Gosh ushin bagilatugin jas mallardin osiwi ham rawajlaniwi - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	57.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Sanat Jabbarov Mumin o'g'li

Ro'yxatga olish sanasi 08 Fevral 2024

107 Sotish

Gosh ushin bagilatugin jas mallardin osiwi ham rawajlaniwi

Sotib olish

Tema: Gosh ushin bagilatugin jas mallardin osiwi ham rawajlaniwi
1

Mazmun
Kirisiw…………………………………………………………..3
Ádebiyatqa sholıw..................................................................
I.Bólim. Joqarı sapalı qaramallar góshi jetistiriwde baspaqlar
parodasin’ áhmiyeti…………………………………..……................6
I.1. Baspaqlardı bagıw norması hám saqlaw ……………………
I.2. Qaramallardı bag�ılg�an g�a bagıw da g�ı azıq
túrleri hám ratsionlari ………….………………….…………….13
II.Bólim. Joqarı sapalı qaramal góshi jetistiriwde
Baspaqlar zotining áhmiyeti….………………….…………....18
II.1. Baspaqlardıń ósiwi hám rawajlanıwı .
II.2. Qaramal baspaqlarınıń gósh onimdarlig’i ….…………….…24
Juwmaq
Paydalanıl
g-an ádebiyatlar
2

Kirisiw
Haywanlardiń gosh ónimdarligi olar tiri waqitta hám soyilg�annan keyin
aniqlaniwi mumkin. Tiri waqitda
g�i baha sol haywanin tiri salmagina, sútkalik
osiwine qarap beriledi. Bunnan tisqari dene bólimleri olshemlerine qarap hám gosh
ónimdarligi haqqinda fikr juritiw mumkin (kokirek aylanasi, kenligi, arqasinin
yarim aylanasi). Gosh ónimdarligi en aldiń-ala haywanin semizlik darejesi menen
baylanisli. Semizlik darejesi koz benen shámalap hám paypaslab» (qol menen
uslab) aniqlanadi. Turtib koriletugin jerler qaramallarda dum ozegi, otir
g�ish
dóńiginde, qóltiqda, bel bóliminde, kokirek astinda boladi.
Gosh ónimdarligi haqqinda toliq piker qiliw ushin, sol haywandi soyiw
kerek. Gosh óniminin tiykargi korsetkishlerine: - soyim awirligi, soyim sh
g�imi, tez
jetiliwshenlik, semiriwge bol
g�an qásiyet hám goshtin sipati kiredi.
Soyim massasina teri, bas, ishki or
g�anlar hám ayaqlardan tisqari qal g�an gosh
hám may kiredi.(buyrek). Tawiqlarda soyim awirligi tawiqdi soyil
g�annan keyingi
islew texnologitegisna baylanisli. Tazalanba
g�an tawiqlar g�a qani chiqaril g�an hám
pati julin
g�an tawiqtin bosh, ayaq hám ishki or g�anlar menen birgelikdegi awirligi
kiredi.
Ádebiyatqa sholıw
Sharwashiliq awil xojaliginin en ahmiyetli tarmagi bolip, adamlar qabil etiwi
ushin gosh, sút, may, mayek, pal hám basqa ónimler jetistirip beredi. Sanaat shiyki
zat sipatinda sharwashiliq tól, teri, jumsaq jún, tigit, pár,pille, kiltik, jetistirip
beredi.Demograflardiń esabina kore min jilda jer juzinde 275 min xaliq bolip, 650
jil ishinde yagniy 1650 jilga kelip xaliq sani eki ese kobeygen yamasa 550 mln.ga
jetgen. Sonnan keyin, xaliq saninin eki ese osiwi 200 jil ishinde, yagniy 1850
jilda juz bergen hám xaliq sani 1171 mln.ga jetgen. Soń eki ese kobeyiw 100 jil
ishinde juz berib yagniy 1950 jilda 2457 mln. adam bol
g�an. Hazir jer sharinda
adamlar sani 7 milyardan ziyat.Watanimizda hám xaliq sani jildan jilga asip
barmaqda. Hazir Respublikamizda 35 mln ziyat xaliq jasaydi. Jilliq osiw 300-400
min adamdi quraidi. Demek xaliq saninin artiwi oz nawbetinde aziq ónimine
3

bolg�an talabinin juda asiwina alip keledi. Bul talapdi qandiriwda sharwa ónimlerin
jetistiriw kobeytiw ulken ahmiyetke iye .Sharwa mallari hám quslardan alinatugin
gung osimliklar ushin qimbatli or
g�anik togin sipatinda paydalaniladi.
Haywanlar arzan hám tuyimliligi kem bol
g�an osimlik aziqlarin adamlar
istimali ushin zarur bol
g�an qimbatli ónim hám sanaat ushin kerekli bol g�an shiyki
zatga aylandirip beredi. Demek sharwashiliq diyhanshiliq penen tikkeley
baylanisqan. Bul eki tarmakli tuwri boglab beriw, osimliklerden joqari ónim
aliwga hám haywanlar ónimdarligin asiriwga alip keledi.
Ózbekistanda awil xojaligi hám sol qatardan sharwashiliq hám ekonomikaliq
isloxatlar tiykarinda rawajlanip barmaqda. Múlikshiliktiń jańa formalari,
sheriklik shólkemleri shirket xojaliqlari diyhan fermer birlespesi hám diyhan
fermer xojaliqlari kóbeyip barmaqta .Ótkerilip atir
g�an jańalaniwlardiń tiykar g�i
maqseti, ba
g�dari - mamleketimizde múlikdar klassti qáliplestiriwden
ibarat. .Siyirlardiń sút ónimdarligiga laktatsiyaning uzınlı
g�ı da tásir etedi. Onıń
uzınlı
g�ı ortasha 305 kunga teń bolıwı maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Eger
laktatsiya dáwiri qısqa bolsa siyirdiń sút ónimdarligi azayıp ketedi. Bul dáwir júdá
uzayıp ketsa sút kóbeyip baradı, biraq siyir qısır bolıp qalıwı múmkin.
«Awıl xojalıq haywanların órshitiw hám kóbeytiw» páni rawajlanıwına kóplegen
ilimpazlar ozleriniń asa úlken úleslerin qosqanlar. Olar tómendegiler: S. N.
Bogolyubskiy, Y. Y. Barisenko, N. A. Kravshenko,V. F. Krasota, S. A. Rudskiy,
A. S. vsyakix, O. A. Ivanova, N. N. Belkina, arman alımı — A. A. Arzumanyan,
Azerbaydjan alımı — Z. K Verdiyev hám basqalar. Haywanlardı ósiwi hám
rawajlanıwı tómenlep, tómenlesip ketiwi sebeplerin tiykarlap bergen hám ósiw
procesiniń bir qansha basqıshlardan shólkemleskenligin hám de jas haywanlardı
tuwri bagıw, asıraw hám kútimlew máseleleri boyınsha akad. A. F. M iddendorfdiń
ilimiy, tájiriybe hám gúzetiw jumısları zootexniya pánine úlken úles bolıp qosıldı.
Akad. S. N. Bogolyubskiy, akad. Y. F. Liskun, prof. N. I. Kulagin, prof. N. A.
Brauner sıyaqlı iri ilimpazlar awıl xojalıq hám úy haywanlarınıń kelip shı
g�ıwı hám
olardı qol
g�a úyretiw (mádeniylestiriw) mashqaları boyinsha zootexniya páni
rawajlanıwına o
g�ada úlken úles qosqanlar. Sharwa malların rayonlastırıw hám
4

parodalardı sınap kóriw jumısları boyinsha A. I. Ovsyannikov, G. R. Litovshenko,
I. O. Shinaryov, T. G. Djaparidze sıyaqlı alımlar bir qansha baqlawlar alıp
barg�anlar. Haywan parodaların jaratıw táliymatı P. N. Kuleshov, Y. A. Bogdanov,
M. F. Ivanov, D. A. Kislovskiy, A. I. Ovsyannikov, G. R. Litovshenko sıyaqlı
ilimpazlar tárepinen jańalıq ashıl
g�an. Bul táliymat kóplegen shet mámleketlerde
de házirge shekem paydalanıp kelinip atır. Haywanlar Konstitusiyası táliymatini
rawajlandırıwda jáne onıń úgit-násiyatlaw jumıslarında orıs ilimpazları I. P.
Pavlov, I. M. Seshenov, P. N. Kuleshov, Y. A. Bogdanov, Y. F. Liskun, M. F.
Ivanov, N. A. Kravshenko hám basqalar ozlerin úlken úleslerin qosqanlar.
Haywanlardıń eksteryer táliymatini jaratıwda orıs ilimpazları : V. I. vsevolodov,
M. G. Livanov, M. I. Pridorogin, P. N. Kuleshov, Y. A. Bogdanov, Y. F. Liskunlar
ózleriniń salmaqlı úleslerin qosqanlar. Haywanlardı interyeri boyınsha, shaxsan
siyir jelinin dúzilisi jáne onı sút jemisdarligi menen baylanıslılı
g�ın tiykarlap
beriwde Y. F. Liskun, Y. A. Arzumanyan, A. K. Shvabe, v. N. Solovyov sıyaqlı
ilimpazlar kóplegen ilimiy-izertlew jumısların alıp bar
g�anlar. Akad. S. N.
Bogolyubskiy basshılıq etken morfologiya laboratoriyası ilimiy xızmetkerleri —
biologiya pánleri doktorı N. A. Diomidova hám biologiya pánleri at parodasi N. A.
Panfilovalar qorakól terileriniń gistologik dúzilisi menen olar sapası ortasinda hám
mayin junli qoylar juniniń gistologik dúzilisi jún sapasına baylanıslılı
g�ı tiykarlap
berilgen. V. I. Zaysev, V. I. Patrushev sıyaqlı ilimpazlar atlar mısalında olardı
júyrikligi qanınıń quramı hám morfologiyalıq formalı elementleri mu
g�darı menen
baylanıslılı
g�ı anıqlan g�an. Haywanlardıń ósiwi, rawajlanıwı hám individual
rawajlanıwı boyınsha I. I. Shmalgauzen, K. B. Sveshin, N. N. Kolesnik, V. 1.
Fedorov, N. A. Kravshenko, I. V. Prompov, A. P. M arkushin, A. V. Nagorniy, V.
N. Nikitin, P. D. Pshenishniy, A. I. Ovsyannikov, F. M. Muhamedgaliyev, Y. N.
Kozlov hám basqalar kóplegen ilimiy-izertlew hám baqlaw jumısların alıp
bar
g�anlar.
5

I.Bólim. Joqarı sapalı qaramallar góshi jetistiriwde baspaqlar
parodasin’ áhmiyeti
I.1. Baspaqlardı bagıw norması hám saqlaw
Qaramallar normal ósiwi, rawajlanıwı, saw bolıwı hám olardan sapalı kóp
ónim alıw ushın olar organizminiń azıq elementlarg�a bol g�an mútajligi tolıq
qandirilishi kerek. Eger azıq elementlar jetkilikli dárejede bolmasa, organizmdegi
barlıq fiziologikalıq processler susayadi, haywan ósiwden toqtaydı, aste
rawajlanadı, maxsuldorligi tómenlep ketedi. Usınıń menen birge olar
g�a hádden tıs
kóp ot-jem berilsa, azıqtıń bir bólegi ısırap boladı, olardıń semiriwshiligi hám
alınatu
g�ın ónim qımbatlasıp ketedi. Sonlıqtan, ilimpazlar hám qánigeler
haywanlardıń jası, jinsi, usish tezligi, rawajlanıwı, maxsuldorligining asıwı hám
individual qásiyetlerin hám de olar organizminiń azıq elementlar
g�a bol g�an
zárúriyatın esapqa al
g�an halda barlıq túrdegi qishlok. xojalıq hayvoilari, qus,
sonday-aq, qaramallar ushın azıq normasın islep shıqqanlar.
Norma hám ratsion. Fiziologikalıq ja
g�dayı, jemisdorligi hám xojalıqta
paydalanilish qásiyetlerine kóre, haywan organizminiń azıq elementlar mu
g�darına
bol
g�an talabı azıq norması dep ataladı. Mámleketimizde haywanlardıń túri, jası,
salma
g�ı, arıq-tompaqlı g�ı, alınatu g�ın ónim mu g�darı hám sapası, sonıń menen birge,
fiziologikalıq ja
g�dayına qaray hár túrlı azıq normalari islep shı g�ılg�an. Azıq
normalari buyımlardı azıqlantırıw kórsetkishlerine kóre ańlatıladı. Mısalı, azıq
birligi esabında energiya menen támiyinleniwge as sińiriw bolatu
g�ın protein,
karotin, kal'tsiy, fosfor hám palaw duzı sıyaqlılardıń jetkilikli mu
g�darda bolıwı
tiykar etip alınadı. Shorvachnlik jemisstlari jetistiriwde, olardıń sapasın jaqsılaw
hám ózine túser bahasın arzoilashtirishda, sonıń menen birge, ratsionni tuwrı
dúziwde azıq norması tiykar etip alınadı. So
g�an kóre, xojalıqlarda buyımlardıń
jası, sanı, quramı, maxsuldorligi hám ta
g�ı basqalar g�a qaray olar qansha azıq (ot-
jem) talap etiwinn planlastırıw múmkin. Buyımlardıń azıq normasın belgilew hám
islep shı
g�ıw máseleleri menen uzaq jıllar dawamında shu g�ıllanıl g�an hám ol hár
6

tárepleme tiykarlang�an xrlda úyrennlgan. Sonlıqtan, házirgi waqıtta ilimiy tárepten
tiykarlan
g�an, aldıń g�ı tájiriybeler tiykarında tastıyıqlan g�an azıq normalari islep
shı
g�ılg�an hám sharbashılıq xojalıqlarında ámelde engizilgen. Bunda beriletu g�ın
azıq birligine, as sińiriw bolatu
g�ın protein, palaw duzı,kal'tsiy, fosfor, karotin
mu
g�darına, sonıń menen birge, ratsiondagi mikroelementlar hám de qant-protein
hám kislota — sıltılar qatnasına ayrıqsha itibar beriledi. Keyingi jıllarda
buyımlardıń jası, jinsi, maxsuldorligi hám xrkazolarga kóre olardıń ot-jemnen
alatu
g�ın energiyasına qaray norma belgilew jumısları háwij aldı.
Sonıń menen birge, buyımlardı aminokislotalar
g�a, zárúr may kislotalar g�a,
makro hám mikroelementlarga hám de vitaminlarga bulgan talabına qaray norma
belgilew jumısları ádewir jaqsı hám tuwrı jol
g�a qoyıl g�an. Sonday etip, azıq
normasın dúziwde haywanlardıń bir táwlik dawamında azıq elementlar
g�a bol g�an
talabı esapqa alınsa, ratsion dúziwde — normada belgilengen kórsetkishlerge kóre
buyımlardıń mútájlikin ko'ndira alatu
g�ın ot-jem túri hám mikdori alınadı, ya g�nıy
aldın norma belgilenip, keyin ratsion dúziledi. Mısalı, sog'in siyirlar
g�a
planlastırılgan ratsiondagi 1 azıq birliginde 100—110 g as sińiriw bolatu
g�ın
protein, bug'oz siyirlarnikida 120 g hám de 6, 5—7, 0 hám 10—12 g kalsiy, 4, 5
hám 6, 0—7, 0 g fosfor, 40—50 mg karotin hám 7, 0—7, 5 g palaw duzı bolıwı
kerek. Sawın siyirlardıń azıq normasın belgilewde olar ortasha semizlikte bolıwı
názerde tutıladı. Lekin siyirlar arıq bolsa, qosımsha túrde 1—2 azıq birligi hám
110—120 g as sińiriw bolatu
g�ın protein beriw usınıs etiledi. Sawın siyirlar hám
barlıq túrdegi buyımlar ushın azıq normalarini islep shı
g�ıwda Ózbekstan
Sharbashılıq ilimiytekshirish institutı ilimpazları tárepinen bir qansha usınıslar
berilgen. Tómende olardıń ayırımları menen tanısamız. Sonnan etip, azıq
normasında buyımlar bir táwlikte talap etetu
g�ın azıq elementlar, azıq ratsionida
bolsa haywandıń normada kórsetilgen azıq elementlar
g�a bol g�an zárúriyatın
qandırıw ushın qaysı ot-jemnen qansha mu
g�darda beriw kerekligi kórsetilgen.
Aldın azıq norması, keyininen azıq ratsioni, ya
g�nıy buyımlar g�a bir táwlikte
beriliwi kerek bol
g�an ot-jem kestein dúziw múmkin. Azıq norması orta normada
bol
g�anda haywanlardıń individual kórsetkishleri hám qásiyetleri esapqa alınbaydı,
7

lekin mudam og�an ayırım qosımsha hám ózgerisler kiritilip baradı. Ratsion azıq
normasında kórsetilgen azıqlar mu
g�darına, túrine, olardıń to'yimliligiga hám bir
táwlik dawamında organizm zárúriyatın qandırıw maqsetinde talap etiletu
g�ın
ulıwma ot-jem mu
g�darına tiykarlan g�an halda dúziledi. Sonday etip, azıq norması
tiykarında, óz quramında barlıq azıq elementlar jetkilikli bol
g�an hám haywan
organizminiń táwliklik zárúriyatın qandira alatu
g�ın ot-jem mu g�darı ratsion dep
ataladı. Ratsion dúziw ushın tómendegi ma
g�lıwmatlar g�a ıyelew kerek: haywandıń
salma
g�ı, jemisdorligi, jası, fiziologikalıq ja g�dayı, arıq-tompaqlı g�ı, sonıń menen
birge, azıqtıń táwliklik norması ; xojalıqta ámeldegi ot-jem túrleri de esapqa
olinadn.
Ratsion dúziwde sawın siyirlardıń sút jemisdorligi tiykar
g�ı dıqqat orayında bolıwı
kerek. Keri ja
g�dayda siyirlar g�a norma tiykarında ratsion strukturasa, olardıń suti
azayıp ketedi. Sersut siyirlardıń azıq elementlar
g�a bol g�an mútajligi kem yamasa
ortasha sút beretu
g�ın siyirlarnikiga qara g�anda joqarı boladı. Ózbekstan
Sharbashılıq ilimiy tekseriw institutı ilimpazları tárepinen alıp barıl
g�an
baqlawlar
g�a qara g�anda, táwliksine 10 l sút sog'ib alınatu g�ın siyirlar suti menen 330
g oksil, 380 g may, 475 g sút qumshekeri, 14 g kalsiy, 11 g fosfor hám 5, 5 g palaw
duzı ajralıp shı
g�ar eken. Sonıń menen birge, salma g�ı 500 kg hám táwliklik sút
mu
g�darı 12—16 kg bol g�an siyirlar táwliksine 10, 5—12, 5 azıq birligi, 1000—
1500 g as sińiriw bolatu
g�ın protein, 70—100 g kalsiy, 55—80 g fosfor, 40— 80 g
palaw duzı, 150—175 mg karotin alıwı kerek. Hár kilogramm suti ushın 25 mg
qosımsha karotin beriw kerek. Sonday etip, sawın siyirlar
g�a ratsion dúziwde
olardıń normal jasawn hám ónim payda etiwi ushın azıq birligi hám barlıq azıq
elementlar
g�a bol g�an mútajligi esapqa alınıwı shárt. Qaramallar ushın ratsion
dúziwde aldın
g�awısh (pishen), keyininen suwlı azıqlar kiritilip, keyininen
jetiwmay qal
g�an azıqlar jem esabına toldırıladı. Sonlıqtan,xojalıqta g�ı jem planlı
túrde hám bólekan bolsa -de tejab sarıplanıwı kerek.
Azıq birligi. Ot-jem hám hár qıylı azıq tawıq hám bódeneden basqa quslardıń
mákiyenilerdiń to'yimliligini bahalaw ushın bir kilogramm sulining ju
g�ımlılıq
dárejesi, organizmge beretu
g�ın quwatı ólshew (azıq ) birligi etip qabıl etilgen.
8

Ratsion dúziwde basqa túrdegi ot-jemlerdiń to'yimliligi sol birlikke
salıstırıwlang�an halda alınadı. Ot-jemler quramında azıq birligi hár túrlı mu g�darda
boladı. Mısalı, 1 kg arpada — 1, 2; 1 kg gúnjarada — 1, 15; 1 kg topanda — 0, 3;
1 kg qur
g�aqlay jońıshqa pisheninde — 0, 45—0, 50; 1 kg g�awıshı láblebinde — 0,
11—0, 15 azıq birligi bolıwı anıqlan
g�an. Sharbashılıqta g�ı barlıq túrdegi ot-
jemlerdi azıq birliklerine qaray bahalaw olardıń tek ulıwma tuyimliligini ańlatadı.
Sonlıqtan, hár bir azıq turning quramında
g�ı eń zárúrli mineral elementlar, protein,
karotin hám vitaminlar mikdori bolsa ulıwma qóllanba — kestelerden,
spravochniklardan alınadı. Sonday etip, azıqlardıń (ot-jemdiń) tuyimliligini
anıqlawda ólshew birligi retinde azıq. birligi qabıl etilgen. Sonı aytıp ótiw kerek,
organizmde as sińiriw bol
g�an elementlardıń hámmesi ónim payda bolıwı ushın
sarplanavermaydi. Payda bol
g�an energiyanıń bir bólegi dene temperaturasınıń
turaqlılı
g�ın saqlap turıwda, organizmdiń háreketi ushın, awqat as sińiriw etiwi
ushın hám ta
g�ı basqalar g�a sarplanadı. As sińiriw bol g�an azıqtıń tek bir bólegi
azıqtıń ju
g�ımlılıq ma`nisi retinde, organizmde ónim tayarlaw ushın sarplanadı.
Joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, Ózbekstanda 1 kg sulining to'yimliligi azıq birligi
retinde qabıl etilgen. Sonıń menen birge, bunda ortasha sapalı 1 kg sulini ho'kizga
(salamatlı
g�ın saqlaw ushın beriletu g�ın azıq ) tiykar g�ı ratsiondan tısqarı berilgende
onıń denesinde (sulı esabına ) 150 g may payda bol
g�an. So g�an kóre, basqa túrdegi
yem
g�awıshlardıń to'yimliligi planlashtirpladi. Mısalı, ho'kizlarga tiykar g�ı
ratsiondagi ot-jemlerge qosımsha halda 1 kg jońıshqa pisheni berilgende 75 g may
payda bol
g�an, ya g�nıy ol suliga salıstır g�anda 50% ni shólkemlestirgen yamasa 0, 5
azıq birligin shólkemlestirgen. 1 kg mákke silosi 30 g may payda etgen, basqasha
etip aytqanda, ol 0, 2 azıq birligine teń eken. Sol sebepli sulining to'yimliligi
tiykar
g�ı azıq birligi etip qabıl etilgen.
Respublikamız sharbashılı
g�ında kóp paydalaniletu g�ın ot-jem túrleriniń ozik birligi
hám quramında
g�ı ximiyalıq elementler mu g�darı tómendegi kestede kórsetilgen.
Ratsion dúziwdiń tiykar
g�ı principleri. Ratsion buyımlar g�a beriletu g�ın táwliklik ot-
jem mu
g�darı bolıp, azıq norması tiykarında hám buyımlardıń azıq as sińiriw etiw
fiziologiyasini esapqa al
g�an halda dúziledi. Olar kuyidagilar:
9

1. Ratsionga kirgizetug�ın ot-jemdiń to'yymliligi hám sapası haywandıń azıq
elementlar
g�a bol g�an zárúriyatın qandiradigan bolıwı kerek. Bunda haywandıń
jemisdorligi, jası, arıq tompaqlı
g�ı, hám fiziologikalıq ja g�dayı álbette esapqa
alınadı.
2. Ratsion quramında
g�ı turpayı azıqlar mu g�darı jetkilikli dárejede bolıwı kerek.
Sonıń menen birge, olar quramında
g�ı tiykar g�ı ximiyalıq elementler: protein,
uglevodlar, makro ham mikroelementler, vitaminlar jetkilikli bolıwı talap etiledi.
3. Ratsionga hár túrlı ot-jemler kiritiliwi kerek. Mısalı, sawın siyirlar ratsionida
suwlı oziklardan mákke silosi, túbirmevalar, kók ot sıyaqlılar bolıwı, birinshiden,
awqat as sińiriw qılıw shólkemleri iskerligin jaqsılasa, ekinshiden, sutin kópeytedi.
Sonıń menen birge, turpayı azıqlardan jońıshqa pisheni, sapalı sabanlar, shulxa
hám de jetkilikli mu
g�darda sapalı koncentrat azıqlar bolıwı kerek. Áne usılar g�a
ámel etilgendagina haywanlar ushın dúzilgen ratsion tuwrı hám nátiyjeli boladı.
Qaramallar ratsioniga bol
g�an talaplar. Qaramallar ushın ratsion dúziw waqtında ot-
jem túrleriniń quramı, ózgesheligi, haywanlar tárepinen tutınıw etiliwi, to'yimliligi,
xojalıqta
g�ı mu g�darı, qımbatı hám ta g�ı basqalar esapqa alınıwı kerek. Hár bir ot-
jem túrin ratsionga kirgizgen waqıtta onıń buyımlar tárepinen tolıq tutınıw etiliwi,
nishxo'rdga shı
g�arılmasligi hám haywanniig sawlıgına tek unamlı tásir kórsetiwin
názerde tutıw kerek. Baspaqlar ushın ratsion dúziwde olardıń ósiw hám
semiriwshilik tezligi, tez yetiluvchanligi hám semirtirishning arzan
g�a túsiwi
esapqa alınıwı kerek. Mısalı, jas baspaqlardı bagıwda málim dárejede siyir suti
sarplap, tiykarlanıp kók shóp, turpayı, suwlı azıqlar hám yemdan ónimli
paydalanıw olardıń tez hám jedel artıwın támiyinleydi. Bunday baspaqlardıń
suyek-muskul toqıması tez rawajlanadı, awqat as sińiriw qılıw shólkemleri kóp
mu
g�darda g�ı ot-jemdi jaqsı hám tez ózlestiriwge iykemlesedi hám de olardan
keleshekte joqarı kórsetkishlerge iye bol
g�an násildor bu g�alar hám sersut siyirlar
jetiwtiriledi. Qaramallar ratsioni tiykarlanıp arzan hám hár túrlı ot-jemnen tashkil
tabıwı maqsetke muwapıq bolıp tabıladı, sebebi birpara túrdegi yemxashak
quramında jetiwbeytu
g�ın birpara ayırım elementler basqa túrdegi ot-jem esabına
toldırıladı hám aqır-aqıbetde olardı qaramallar xosh kórip yeydi. Sonıń menen
10

birge, ratsion dúziwde xojalıqtıń ózgesheligi, tábiyiy hám ıqlım sharayatı
ekonomikalıq kórsetkishleri, ot-jem jetistiriw múmkinshiligi hám tag�ı basqalar da
sózsiz esapqa alınıwı kerek.
Qaramallar ratsionini hár biri ushın individual, ya
g�nıy barlıq qásiyetlerin
esapqa al
g�an halda yamasa gruppa buyımlar ushın ulıwma halda dúziw múmkin.
Lekin individual ratsionlar dúziw hám o
g�an tolıq ámel qılıw sút-tavar fermalarında
hám iri komplekslerde júdá quramalı process esaplanadi.
Ratsionlarni «umumiy» dúziwde haywanlardıń barlıq kórsetkishleri (jemisdorligi,
salma
g�ı, jası, arıq-tompaqlı g�ı, fiziologikalıq ja g�dayı hám ta g�ı basqalar ) derlik bir
qıylı yamasa bir-birine jaqın bolıwı kerek. Sonda
g�ana dúzilgen «umumiy» ratsion
unamlı nátiyje beredi. Bunda sawın siyirlardıń táwliklik sút mu
g�darı bir-birinkidan
tek 2—3 kg ga parıq etiwi múmkin, lekin buyımlarking tiri salma
g�ı arasında g�ı parq
50 kg den aspawı kerek. Bul parq úlken bolsa, olardı arnawlı bir neshe gruppa
g�a
ajıratıp, hár qaysı gruppa ushın bólek ratsion dúziw kerek. Qaramallardı
azıqlantırıw tipleri. Qaramallardı jıl boyı to'yimli hám sapalı ot-jem menen bagıw
ushın jıl mawsimleri boyınsha olardan tuwrı paydalanıw kerek. Ulıwma kóp
mu
g�darda sapalı sút jetistiriwde ratsionga bólek itibar beriw kerek. Bunda
azıqlantırıw tipleri zárúrli rol oynaydı. Bular : / — turpayı oziklardan
shólkemlesken azıqlantırıw tipi; // — suwlı azıqlardan shólkemlesken azıqlantırıw
tipi; /// — kók otdan shólkemlesken azıqlantırıw tipleri bolıp tabıladı. Bul úshew
azıqlantırıw tipidan paydalan
g�ande málim mu g�darda jem-konsentrat azıq da
isletiledi. Bulardan tısqarı, jem-konsentrat azıqlardan shólkemlesken tip bolıp, ol
xojalıqlar ushın júdá saqıylıq
g�a túsedi, sebebi bunda sog'ib alınatu g�ın hár 1 l sút
esabına ortasha 500 g den jem-konsentrat sarplanadı. Bul bolsa suttiń ózine túser
bahasın júdá qımbatlashtirib jiberedi. Sol sebepli bul usılda bagıw ámelde derlik
qollanilmaydi. Qaramallar boshvoqsiz (kómekshi feyily, arnawlı kateklerde)
asralganda, olardı jası, jemisdorligi, salma
g�ı hám ta g�ı basqalar g�a kóre gruppalar g�a
ajıratıp, silos hám turpayı azıqlardan Shólkemlesken azıqlantırıw tipida bagıw hár
tárepleme qolay bolıp, ekonomikalıq ábzallıqqa iye.
11

Sawın siyirlar ushın suwlı, turpayı hám kók otdan shólkemlesken
azıqlantırıw tipleri qolay ekenligi kóplegen baqlawlarda anıqlang�an. Ásirese
ratsion quramında silos, túbirmevalar, kók ot sıyaqlılar bolıwı tek sút
jemisdorligini asırmastán, bálki awqat as sińiriw bolıwın da jaqsılaydı hám sawın
siyirlar sutin asıradı. Lekin ratsionda suwlı azıqlar menen bir qatarda turpayı
azıqlar — pishen hám sabanlar bolıwı da zárúrli áhmiyetke iye. Bunda turpayı azıq
menen suwlı azıqlardıń qatnası ózgeriwi múmkin, ya
g�nıy ratsionda suwlı azıqlar
qansha kóp bolsa, turpayı azıq sonsha kem bolıwı kerek hám kerisinshe. Mısalı,
ratsionda suwlı azıqlar mu
g�darı siyirlardıń hár 100 kg salma g�ı esabına 3 kg den,
jámi 8—10 kg ge shekem bol
g�anda turpayı ozik. mu g�darda 2, 5 kg den 1 — 1, 5
kg ge shekem kemeytiriledi. Bunda suwlı azıqlar mu
g�darı 50—70%, turpayı
azıqlar 50% bolıwı múmkin. Qaramallar ratsioni quramında as sińiriw bolatu
g�ın
protein mu
g�darı normada bolıwına bólek itibar beriw kerek. Sawın siyirlar
ratsionida 1 azıq birligi esabına ortasha 105—120 g as sińiriw bolatu
g�ın protein
bolıwı kerek.
Jem-konsentrat azıqlar da ratsion quramında óz hákisin tabıwı hám olar mu
g�darı
azayıp ketpewi kerek, ya
g�nıy sog'ib alınatu g�ın hár 1 kg sút ushın 100 g jem
planlastırıw múmkin. Sonıń menen birge, 10 kg sút beretu
g�ın siyirlar g�a hár 1 kg
suti ushın táwliksine 100—120 g; 10—15 kg sút beretu
g�ın siyirlar g�a 100— 150 g,
15—20 kg beretu
g�ınlar g�a 150—200 g hám 25—30 kg hám odan kóp sút
beretu
g�ınlar g�a 250—300 g jem beriw múmkin. Bu g�an tiykar g�ı sebep, sersut
siyirlar organizminen sút menen birge júdá kóp mu
g�darda beloklar, maylar,
uglevodlar hám mineral duzlar eritpeleri shı
g�ıp ketedi, olardıń ornın toltırıwda
jem-konsentrat azıqlar zárúrli rol o'yiaydi. Ózbekstan Sharbashılıq ilimiy-tekseriw
institutı ilimpazları tárepinen alıp barıl
g�an baqlawlar nátiyjesine kóre, qaramallar
silos-túbirmeva hám silos-pishen
tipidagi ratsion tiykarında boqilganda, olardıń hár 100 kg salma
g�ı ushın 1, 0—1, 5
kg pishen jetkilikli esaplan
g�an. Bunda masaqlas ósimliklerden tayarlanatu g�ın
pishen sapalı bolıwı kerek. Laboratoriya analizlariga kóre, masaqlas ósimlikler
masaq shı
g�ar g�an waqıtta o'rib alınıp, buyımlar g�a berilgende quramında g�ı
12

organikalıq elementlardıń 70, 6% haywan organizmine jaqsı singgan hám as
sińiriw bolg�an. Olar gúllew dáwirinde o'rib, buyımlar g�a berilgende 65, 8% hám
gullep bol
g�andan keyin o'rib berilgende 59, 4% organikalıq elementlar buyımlar
denesinde as sińiriw bol
g�an. Sonday etip, qaramallar qaysı tipdagi azıq ratsiomi
boyınsha azıqlaitirilishidan qaramastan, azıq elementlar jetkilikli mu
g�darda hám
jemisdorlik hámme waqıt yukori bolıwı kerek.
I.2. Qaramallardı ba
g-ılg-an g-a bagıw da g-ı azıq
túrleri hám ratsionlari.
Qaramallardı ba
g�ılg�an g�a bagıwdan tiykar g�ı maqset qısqa waqıt ishinde
kóplegen sapalı gósh jetistiriwden ibarat. Bunday ilajlar tuwrı qollan
g�an
xojalıqlarda ónim ózine túser bahası arzanlasadı, aqsha az sarplanadı hám
ónimlilik joqarı boladı.
Ba
g�ılg�an g�a bagıwda jas buyımlar talay qolay esaplanadı, sebebi olardıń organizmi
tez ósedi, góshdorlik qásiyetleri jaqsı ańlatıladı. Ba
g�ılg�an g�a boqilgan qaramallar
góshi mazalı, 1, 5—2 teńdey to'yimli boladı. Shunki bunday gósh quramında may
kóp, suw kem boladı. Jas buyımlardı ba
g�ılg�an g�a bagıwdıń abzallıqları tuwrısında
Ye. A. Bogdanov, N. N. Shirvinskiy, Ye. Ya. Barisenko hám basqalar óz pikirlerin
aytganlar. Eger jas buyımlar ba
g�ılg�an g�a boqilsa, olardıń semiriwshilik birligi ushın
úlken jas da
g�ı buyımlardagiga salıstır g�anda kem azıq sarplanadı, óytkeni olar
organizminde suw kóbirek hám qur
g�aqlay elementlar kemrek bolıwında bolıp
tabıladı. Ol. N. Nosirov ma
g�lıwmatına kóre, tiri salma g�ı 400 kg bol g�an eki yarım
jas da
g�ı bu g�asha salma g�ın bir kilogramm asırıw ushın orta esapta 10—12 azıq
birligi sarplansa, 1, 5 jas da
g�ı qaramaldı jedel usılda ba g�ıp, salma g�ın 400 kg ga
jetkiziwde hár bir kilogramm semirtirish ushın tek 7—8 azıq birligi sarplanar eken.
Ba
g�ılg�an g�a ba g�ılatu g�ın qoramodlar ushın ratsion dúziwde olardı táwliksine
keminde 800—1000g semirtirishni esapqa alıw kerek. Sonıń menen birge, hár bir
xojalıqta jetiwtiriletu
g�ın tiykar g�ı ot-jem túrlerinen ratsion dúziw talap etiledi.
Mısalı, eger xojalıqta kóbirek mákke egilse yamasa láblebi, Seda, palız eginleri
bolsa, usılar esabına ratsion dúziw paydalı bolıp tabıladı. Shunkn bul azıq túrleri
13

yemga (koncentrat azıqqa ) qarag�anda talay arzan turadı, sonlıqtan, jetiwtiriletu g�ın
góshning ózine túser bahası da arzan
g�a túsedi.
Ózbekstannıń kóplegen xojalıqlarında qaramallardı ba
g�ılg�an g�a bagıwda
silos, láblebi, bardi, turpayı azıq (pishen), jaz aylarında bolsa kók jońıshqa, mákke
poyasi, Sudano't sıyaqlı ot-jem túrlerinen paydalanıladı. Tawlıq zonalarda bolsa
buyımlar
g�a tiykarlanıp turpayı azıqlar hám jem-koncentratlar berip boqiladi.
Bagıw tipleri. Baspaqlar emizikli dáwirden ótkennen, tórt qıylı tipda góshga
boqiladi. Birinshi tipda — silos hám turpayı oziklardan maksimal paydalanıp,
bólekan (30 45%) jem berip boqiladi.
Ekinshi tipda — senaj hám jem (konsentrat azıq ) menen boqiladi. Bunda
jem mu
g�darı 35—50% ge shekem bolıwı múmkin. Jaz aylarında senajni kók ot
menen almastırıw múmkin. Uchiichi tipda — buyımlardı silos, turpayı azıq
(pishen), jem hám bardi (pivo zavodı chiqitlari) menen bagıw usınıs etiledi.
Tórtinshi tipda — aralas azıqlar, donador hám briket azıqlar, sonıń menen birge,
maydanlan
g�an mákke so'tasi (40— 60% ge shekem ) menen bagıw usınıs etiledi.
Qaramallardı joqarıda atları aytıl
g�an tiplarda bagıwda beriletu g�ın jem (konsentrat
azıq ) mu
g�darı olardı semirtirish jedelligine hám bagıw múddetiniń uzoq
yaqinligiga qaray belgilenedi, ya
g�nıy buyımlardı qısqa waqıt ishinde, jedellik
menen semirtirish talap etilse, jem mu
g�darı kóbirek bolıwı kerek, keri ja g�dayda
olardıń semiriwshiligi uzog'ga sozılıp ketedi. Pútkilittifoq Sharbashılıq nlmiy-
tekseriw institutı ilimpazları tárepinen buyımlardı semirtirib, 18 oyligida góshga
tapsırıw
g�a tiyisli birpara usınıslar hám ratsionlar islep shı g�ılg�an. Mısalı, olardan
biri — maksimal dárejede silos hám jem berip bagıwdı alıp kóreylik. Buyımlardı
to'yimli oziklar menen ba
g�ılg�an g�a bagıw úlken iqdisodiy nátiyje beredi. Qishda
olar silos hám sanaat chiqitlari menen boqiladi. Buyımlardı ba
g�ılg�an g�a bokishda
sanaat chiqitlaridan paydalanıw. Sanaat chiqitlari degende, tiykarlanıp ósimlik hám
haywanlardan shı
g�ındı retinde alınatu g�ın azıq túrleri túsiniledi. Mısalı, gúnjara,
shrot, shulxa sıyaqlılar may zavodları chiqitlari bolsa, un gardi, dán jarması, kepek
un tartıw sanaatı chiqitlarini quraydı, Sonıń menen birge, sanaat ónimleri hám de
mevakonserva zavodları chiqitlari — alma, erik, shaptalı, júzim, olxo'ri, almurt
14

sıyaqlı miyweler sherbeti alıng�annan keyin qal g�an túrli, pomidor, geshir, baklajan
hám ioliz miywelerdiń xam sherbeti alın
g�annan keyin qal g�an túrli azıq-túlik
sanaatı chiqiti x. isoblanadi. Bulardan tısqarı, qant zavodlarında qant láblebi
sherbeti alınıp bo'lgach qal
g�an turpi hám pivo-vino zavodlarında chiqit esaplan g�an
júzim doni, qabıqlog'i, bandi yamasa pivo zavodlarınan alınatu
g�ın bardida
buyımlardı semirtirishda paydalanıladı. Sonday etip, buyımlardı ba
g�ılg�an g�a
bagıwda sanaat chiqitlaridan keń kólemde paydalanıw kóplegen sapalı gósh
jetistiriwdiń zárúrli faktorları esaplanadı. Tómende olardıń ayırımları ústinde
qısqasha toqtalamiz. Buyımlardı bardi menen ba
g�ıp semirtirish. Bardi tiykarlanıp
pivo hám mıywe-konserva zavodları chiqiti bolıp, quramı 90-94% suw hám
qal
g�anı qur g�aqlay elementdai ibarat boladı.
Bardi menen boqilgan qaramallar jaqsı semiradi, sebebi onıń quramında
haywanlar organizmi ushın zárúr elementlar boladı. Onı zavoddan etip keliniwi
menenoq, jıllı ja
g�dayında buyımlar g�a beriw maqul, keri ja g�dayda ol tez achiydi
hám ashqıltımlasıp qaladı. Bardi menen ba
g�ılatu g�ın buyımlar g�a konsentrat azıqlar
kemrek beriledi. Úlken jas da
g�ı buyımlar g�a táwliksine 80—90 kg, jas buyımlar g�a
50—60 kggacha bardi beriw múmkin. Sonlıqtan, hár 10 kg bardi esabına 1 kg
turpayı azıq (pishen,
g�awısh, sabanlar sıyaqlılar ) beriw usınıs etiledi. Boquvning
aqır
g�ı kúnlerinde beriletu g�ın bardi mnqdorini talay kemeytiw hám maydanlan g�an
halda
g�ı turpayı azıqqa dáslepki ishlov berip, keyininen buyımlar g�a beriw kerek.
Bulardan tısqarı, jem hám aralaspa jem da beriw maqsetke muwapıqdnr. Sonıń
menen birge, mineral qosımshalardan por (úlken jas da
g�ı buyımlar g�a bir táwlikte
200 g, maydalarına 70—80 g den) beriw hám basqa qosımshalar hám de vitaminlar
menen támiyinlew kóp unamlı nátiyjeler beredi. Buyımlardı may zavodı chiqitlari
menen ba
g�ıp semirtirish. Bul usıl respublikamız xojalıqlarında keń qollanıladı.
Bunda hár bas qaramal
g�a táwliksine 4—5 kg shulxa, 2—2, 5 kg gúnjara yamasa
shrot, 2, 5—3 kg jońıshqa pisheni, sonıń menen birge, 0, 6—1, 0 kg átirapında
mákke jarması berip bagıw jaqsı nátiyje beredi. Múmkinshiligi bolsa, mákke silosi
yamasa uglevodlarga bay bol
g�an ot-jem beriw kerek. Ulıwma buyımlardı may
15

zavodı chiqitlari menen bag�ıp semirtirishda olardıń hár 1 kg salma g�ın asırıw ushın
8, 3—9, 4 azıq birligi sarıplanıwı anıqlan
g�an.
Buyımlardı boquv maydanshalarında ba
g�ıp semirtirish. Buyımlardı ba g�ılg�an g�a
bagıwda arnawlı ajıratıl
g�an maydanshalardan paydalanıw múmkin. Bunda
qollanılatu
g�ın texnologiyalıq processlerdi esapqa al g�an halda boquv
maydanshaların úsh qıylı tipga bolıw múmkin:
1. Ashıq maydanshalar yamasa ústi jabıl
g�an, panalashtirilgan maydanshalar.
2. Úsh tárepi hám ústi jasırıl
g�an keń maydanlı bólmeler yamasa yarım ashıq
maydanshalar. 3. Bloklar járdeminde jeńil usılda qurıl
g�an, ústi tuyıq hám átirapı
ashıq maydanshalar. Ulıwma buyım ba
g�ılatu g�ın maydanshalar qurıwda hár bir
rayondıń tábiyiy, ekonomikalıq sharayatı hám geografiyalıq qásiyetleri esapqa
alınıwı kerek. Bunda hár bas buyım ushın ortasha 5 m 2 jay ajratılıwı normal
esaplanadı. Sonıń menen birge, bunda buyımlardı tartıw, mashinalar
g�a artısh
ushın sharayat hám ásbap -úskeneler bolıwı talap etiledi. Buyımlardı jaylawda
ba
g�ıp semirtirish. Buyımlardı jaylawda bagıw olardı tez hám arzan (kóp kúsh hám
aqsha sarplamasdan) semirtirish imkaniyatın beredi. Jaylawlardıń jemisdorligi hám
sapası olarda
g�ı ósimliklerdiń tı g�ızlı g�ına hám qanshellilik ósińkiligine xamda túrli-
tumanlı
g�ına, buyımlardı ba g�ıp semirtirish bolsa olardıń jasına, jinsiga, zotiga,
fiziologikalıq xrlatiga, tipiga hám individual qásiyetlerine baylanıslı boladı. Lekin
buyımlardı jaylawda bagıw ushın respublikamız úlken múmkinshiliklerge iye
emes. Bizdagi jaylawlar onsha kóp bolma
g�an halda, tiykarlanıp, taw etagi hám taw
zonalarında jaylasqan. Biiobarin, taw etagi zonasında aprel-may aylarında (geyde
qishgacha), taw zonasında iyun -sentyabr aylarında jaylawlarda buyımlardı bagıw
múmkin. Múmkinshiligi bol
g�an xojalıqlarda jasalma jaylawlar tashkil etip,
jońıshqa, sulı, Sudano't, gúzgı sulı, arpa sıyaqlı azıqbop eginler egiw maqsetke
muwapıq bolıp tabıladı. Jaylawlarda bagıw processinde buyımlardı palaw duzı
hám boshka mineral qosımshalar menen támiyinlep turıw zárúrli áhmiyetke iye.
Buyımlardı jaylawda bagıw ushın olardıń jası, jinsi, orik-tompaqlı
g�ı hám ta g�ı
basqalardı esapqa al
g�an halda hár 120—200 bas moldan bir pada tashkil etiledi
hám olar
g�a arnawlı molboqarlar biriktiriladi. Buyımlar jaylawda tiykarlanıp 4—5
16

ay dawamında boqiladi, sonlıqtan, bunda barlıq ilajlar jaqsı jolg�a qoyıl g�an bolsa
hám jaylaw sapalı bolsa, boquv aqırına barıp hár bir haywan 90—100 kg hám
odan artıq semirganligiga isenim payda etemiz. Avtorning 1968—1970 jıllarda
Qaraqalpaqstan respublikasınıń góshdor zot qaramalların jaylawda yayratib bagıw
tájiriybesi sonı kórsetdiki, eger buyımlardı bagıw texnologiyasınan tuwrı
paydalanılsa, ya
g�nıy demde, ıssı kúnlerde olar tek tunda boqilib, kúndiz dem
berilsa, suw hám palaw duzı bilam jetkilikli mnqdorda támiyinlansa, júdá tez
semirar eken. Mısalı, bunda qazaqı oqbosh hám aberdin-aigus zot buyımlardıń
salma
g�ı táwliksine 950—1050 g den asqan bolsa, jergilikli buyımlar 700—800 g
den semirgan. Lekin bunda buyımlardı jedellik menen semirtirish maqsetinde
olardıń hár birine táwliksine qosımsha 200—250 g den jem berilgen. Basqa túrdegi
ot-jem berilmegen. Sonday etip, múmkinshiligi bol
g�an xojalıqlarda buyımlardı
jaylawda ba
g�ıp, tez semirtirish, ónim ózine túser bahasın arzanlastırıw hám sapasın
jaqsılaw
g�a erisiw múmkin.
Awil xojaliq haywanlari tiykarinan adam istimali ushin aziq-awqat hám sanaat
ushin shiyki zat jetkizip beriw maqsetinde órshitiledi. Zootexniya paninin tiykargi
maqseti haywanlardan imkani barinsha kop mugdarda sipatli hám arzan ónim
jetistiriwdir. har bir ónim turi quramali belgi bolip, putun or
g�anizm, yagniy barliq
or
g�anlar, sistemalar hám tuqimalar qatnasinda payda boladi.
Ónimdarliq juda ulken ozgeriwshenlikke iye . Bul ozgeriwshenlik
tiykarinda haywanlardiń ónimdarligin toqtawsiz asirip bariw hám onin sipatin
jaqsilaw mumkin. Sharwa mallarinin ónimdarligi eki guruppa faktorlar
g�a: nasillik
hám sirtqi ortaliq faktorlarina baylanisli. Sol faktorlardan mallardiń ónimdarligin
asiriw usullarin islep shigiw mumkin. Haywanlardiń ónimdarligin uyreniw hám
basqariw maqsetinde olar barha tarizde esapga olinip bariladi hám bahalanadi. Sút
gosh, jún, mayek, barra teri. muyna hám basqalar tiykarinan sharwa ónimlerine
kiredi.
Haywanlar ónimdarligin bahalawda maxsulotiing mugdari, sipati hámde
iqtisodiy korsetkishleri esapga alinadi. Haywanlardan alin
g�an ónim tarzida
17

olshenip, kglarda korsetiledi. Sút sawilg�andan, gosh soyil g�annan, jún qirqimdan
són tartiladi.
Qarakol qozilarinin barra terisi, moynali haywanlar hám qoyanlardiń terisi,
quslardin mayegi sanalip, dana esapinda olshenedi. Bir qiyli ónim beriwshi
haywanlardi oz-ara salistiriwda ónim sipatin bahalaw shart. Ónim sipati hám oz
olshewlerine iye . Sút quraminda
g�i may, belok mugdari % de, júnnin sipati nisbiy
sanlar menen, jor
g�a atlar tezligi minut hám sekúndlar menen korsetiledi.
Kobinese ónim - mugdari hám sipatina kore bahalanadi. Mallardiń
ónimdarligin bahalawda ónim birligi bol
g�an ekonomikaliq qárejetlerin esapga
aliw, yagniy ónim jetistiriwdiń nátiyjeligin aniqlaw zarur. Iqtisodiy bahalawda
ónim birligiga jumsal
g�an aziq mugdari aniqlanadi, Ónim birligiga tawiraq kem
aziq birligi jumsalsa, onin nátiyjeligi sonsha joqari boladi. Biraq ónimdi iqdisodiy
bahalaw, onin ózine túser bahasi hám satiw bahasin esaplaw tiykarinda rentabellik
darejesini aniqlaw menen tamamlanadi.
II.Bólim. Joqarı sapalı qaramal góshi jetistiriwde
Baspaqlar zotining áhmiyeti.
II.1. Baspaqlardıń ósiwi hám rawajlanıwı
Barlıq qaramallar ónim ba
g�darına, sırtqı belgileri hám fenotipik qásiyetlerine
kóre málim zatlar
g�a yamasa zot gruppasına kiredi. Kelip shı g�ıwı birdey hám bir
túrge tiyisli bol
g�an, lekin ekstereri, Konstitusiyası, xojalıq ushın paydalı belgi -
qásiyetleri menen parıq etetu
g�ın haywanlar gruppası zot dep ataladı. Zotning basqa
gruppalardan parqı sonda, zot ishinde mudam násilshilik jumısları alıp barıladı
hám olardıń naslden-naslge ótetu
g�ın qásiyetleri rawajlanıwlashtirilib barıladı hám
de málim aymaq ushın uyqas keliwshi zatlar ajıratılıp rayonlastırıladı. Buyımlar
zotdorlik dárejesine kóre taza zot hám gibrid gruppa
g�a bólinedi. Qaramalchilikda
buyımlar zotiga ataq beriw jumısları turaqlı túrde alıp barıladı. Magisterlik
dissertatsiyasında joybarlastırıl
g�an islerdi orınlaw maqsetinde ótkerilgen ilimiy-
izertlewde birdey ıqlım hám xojalıq sharayatında taza tuqım qara -ala jáne onıń
18

gibridleri hár tárepleme úyrenildi, olardıń gósh maxsuldorligi, shıdamlılıg�ı,
sáykeslesiw qásiyetleri, ósiwi, semiriwshiligi hám rawajlanıw tezligi salıstırildi.
Nátiyjede sharbashılıq ónimleri jetistiriwdi kóbeytiw, násil alınatu
g�ın ónimli
zatlardı jetilistiriw, tábiyiy hám ekonomikalıq sharayat, ayrıqsha aymaq
ózgeshelikin esapqa al
g�an túrde zatlardı maqsetke muwapıq kóbeytiw juwma g�ına
iye bolındı. Ilimiy - izertlew jumısları ótkeriw dawamında barlıq gruppa baspaqlar
ushın birdey azıqlantırıw hám saqlaw sharayatı támiyinlendi. Lekin sarplan
g�an
azıqtıń tutınıw etiliwinde gruppalar ortasında
g�ı ayırmashılıqlar bar ekenligi
gúzetildi. Tiykarlanıp bul ayırmashılıqlar qıs aylarına tuwrı keldi. Ratsion
boyınsha berilgen mákke silosining tutınıw etiliwi 1- gruppada 90 protsentti
shólkemlesken bolsa, bul kórsetkish 2-hám 3 guruxlarda 84-82 procentten ibarat
boldı. (2- keste ).
Donli senajni 1- gruppa baspaqları 92 procentkeshe tutınıw etdi, 2 - hám 3 - gruppa
baspaqlarında bul kórsetkish 86 - 90 protsentti quraydı. Ratsionda belgilengen kók
ot, jońıshqa pisheni aralaspa jemlikler barlıq gruppalarda bir hil mu
g�darda tutınıw
etildi. Baspaqlardıń norma dárejede ósiwi, rawajlanıwı, saw bolıwı hám olardan
sapalı hám de kóp ónim alıw ushın olar organizminiń azıq elementlar
g�a bol g�an
mútajligi tolıq qandirilishi kerek. Eger azıq elementlar jetkilikli dárejede bolmasa
organizmdegi barlıq fiziologikalıq processler susayadi, baspaq ósiwinen toqtaydı,
aste rawajlanadı, jemisdorligi keskin tómenlep ketedi. Usınıń menen birge olar
g�a
xaddan tısqarı kóp jem -
g�awısh berilsa, azıqtıń bir bólegi ısırap boladı, olardıń
semiriwshiligi hám alınatu
g�ın ónimi qımbatlasıp ketedi.
Izertlew baspaqlardıń kúnlik hám ulıwma alın
g�an qosımsha salmaq
kórsetkishleri baspaqlardı hár ayda tiri salma
g�ı boyınsha tárezinde tartıp kóriw
menen gúzetip barıldı. Baspaqlardıń ortasha tiri salma
g�ı tuwıl g�an waqıtta sezilerli
dárejede parq etpedi. Lekin olar 18 aylıqqa jetkende gruppalar ortasında parq bar
ekenligi anıqlandi. 1-gruppa (Qara -ala zot) baspaqları 414. 0 kg qosımsha vaznga
erisken bolsa, ol kórsetkish 2-gruppa gibrid (qara -ala x sharole zoti)
baspaqlarında 476. 6 kg, 3-gruppa gibrid (qara -ala x santa gertruda) baspaqlarında
bolsa 540. 6 kg ni quradı. Baspaqlardıń ortasha kúnlik qosımsha salmaq alıwı 1-
19

gruppada 774 g, 2-gruppada 891 g, 3-gruppada bolsa 1104 grammdan ibarat boldı,
yamasa 2-gruppa baspaqları 117 gramm, 3-gruppa baspaqları 330 gramm 1-gruppa
baspaqlarına salıstırg�anda kóp kúnlik ósiwine eriskenligi gúzetildi. Baspaqlar
salma
g�ınıń artpaqtası, birinshi náwbette, muskul toqımasınıń jedel ósiwi hám
rawajlanıwı esabına baradı. Aqıbette baspaqlar góshining shakillanishi hám
jemisdorligi artpaqtası sıyaqlı kórsetkishler kórinetu
g�ın boladı. Qara maldıń góshi
insan ushın eń qımbatlı azıq ónim esaplanadı. Onıń to'yimliligi quramında
g�ı belok
hám may mu
g�darı menen belgilenedi. Olaro tiykarlanıp muskul hám may
toqımalarında ushraydı. Shemirshek hám suyek toqımaları joqarı dárejede to'yimli
bolmaydı, lekin olar soyıl
g�an maldıńlan g�an ulıwma góshtın túyirin quraydı.
Elementlardıń arıq-tompaqlı
g�ına kóre, muskul toqıması 51-63%, may toqıması 2-
14% hám suyek toqıması 20% átirapında boladı. Ulıwma qaramallardıń gósh
jemisdorligi kóp tárepten olardıń arıq-tompaqlı
g�ına, jinsiga, jasına, zotiga, bagıw
usılına hám individual qásiyetlerine baylanıslı boladı. Qaramallardıń gósh
jemisdorligining keskin asırıwda baspaqlardı ba
g�ılg�an g�a bagıwdı tuwrı
shólkemlestiriw zárúrli áhmiyetke iye. “Shukurdavlat”menshikli-fermasında gósh
jetistiriw ushın ajıratıl
g�an baspaqlar tiykarlanıp baylanıstırıp bagıw usılı menen
kútimlenedi. Qaramallarda gósh jemisdorligini joqarı bolıwı bir qansha faktorlar
menen belgilenedi. Atap aytqanda, olardıń zoti, jası, tompaqlı
g�ı, jinsi, bagıw hám
asıraw usılı, sonıń menen birge, fiziologikalıq xolati bolıp tabıladı.
Tájiriybe baspaqlarınıń so'yim nátiyjelerin analiz etilgende birinshi gruppa
baspaqları 61. 9 procent so'yim shı
g�ımına eristi, 2-gruppada 62. 1 procent hám 3-
gruppada bolsa 65.7 protsentti qurap atır. Bunda taza tuqım qara -ala zot
baspaqlarına salıstır
g�anda 2- hám 3-gruppa gibrid baspaqlarında gósh jemisdorligi
artqanligi gúzetilip atır, yamasa gibrid baspaqları jemisdorlik jixatdan taza tuqım
baspaqlar
g�a salıstır g�anda joqarı kórsetkishke iye ekenligin kórinetu g�ın etdiler.
Buyımlardıń gósh jemisdorligini anıqlawda so'yim shı
g�ımı zárúrli áhmiyetke iye.
So'yim shı
g�ımı degende, gósh soyıl g�an maldıńları menen ishki mayı salma g�ınıń
baspaqtı soyıwdan aldın
g�ı tiri salma g�ına bol g�an qatnası tushiniladi hám 7 procent
menen belgilenedi. Mollalarning so'yim shı
g�ımı olardıń jasına, jinsiga, zotiga, arıq-
20

tompaqlıg�ına hám soyıwdan aldın g�ı salma g�ına baylanıslı. Qaramallardıń jası
úlkenlesiwi menen denesindegi gósh-yog'ning salma
g�ı orta baradı, sonıń menen
birge so'yim shı
g�ımı da joqarı boladı.
Gósh ba
g�darı da g�ı buyımlardıń so'yim shı g�ımı sút ba g�darı da g�ı buyımlar g�a
salıstır
g�anda joqarı boladı. Bul ótkerilgen izertlewde óz tastıyı g�ına iye boldı.
Shoqmar
g�an buyımlardıń jasına qaray, gósh eki gruppa g�a bólinedi. Birinshisi -
Baspaq góshi, ya
g�nıy 3 ay g�asha bol g�an baspaqlardıń góshi esaplanadı. Ekinshisi -
qara maldıń góshi, bunda 3 aylıqtan úlken bol
g�an barlıq túrdegi qaramallardıń
góshi esaplanadı. Jas baspaqlardıń soyıl
g�an maldıńlan g�an góshi 9 qisimga hám
úlken jas da
g�ı buyımlarniki 12 qisimga, ya g�nıy sortli bóleklerge bólinedi. Gósh
soyıl
g�an maldıńları sapa qásiyetlerine kóre, Mámleket standartı (GOST 7595-55)
ga muwapıq soyıl
g�an maldıń hám so'rtli bóleklerge bólinedi. Sonlıqtan, aldın
soyıl
g�an maldıńlar g�a keyin ush so'rtga tiyisli to g�ız bólekke ajratıladı. GOST 7595-
55 talaplarına kóre, soyıl
g�an maldıń góshining arqa, bel, tos, dumg'aza, biqin, san
hám tós bólegi 1 sortga; tós, jelke hám shapoq (qarın perdesi) bólegi ekinshi
so'rtga; moyin góshi, arqa hám aldın
g�ı ayaqları hám de jilik suyekleriniń tómengi
bólegi III sortga kiredi. Soyıl
g�an maldıńlanba g�an gósh áwele keseine 2 (old hám
arqa ) qisimga bólinedi. Magistrlıq dissertatsiyasınıń ilimiy - izertlew jumısında
tájiriybe baspaqları muskulları hám soyıl
g�an maldıńdıń ortasha na'munalarining
belok sapa kórsetkishi, ya
g�nıy triptofanning oksiprolinga qatnası, oksiprolin hám
triptofanlarning mu
g�darın Fer g�ana wálayatı sanepidstansiya orayınıń awqatlanıw
gigiyenasi bólimi labarotoriyasida anıqlandi. Bunda 18 aylıq tájiriybe baspaqları
aldın
g�ı ayaq muskullarında arqa ayaq muskullarına salıstır g�anda oksiprolin
mu
g�darı kóp ekenligi gúzetilip atır. Sonıń menen birge 1-gruppa qara - ala zot
baspaqlarında gibrid baspaqlarına (1 hám 2 gruppa ) salıstır
g�anda oksiprolin
mu
g�darı joqarı ekenligi jazıp qoyıldı.
Organizmdiń ósiwi hám rawajlanıwı násillik belgilerine hám sırtqı ortalıq
sharayatnga baylanıslı boladı. Haywan opganizmi pútkil turmısı dawamında jasına
qaray ósedi hám rawajlanadı. Tóbesi jáne onıń bólimleri úlkenlesip baradı,
shólkemleri qáliplesedi hám rawajlanıwlasadı. Ulıwma organizm ósedi hám
21

rawajlanadı. Ósiw haywanlar denesiniń salmag�ı, kólemi hám barlıq bólimleri artıp,
úlkenlesip barıwınan ibarat. Rawajlanıw haywanlar organizminde júz beretu
g�ın
sapa ózgerisleri bolıp, bul process fanda ontogenez, ya
g�nıy organizmdiń
individual rawajlanıwı dep ataladı. Individual rawajlanıw bolsa hár bir
organizmdiń vujudga keliwinen baslap, tap ómiriniń aqırı
g�a shekem dawam etedi.
Sonday etip, organizmdiń ósiwi plan rawajlanıwı bir-birine bekkem baylanıslı
process esaplanadı. Organizm ómiriniń túrli dáwirlerinde bir túrde ósip
rawajlanbaydı. Hár túrlı organlar, toqımalar hám dene bólimleri túrlishe tezlikte
ósedi. Baspaqlar tuwrı azıqlantirilib, jaqsı saqlap, kútim etilse, ósiwi hám
rawajlanıwı tezlashadi.
Olardıń artıwın anıqlaw talay qolay hám ańsat bol
g�anlı g�ı ushın bu g�an
baylanıslı esap kitob jumısları alıp barıladı. Onıń ushın olardı tárezilerde tartıw
hám ólshew ásbapları járdeminde ólshew qabıl etilgen. Lekin tartıwda hámme
waqıt tuwrı hám anıq nátiyje alınbaydı. Sebebi baspaqlariing salma
g�ı olar sapasız
boqilganda aspaydı, lekin olardıń denesi de uzınına, da biyikligine ósip baradı.
Onıń ushın olardı ólshew talap etiledi. Ólshew ushın ólshew tayaqasi, cirkul,
shtangensirkul hám ruletkadan paydalanıladı. Ólshew nátiyjelerine kóre, olardıń
indekslerin esaplaw múmkin. Baspaqlardıń ósiwi hám rawajlanıwı olardıń
individual rawajlanıwı basqıshlarında túrlishe jedellikte baradı. Shunnigdek, barlıq
organlar toqımalar hám dene bólimleri málim waqıtta, rawajlanıw basqıshınıń
ayırım dáwirinde jedel ósiw hám qáliplesiw ózgeshelikine iye. Mısalı, embrionlıq
dáwirinde olardıń háreket shólkemleri sisteması awqat as sińiriw qılıw, dem alıw
shólkemleri sistemasına salıstır
g�anda jaqsı rawajlanadı, sonlıqtan, olar tuwıl g�annan
keyin ózbetinshe háreket ete alatu
g�ın boladı. Sonıń menen birge, baspaqlar
embrion rawajlanıwı dáwirinde ayaqları tez ósiwi nátiyjesinde, biyikligi tárepinen
úlken jas da
g�ı buyımlar g�a jaqınlaw boladı, lekin denesi kalta hám ıqsham boladı
sining jedel ósiwi hám rawajlanıwı esabına baradı. Bo'zoqlar sapasız boqilganda
olardıń denesi oriqlaydi, dene bólimlerinde ayırım unamsız ózgerisler júz beredi.
Bunnan unamsız ózgerisler olardıń embrionlıq dáwirinde de júz beriwi múmkin.
Bu
g�an tiykar g�ı sebep mınada, ol ana qornida rawajlanıp atır g�anda jetkilikli
22

mug�darda barlıq azıq elementlar menen támiyinlanmaydi. Buwaz siyirlar sapasız
boqilsa hám jaqsı asralmasa sonday hádiyseler júz beredi. Buwaz siyirlarin ásirese
buwazlı
g�ınıń ekinshi yarımında sút halda, sapasız yem xashak menen boqilsa hám
olardıń organizminde barlıq turmıslıq zárúrli elementlar jetkilikli bolmasa, olardan
alınatu
g�ın baspaqlar nimjoi, arıq, suyekleri jińishke hám názik» bası úlken, moynı
jińishke hám názik boladı. Sonlıqtan, baspaqlar ana organizminde rawajlanıwı
(embrionlıq ) dáwirinde ósiw hám rawajlanıwınıń susayib ketiwi embrionalizm
dep ataladı. Sonı da aytıw kerek, buwaz siyirlardıń ash qalıwı yamasa olar
organizminde barlıq azıq elementlardıń azayıp ketiwi olar jatırında rawajlanıp
atır
g�an embriondıń nobud bolıwına hám ana organizmine shimilib ketiwine sebep
boladı.
Baspaqlar tuwıl
g�annan keyin sapasız azıqlantirilsa, jaqsı kútim etińmasa,
olar ósiwden toqtaydı, oriqlab ketedi. Bunday shala rawajlanıw infantilizm dep
ataladı. Baspaqlardıń ósiwden toqtap qalıwı menen ishki shólkemleriniń iskerligi
hám rawajlanıwı da susayib ketedi. (Ayırım ja
g�daylarda bolsa olar násil
bermasligiga baslawshı boladı. Hár bir qánige hám sharbador baspaqlarda
ushraytu
g�ın emrionalizm hám infantilizmga jol qoymasligi, onı ońlaw ilajların
biliwi zárúrli esaplanadı. Sonlıqtan, hár eki kemshilikti xam ońlaw múmkinshiligi
ámeldegi bolıp, ol kompensatsiya, ya
g�nıy rawajlanıw hám ósiw tezligi boyınsha óz
qatarlaslarına jetisip alıw ózgesheligi dep ataladı. Bu
g�an erisiw ushın ósiwden
orqada qal
g�an baspaqlar jedel usılda boqiladi. Olar barlıq zárúr azıq elementlar
menen jetkilikli dárejede támiyinlenedi. Sonlıqtan, olar qısqa waqıt ishinde óz
qatarlaslarına jetip aladı. Kompensatsiya ózgesheligi tiykarlanıp jas baspaqlarda,
xali ósiwde dawam etetu
g�ın organizmlerde jaqsı kórinetu g�ın boladı.
Kompensatsiyalaw baspaqlardıń basqa organ hám toqımalaridagiga qara
g�anda
skelet-suyek sistemasında tómen baradı. Ulıwma fermalarda saw, quwatlı hám
keselliklerge shıdamlı baspaq alıw ushın birinshi náwbette buwaz siyirlardı sapalı
ot-jem menen hám tuwrı bagıw
g�a bólek itibar beriw talap etiledi. Sonıń menen
birge, tuwıl
g�an baspaqlardı ba g�ıw g�a da bólek itibar beriw kerek. Baspaqlariing
ósiwi hám rawajlanıwına, azıqlantirishdan tısqarı, temperatura, jaqtılıq, asıraw
23

sharayatı motsion xam zárúrli tásir kórsetedi. Sol sebepli baspaqxonalar
jetkiliklishe sáwlelendirilmektesine, temperaturası normal bolıwına úlken áhmiyet
beriledi. Baspaqlardıń (haqıyqıy ) absolyut hám salıstırmalı ósiwi. Baspaqlar
tuwılg�annan keyin onıń salma g�ın anıqlaw maqsetinde tartıladı. Keyin olardı
tiykarlanıp ayına 1 ret tartıp turıladı. Sonlıqtan, olar salma
g�ınıń artıp barıwı hám
kórsetkishleri tiykarında ósiw tezligi anıqlanadı. Bunda baspaqlardı (haqıyqıy )
absolyut ótiwi hám salıstırmalı ósiwi esapqa alınadı. Hakiqiy (absolyut ) ósiw
baspaqlardıń arnawlı bir waqıt (kún, ay, jıl ) dawamında qosımsha ósiwi bolıp
tabıladı. Haqıyqıy ósiwdi tómendegi formula
g�a muwapıq anıqlaw múmkin: Bunda
: A — (haqıyqıy ) absolyut ósiw; K—keyingi salma
g�ı ; D — dáslepki salma g�ı.
Mısal ushın qandayda bir baspaqtıń haqıyqıy ósiw tezligin anıqlaylik. Boljaw
qilaylik, onıń tuwılgandagi salma
g�ı 25 kg, oradan bir ay ótkennen, salma g�ı 48 kg
ga jetken. Sonday eken, onıń bir ay da
g�ı (haqıyqıy ) absolyut ósiwi: 48—25=23 kg
ni quraydı. Usınıń menen birge baspaqlardıń táwliklik artıwın da tómendegi
formula
g�a muwapıq esaplab tabıw múmkin:
II.2. Qaramal baspaqlarınıń gósh onimdarlig’i
Qara maldıń góshi insan ushın eń qımbatlı azıq ónimi esaplanadı. Onıń
to'yimliligi quramında
g�ı belok hám may mu g�darı menen belgilenedi. Olar
tiykarlanıp muskul hám may toqımalarında ushraydı. Shemirshek hám suyek
toqımaları joqarı dárejede to'yimli bolmaydı, lekin olar soyıl
g�an maldıńlan g�an
ulıwma góshtın túyirin quraydı. Buyımlardıń arıq-tompaqlı
g�ına kóre, muskul
toqıması 51—63%, may toqıması 2—14% hám suyek toqıması 20% átirapında
boladı. Ulıwma qaramallardıń gósh jemisdorligi kóp jixatdan olardıń arıq -
tompaqlı
g�ına, jinsiga, jasına, zotiga, bohish usılına, kútim etiwge hám individual
qásiyetlerine baylanıslı boladı. Góshiing ulıwma to'yimliligi onıń kaloriyasi
menen olshenedi hám birinshi náwbette molning tompaqlı
g�ı menen bekkem
baylanıslı boladı. Ulıwma 1 kg qara maldıń góshinde 1200— 3000 úlken kaloriya
bolıwı anıqlan
g�an. Qara maldıń góshi qansha maylı bolsa, kaloriyasi da sonsha
24

joqarı boladı. Usınıń menen birge strukturalıq bólegi de bay boladı. Sonday etip,
qaramallardıń góshdorlik ózgesheligi birinshi náwbette olardıń arıq-tompaqlıg�ına
baylanıslı eken. Bunnan tısqarı, góshning to'yimliligi, mazalı hám barlıq basqa
ózgeshelikleri qaramallar zotiga hám ónim ba
g�darına da baylanıslı. Mısalı, gósh
ushın ba
g�ılatu g�ın qánigelestirilgen arnawlı góshdor zatlar (gereford, santa-
gertruda, aberdin-angus, shortgorn, qazaqı oqbosh, qalmoqi sıyaqlılar ) tez
yetiluvchanligi, góshi sapalılı
g�ı, mayin marmarsimon (muskulları arasında qatlam -
qatlam mayı bar) bolıwı menen basqa zatlardan parıq etedi. Basqa zatlar góshga
boqilganda, may tiykarlanıp ishki shólkemlerinde hám teri astında toplansa,
góshdor zot buyımlarda muskullar aralı
g�inda payda boladı hám ol góshning
sapasın jaqsılawda, onıń mayinliligini asırıwda zárúrli rol oynaydı. Qara maldıń
góshi haywandıń jasına kóre de sapa tárepten parıq etedi. Mısalı jas buyımlardıń
góshi jumsaq, mayin, suwlı hám belok
g�a, bay bolsa, úlken jas da g�ı buyımlardıń
góshi ana
g�urlım turpayı hám seryog' boladı. Buyımlardıń tiri hám shoqmargandagi
salma
g�ı hám de gósh shı g�ımı olardıń góshdorlik ózgeshelikin anıqlawda zárúrli
kórsetkish esaplanadı. Buyımlardıń terisi, gelle-pochasi hám ishki shólkemleri alıp
taslan
g�annan qal g�an bólegi olardıń shoqmargandagi salma g�ı esaplanadı.
Baqlawlardan málim bolıwısha, gósh shı
g�ımı buyımlardıń arıq-tompaqlishdan
tısqarı, olardıń ónim ba
g�darına da baylanıslı eken. Mısalı, jaqsı semirtirilgan
góshdor zot buyımlardıń gósh shı
g�ımı 60— 65% hám odan da joqarı, qos jemisdor
zot buyımlarniki 55—60% hám sút ba
g�darıdagilarniki 50—55% boladı. Tompaq
buyımlardıń gósh shı
g�ımı arıqlarinikiga qara g�anda 10—15% joqarı bolıwı
anıqlan
g�an. Qaramallardan ta g�ı ayaq kiyim sanaatı ushın qımbat bahalı teri
alınadı. Bunday teri qalıń -juqalı
g�ı, salmaqli-jeńilligi hám sapa belgilerine kóre,
ayaq kiyimlerdiń ultanı ushın isletiledi. Teriniń salma
g�ı buyımlardıń salma g�ına
hám jinsiga baylanıslı bolıp, onıń shama menen 6—7% ni quraydı. Qaramallardıń
semiriwshilik jedelligi bir qansha faktorlar
g�a baylanıslı bolıp, olardan eń
túpkiliklileri: jası, oziklantirish dárejesi, zoti hám zotdorligi xamda jinsi
esaplanadı. Sol qásiyetlerine kóre, góshning morfologiyalıq hám ximiyalıq quramı
hám to'yimliligi da hár túrlı boladı Anıqlanıwınsha, tuwıl
g�an waqtında iri vaznli
25

bolg�an baspaqlar jedel ósedi, táwliklik semiriwshiligi tárepinen bir waqıtta
tuwıl
g�an úzeńgileslerinen ózib ketedi. Lekin jas baspaqlar organizminde muskul
hám may toqımalarına kóre, suyek hám biriktiruvchi toqımadar salmaq birligine
kóre úlken jaslı buyımlarnikidan kóbirek boladı. Baspaqlardıń ósiwi menen
organizmindegi barlıq toqımalarınıń úlesi túrli jedellikte artıp baradı. Ásirese
muskul hám suyek toqımalarınıń ósiwi tezlashadi. Denede may mu
g�darı kópaya
baradı. 6—9 aylıqkacha bol
g�an baspaqlar to'qnmasida suw azayıwı hioobiga may
payda bolıwı kúshayadi. Lekin 12—15 aylıq baspaqlarda muskul toqımasınıń
ósiw tezligi may mu
g�darınıń artıwına kóre jedellew boladı. Sonlıqtan, sol jasda
góshga shoqmar
g�an baspaqlar muskul hám may toqımasınıń qatnasına kóre eń
maqul túsetu
g�ın esaplanadı. 18 aylıqtan keyin denesinde elementlar almasinuvn
ózgeriwi hám ta
g�ı basqalar nátiyjesinde may toqıması kópayadi. Ol da gósh
quramında, da ishki organlarda kóp boladı. Bir waqtıniń ózinde muskul talshıqları
qalınlasadı. Sonıń menen birge, may toqımasınıń payda bolıwı muskul
toqımasınıń ósiwine kóre jedellew baradı. Sonday etip, qaramallardı góshga
bagıwda organizminde muskul hám may toqımaları kóbeyip barıwı nizamlıqı hám
qásiyetleri esapqa alınıwı kerek. Sonlıqtan, buyımlardıń gósh jemisdorligini
asırıwda kem aqsha hám waqıt sarplap sapalı gósh jetistiriw tiykar
g�ı wazıypa
esaplanadı.
Qaramallardıń semizlik dárejesin anıqlawda olar muskulaturasining
rawajlan
g�anlı g�ına hám may toqımasınıń kóbirek bolıwına bólek itibar beriledi.
Onıń ushın qaramal denesi kóz menen shamalap kóriledi hám may toqıması
kóbirek bolatu
g�ın bólimleri (denesiniń arqa bólegi, dumining denege birikkan jayı,
sawırsı, dumg'azasi, quymich dombıqshası, choti, aqır
g�ı qabır g�ası, jelkesi, moynı,
ko'kragi hám ta
g�ı basqalar ) qol menen ustap anıqlanadı. Ba g�ılg�an g�a boqilgan
buyımlardıń semizlik dárejesi olardıń denesinde muskulları bo'rtib shıqqanlı
g�ı
yamasa jaqsı kórsetilgenligi menen belgilenedi. Onıń ushın denesiniń arqa, jelke,
san hám kukrak bólimlerine bólek áhmiyet beriledi. GOST 5110— 55 talabına
kóre, barlıq túrdegi qaramallar (baspaq, siyir, bu
g�asha hám axtalangan bu g�a —
ho'kiz) dıń semizlik dárejesin anıqlaw k. abud qidingan. Standart boyınsha buyım l
26

ar jası hám jinsiga qaray gruppalarg�a ajratıladı hám talap etilgen kategoriyalar
tiykarında belgilew qollannladi. GOST 5110—55 talapları tiykarında qaramallar
semizlik dárejesine kóre tórt gruppa
g�a bólinedi. I gruppa g�a 3 jastan úlken bol g�an
siyir hám ho'kizlar; II gruppa
g�a 3 jastan úlken bu g�alar ; III gruppa g�a 3 aylıqtan tap
3 jasqa shekem bulgan buyımlar hám Iv gruppa
g�a 14 kúnlikten 3 aylıqkacha
bol
g�an baspaqlar kiritiledi. Buyımlardı standart tiykarında gruppalar g�a bol g�an
waqıtta olardıń sırtqı kórinisi hám fiziologikalıq ja
g�dayı esapqa alınadı. GOST
5110—55 talaplarına kóre úlken jas da
g�ı buyımlar (ho'kiz hám 3 jastan úlken
siyirlar ), sonıń menen birge, jas buyımlar ush: ortashadan joqarı, ortasha hám
ortashadan tómen semizlik dárejesine bólinedi. Bu
g�a hám baspaqlar bolsa
tompaqlı
g�ına kóre I hám II (ortashadan joqarı hám ortasha ) dárejede bahalanadı.
Ortashadan joqarı semizliktegi buyımlardıń muskulları jaqsı rawajlan
g�an, denesi
domalaq, denesiniń arqa bólegi hám sanları tolıw
g�an, góshdorlik qásiyetleri jaqsı
kórsetilgen, bel hám jelke bólegi tegis, omırtqa suyekleri sezilmaidigan halda
bolıwı kerek.
Ortasha semizliktegi buyımlardıń muskulları derlik qanaatlan
g�an dárejede
rawajlan
g�an boladı. Olardıń denesi onsha tolıwma g�an, beli tartıl g�an, tós bólegi,
jelkesi hám bel omırtqaları, sonıń menen birge, arqa suyekleri talay bo'rtib shıqqan
boladı. Denesiniń bir qansha bólimleri (ko'kragi, moynı, qabır
g�ası ) dıń ústki
tárepinde hám de quyrıq ózegi átirapında, qo'ltig'ida may tuplamlari sezilerli
dárejede bolıwı kerek. Ortashadan tómen semizlikte bol
g�an buyımlardıń
muskulları onsha jaqsı rawajlanba
g�an, sanları tegislashgan, tartılıp tur g�an halda
boladı. Sonıń menen birge, denesiniń bel, jelke, omırtqa hám arqa bólegi suyekleri
bo'rtib shıqqan hám de gewdesinde hám teri astında may qatlamlarınıń bolıwı
sezilmes dárejede boladı. Jas buyımlardıń muskulları bolsa tómen rawajlan
g�an
boladı. Bu
g�alardıń semizlik dárejesi tiykarlanıp eki gruppa g�a (ortashadan joqarı
hám Ortasha semizlik) bólinedi. Ortashadan joqarı semizlikte bolsa, olardıń
muskulları jaqsı rivojlangan, góshdorlik qásiyetleri tolıq kórsetilgen, denesi tolıq
hám domalaq kóriniste bolıwı ; tós bólegi, jawırını, beli hám denesiniń arqa
bólegi keń, sanı hám tós-gúrek bólegi sergo'sht, suyekleri bo'rtib shıqpa
g�an bolıwı
27

kerek. Ortasha semizlikte bolsa, muskulları qanaatlang�an dárejede rawajlan g�an,
denesi tolıwma
g�an, skelet suyekleri bo'rtib shıqqan boladı. Sonıń menen birge,
ko'kragi, jelkesi, beli hám denesiniń arqa bólegi bir az bolsada toraygan, sanı hám
gúrek bólegi tartıl
g�an hám onsha tolıwma g�an boladı. Baspaqlardıń semizlik
dárejesi de eki gruppa
g�a (ortashadan joqarı hám ortasha semizlik) bólinedi.
Ortashadan joqarı semizlikte bol
g�anda sút menen ba g�ılatu g�ın baspaqlardıń
salma
g�ı 30 kg den tómen bolmawi kerek. Olardıń muskulları jaqsı g�ana
rawajlan
g�an, jelke hám bel omırtqa suyekleri bo'rtib shıqpa g�an bolıwı kerek.
Ortasha semizlikte bolsa, sút menen ba
g�ılatu g�ın baspaqlardıń muskulları onsha
jaqsı rawajlanba
g�an, jelke hám bel omırtqa suyekleri bo'rtib shıqqan boladı. Gósh
soyıl
g�an maldıńlarında bolsa may qatlamları bolmaydı. Eger buyımlar tiri
ja
g�dayında semizlik dárejesin bahalawda kelispewshilik bolsa, ol halda kontrol
soyıw talap etiledi. Bunda shoqmar
g�an gósh soyıl g�an maldıńları mámleket
standartı
(GOST 5110— 55) talapları tiykarında bahalanadı. So'yim shı
g�ımı. Buyımlardıń
gósh jemisdorligini anıqlawda hám tuwrı bahalawda so'yim shı
g�ımı zárúrli
áhmiyetke iye. So'yim shı
g�ımı degende, gósh soyıl g�an maldıńları menen ishki
mayı salma
g�ınıń molni soyıwdan aldın g�ı tiri salma g�ına bol g�an qatnası túsiniledi
hám ol
protsent menen belgilenedi
Qaramallardıń so'yim shı
g�ımı olardıń jasına, jinsiga, zotiga, arıq-tompaqlı g�ına hám
suyishdn aldın
g�ı salma g�ına baylanıslı boladı. 4—5 aylıq baspaqlardıń so'yim
shı
g�ımı «katta jas da g�ı buyımlarnikiga qara g�anda tómen boladı. Bu g�an tiykar g�ı
sebep, baspaqlardıń gellepochasi gewdesi birligine kóre salmaqlilew hám
muskulları hám de may toqıması sustroq rawajlan
g�an bolıwı bolıp tabıladı.
Qaramallardıń jası úlkenlesiwi menen denesindegi gósh-yog'ning salma
g�ı orta
baradı, sonlıqtan, so'yim shı
g�ımı da joqarı boladı. Axtalangan bu g�ashalardıń
so'yim shı
g�ımı eń joqarı boladı. Sonıń menen birge, góshdor zot buyımlardıń
so'yim shı
g�ımı sersut zot buyımlarnikiga qara g�anda joqarı boladı. So'yim shı g�ımı
buyımlardıń semizlik dárejesine da baylanıslı. Sonlıqtan, ortashadan joqarı
28

semizliktegi buyımlardıń so'yim shıg�ımı 60— 65% ni tashkil qilsa, arıq
buyımlarniki 42—48% ga teń boladı. Góshning sapası jáne onı bahalaw. Góshning
sapası soyıl
g�an maldıńlar da g�ı sortli bóleklerdiń qatnası hám mu g�darı, soyıl g�an
maldıńlar da
g�ı may jıynaqları hám qabatlarınıń bir tegis bolıwı, góshning
ximiyalıq quramı hám de tuyimliligi — kaloriyasi menen belgilenedi. Bunnan
tısqarı, góshning sapasına ta
g�ı bir qansha faktorlar (buyımlardıń jası, zoti, arıq-
tompaqlı
g�ı, bagıw usılı, jinsi, kútim etiliwi hám ta g�ı basqalar ) tásir etedi. Sonıń
menen birge, bu
g�ashalardı axtalash da góshining sapasına unamlı tásir kórsetedi.
Baqlawlar
g�a qara g�anda, axtalangan bu g�ashalardıń góshi mayin, jumsaq hám
ju
g�ımlılıq dárejesi joqarı bolıwı anıqlan g�an. Aldıń g�ı tájiriybelerden málim
bolıwısha, jas buyımlar 18—20 aylıqkacha jedel usılda góshga boqilganda olardıń
salma
g�ı 450—500 kg ga jetedi hám góshi sapalı hám de to'yimli boladı.
Shoqmar
g�an buyımlardıń jasına «qarab, góshi eki gruppa g�a bólinedi. Birinshisi —
baspaq góshi, ya
g�nıy 3 ay g�asha bol g�an baspaqlardıń góshi esaplanadı. Ekinshisi —
buyım góshi, ya
g�nıy 3 aylıqtan úlken bol g�an barlıq túrdegi qaramallardıń góshi
esaplanadi, Jas baspaqlarniig soyıl
g�an maldıńlanba g�an góshi 9 bólekke hám úlken
jas da
g�ı buyımlarniki 12 bólekke,
ya
g�nıy sortli bóleklerge bólinedi. Gósh soyıl g�an maldıńları sapa qásiyetlerine
kóre, Mámleket standartı (GOST 7595—55) ga muwapıq soyıl
g�an maldıń hám
sortli bóleklerge bólinedi. Sonlıqtan, aldıı soyıl
g�an maldıńlar g�a, keyin ush sortga
tiyisli to
g�ız bólekke ajratıladı. GOST 7595—55 talaplarına kóre, soyıl g�an maldıń
góshining arqa, bel, tos, dumg'aza, biqin, san hám tós bólegi I sortga; tós, jelke
hám shapoq (qarın perdesi) bólegi II sortga; moyin góshi, arqa hám aldın
g�ı
ayaqları hám de jilik suyekleriniń tómengi bólegi III sortga kiredi. Soyıl
g�an
maldıńlanba
g�an gósh áwele keseine eki (old hám arqa ) bólekke bólinedi. Soyıl g�an
maldıńdıń old hám arqa bólegindegi bólekler tómendegi anatomik chiziklar
boyınsha bir neshe sortlarga ajratıladı Shapoq — qarın perde góshi joqarı tárepinde
dize bo'g'imidan aqır
g�ı qabır g�anıń tómengi úshten bir bólegineshe dawam etedi,
old tárepi on birinshi hám on ikkiichi qabır
g�alar aralı g�inda bolıp, arqa tárepi qarın
perdesiniń tawsıl
g�an jayınnan sanınıń baltır bólegineshe dawam etedi. Biqin old
29

tárepden on birinshi hám on ekinshi qabırg�a aralı g�indan, arqa tárepden bolsa aqır g�ı
hám odan aldın
g�ı belumurtqa súyeki buwını aralı g�indan ajratıladı. Biqin bólegine
on ekinshi hám on úshinshi (tómengi uchi shapog'ga tutas ) qabır
g�a, aqır g�ı eki
jelke omırtqaları hám bir aldın
g�ı bel omırtqaları kiredi. Tos old tárepden biqin
bólegi menen hám arqa tárepden san súyeki boylap, tos súyekiniń aldın
g�ı bólegi
menen shegaralanadı. Dumg'aza old tárepden tos bólegi menen hám tómengi
tárepden san súyekiniń úshinshi bóleginen kese ótken sızıq arqalı ajratıladı. San
tos, dumg'aza hám arqa ayaqilik súyeki bólekleri menen shegaralaiadi. Arqa
ayaqningilik súyeki baltır súyekiniń tómengi úshinshi bólegi arqalı ótkerilgen sızıq
arqalı san bólegidai ajraladn. Moyin tamaq bólegi ekinshi hám úshinshi moyin
omırtqası aralı
g�indan ajıratılıp, o g�an birinshi hám ekinshi moyin omırtqaları kiredi.
Gúrek bólegi aldın
g�ı moyin tamaqlog'i ajıratıl g�an sızıq boylap, arqa tárepden
besinshi-altınshı qabır
g�a aralı g�ı boylap, tómengi tárepden bolsa qabır g�alardıń
tómengi tárepden úshinshi bólegi boylap, jelke-gúrek bo'g'imlariga qaray jónelgen
sızıq arqalı shegaralanadı. Onı moyin hám gúrek bólimlerge de bolıw múmkin.
Gúrek bólegine besew moyin omırtqası, besew jelke omırtqası, besew qabır
g�a
(tómengi bólimlerinen tısqarı ) hám de gúrek suyekleri kiredi. Jelke ústki tárepden
gúrek-jelke bo'g'imi arqalı ótken sızıq menen, tómengi tárepden bolsa jilik
súyekiniń ortasından kese ótken kesik arqalı. shegaralanadı. Tós bólegi
aralı
g�inda g�ı muskullardı qırqıw usılı menen ajratıladı. Jelke bólegine jelke súyeki
hám de tirsek suyekleriniń qaq yarımı kiredi. Aldın
g�ı ayaqtıń jilik súyeki jelke
bólegi menen shegara qatar bolıp, o
g�an tirsek suyekleriniń tómengi bólegi hám
buwın súyeki kiredi.
Tós bólegi joqarı tárepden qabır
g�alardıń tómengi tárepden úshten bir bólegi
jelke kurak bo'g'imlariga jónelgen sızıq arqalı, arqa tárepden bolsa on birinshi hám
on ekinshi qabır
g�a aralı g�ı menen shegaralanadı. O g�an tós suyekleri, shemirshek
hám qabır
g�alardıń tómengi tárepden úshten bir bólegi kiredi. Kukrak bólegin eki
bólekke — tós hám tóske bolıw múmkin. Jelke hám bel bólegi old tárepden gúrek
bóleginen ajıratıl
g�an jay, arqa tárepden on birinshi hám on ekinshi qabır g�a aralı g�ı,
tómengi tárepden tós bólegi sızı
g�ı menen shegaralanadı. O g�an b—11-jelke
30

omırtqası, 6—ll-qozurg'alar (tómengi tárepi tós bólegi menen shegaralanadı )
kiredi. Soyılg�an maldıń bólekleri arasında biqin, tos hám san bólimleri sapalı gósh
esaplanadı. Bul bólekler salma
g�ınıń úlken bolıwı bir qansha faktorlar g�a, atap
aytqanda, buyımlardıń jasına, zotiga hám arıq tompaqlı
g�ına baylanıslı ekenligi
anıqlan
g�an. Ma g�lıwmatlarınan kórinip turıptı, olda, tájiriybe maqsetinde
shoqmar
g�an buyımlardıń arıq-tompaqlı g�ına kóre olardan alınatu g�ın sortli
bóleklerdiń úlesi de hár túrlı bol
g�an. Mısalı, buyımlardıń semizlik dárejesi
ortashadan joqarı bol
g�anda I sort bólekler 63, 35%, II sort bólekler 32, 65% hám
III sort bólekler 4% ni shólkemlesken. Semizlik dárejesi ortasha bol
g�anda I sort
bólekler 63, 50%, II sort bólekler 32, 28% hám III sort bólekler 4, 22% ga teń
bol
g�an. Aqırında, semizlik dárejesi ortashadan tómen bol g�anda I sort bólekler 63,
81%, II sort bólekler 31, 63% hám III sort bólekler 4, 56% bol
g�an. Góshning
sapası hám to'yimliligi quramında
g�ı may hám belok elementlar mu g�darına
baylanıslı. Tekseriwlerden málim bolıwısha, 1 g yog'da 9, 3 kkal hám 1 g belokda
4, 1 kkal ámeldegi eken. Lekin azıq retinde muskul to'kimasining áhmiyeti hám
roli adam ushın kútá úlken bolıp tabıladı. Buyımlardıń yetiluvchanligi hám tez
semiriwshilik qásiyetleri. Buyımlardıń góshdorligi olardıń yetiluvchanligi menen
de anıqlanadı. Yetiluvchanlik bolsa buyımlardıń qısqa waqıt ishinde tez semirib,
denesinde kóp mu
g�darda (salma g�ına kóre) gósh toplay alıw ózgeshelikine
baylanıslı boladı. Tez yetiluvchan buyımlar jasligidanoq jedel ósedi, jegen jem-
xashagi tiykarlanıp semiriwshilikine sarplanadı, qısqa waqıtta joqarı dárejede
semiradi hám semiriwshilik birligi ushın kem azıq sarplaydı. Bu
g�an gósh ushın
ba
g�ılatu g�ın góshdor zot buyımlardı mısal etip keltarish múmkin. Olardan
alınatu
g�ın baspaqlar gósh jemisdorligi tárepinen tez yetiluvchan esaplanadı.
Sonlıqtan, qısqa waqıt ishinde olar jaqsı, joqarı dárejede semira aladı, góshi
mayin, suwlı hám sapalı boladı. Góshining «marmarlik» belgisi jaqsı kórsetilgen
boladı. Baqlawlar
g�a qara g�anda, qalmoqi zot buyımlardıń bichilgan bu g�ashaları 8
oyligidayoq 100 kg (shoqmar
g�an vaznda) gósh bergen. Góshi quramında g�ı oksil
22—26%, may 11 —16% hám 1 kg gushtda 1800—2000 kkal bol
g�an hám de terisi
ortasha 15 kg ni tashkil etken. 12 aylıq bu
g�ashalardıń shoqmar g�an salma g�ı 180—
31

190 kg tas basqan, terisi 28—29 kg ga tuwrı kelgen. Denesindegi (tósindegi)
suyekler mug�darı 18—20% bol g�an. Olardıń góshida 17—20% may, 17, 6—18,
7% belok hám hár 1 kg de 2700—2900 kkal bol
g�anı halda joqarı bahalan g�an. Tez
semiradigan kapustaollar sersut zot buyımlardan talay ústin boladı. Sersut
buyımlardıń góshi to'yimliligi tárepten onsha joqarı dárejede bolmaydı hám 18—
25 oyligida xam 1 kg góshining kaloriyasi shama menen 2000—2500 kkal ni
quraydı. Sonday etip, buyımlardıń tez yetiluvchanligi hám gósh ushın tez
semiriwshilik ózgesheligi zárúrli axamiyatta eta. Sonlıqtan, bunday buyımlar
qısqa vakt ishinde tez ósip, denesi domalaqlasadı, juni jıltır hám mayin, terisi qalıń
hám bos boladı. Jaqsı semirganlaridan ayırım waqıtlarda 70—72% gósh alınadı.
Juwmaq
Joqarı sapalı qaramal góshi jetistiriwde:
1. Menshikli hám dıyxan - fermer xojalıqlarında baspaqlardıń fiziologikalıq
xolati,
jemisdorligi, xojalıq paydalanıw qásiyetlerine kóre, haywan organizminiń
azıq
elementlar
g�a bol g�an ta'labi tiykarında azıqlantırıw ;
2. Organizmdiń ósiwi hám rawajlanıwı násillik belgileri hám sırtqı ortalıq
sharayatına baylanıslılı
g�ı ;
3. Qaramallardıń góshdorlik ózgeshelikinde olardıń arıq - tompaqlı
g�ı,
góshining to'yimliligida bolsa olardıń zoti hám ónim ba
g�darı da zárúrli rol
oynawı ;
32

4. Buyımlardıń tiri hám shoqmargandagi salmag�ı hám de gósh shı g�ımı
olardıń
góshdorlik qásiyetlerin belgilewde tiykar
g�ı kórsetkish esaplanıwı ;
5. Baspaqlar dene muskullarınıń jaylanıwı gósh sapasın belgilew faktorı
ekenligi;
6. Taza zot baspaqları góshiga salıstır
g�anda gibrid baspaqları góshi sezilerli
dárejede joqarı sapa
g�a iye ekenligine juwmaq etildi.
Tiykar
g-i ádebiyatlar
1. P.S.Sobirov, A.K.Kaxarov, S.D.Dustkulov – Chorva mollarini
órshtiw.T. 2003
2.Kaxarov A.K., Narbaeva M.K., Shaptakov E.S., Shermatov A.,
Xushvaqtov A.A. “Qishloq xojalik haywanlarini órshitiw. Oquv
qollanma Samarqand, 2019 yil
3. Почерняев Ф.К., Кваснитский А.В. и др. Учебная книга свинарки.
М. 1994.
4.Рузик И.В., Выращивание поросят. М.: Росселхозиздат, 1987. – б.
5.Мысик А.Т., Нетеса А.И. Свиноводство. М.: Колос, 1984. - б
33

6.Кабанов В.Д. Повышение продуктивности свиней. М.Колос,
1983.
Internet saytlari:
1. www vlibraryu frecnhet. uz
2. www. Litera. ru
3. www. gov. ru
4. www. gov. uz
5. www. Zionet
34

Gosh ushin bagilatugin jas mallardin osiwi ham rawajlaniwi

Sotib olish