashovchi   og'zaki
madaniyatning   yaqinda   kashf   qilinganligiga   ishora   qilmoqdalar.   U   erda   shoir-
rapsodolar Gomerda topilganlarga juda o'xshash  formulalardan foydalanib, joyida
dostonlar yozadilar.
Asarning   kulminatsion   nuqtasi   aynan   shu   erdir.   Chunki   ulug’   rapsodning
yigirma   to’rt   qo’shiqdan   iborat   mahobatli   “Iliada”   jangnomasini   yaratishdan
maqsadi ana shu qahru g’azabni kuylash, tarannum qilish edi. Aziz do’st hurmati,
yodi bosh omil bo’lgan ushbu g’azab oqibatda ilionlik necha minglab jangchilarni
18 mahf etib, Patroklning qotili dovyurak Gektorning ham jonini oldi. Bu g’azabning
“qon”i   aslida   taqdir   hukmiga   isyon   edi.   Yaqin-orada   o’zining-da   hayot   shami
so’nishi (manfur Paris tomonidan ojiz joyi – tovoniga nayza sanchib o’ldirilishi)ni
oldindan bilgan Axilles Patroklning halokatiga qismatni aybdor sanab, shu qismat
irodasi   ifodachisi,   aniqrog’i,   uning   qo’lidagi   “o’yinchoq”   Gektordan
shafqatsizlarcha o’ch oldi, Troya shahzodasining murdasini ayovsiz xo’rladi. Biroq
taqdirga qarshi qaratilgan mazkur isyon haqiqatda taqdir yo’rig’iga bo’ysunish edi
(Chunki   Troyaning   muqarrar   qismati   –   halokatiga   olib   kelguvchi   omillardan   biri
Priamzodaning   o’ldirilmog’i   edi!).   Negaki   Eru   samo   hukmdori   qudratli   Zevs
taqdiri   azalni   uning   qonuniyatlari   asosida   nazorat   qiladi.   Bunga   bo’ysunmaslikka
esa boya bir necha bor ta’kidlaganimizdek, o’zga ma’budlar u yoqda tursin, hatto
Zevsning-da haqqi yo’q. Bu narsani  ichki  bir sezgi-la tuygan Axilles ehtimol  shu
sababli   g’azabdan   tushib,   Gektorning   pajmurda   tanasini   o’z   oldiga   ming   bir
iltijoyu alamli ko’z yoshlar bilan kelgan Troya hukmdori, alamdiyda ota – Priamga
qaytarib   bergandir?!   Qanday   bo’lmasin,   qasos,   aniqrog’i,   qismat   qasosi   hamda
uning   qarshisidagi   qumursqa   misol   ojizlik   bir   ulug’   insonning   qahru   g’azabi
ko’rinishida  yunon qo’shiniga  xayrixohligi   ochiq-oshkora sezilguvchi   Homerning
15 700 satri zamiriga singib ketgan. 10
Antik   adabiyotni   o’rganishimizdagi   birinchi   vosita   mifologiyadir.   Antik
adabiyoti   mifologiya   asosida   yuzaga   kelgandir.   Mifologiya   mif,   afsona   va
ertakdardan   iborat.   Buyuk   adib   Gorkiy   mifologiya   xalq   badiiy   faoliyatining
alohida badiiy ustqurmasi, deb ko’rsatilgan. Mifologiya hali kishilar ongi juda past
bo’lgan   paytida   yuzaga   kelgan.   Shuning   uchun   insonlar   o’zlarira   turli   tuman
xudolar   yaratganlar.   Masalan:   mifoloriyaning   ko’rsatishicha,   eng   avvalgi   xudo
Uran,   so’ng   Geya   vujudga   kelgan,   bularning   birlashuvidan   Kron,   Okean.   Reylar
tug’ilgan.   Kron   bilan   Peya   birlashuvidan   yana   boshqa   xudo   avlodlari   yuzaga
kelgan, shulardan biri Zevs edi. Zevs katta bo’lgach, otasini  taxtdan tushirib, o’zi
taxtga   chiqdi.   Uning   hukmronligiga   qarshi   chiqqan   xudolarni   Zevs   qattiq   qo’llik
bilan   boshqaradi.   Zevs   Olimp   tog’larida   yashovchi   xudolarning   Xudosi   bo’lib
10
 D., Homerik Odisseya, Oksford. 1955.- B 390.
19 qoladi.   Miloddan   ilgarigi   XII   asrda   vujudga   kedgan   «Illiada»   va   «Odisseya»
afsonalarida Zevs bulutlarni haydovchi xudo sifatiga tasvirlanadi.
Epik asar deb katta, qahramoni xalq bo’lgan dostonlarga aytiladi. Miloddan
ilgarigi   XII   asrda   greklar   bilan   kichik   Osiyodagi   Troya   shahari   o’rtasida   10   yil
urush   bo’lib,   bu   urushda   greklar   g’alaba   qozonadilar.   Natijada   Troya   urushi
qahramonlarini   kuylagan   dostonlari   yuzaga   keladi.   Bu   dostonlarni   (baxshilar)
yuzaga keltiradilar. Shunday nom bilan bizgacha kelgan baxshi Gomerdir. Gomer
afsonaviy shoir bulib, V asrda yashagan grek tarixchisi Gerodot Gomerni o’zidan
400   yil   ilgari   yashaganligini   aytadi.   Demak,   Gomer   miloddan   ilgarigi   IX   asrda
yashagan.   Ba’zi   bir   burjua   olimlari   Gomer   nomidagi   «Iliada»   va   «Odisseya»
dostonlarini   turli   kishilar   tomonidan   yaratilgan   deb   da’vo   qiladilar.   Ba’zilari   bu
asarlarning kompazitsion qurilishida birlik bor, shuning uchun bir kishi tomonidan
yaratilgan,   deydilar.   Bizga   shynisi   ma’lumki,   bu   dostonlar   mifologiya   asosida
yaratilgan xalq ijodiyotidan iboratdir.
20 2.2. Gomer dostonida Egey madaniyati va uning rang-barangligi
Yunon   madaniyati   o`sha   davr   kishilarining   his-tuyg`ulari,   intilishlari-yu,
orzu-umidlari   va   ruhiy   holatlarining   ifodasi   sifatida   shakllangan.   Yunonistonlik
buyuk   tafakkur   egalari   g`oyaviy   va   badiiy   jihatdan   yuksak   darajadagi   asarlar
yaratishib,   insoniyat   uchun   abadiy   muammo   hisoblangan   vatanparvarlik,   jasurlik,
insoniy qudrat, kurashchanlik kabi hislatlarni madh etishib, pastkashlik, qurqoqlik,
sotqinlik kabilarni qoralaganlar. 
Qadimgi yunon madaniyati inson badiiy tafakkurining shunday cho`qqisiga
chiqqanki,  butun   Yevropa  xalqlari   o`z   madaniyatlarini   taraqqiy  ettirishda   mazkur
xalq madaniyatiga etalon sifatida qaraganlar. Hatto diniy mutaassiblik hukmronlik
qilgan O`rta asrlarda ham Yevropa madaniyati qadimgi yunon madaniyatidan kuch
olgan. 
Uyg`onish   davrida   esa   Yevropa   xalqlari   antik   davr/,,antik"so`zi   lotincha
so`zdan olingan bo`lib, ,,qadimgi"degan ma‘noni anglatadi/ madaniyatidan madad
olib   butun   Yevropani   chulg`ab   olgan   mutaassiblik   va   xurofotga   qarshi
kurashganlar. 
Qadimgi   yunon   madaniyatining   taraqqiyot   bosqichlari   to`g`risida   to`liqroq
tasavvurga ega bo`lish uchun uni davriylashtirib o`rganish muhim ahamiyatga ega.
Chunki,   har   bir   tarixiy-madaniy   bosqichda   bir-biridan   farqlanib   turadigan
mazmunan   boy   va   g`oyaviy   jihatdan   mukammal   madaniy   boyliklar   yaratilganligi
ko`zga tashlanadi. 
Qadimgi   yunon   madaniyatini   o`rganar   ekanmiz   quyidagi   bosqichlarning
madaniy hayoti va ma‘naviy-badiiy tafakkurining asosiy jihatlarini tahlil qilamiz. 
Qadimgi yunon madaniyatining dastlabki bosqichi ,,Krit-Mikena" yoki Egey
madaniyati deb nomlanadi. Bu davr madaniyati asosan mil.avv.II ming yilliklarda
juda   katta   ko`tarilishta   ega   bo`lib,   bir   muncha   sodda   ko`rinishda   bo`lsa-da
arxitektura, tasviriy san‘at, haykaltaroshlik va diniy qarashlarda o`z aksini topgan. 
Krit   madaniyati   mil.avv.   III   -   II   ming   yilliklarda   shakllanish   jarayonini   boshdan
kechiradi   va   mil.avv.   XVI   asrdan   boshlab   Gretsiyaning   quruqlikdagi   hududlari,
ayniqsa,   Mikena   madaniyatiga   kuchli   ta‘sir   ko`rsatadi.   Krit   orollari   va   quruqlik-
21 Elladada /Mikena deb ham yuritiladi/ olib borilgan arxeologik qazishmalar natijada
topilgan   ko`plab   ashyoviy   dalillar   qadimgi   yunon   madaniyatining   qay   tarzda
rivojlanganligini ko`rsatadi. 11
Mazkur   bosqichning   ,,Krit-Mikena"deb   atalishiga   asosiy   sabab,   ingliz
arxeologi A.Evans XIX asrning 90 yillarida Krit orollarida katta qazishma ishlarini
olib   bordi.   Natijada   nemis   arxeologi   G.Shliman   tomonidan   1874   yilda
Peloponnesning shimoliy-sharqiy qismi - Mikeanada topilgan madaniy qatlamdan
ham ko`ra qadimiyroq bo`lgan madaniy qatlamni ochadi. Shu boisdan, XX asrning
birinchi   o`n   yilliklaridan   boshlab   ilmiy   adabiyotlarda   ana   shu   ikkala   hudud
nomidan kelib chiqib, , ,Krit-Mikena madaniyati'' atamasi ishlatila boshlangan. 
Taxminan,mil.avv.II ming yillikda qurilgan Knoss saroyi qoldiqlari qadimgi
Kritda arxitektura, tasviriy san‘at ancha Rivojlanganligini ko`rsatadi. A.Evansning
ko`rsatishicha,   Knoss   saroyi   uch   va   hatto   to`rt   qavatli   qilib   qurilgan.   Saroy
markazida xalq yig`inlari o`tkazilib turiladigan zal mavjud bo`lgan. Sopol quvurlar
orqali   saroyda   ishlatilgan   tashlandiq   suvlar   oqizilib   turilgan.   Saroy   binolarining
devorlariga   o`simliklar,   g`aroyib   hayvonlar   suratlari   va   saroy   ahlining   hayotini
tasvirlovchi   rasmlar   chizilgan.   Krit   arxitektorlari   yuqoriga   kengayib   boruvchi
ustunlardan   ustalik   bilan   foydalanganlar.   Bu   esa   saroy   xonalarining
hashamdorligini yanada oshirgan. 
Kritliklar   madaniyati   rivojlanishining   asosiy   sabablaridan   yana   biri   -
kritliklar   ko`proq   dengizda   suzish   uchun   ko`plab   qayiqlar,   so`ngra   yirik   kemalar
qurishga majbur bo`lganlar. Natijada hunarmandchilik yanada rivojlangan. Boshqa
tomondan   esa   ular   kemalarda   suzishib   Shimoliy   Afrika,   Misr   va   Old   Osiyo
hududlari   bilan   madaniy   va   savdo   aloqalarni   o`rnatganlar.   Mazkur   aloqalar
natijasida   kritliklar   Sharqning   keng   rivojlangan   madaniyati   bilan   tanishish
imkoniyatiga   ega   bo`lganlar.   A.Evans   qazishmalari   natijasida   topilgan   ko`plab
piktografik   va   ieroglif   yozuvlar   tushirilgan   sopol   lavhalar   kritliklar   o`z   yozuv
belgilarini   yaratishda   mil.avv.   Ill   ming   yillikda,   Shumer,   Finikiya,   Misrda   keng
tarqalgan   suratli   va   belgili   yozuvlardan   foydalanganliklarini   ko`rsatadi.   Natijada
11
 D., Homerik Odisseya, Oksford. 1955.- B 448
22 kritliklar   taxminan   mil.avv.   XVII   asrlarga   kelib   o`zlarining   bo`g`in   chiziqli
yozuvlarini vujudga keltirganlar. 
Kritliklarning   diniy   qarashlari   bir   muncha   sodda   ko`rinishda   bo`lgan.   Shu
sababli   ular   yirik-yirik   ibodatxonalar   qurmaganlar.   Diniy   topinish   markazlari
kichik-kichik sajdagohlap va mehroblar shaklida bo`lgan. Ularning dastlabki diniy
qarashlari   totemistik   ko`rinishda   bo`lgan.   Keyinchalik   Kritda   xudo   Zevs
to`g`risidagi tasavvurlar vujudga kela borgan. Muayyan davr ichida bu tasavvurlar
sistemalashib,   turli   xil   afsonalarning   paydo   bo`lishiga   olib   kelgan.   Bir   afsonada
ko`rsatilishicha,   yunonlarning   bosh   xudosi,   mabudlar   ma‘budi   Zevs   Kritda
to`g`ilgan.   So`ngra   Zevs   dengiz   to`lqinlaridan   o`tib   Finikiya   malikasi   go`zal
Yevropani   Kritga   olib   keladi.   Ulardan   Kritning   eng   odil   hukmdori   Minos
to`g`iladi. 
Mil.avv.II   ming   yillikdayoq   oltindan   mashhur   Krit   zargarlik   buyumlari   yasalgan.
Kritlik   kulollar   sopol   idishlarni   nihoyatda   bejirim   qilib   yasaganlar   va   ularning
tashqi   tomonidan   o`simliksimon   naqshlar   bilan   bezaganlar.   Shuningdek,   kulollar
pishiq   loydan   ma‘bud   va   ma‘budalarning,   odamlar   va   hayvonlarning
haykalchalarini yasaganlar. 
Miloddan avvalgi III-II ming yilliklar davri materik “quriqlik” uchun ellada
davri deb, orollar uchun ellada davri deb atalgan. Shuningdek, ellada davri mikena
davri   deb   ham   atalgan.   Mikenadagi   ko`plab   saroylarning   ichki   binolari   har   xil
freskalar   /devor   yuzasiga   tushiriladigan   rang   tasvir   surat   /   bilan   bezatilgan.
Shuningdek,   ayrim   suratlarda   urush   manzaralari   tasviri   ham   uchraydi.   Mikena
/Tirinf/ da joylashgam shox Atrey maqbarasi arxeologlar tomonidan o`rganilganida
u   yerdan   oltin,   tog`   xrustallaridan   ishlangan   idishlar,   sher   boshli   oltin   vaza,
kabutarlarning   bo`rtma   suratlari   tushirilgan   oltin   qadax   va   boshqa   buyumlar
topilgan.   Bu   buyumlar   Mikena   hunarmandchiligi   va   halq   amaliy   san‘ati   ham
nihoyatda   rivojlanganligini   ko`rsatadi.   Umuman,   Krit-Mikena   davri   madaniyati
qadimgi   yunon   madaniyatining   sodda   ko`rinishdagi   rivojlanish   bosqichi   bo`lib,
keyingi davr arxitektura, tasviriy san‘at, xalq, amaliy san‘ati vadiniy qarashlarning
shakllanishiga samarali ta‘sir ko`rsatadi. 
23 Aql-idrokda qudratli kuch bo`lgan inson obrazi bu davr madaniyatiga singa boradi.
Bu davrga kelib, Krit-Mikena davri dunyoqarashida hukmronlik qilgan mifologik
obrazlar,   ya‘ni   yirtqich   hayvonlar   obrazi   inson   ko`z   oldida   o`z   kuchini   yo`qota
boradi. Mifologik dunyoqarash sifatida shakllangan hodisalar o`zining sir-asrorini
ocha boradi. 
Inson   tabiat   hodisalarini   qanday   bo`lsa,   shu   holda   qabul   qila   boshlaydi.
Uning noma‘lum bo`lgan sir-sinoatlariga chuqurroq kirib borishga intiladi. U tabiat
kuchlari   ustidan   sehrlash   yoki   jodu   qilish   orqali   hukmron   bo`lishga   intilmaydi,
balki aql-idorokni ishga solib hukmronlik qilishga intiladi. 
Bu davrda qadimgi Grek dinining asosiy belgilari shakllana boradi. Ular o`z
dinlarini Fessaliya va Makedoniya chegarasida joylashgan Olimp tog`i bilan Olimp
dini,   Olimp   tog`ining   qorli   cho`qqisini   o`z   xudolarining   yashash   joyi   deb
xisoblaydilar.   Qadimgi   Yunonlarning   tasavvuriga   ko`ra,   olam   dastlab   ,,xaos"
/tartibsizlik/dan   iborat   bo`lgan.   So`ngra,   Zevs   boshchiligidagi   xudolar   olamning
turli hodisalarini boshqarib, tartibga keltira boshlaganlar. Zevsning avlodlari butun
olamga hukmronlik qila boshlaydilar, ya‘ni butun koinotni o`zlarining mulklariga
aylantiradilar.   Zevs   momaqaldiroq   hamda   bulutlar   sultoni,   ma‘budlar   ma‘budi
bo`lib qoladi. Uning ukasi Poseydon dengizlar hukmdori, yana bir ukasi Aid oxirat
xudosi   bo`lib   tayinlanadi.   Zevsning   rafiqasi   Gera   osmon   ma‘budasi,   ma‘budlar
malikasi, homilador ayollar va kelin-kuyovlar raxnamosi hisoblanadi. Zevsning har
bir   farzandi   ikkinchi   darajali   ma‘bud   va   mabudalarga   aylanadilar.   Ular   ham
olamning   turli   xil   hodisalariga   hukmronlik   qila   boshlaydilar   yoki   raxnamolarga
aylanadilar.   Masalan,   Gefest-otash,   ma‘budi,   temirchilar   piri;   Ares   qonli   urushlar
ma‘budi; Appolon-yorug`lik, san‘at, she‘riyat va musiqa ma‘budi; Artemida-kamar
ma‘budasi,   o`rmon   va   o`rmonda   yashovchi   jonivorlar   malikasi;   Afina-shaharlar
homiysi;   Afrodita-go`zallik   ma‘budasi;   Erot-sevgi   ma‘budi;   Germes-Ma‘budlar
jarchisi, o`lganlar ruhini o 12
xiratga kuzatib boruvchi; Gelios-Quyosh xudosi; Nika-
g`alabalar   ma‘budasi;   Dionis-bog`dorchilik,   uzumchilik,   vinochilik   xudosi;
Demetra-tabiat ma‘budasi hisoblangan.
12
 M.E. Klark, "Neoanaliz: bibliografik sharh" Klassik dunyo. 1986.- B 49.
24 Qadimgi   Greklarning   tasavvuriga   ko`ra   butun   tabiatda   ilohiy   mavjudotlar
yashaydi.   Chakalakzorlarda   driadalar,   nimfalar,   echki   oyoqli   satirlar   yashasa,
dengizda nayadalar va ayol boshli qush -sirenalar hayot kechiradilar. 
Qadimgi Yunonistonda xudolarga atab turli-tuman bayramlar tashkil etilgan.
Bayramlar  diniy xarakterga ega  bo`lish  bilan  birga insonni  jismoniy  chiniqtirgan,
musiqa,   poeziya,   qo`shiq   va   boshqa   san‘at   turlarining   rivojlanishiga   ham   ulkan
hissa qo`shgan. 
Qadimgi   yunonlar   xudolarga   atab   tashkil   etgan   ulkan   bayramlardan   biri-
Olimpiada   o`yinlaridir.   Olimpiada   o`yinlari   xar   to’rt   yilda   bir   marta   ma‘budlar
ma‘budi   Zevs   sharafiga   o`tkazilgan.   Birinchi   Olimpiada   o`yini   miloddan   avvalgi
776   yilda   o`tkazilgan.   Olimpiada   o`yinlari   Peloponnesning   shimoli-g`arbida
joylashgan Olimpiya shahrida o`tkazilgan. Olimpiada o`yinlari tantanali namoyish
va   qurbonlik   qilish   bilan   boshlangan.   Dastlab   olimpiadachilar   faqat   yugurish
bo`yicha   musobaqalashgan.   Vaqt   o`tishi   bilan   olimpiada   o`yinlariga   kurash,
pentatlon/yugurish,   uzunlikka   sakrash,   disk   uloqtirish,   nayza   otish   va   kurashdan
iborat besh kurash/mushtlashish jangi hamda aravalar poygasi kiritilgan. Olimpiya
o`yinlari   kunlari   dramaturglar,   shoirlar,   ashulachilar   va   sozandalar   ham
baxslashganlar, o`zlari yaratgan asarlarni yig`ilgan xalq hukmiga havola qilganlar. 
Umuman olganda, olimpiya o`yinlari singari bayram-musobaqalar qadimgi yunon
madaniyati, adabiyoti va san‘atining keng ko`lamda rivojlanishida ham muhim rol
o`ynagan, ijodkorlarning haqiqiy minbariga aylangan. 13
Qadimgi  yunon madaniyati  taraqqiyotida yunon yozuvining ahamiyati  ham
beqiyos katta bo`lgan. Yunon yozuvi mil.avv. IX-VIII asrlarga kelib finikiyaliklar
alifbosidan   foydalanish   asosida   vujudga   kelgan.   Qadimgi   yunonlar
finikiyaliklarning faqat undosh tovushdan iborat bo`lgan 22 harfidan o`zgartirilgan
holda   foydalanganlar,   ya‘ni   greklar   o`z   alifbolariga   unli   tovushlarni   qo`shib   24
xarfdan   iborat   o`z   alifbolarini   tuzganlar.   Qadimgi   yunon   yozuvining   ahamiyati,
shundaki, slavyan alifbosi grek alifbosi asosida tashkil etilgan. 
13
 D., Homerik Odisseya, Oksford. 1955.- B 392.
25 Gomer   davri   arxitekturasi   va   san‘atida   yuqori   badiiy   taraqqiyotga
erishilmagan   bo`lsada,   diniy   e‘tiqodlar   bilan   bog`liq   bo`lgan
terrakota/ma‘budaning   kichik   haykalchalari/   haykalchalar,   yog`och   va   toshdan
ishlangan   qupol   sanam   va   butlar   ishlangan.   Bu   davrda   hunarmandchilik,
kulolchilik   va   u   bilan   bog`liq   bo`lgan   vazaga   gul   solish   san‘ati   ravnaq   topgan.
Vazalar va boshqa sopol idishlar yuzasiga geometrik naqshlar ishlana borgan. 14
 
Xulosa   qilib   aytganda,   Gomer   davri   madaniyati-umumyunon
madaniyatining ko`zga yaqqol tashlanib turadigan bosqichlaridan biri hisoblanadi.
Bu   davr   madaniyati,   birinchidan,   sistemalashgan   diniy   qarashlarning   vujudga
kelishi   bilan   harakterlanadi.   Dastlab   xaosdan   iborat   bo`lgan   olam   hamda   barcha
voqea   va   hodisalarni   tartibga   solib   turadigan   o`ziga   xos   diniy   dunyoqarash
shakllanadi.   Ikkinchidan,   diniy   dunyoqarashga   bog`liq   bo`lgan   turli   xil
marosimlar, bayramlar tarkib topa bordi. Birgina olimpiya o`yinlari yoki Dionisga
bag`ishlangan   bayram   marosimlarini   olib   qarasak,   ular   diniy   qarashlar   natijasida
vujudga   kelganligini   ko`ramiz.   Tasavvurdagi   xudolar,   ularning   tashqi   ko`rinishi-
ko`rkamligi, kuch-qudrat ufurib turadigan tashqi qiyofasi to`g`risidagi tasavvurlar,
dastlab   umum   Yunonistonga,   so`ngra   butun   Ellinistik   dunyoga   keng   tarqalgan
olimpiya   o`yinlarining   vujudga   kelishi   va   rivojlanishiga   olib   keldi.   Uchinchidan,
xalq   og`zaki   ijodining   rivojlanishi   yozma   adabiyotning   paydo   bo`lishiga   sabab
bo`ldi.   Bu   esa   o`z   navbatida   voqea   hamda   hodisalarni   mifologik   tarzda
tasvirlashdan realistik tarzda ifodalashga olib keldi. 
Miloddan   avvalgi   VII-VI   asrlar,   ya‘ni   antik   quldorlik  shahar-davlatlarining
shakllanish   hamda   mustahkamlanish   davri   arxaik   davri   deb   yuritiladi.   ,,Arxaika"
so`zi   grekcha   ,,arxayos"   so`zidan   olingan   bo`lib   ,,qadimgi"   degan   ma‘noni
anglatadi.   Arxaika   davrida   qadimgi   yunonlar   zudlik   bilan   O`rta   Yer   dengizi
sohillarida   o`rnashib   oladilar.   Shaharlar   barpo   etishib,   Kichik   Osiyo,   O`rta   Yer
dengizi   qirg`oqlaridagi   davlatlar   va   ayniqsa,   Misr   bilan   savdo-sotiq   ishlarini   olib
boradilar.   Ularning   madaniyati   bilan   tanishadilar.   Qadimgi   Bobil   va   Misr
14
 J. Griffin. "Epik tsikl va Gomerning o'ziga xosligi" Yunonshunoslik jurnali. 1977.- B 53.
26 madaniyati   yutuqlaridan   foydalanishib,   o`zlarining   takrorlanmas   sanati   asarlarini
yaratadilar. 
Bu davrga kelib Greklarning siyosiy-iqtisodiy va madaniy ta‘sir doirasi O`rta Yer
dengizi bo`ylari Marmar va Qora dengiz qirg`oqlarigacha kengayadi. Greklarning
vatanparvarlik   va   milliy   g`urur   tuyg`usi   shaxsiy   manfaat   tuyg`usidan   ustun   kela
boshlaydi.   Shu   boisdan   ,,fanlarning   fani"   sanalgan   filosofiya,   diniy   e‘tiqod   va
san‘ati   qaerda   bo`lmasin   va   qaysi   sharoitga   tushmasin,   yunoncha   ruhini   saqlab
qolgan.   Qadimgi   yunonlar   barcha   yerda   va   har   qanday   holatda   o`zlarining   grek
ekanliklarini,   tashqi   dunyoga   ta‘sir   qila   oladigan,   barcha   mavjudotlardan   aql
jihatidan ustunlik qilishini unutmagan. 
Qadimgi yunonlar qo`shni davlatlar bilan amalga oshirgan madaniy aloqalari
natijasida   o`zlaridan   boshqa   barcha   xalqlardan   ustun   turish   hissiyotini   uyg`ota
olganlar.   Bu   hissiyot   natijasida   o`sha   davr   kishilari   aql-bovar   qila   olmaydigan
san‘atlarini yarata olganlar, bunyodkorlik ishlarini amalga oshirib, aqliy-ma‘naviy
tafakkur mahsuli hisoblangan turli fan sohalariga asos solganlar, mukammal diniy-
ahloqiy sistemani yuzaga keltirganlar. 
Greklardagi   vatanparvarlik   tuyg`usini   shakllantirishda   maktablarning   roli
beqiyos katta bo`lgan. Gretsiyaning har bir ozod fuqarosi bilim olish imkoniyatiga
ega bo`lgan. Shu boisdan, Gretsiyaning turli shaharlarida maktablar tashkil etilgan.
7 yoshga tulgan har bir o`g`il bolaning maktabga qatnashi shart bo`lgan. Badavlat
kishilarning   18   yoshga   to`lgan   farzandlari   gimnaziyalarda   o`qishni   davom
ettirganlar.   Hunarmandlar   va   dehqonlarning   farzandlari   o`qish   va   yozishni   bilish
bilan chegaralangan. 15
Arxaika   davrida   puxta   o`ylangan   arxitektura   uslublari   vujudga   keladi.   Bu
davr me‘morchilik san‘ati shaharlarining qurilishi  bilan bog`liq bo`lgan. Xudo va
ilohiylashtirilgan   qahramonlarga   atab   qurilgan   ibodatxona   oldidagi   maydonlar
shaharlarning   muhim,   ijtimoiy   markazi   hisoblangan.   Bu   maydonlarda   muntazam
ravishda   xalq.   yig`inlari   va   bayramlar   o`tkazilib   turilgan.   Shaharlarning   tepalik
15
 M.E. Klark, "Neoanaliz: bibliografik sharh" Klassik dunyo. 1986.- B 394.
27 /akropol/   qismida   polis   /shaxar   davlat/ning   xaloskori   hisoblangan   ma‘budaga
atalgan ibodatxona, akropol yonbag`rida asa turar-joy binolari qurilgan. 
Grek   me‘morchiligida   bir   necha   order   /lotincha   ,,ordo"-,,tuzilish",   "tartib"
degan ma‘nolarni bildiradi /ayniqsa, doriy va ion orderlaridan foydalanilgan. Doriy
orderi Shimoldan ko`chib kelgan doriy kabilalari arxitekturasining asosiy elementi
hisoblangan.   Ioniya   orderi   esa,   kichik   Osiyo   sohillarida   yashagan   qabilalar
arxitekturasi uslubi hisoblangan. 
Ion   orderi   mil.avv.   VII   asr   oxirlarida   paydo   bo`lgan   va   doriy   orderidan
o`zining   nafisligi,   bejirimligi   hamda   tag   tomonidan   tosh   asosga   qo`yilgan
tagkursining   mavjudligi   bilan   ajralib   turgan.   Ion   orderida   tarnovchali   ustunning
kapitel/muqarnas/   qismini   ikki   tomonga   buralib   turgan   jingalak   sochni   eslatuvchi
shakl tashkil etgan. 
Korinf orderi bir muncha kechroq-klassika davrida paydo bo`lgan. U ion va
doriy orderiga nisbatan jimjimador va ko`rkam, kapiteli akanf daraxti barglaridan
tashkil   topgan   buketni   eslatadi.   Qadimgi   yunon   arxitekturasining   ana   shu   uchala
Orderlari   nafaqat   antik   dunyo   arxitekturasida,   balki   Uyg`onish   va   yangi   davr
Yevropa me‘morchiligida ham keng qo`llanilgan va rivojlangan. 
Taxminan   er.avv.   VII   asrga   kelib,   grek   monumental   haykaltaroshligi
taraqqiy   etadi   va   unga   o`ziga   xos   haykaltaroshlikda   haykalning   bo`shlikdagi
ko`lami, ya‘ni joylanishi, a‘zolarining mutanosibligi va harakatning tabiiyligi kabi
uch ulchovga qatiy amal qilish asosiy tamoyilga aylanadi. Dastalbki haykallar turli
musobaqalar   g`oliblari   sharafiga   yaratilgan   bo`lib,   dastlab   stadionlar   va
gimnaziyalar   hovlilariga   o`rnatilgan.   Bu   davr   haykaltaroshligida   odam   gavdasini
alohida   tasvirlash   bilan   birga,   voqealarni   aks   ettiruvchi   kompozitsiyalar,   masalan
olishuvlar   ko`rsatiladi.   Qadimgi   yunon   pahlovonlari   Persey   va   Gerakllarning
qahramonliklariga, xudolar hamda gigantlar jangiga bag`ishlangan kompozitsiyali
haykallar ana shu davrda yaratilgan. 
Greklarning   polis-shahar-davlat   fuqarosi   to`g`risidagi   tasavvurlari   kiyimsiz
holda   tasvirlangan   kuroslar   -   yigitlar   obrazida   namoyon   bo`lgan.   Dastlabki
yaratilgan   kuroslar   haykallari   kam   harakat   va   birmuncha   qotib   qolgan   tarzda
28 tasvirlangan   bo`lsa,   keyinchalik   kuch   va   jasoratni   aks   ettiruvchi   san‘at   asariga
aylana borgan. Gavda, tana, bosh, qo`l, oyoq nisabatlari to`g`ri olina boshlangan. 
Arxaika   davri  plastikasining  kiyimda  tasvirlangan   qizlar  -qoralar  haykalida
namoyon   bo`ladi.   Qoralar   haykallari   o`zining   his-tuyg`uga   boyligi,   ayollarga   xos
latofat,   iffat   va   nazokatni   ifoda   etganligi   bilan   ajaralib   turgan.   Kiyimlarning
jimjimali   va   buklanib   turishlari,   ularga   hamohang   bo`lgan   sochlarning   taralishi
haykallarning   tabiiyligini   yanada   oshirgan.   Kuroslar   va   qoralar   haykallariga
jamlangan go`zallik va ulug`vorlik qadimgi greklarning ahloqiy ideali to`g`risidagi
tasavvurlarini ifodalagan. 
Qadimgi yunonlar o`z shaharlari, ibodatxonalari, saroylari va turar-joylarini
turli   hil   haykallar  bilan  bezashga   harakat  qilganlar. Haykallarni   yog`och,  marmar
va bronzadan yasaganlar. So`ngra inson tanasi rangida bo`yaganlar yoki fil suyagi
bilan   qoplaganlar.   Yunon   haykaltaroshlari   birinchi   bo`lib   haykalga   inson
tanasining tabiiy ko`rinishini berishga e‘tibor berganlar. 
Mil. avv. VII asr oxiri va VI asr boshlarida grek san‘atida realistik tasvirga
intilish   yanada   kuchayadi.   Tasviriy   san‘at   asarlarida   insonparvarlik   g`oyalari
ko`zga   tashlana   boshlaydi.   Insonni   ham   ma‘naviy,   ham   jismoniy   jihatdan
takomillashtirish   san‘atning   asosiy   maqsadiga   aylanadi.   Inson   obrazining   madh,
otilishi,   ichki   kechinmalarining   tashqi   qiyofada   ifodalanishi   qadimgi   yunonlar
harakterining shakllanishiga yordam beradi. Mil. avv. VII asrning boshlariga kelib
Ellada tuprog`ida shaxsiy xis-tuyg`ular va ichki kechinmalarni, sevgi muhabbat va
hayot quvonchlarini ifodalovchi lirik poeziya maydonga kelgan. 16
Lirik   pozziyaning   vujudga   kelishi   Elladaning   ijtimoiy-siyosiy   va   iqtisodiy
hayotidagi tub o`zgarishlar bilan chambarchas bog`liqdir. ”Lirika” so`zi o`sha davr
yunon   musiqa   asboblarining   ,,shohi"   deb   hisoblanuvchi   lira   musiqa   asbobi
nomidan   olingandir.   Chunki,   she‘riy   asrlar   ana   shu   lira   asbobi   jo`rligida
deklamatsiya   qilingan.   Mashhur   Arxilox   qadimgi   yunon   lirikasining
asosichilaridan biri bo`lib, keyingi davr lirik asarlarning rivojlanishga kuchli ta‘sir
ko`rsatgan va she‘riy qofiyaga asos solgan. Lirik poeziyaning rivojiga ulkan hissa
16
 M.E. Klark, "Neoanaliz: bibliografik sharh" Klassik dunyo. 1986 yil. B-395.
29 qo`shgan   mashhur   shoira   Sapfo   esa   maktab   ochib,   yosh   qizlarni   musiqa,   ashula,
raqs hamda she‘r to`qishga o`rgatadi. 
Qadimgi   shahar   madaniyatining   rivojlanishi   savdo-sotiq   va
hunarmandchilikning taraqqiy etishiga olib keladi. Shaharda maxsus bilim va kasb
bilan   shug`ullanuvchi   kishilar   guruhi   paydo   bo`lgan.   Bu   guruh   vakillari   insonni
qurshab   turgan   tashqi   dunyo   to`g`risida   boshqacha   fikr   yurita   boshlaganlar.   Bu
holat mil. avv. VII -VI asrlarga kelib yunon falsafasida yangi bir yo`nalish - sodda
materialistik   falsafaning   paydo   bo`lishiga   olib   kelgan.   Bu   ilk   falsafiy   tafakkurlar
stixiyali   yoki   sodda   materialistik   falsafa   hisoblanadi.   Sodda   materialistik   falsafa
vakillari   tashqi   olam,   unda   joylashgan   narsalar   va   hodisalarning   asosiy   manbai.
kelib chiqish sabablarini aniqlashga intilganlar. O`zlarining falsafiy fikrlarini ilgari
surishlarida sharqda mavjud bo`lgan falsafiy tafakkurga suyanadilar. 
Agar   dastalbki   yunon   falsafasining   shakllangan   geografik   o`rniga   e‘tibor
bersak,   u   qadimgi   Gretsiyada   emas,   balki   uning   tasarrufidagi   Kichik   Osiyo   -
Ioniyada   vujudga   kelganligini   ko`ramiz.   Ioniya   (O`rta   Yer   dengizining   sharqiy
hududlari,   hozirgi   Turkiyaning   O`rta   Yer   dengizi   qirg`oqlari)   geografik   qulay
joyda,   hunarmandchilik   va   savdo-sotiq   dastlab   paydo   bo`lgan   hudud   hisoblanib,
Eron shohlarining Kichik Osiyoni  bosib olganlaridan so`ng Sharq bilan madaniy-
iqtisodiy   aloqalari   kuchayib   ketgan.   Natijada   Sharq   madaniyati,   sharq   falsafiy
tafakkuri   Ioniya   hududida   keng   tarqala   bordi.   Ikkinchi   tomondan   Ioniya
zardushtiylik dini tarqalgan Midiya davlati bilan ham iqtisodiy-madaniy aloqa qilib
turgan.   Demak,   Eron   va   Midiyada   keng   tarqalgan   zardushtiylik   dini,   uning
kosmogonik   (olamning   paydo   bo`lishi   va   tuzilishi   to`g`risidagi)   tasavvurlari
Ioniyaning madaniy-iqtisodiy jihatdan rivojlangan Milet va Efes kabi shaxarlarida
keng tarqalgan bo`lishi ehtimoldan uzoq emas. 17
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, qadimgi Sharq va yangi davr Yevropa madaniyatning
bir-biri bilan bog`lab turuvchi antik davr yunon madaniyati o`z ahamiyati jihatidan
17
 Polyakova G. F. Sotsialno-politicheskaya struktura pilosskogo obshestva. Moskva. 1978.- B 32
30 umuminsoniy   madaniyatning   bir   bo`lagi   hisoblanadi.   Birinchi   navbatda   qadimgi
yunon   fani   va   falsafasi   keyingi   davr   insoniyat   ilmiy   va   falsafiy   tafakkuri
taraqqiyoti   uchun   zamin   bo`lib   qoldi.   Chunki   eng   qadimgi   sodda   materialistik
falsafa  olam  va uning hodisa  hamda voqealariga yangicha-ilmiy-moddiy tafakkur
nuqtai   nazaridan   turib   yondoshishni   boshlab   berdi.   Ikkinchidan,   qadimgi   yunon
yozuvi   ko`pgina   Yevropa   xalqlari   yozuvining   shakllanishiga   asos   bo`lib   xizmat
qildi. Uchinchidan, qadimgi Gretsiya teatr va dramaturgiyaning vatani hisoblanadi.
To`rtinchidan,   qadimgi   yunon   arxitekturasi,   haykaltaroshligi   va   tasviriy   san‘ati
keyingi   davrlar   san‘atining   umumtaraqqiyotiga   kuchli   tasir   ko`rsatdi.
Beshinchidan,   hozirgi   paytda   xalqlar   va   millatlar   o`rtasidagi   do`stlik   aloqalarini
o`rnatishda   muhim   rol   o`ynayotgan   Olimpiada   o`yinlari   ham   dastlab   ana   shu
qadimgi   yunonlarning   eng   sevimli   bayram   va   sport   musobaqasi   hisoblangan.
Oltinchidan,   qadimgi   yunonlarning   matematika,   geometriya,   astronomiya,   fizika,
geografiya,   tarix   va   boshqa   fanlari   umuminsoniyat   tomonidan   zrishilgan   fan-
texnika taraqqiyotiga samarali tasir ko`rsatgan. 
Umuman   olganda   bu   davr   san‘atining   asosiy   hususiyati   shunda   ediki,
san‘atkorlar insoniyat tarixida birinchi marta o`z ijodlarini qat‘iy aniq ilmiy asosga
qurib, odam bolasining tanasidagi hatto eng kichik a‘zolarini ham aniq mutanosib
uyg`unlikda   tasvirlaganlar   va   abadiy   barhayot   go`zallik   yaratib   qoldirganlar.
Demokrit,   Platon,   Aristotel,   Epikurlarning   falsafiy   ta‘limotlariga   kuchli   ta‘sir
ko`rsatgan.   Xulosa   qilib   aytganda,   arxaika   davri   ijodkorlarining   dunyoqarashi
ruhiy   holatlari,   his-tuyg`ulari   va   kechinmalarini,   hatto,   ijtimoiy   hayot   voqealarini
aks   ettiruvchi   falsafiy   tafakkur,   san‘at   va   adabiyotning   yangidan-yangi
yo`nalishlarining   shakllanishiga   to`rtki   beradi.   Birgina   diniy   dunyoqarashning
sistemalashuvi o`ziga xos ilmiy dunyoqarash - materalistik dunyoqarashning paydo
bo`lishiga   olib   keldi.   Bu   esa   o`z   navbatida   qadimgi   yunon   fani   asoslarining
shakllanishi va taraqqiy etishiga kuchli turtki berdi. 
Gomer   davri   madaniyati-umumyunon   madaniyatining   ko`zga   yaqqol
tashlanib   turadigan   bosqichlaridan   biri   hisoblanadi.   Bu   davr   madaniyati,
birinchidan,   sistemalashgan   diniy   qarashlarning   vujudga   kelishi   bilan
31 harakterlanadi.   Dastlab   xaosdan   iborat   bo`lgan   olam   hamda   barcha   voqea   va
hodisalarni   tartibga   solib   turadigan   o`ziga   xos   diniy   dunyoqarash   shakllanadi.
Ikkinchidan, diniy dunyoqarashga bog`liq bo`lgan turli  xil  marosimlar, bayramlar
tarkib topa bordi. Birgina olimpiya o`yinlari yoki Dionisga bag`ishlangan bayram
marosimlarini   olib   qarasak,   ular   diniy   qarashlar   natijasida   vujudga   kelganligini
ko`ramiz.   Tasavvurdagi   xudolar,   ularning   tashqi   ko`rinishi-ko`rkamligi,   kuch-
qudrat   ufurib   turadigan   tashqi   qiyofasi   to`g`risidagi   tasavvurlar,   dastlab   umum
Yunonistonga,   so`ngra   butun   Ellinistik   dunyoga   keng   tarqalgan   olimpiya
o`yinlarining   vujudga   kelishi   va   rivojlanishiga   olib   keldi.   Uchinchidan,   xalq
og`zaki   ijodining   rivojlanishi   yozma   adabiyotning   paydo   bo`lishiga   sabab   bo`ldi.
Bu   esa   o`z   navbatida   voqea   hamda   hodisalarni   mifologik   tarzda   tasvirlashdan
realistik tarzda ifodalashga olib keldi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. https://president.uz/oz/   Shavkat   Mirziyoyev   -   O'zbekiston   Respublikasi
Prezidenti
32 2. Karimov İ. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yuk. Toshkent 1998.- 378b.
3. Boynazarov F. A. Kadimgi dunё tarixi. Toshkent. 2004.-390b.
4. Lentsman Ya. A. Rabstvo v mikenskoy i gomerovskoy Gretsii. Moskva, 1963.-
389b.
5. Lure S. Ya. Yazık i kultura mikenskoy Gretsii. M.-L., 1957.-249b.
6. Pendlberi Dj. Arxeologiya Krita. Moskva, 1950.-389b
7. Polyakova   G.   F.   Sotsialno-politicheskaya   struktura   pilosskogo   obshestva.
Moskva, 1978.-389c.
8. R.   Merkelbax   1969   yil,   Untersuchungen   zur   Odyssee   (2-nashr),   Myunxen.
2019. 480b. 
9. D. Homerik Odisseya, Oksford. 2019.-290b.
10. U. fon Vilamowits-Mollendorff 1916 yil, Die Ilias va Homer, Berlin. 390-b.
11. F.A.   Bo'ri   1795   y.,   Homerum   uchun   Prolegomena,   Halle.   Ingliz   tiliga   tarjima
qilingan. Prinston, 1988.- 590b.
12. Neoanaliz. Toshkent. 2010. -570 b.
13. M.E. Klark, "Neoanaliz: bibliografik sharh" Klassik dunyo.394b 
14. J.   Griffin   "Epik   tsikl   va   Gomerning   o'ziga   xosligi"   Yunonshunoslik   jurnali.
Toshkent. 1977.-394b. 
15. J.T. Kakridis 1949, Homerik tadqiqotlar, London. 2014.-480b
16. V.   Kullman   Die   Kellen   der   Ilias   (Trojan   Sagenkreis),   Visbaden.   Toshkent.
1960.- 589 b.
33

Mundarija:

KIRISH.....................................................................................................................3

I BOB. GOMER DAVRIDAGI YUNONISTONI

1.1. Gomer va uning hayoti haqida ma’lumot…………………………………...….5

1.2. Gomer davridagi Yunoniston………………………………...………………...8

II BOB. GOMER DOSTONLARI ILIADA VA ODISSEYA TARIXIY MANBA SIFATIDA O‘RGANILISH

2.1. Dostonning mifologik elementlari....................................................................13

2.2. Gomer dostonida Egey madaniyati va uning rang-barangligi..........................21

XULOSA…………………………………………………………………………31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..33