Grafika va animatsiya

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	170.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	13 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Grafika va animatsiya

Sotib olish

O’zbekiston Respublikasi
Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi
Fizika fakulteti
_______________________________________
__________ yo’nalishi ____ -bosqich _______ guruh talabasi
_________________________________________________
_________________________________________________
_________________________________________________
Kurs ishi
Mavzu: ___________________________________________________
Bajardi:____________________
Tekshirdi:___________________
Andijon

Reja:
Kirish
I BOB: Asosiy konseptlar
1.1 Kompyuter grafika va animatsiya haqida
1.2 Fizik jarayonlarni o’rganishda matematik va kompyuterli modellashtirish
1.3 Fizik jarayonlarni komputerli va matematik modellashtirish
1.4 Visual effects va ularning amaliyoti
II BOB: Dasturlash tili va platformalar
2.1 Kompyuter grafikasini va animatsiyani yaratish uchun muhim dasturlash tillari
2.2 Har bir dasturlash tilining afzalliklari va cheklovlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunga kelib ta lim-tarbiya mazmuni,‟
maqsad va vazifalari, shakl va usullari takomillashib bormoqda. Respublikamizda
yosh avlodni tarbiyalash va ularni taraqqiy etgan mamlakatlardagi kabi, jahon
standartlariga mos darajada bilim olishlari uchun sharoitlar yaratilmoqda, har
tomonlama yetuk kadrlar bo’lib yetishishlari uchun ulkan ishlar amalga
oshirilmoqda. Jamiyatmizda bunday o’zgarishlarning sodir bo’lishi ta lim tarbiya
‟
jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalarni qo’llashni talab etadi.
Ta limtarbiya jarayonini to’g’ri tashkil etish uchun barcha mavjud imkoniyatlarni
‟
safarbar etish o’qituvchilarning birinchi navbatdagi vazifalaridan biridir. Hozirgi
vaqtda axborot texnologiyalaridan foydalanish har qanday o’qimishli odam uchun
zarur, ayniqsa o’qituvchi uchun juda muhim.
Shuni alohida aytish kerakki, ko’pchilik o’qituvchilar kompyuterda ishlashda
va dasturlashda qiynalishadi, uning fizik prinsiplarini tushunmaydilar. Fanlararo
bog’lanish hamma vaqt pedagogikada muhim rolni o’ynab kelgan. Bundan tashqari
fizika fanining informatika fani bilan o’zaro aloqasining o’rnatilishi
o’quvchilarning laboratoriya darslarida tajriba olish va politexnik ta lim
‟
ko’nikmalarini hamda bilimlarini oshiradi. Bitta fan doirasida chuqur bilimga ega
bo’lish mumkin emas.
Bu haqida G. Libkenext quyidagicha fikrni bildirgan edi: “Bitta fanni bilish
bu to’la haqiqiy bilimga ega bo’lish degan so’z emas, chuqur bilimga ega bo’lish
uchun fanlarni bir-biriga bog’liqligini bilish zarur”. Ta lim jarayonida fizika
‟
fanining boshqa fanlar bilan o’zaro aloqasini ta minlash, aytaylik, informatika fani
‟
bilan didaktik shartlardan biri bo’lib, o’quvchilarning ilmiy tushunchalar va
qonunlarni oson va chuqur o’rganishiga, ularda ilmiy dunyoqarishining har
tomonlama kengayishiga, tabiat va jamiyatdagi hodisalarning o’zaro aloqasi
haqidagi bilimlarining kengayishiga xizmat qiladi.
3

I BOB: Asosiy konseptlar
1.1 Kompyuter grafika va animatsiya haqida
Kompyuter grafikasi — grafik displey (monitor) ekranida tasviriy
informatsiyani vizuallash (ko`rinadigan qilish) jarayonidir. Tasvirni qog`ozda,
fotoplyonkada, kinolenta va boshqalarda aks ettirish usulidan farqli ravishda
kompyuter grafikasida kompyuterda hosil qilingan tasvirni darhol o`chirib
tashlash, unga tuzatish kiritish, istalgan yo`nalishda toraytirish yoki cho`zish,
yaqinlashtirish va uzoqlashtirish, burish, harakatlantirish, rangini o`zgartirish va
boshqa amallarni bajarish mumkin. Kitoblarni bezash, rasm va chizmalarni
tayyorlashda buyumlarni loyihalash va modellarini yasashda, telereklamalar
yaratishda, multfilmlarni yaratishda, kinofilmlarda qiziqarli kadrlar hosil qilish va
boshqa ko`p sohalarda qo`llaniladi.
Kompyuter grafikasi bilan ishlovchi dasturlar qatoriga bir qancha dasturlarni
sanab o`tish mumkin. Jumladan, Microsoft Paint, Adobe Photoshop, Adobe
Illustrator, Corel Draw, Adobe Freehand, Adobe InDesign, Adobe ImageReady,
Adobe Flash, Discreet, Cinema 4d, Alias, Autodesk Maya, LightWave, Adobe
Brush va hokazolardir. Ushbu dasturlarda kompyuter grafikasiga oid ishlarni
amalga oshirish mumkin. Ba’zilarida oddiy rasm chizish mumkin bo`lsa,
ba’zilarida uylar proyektlari, ba’zilarida esa uch o`lchamli modellashtirish va
hattoki to`rt o`lchamli modellashtirish mumkin bo`ladi. Inson tashqi dunyo
haqidagi axborotning asosiy qismini ko`zlari yordamida qabul qiladi. Ko`rish
tizimi turli obyektlarning tasvirini qabul qilib oladi. Ular yordamida insonda tashqi
muhit va undagi obyektlar haqida tasavvur paydo bo`ladi. Obyektlarning tasvirini
yaratish, ularni saqlash, qayta ishlash va tasvirlash qurilmalarida tasvirlab berish
kompyuterning eng qiyin va asosiy masalalaridan biridir. Kompyuterga hech
qanday topshiriq berilmaganda, ya’ni bekor turganida ham ekranida ko`rinishi
kerak bo`lgan tasvirni sekundiga o`nlab marta qayta ishlab ko`rsatadi.
Kompyuterning ekranida paydo bo`ladigan tasvirlar uning videokarta deb ataluvchi
qurilmasi yordamida yaratiladi va ekranga chiqariladi. Videokartalar uchun maxsus
videoprotsessorlar ishlab chiqariladi.
4

$Kompyuter grafikasi faoliyatning shunday turiki, unda kompyuter va maxsus yaratilgan dasturlardan foydalanib, tasvirlar yaratiladi, mavjudlari raqamli ko`rinishga o`tkaziladi, qayta ishlanadi, saqlanadi va qulay ko`rinishda tasvirlanadi. Kompyuter grafikasi o`tgan asrning 70-80-yillaridan boshlab ommaviylasha boshladi. Hozirgi kunda kompyuter grafikasi shu qadar rivojlanganki, uning ehtiyojlarini qondirish kompyuter texnikasining jadal rivojlanishining asosiy sabablaridan biri bo`lib qolmoqda. Kompyuter grafikasi ilm-fanga, tijoratga, san`at va sportga ham tegishli bo`lib, barcha sohalarda keng qo`llaniladi. Kompyuter grafikasi bo`yicha har yili ko`plab konferensiyalar o`tkaziladi, ilmiy jumallar va o`quv qo`llanmalar chop etiladi, dissertatsiyalar himoya qilinadi. Har yili bir necha yuz milliard dollarlik kompyuter grafikasi mahsulotlari ishlab chiqariladi va sotiladi. San`at durdonalari yaratiladi. Kompyuter grafikasi asosida yaratilgan elektron o`yinlar bo`yicha jahon birinchiliklari o`tkaziladi va ularda millionlab qatnashchilar ishtirok etadilar. Kompyuter grafikasi turlari Ikki о`lchamli kompyuter grafikasi quyidagi turlarga ajratiladi:  rastrli grafika;  vektorli grafika;  fraktal grafika. Rastr so`zi informatikaga televideniyedan kirib kelgan bo`lib, lotin tilidagi rastrum - xaskash, omoch so`zidan olingan. Rastrli grafikada tasvir qatorlar va ustunlarga bo`linadi, tasvirning mayda bo`laklari – piksellardan iborat bo`ladi. Rastrlar zichligi deganda uzunlik birligiga mos keladigan piksellar soni tushuniladi va dpi (dots per inch – bir dyuymdagi nuqtalar) da o`lchanadi. Masalan, 3200x2400 o`lchamli tasviri 300 dpi zichlikda chop etish uchun 11x8 dyuym2 о`lchamli qog`oz kerak bo`ladi. 1 dyuym=300 bo`lsa, 1dyuym2 =90.000 (3200*2400)/9000 =85,3 bu esa taxminan 11x8 dyuym2 ga teng. Tasvirlarni oddiy grafik shakllar yordamida yaratish vektor grafikasining asosini tashkil etadi. Vektor grafikasida tasvir chiziqlardan tashkil topadi. Fraktal so`zi lotincha fractus so`zidan olingan bo`lib, maydalangan, bo`lib chiqilgan degan 5$

ma’noni bildiradi. Fraktallar deb o`ziga o`xshash qismlardan iborat bo`lgan
geometrik shakllarga aytiladi. Fraktal atamasi fanga 1975-yili kiritilgan bo`lib, ular
yordamida daraxtlar, o`rmonlar, bulutlar, mavjlanayotgan dengiz, alanga va tutun,
oqayotgan suyuqlik kabi tasvirlarni yaratish mumkin. Fraktallardan virtual borliq,
animatsiya, kompyuter o`yinlari va matematik modellashtirishda keng
foydalaniladi.(1-rasm)
Yuqorida keltirilgan rastr, vektor va fraktal grafikalari o`rtasidagi asosiy farq
nurning displey ekrandan o`tish usulidan iborat. Eslab qoluvchi elektron-nurli
trubkalarga ega vektorli qurilmalarda nur berilgan trayektoriya bo`ylab bir marta
chopib o`tadi, uning izi esa ekranda keyingi buyruq berilgungacha saqlanib qoladi.
Demak, vektorli grafikaning asosiy elementi — chiziqdir.
1.2 Fizik jarayonlarni o’rganishda matematik va kompyuterli modellashtirish
Fizika va unga yaqin fanlarni o’qitish o’quvchilarda quyidagi ta’lim sifatlarini
berishi bilan ajralib turadi:
- ketma-ketligi mantiqiy to’g’ri va oddiydan murakkabga qarab boorish
tamoyiliga rioya qilish;
- fizik hodisalar va jarayonlarni kuzatish usullari bilan tanishtirish;
-tajriba o’tkazish uning natijalarini hisoblash, xatoliklarni hisoblash
ko’nikmalarini hosil qilish;
-asosiy fizik qonunlar va hodisalarni to’g’ri talqin qilish , ularni masala
yechishda tadbiq etish va tajribaga tekshirib ko’rish ko’nikmalarini hosil qilish ;
-oily o’quv yurtida kirish uchun zarur bo’lgan bilim, malaka va ko’nikma
hosil qilish;
6

-o’quvchilarning fizik tafakkurini rivojlantirish, fikrlash qobiliyatini oshirish
hamda hayotda yuz berayotgan hodisa va jarayonlarni to’g’ri talqin qilishga
o’rgatish;
-hozirgi zamon fizikasini fandagi, hayotdagi, texnikadagi, ekalogiyadagi va
boshqa tarmoqlardagi muammolarni hal etish yo’lidagi roli bilan tanishtirish
kerakligini ko’rsatishdan iboratdir.
Ana shunday ulkan talablarni hisobga olishga o’qitishning diafilm, kinofilm,
radio kabilar bilan bir qatorda kompyuterlarning ham o’rni beqiyosdir.
XXI asr bo’sag’asida kompyuerlashtish yuqori cho’qqilarni egallagan bir
vaqtda, fanlarni kompyuter dasturlari orqali o’qitishni davr talab qilmoqda. O’quv
jarayonida kompyuterlashtirish katta jadallik bilan kirib kelmoqda. Kompyuter
dasturlari orqali fizik tajribalarni, effektlarni va hodisalarni namoyish qilish
mumkin. Kompyuterdan bilim berishda olgan bilimlarni nazorat qilishda, fizikadan
masalalar yechishda va labaratoriyada keng foydalanish mumkin. An’anaviy
labaratoriyalar, ularga dunyoning moddiyligi haqida ishonch shakllanadi,
dunyoning o’rganishda insonning imkoniyatlari katta ekanini biliob oladilar.
Natijada talim oluvchilarning mantiqiy jikrlashlari va bilish qobiliyatlari rivojlanib
boradi.
Turli xil fizik qonuniyatlarni o’rgatuvchi, parametrlar o’rtasidagi parametrlar
o’rtasidagi bog’lanishni o’rgatuvchi grafiklarni chizuvchi fizik jarayonlarni
tabiatga ro’y berishiga yaqin tarzda amalgam oshiruvchi kompyuter dasturlari
keyingi vaqtda ko’plab tuzilmoqda. Bunday da sturlardan fizika fanini o’qitishda
ham foydalanib kelinmoqda.
Umumiy fizika kursi materiali hajmi jihatdan katta. Bu materiallarning
bo’limlari bo’yicha o’qitishda kompyuterdan foydalanish afzalroq bo’lgan
materialni tanlab olish lozim. Masalan fizikaning “atom va yadro fizikasi”
bo’limining o’zidagina o’lchovi angstrom tartibida otom va elementar zarralar
o’rtasidagi jarayonlarni tajribalarni an’anaviy labaratoriya sharoitida kuzatib
bo’lmaydi. Chunki odamning ko’rish qobiliyati 10−8sm o’lchovidagi nozik
7

majmuani ko’rishga qodir emas. Vaholanki, bu jarayonlarni kompyuterda
mul’tiplikatsiya tarzida kuzatish mumkin.
Keyingi vaqtda o’qitishni yanada takomillashtirish uchun “elektron
darslik”lar yaratish to’lda qo’yilmoqda. Bundan o’qituvchilar yaxshi
foydalanishlari mumkin. Bu “elektron darslik”larning eng qulay tomoni olisdan
turib boshqarishga mavzuni o’rgatishga imkon beradi.
Zamonaviy EHMlarning yaratilishi juda murakkab masalalarni masalan
gidroaerodinamika va issiqlik almashinuvi masalalarini yechib hayotda kengroq
tadbiq etish imkoniyatini ayrim murakkab tajribalarni modellashtirish imkoniyatini
yaratdi. Bu sohadagi masalalarni EHM yaratilmasidan avval yillar davomida
yechish mumkin edi. Ana shunday kuchli hisoblash mashinalari yaratilishi hech
kimning xayoliga ham kelmagan edi. [7]
Birinchi EHMlar yaratilganda quvvatli hisoblash mashinalari faqat
labarotoriya yoki ilmiy institutlarda qo’llanilar edi. EHMlar hajmining kichrayishi
narxining kamayishi esa ularning barcha sohalarda kengroq kirib kelishiga sabab
bo’ldi.
EHMlar rivoji amaliy masalalarni yechish va uni amalgam qo’llaydigan yangi
bir nwcha fanlar qatori hisoblash gidromexanikasi fani va fizik jarayonlarni
matematik modellashtirish imkoniyatini yaratilishiga olib keldi.
Hisoblash usullarining qo’llanishi no’zi ham tubdan o’zgardi. Shu bilan birga
EHMda murakkab masalalarni yechish usullarini yaratish juda ham avj oldi.
Teskor xotirasi katta samarali EHMlar yaratish talabi ham shu masalalarni
yechishda kelib chiqqan. Albatta shu sababli ham ular hisoblash mashinasi deb
yuritilar edi. Hozirgi davrda bu nom juda tor ma’no bo’lib qoldi. Hisoblash
gidroaerodinamikasi fanining asosiy maqsadlaridan biri jarayonlarning asosiy
matematik model yordamida ifodalab ularning sonli usullar va EHM yordamida
yechishni o’rganishdir.
8

1.3 Fizik jarayonlarni komputerli va matematik modellashtirish.
Fizikadan amaliyotlarni tashkil qilishdagi asosiy masalalardan biri
talabalarning dars jarayonidan, tajriba jarayonidan yetarli fizik ma’lumotlarni
olishlaridir. laboratoriya ishlarida tajribalari natijasida qurilmalartni tayyorlash va
ishlatish murakkab bo’lgani uchun ko’p bo’lmaydi. Olingan tajriba natijalaridan
fizik xulosalar chiqarish uchun ma’lumotlarni qayta ishlash kerak bo’ladi.
Matematik qayta ishlash esa har bir laboratoriya shi uchun kerak bo’ladi [6].
Oxirgi yillarda keng ko’lamda rivojlanayotgan hisoblash mashinalari fizik
jarayonlarni matematik modellashtirishda, natijalarni qayta ishlashda va boshqa
ishlarga juda qo’l keladi.
EHMlarni yuqoridagi masalalar bo’yicha qo’llashga quyidagi yo’nalishlarni
ajratish mumkin.
Fizik jarayonlarni matematik modellashtirish usuli yordamida tuzilgan
algoritm asosida va ekranda namoyish qiladigan, tajriba natijalarini qayta
ishlaydigan dasturlar yaratish. Bunday dasturlar o’tilgan ma’ruzalardan foydalanib,
formula yordamida turli jarayonlarni matematik modellashtirishda grafik
elementlardan foydalanib jarayonlarni ekranga nomoyish qilishi mumkin.
Fizik jarayonlarni bir marta parametrlarning biror bir qiymatiga tajriba qilib,
qolgan parametrlarning boshqa qiymatlarida esa kompyuterda nomoyish qilish
mumkin. Bunda ham vaqtdan yutiladi, ham material tejaladi.
Tajriba natijalarida qayta ishlash va tuzilgan matematik model fizik jarayonni
qanchalik to’g’ri aks ettirayotganini aniqlash mumkin. Shuningdek bir laboratoriya
ishini bir necha marta qaytarib so’ng olingan natijalarni statistik qayta ishlash ham
mumkin.
Tekshiruvchi va baholovchi dasturlarni tuzishning yaxshi tomoni shuki talaba
yoki o’quvchiga biror savolga javobni bir qancha variantlar ichidan tanlash
mumkin. Bunda talabaga javob berishga mustaqil fikrlash vaqtdan unumli
foydalanish imkonini beradi. Bunday dasturlarning ya’na bir yaxshi tomoni
shundan iboratki, talaba yoki o’quvchi javob berishdan oldin ham bunday dasturlar
yordamida mashq qilishi mumkin. Savollarni shunday tuzish mumkinki, ular
9

mavzularni barcha mazmunini qamrab olsin, shu tariqa savollar soni ham oshadi,
ularga tayyorgarlik barobarida o’quvchi ham bu mavzularni to’laroq o’rganib
boradi.
O’rgatadigan dasturlar dasturlar mantiqiy dasturlar bo’yicha katta
imkoniyatlarga ega bo’lishi uchun kattaroq xotiraga ega bo’lgan EHMlarni talab
qiladi. Bunda mavzuni o’quvchiga tushunarli qilib yetqazishda ma’ruza
matnlaridan virtual stendlardan unumli ravishda foydalanish maqsadga muvofiqdir.
O’rgatuvchi dasturlarni odatda ikkiga ajratishadi: chiziqli va tarmoqlangan.
Chiziqli dasturlar yordamida o’rgatish yoki o’qitishda barcha o’quvchilarga
bir xil mavzu beriladi, har bir o’quvchi keyingi mavzuga o’tishi uchun shu
mavzuni to’liq o’zlashtirishi ya’ni mavzuni o’qib bo’lganidan so’ng beriladigan
savollarga yetarlicha javob bera olishi kerak. Shunday qilib barcha o’quvchilar bir
xil ketma-ketlikda oldinga intilishadi, lekin tezliklar har xil bo’lishi mumkin., bu
o’quvchining mavchining mavzuni qanchalik tez o’zlashtira olishiga bog’liq.
Tarmoqlangan o’rgatuvchi dasturlar ham har bir o’quvchi o’z qobiliyati
bo’yicha o’z yo’lini tanlashiga imkon beradi, bu qo’shimcha tushintirishlar oldingi
mavzuni qanchalik o’zlashtirib olganligi savollargsa bergan javoblari mazmuniga
qarab o’quvchiga kattaroq qadam tashlashga imkon berishi mumkin.
Matematik model yordamida o’rganishning hozirgi davrda qo’llanilishi asosiy
sabablaridan biri EHMni qo’llash bo’lsa boshqa tomondan u material jihozlar talab
qilmaydi va tez har xil variantlarni sonli tajriba o’tkazish imkonini beradi. Bundan
tashqari shunday jarayonlar mavjudki, ularni faqatgina matematik model
yordamida o’rganish mumkin.
Masalan yuqori haroratli issiqlik tarqalish masalalari yoki hokazo shunga
o’xshash ekologik masalalar matematik model yordamida o’rganilishi mumkin
bo’ladi.
Ikkinchi yani tajriba usuli eng qadimiy usullardan bo’lib ko’p tabiat
qonunlari, kuzatish va biror qurilma model andoza yordamida ochilgan va
o’rganilgan. Bu usul albatta material jihozlar talab qilishidan tashqari tajriba
qurilmasini yaratishni talab qiladi. Agar bu yaratgan qurilma aytgan natijalarni
10

TAJRIBA NAZARIYAbashorat
tekshirish
1.3.1- chizma nazariya va tajribaning o’zaro aloqasibermasa qurilma qismlari almashtirilishi yoki butunlay boshqadan yaratilishi kerak
bo’ladi. Bu albatta juda ko’p vaqt va material talab qiladi. Shunga qaramasdan bu
usul ham qo’llaniladi.
Ko’p hollarda matematik usul bilan olingan natijalarning to’g’riligi o’xshash
tajriba natijalari bilan taqqoslanadi. Bu ikkala usul ana shunday bir-birini
to’ldirishi mumkin.
Fizik nazariyalarni formulasi o’rnatilgan so’ng haqiqiy olamni tavsiflash
tajriba va nazariyalar ketma-ket o’zaro aloqasidan iborat bo’ladi. Bunda misollar
juda ko’p (Kepler qonuni va Neptun planetasining kashf etisilihi va hokazo).
Ushbu o’zaro aloqa fizikaning barcha darajalarida amalga oshiriladi. O’zaro
aloqaning sxematik ko’rinishlari 1.3.1-chizmada ko’rish mumkin:
Nazariyaning maqsadi tajribani qoniqarli taqdim etish uchun matematik
apparat izlab topishdir. Bunda nazariya olamning fundamental qonunlari
(termodinamika prinsiplari, saqlanish qonunlari, invariantlik va hakazo) tayanadi
va matematik apparat ushbu prinsiplardan ma’lumot ajratib olishda va bashoratlar
qilishga intiladi. Ratsional fizika asosida bashoratlash ahamiyatiga ega nazariya
yotadi.
Hozirgi kunda biror-bir nazariyaning ahamiyati undagi aksiomatik ideallar
orqali bir-biriga bo’g’liq bo’lmagan faktlarni bera olishi bilan baholanadi.
Obyekt hodisa va jarayonlarning sonli taqdim etilishi bu ana shu izlanishdagi
murakkablikni echishga imkon beradi, bu ayniqsa fizika nazariyasini muxandislik
faniga tadbiq etilishiga aniq ko’riladi.
Bunday paytlarda EHMga ishlash nazariyadan ko’ra tajribaga yaqinroq
tuyiladi. Misollar keltiramiz:
11

-Tajribaga o’xshab, sonli model ham qaysidir fizik asosga tayanadi: ilmiy
yozilgan dasturlar yuqori darajali dasturlash tillariga ming-minglab buyruqlarga
ega bo’ladi. Mashinali qayta ishlashning amaliy masalalari bu yerda hal qiluvchi
rol o’ynaydi. Foydalanilayotgan EHMning xotirasi hisoblash vaqti dasturlarni
tashkil qilish va hatto tanlangan algaritmlar ularga bog’liq. Meteorologiyaga,
astrofizikada va termoyadro keaksiyalarida hisoblashlar soatlab davom etadi;
-fizik tajriba qaysidir bir real jarayon juda murakkab bo’lsa (tajribalar kam
yoki juda qimmat yoki umuman o’tkazib bo’lmaydi) , unda biz soddaroq tajriba
modelini ko’rishga harakat qilamiz. Shunday qilib ko’pgina fizik tajribalar to’la
muammoni o’rganish uchun emas, balki uning biror-bir xususiy modelini qurish
uchun o’tkaziladi. Shuning uchun amaliy fizikada sonli model tajriba o’tkazishning
bir yo’li va odatda “sonli tajriba” deb ham ataladi;
-sonli model biror-bir fizik holatni aks ettiruvchi qonunlarga EHMga
ko’chirish bilan boshlanadi. Agar hodisa yoki holat murakkab bo’lsa, olingan
natijalar kutilganidek chiqmasligi mumkin. Tajriba o’tkazuvchi va dasturni
tuzuvchilar hodisani chuqurroq tasavvur qilish uchun tahlil qilish usulidan
foydalanishlari kerak. Tajribalarda bu tahlil o’lchovlarga asoslanadi: sonli tahlilda
esa biz qo’shimcha (oraliq) qiymatlarini ham chop etamiz va ularni tahlil etamiz.
Shunday qilib dastur tuzilishi kerakki, unda oraliq qiymatlarini ham chop qilib
bo’lsin. Chop qilish vositalariga ega bo’lmagan dastur o’lchovsiz tajriba
o’tkazishga o’xshaydi.
Shunday qilib sonli algoritm ham hazariyaning quroli, ham tajriba
o’tkazishning yangi bir turi sifatida ro’yobga chiqadi. Haqiqatdan sonli modelning
EHMdagi yechimi nazariyadagi matematik model kabi birgalikda ahamiyatga
egadir. Zamonaviy izlanishga ana shu yuqoridagi keltirilgan tadqiqot qurollari
orasidagi o’zaro aloqa dialog tarzida namoyan bo’ladi. (2-chizma).
12

Tajriba nazariya
Sonli model
Modelni baholash
Bashorat diagnostika
2-chizma nazariya tajriba sonli modelni o’zaro aloqasi
Sonli model tajriba orqali tekshiriladi, xuddi shunday nazariya ham. O’z
havbatida sonli model tajribaga bashoratlash vositasi sifatida foydalanishi
mumkin-bunda no’malumlar yoki tajribada tekshirilmaydigan hodisalar
modellashtiriladi va songra model tajriba natijaslaridagi qiymatlariga eng ko’p
yaqinlashguvchi talabida mukammallashtirilib boriladi.
Sonli modelning qaysi ustunlari va qaysi kamchiliklari bor? Tajriba
nuqtai-nazaridan sonli modelning kamchiliklari shuki u faqat oddiy bir modeldir.
Nazariya beradigan qiymatlar bilan sonli model beradigan qiymatlar orasidagi
farqni anglay olish kerak. Bularga yaxlitlash, yechimning turg’unligi buzilishi,
xatoliklarning oshib borishi kabilar misol bo’ladi.
Sonli model boy semantikaga ega so’zlar bilan ifodalangan ham bo’lishi
mumkin. Biror-bir masalaning matematik tahlili ko’pgina hollarda
chegaralanishlarni talab qiladi. Ayrim paytlarda boshlang’ich qiymatdagi ozgina
o’zgarish natijalarining kattaroq o’zgarishiga olib keladi. Har qanday to’laqonli
sonli model albatta boshlang’ich qiymatning chegarasi bo’lishi talab qiladi, bu
chegaradan chiqqanda endi model yechimi natijasidan foydalanib bo’lmaydi.
Sonli modelni tajribadan ustunlik tomoni shuki, tajribada bitta qiymat-natija
olish uchun juda ko’p tayyorgarlik ko’riladi, chiqimlarga ega bo’lingan bo’ladi,
sonli modelga esa bu paytda bir necha boshlang’ich parametrlar bilan bir necha
13

natijaviy qiymatlarga ega bo’lish mumkin. Sonli modelda oraliq qiymatlarni ham
ancha yengil usullarda olish mumkin, tajribada esa bunday qiymatlarni olish
imkoniyati juda kam.
Sonli model to’g’ri aniqlangan nazariy modelga suyanadi. Agar nazariy
model konkret qo’yilmagan bo’lsa, uni EHMda tuzatib bo’lmaydi. Agar bordi-yu
nazariy model o’zi qiymat bera olsa, masala yechilgan hisoblanadi. Agar to’la
javob olib bo’lmasa sonli modelga murojaat qilinadi. Masalani tez va kamroq
xarajatlar bilan yechish kerak bo’lgan paytlarda ham sonli modelga murojaat
qilinadi. Bunday paytlarda tajribaning qiyinchiligi, kompyuterda qayta ishlash
dasturlarini tayyorlash uslublarini o’zaro taqqoslash lozim.
Sonli model ayniqsa murakkab tajribalardagi kam o’rganilgan hodisalarni
bashoratlashda qo’l keladi. Ana shu maqsadda EHMlar amaliy fizikada ko’p
martalab foydalanilyapti. Bunda astrofizika va materologiyada, nazariya taxminan
ma’lum, tajribalar ko’pu, lekin to’liq bo’lmagan hollarda misol qilish mumkin.
EHM jarayonlar rivojlanishi va kechishi haqida bir qancha natijaviy qiymaylarni
berishi mumkin.
EHMning ayrim hodisalarini sonli modellashtirishdagi roli ayniqsa beqiyos.
Masalan, suyiqlik gazlar mexanikasiga turbilentlik oqimi degan tushuncha bilan
bog’liq hadisa uchraydi. Turbulentlik hayotda juda ko’p joylarda uchraydi,
masalan havo oqimlari, transport va samalyotlar harakatida paydo bo’ladigan
oqimlar, energetikada suyuqliklar oqimlari va hokazolar.
Bunday hodisalarni tajribada modellashtirish ya’ni o’lchash juda murakkab.
Ana shuning uchun bir-ikki marta o’lchashlar o’tkazib bu hodisani sonli
modellashtirishni ko’pgina yechimlarini topishga olib keladi, buning uchun Nav’e-
Stoks tenglamalarini to’la holida yechish kerak. Turbulentlik nazariyasi hali
o’zining to’la yechimini topgan emas.
Shunday qilib tadqiqot qilish usulini tanlash chog’ida tadqiqotchi o’ziga
usullardan ustun va kamchilik tomonlarini aniqlab olishi kerak. Albatta sonli
model agar u aniq nazariyaga tayanadigan bo’lsa juda ko’p amaliy masalalarni
yechishda imkon beradi.
14

XXI asr bo’sagasidagi kompyuterlashtirish yuqori cho’qqilarini egallagan bir
vaqtda fanlarni komryuter dasturlari orqali o’qitishni davr talab qilmoqda. O’quv
jarayonini kompyuterlashtirish katta jadallik bilan kirib kelmoqda. Kompyuter
dasturlari orqali fizik tajribalarni , effektlarni va hodisalarni namoyish qilish
mumkin. Kompyuterda bilim berishda , olgan bilimlarni nazorat qilishda ,
fizikadan masalalar yechishda va labaratoriyada keng foydalanish mumkin.
An’anaviy labaratoriya sharoitida yuqori aniqlikda natija beruvchi qurilmalar
bo’lmaganliga uchun, fizik tajriba va effektlar og’zaki tushuntiriladi, uchunni
namoyish qilish imkoniyati deyarli yo’q. Faqat zamonaviy kompyuterlar orqaligina
bunday jarayonlarning tabiatda ro’y berishiga yaqin tarzda amalga oshiruvchi
kompyuter dasturlari keyingi vaqtda ko’plab tuzilmoqda. Bunday dasturlardan
fizika fanini o’qitishda yani foydalanish mumkin.
Umumiy fizika materiali hajm jihatdan katta. Bu materialning bo’limlari
bo’yicha kompyuterdan foydalanish avfalroq bo’lgan materialni tanlab olish lozim.
Masalan: fizikaning “atom va yadro fizikasi” bo’limini o’zidagina o’lchovi
angstrem tartibida bo’lgan atom va elemental zarralar o’rtasidagi jarayonlarni
tajribalarni an’anaviy labaratoriya sharoitida kuzatib bo’lmaydi. Chunki odamning
ko’rish qobiliyati o’lchovidagi nozik majmuani ko’rishga qodir emas. Vaholanki,
bu jarayonlarni kompyuterda mul’tiplikatsiya tarzida kuzatish mumkin.
Keyingi vaqtda o’qitishni yanada takomillashtirish uchun “elektron
darslik”lar yaratish to’lda qo’yilmoqda. Bundan o’qituvchilar yaxshi
foydalanishlari mumkin. Bu “elektron darslik”larning eng qulay tomoni olisdan
turib boshqarishga mavzuni o’rgatishga imkon beradi.
Fizik va boshqa jarayoblarni kompyuterli matematik modellashtirish (KMM)
imkoniyatlari quyidagilarda aniqlanadi:
- o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashi shakllanishida;
- fan buyicha umumiy maqsad va vazifalarning yo’nalishiga qaratilgan qismi;
- informatika va boshqa fanlar orasidagi predmetlararo bog’lanish;
- o’quvchilar va talabalarning professiyalar bo’yicha yo’naltirilishi. Uning
amaliy ahamiyati quyidagilardir;
15

- komp’yuterli matematik modellashtirish liniyasi ilg’or bo’lgan o’quv yurti
bazali informatika kursi davomi bo’lgan boshqa fanlarda komp`yuterni qo’llash
maqsadli ta`lim kursi kompleks ravishda ishlab chiqiladi;
-o’quv yurtida kompyuterli matematik modellashtirishni o’qitishga kompleks
holda yondoshiladi;
-o’quv yurti talabalarining infomatika va informacion tehnologiyani kullash
bo’yicha effektiv usullaridan biri ishlab chiqiladi;
-ilmiy izlanishlarning aniqligi va samaradorligi real o’quv jarayonida
o’tkazilgan tajribalar asosida ko’rsatiladi.
Nyuton mexanikasining hamma modellari fenomenologik modellardir. Bular
kishilarning harakatlardan eng soddasi bo’lgan mexanik harakatlarning tabiatini
tushunish va anglash yulidagi (harakatlari) tirishishlari yakunini chiqardilar.
Kuchning harakat xarakteriga ta’sirini Nyutongacha bilishar edi. Nyutonning ba’zi
o’tmishdoshlari harakat sirlarini ochishga juda yaqin keldilar. Bulardan biri I.
Kepler edi. Nyuton birinchi bo’lib impulsning saqlanish qonunini tushundi va
bayon qilib berdi. Ma’lum bo’lishicha, kuch tezlikning o’zgarishini aniqlaydi,
tezlikning o’zini emas, ya’ni kuch tezlikni emas, balki tezlanishni aniqlaydi.
Matematiklar va fiziklarning birgalikdagi harakatlari tufayli fizika
modellarining hozirgi zamon tizimi barpo etildi. Bu erda qizig`i va muhimi
modellarining to’plamigina emas, balki tizimi yaratildi.Hozirgi zamon fizikasi - bu
matematik modellarning mantiqan bog`langan tizimidir. Bu jarayonda asimptotik
tahlil g`oyalarining rivoji katta rol o’ynadi. Yangi modellar eskilarini oshkor
qilmadi, balki ularni ba’zi xususiy hol sifatida kiritdilar. Masalan, Nave-Stoks
modellari o’z ichiga xususiy hol sifatida Eyler modelini kiritdi. Agar Nave-Stoks
modelida qovushqoqlik ni nolga teng desak, Eyler modeliga kelamiz.
Biror tabiat hodisasi, prostessini matematik o’rganish uchun, u avvalo
soddalashtiriladi, ya’ni hodisaga xos xossalarning xilma-xilligidan bir qismini
tekshirish uchun kiritadilar, hamda hodisa xarakteristikalari va tashqi muhit
orasidagi aloqa(bog`lanish)lar haqida ba’zi mulohazalar qilinadi. Bir qancha
xodisalar modellari bir xil bo’lishi mumkin. Aksincha bir hodisa uchun bir necha
16

turli modellar qurish mumkin. Model hodisa bilan aynan bir emas, u hodisa
strukturasi haqida biror taqribiy tasavvur beradi xolos. Model ba’zan birinchi
qaraganda juda qo’pol bo’lishi mumkin, lekin u qonikarli natijalar berishi mumkin.
XXI asr - kompyuterlashtirish asrida insoniyat faoliyatining barcha
jabhalariga kompyuterlar jadal sur’atda kirib bormoqda. Zamonaviy
kompyuterlarning ko‘payib borishi esa tabiiy ravishda undan foydalanuvchilarning
safini ortib borishiga turtki bo‘ladi. Odatda kompyuterdan foydalanuvchilar sinfi
juda ham xilma-xildir. Lekin, umumiy qilib ularni kompyuterlardan o‘z ishlarini
bajarishda tayyor vosita sifatida foydalanuvchi- operatorlar sinfi va ular uchun
zarur bo‘lgan dasturiy ta’minotlarni yaratuvchi dasturchilar sinfiga ajratish
mumkin.
Elektron hisoblash mashinalari uchun dastur yozishni o‘rganishdan avval
nimalarni bilish kerakligini ko‘rib chiqaylik. Istalgan xayotiy, matematik yoki fizik
va xokazo masala shartlarini ifoda qilish dastlabki ma’lumotlar va fikrlarni
tasvirlashdan boshlanadi va ular qat’iy ta’riflangan matematik yoki fizik va xokazo
tushunchalar tilida bayon qilinadi. So‘ngra masalani yechishning maqsadi, ya’ni
masalani Yechish natijasida ayni nimani yoki nimalarni aniqlash zarurligi
ko‘rsatiladi. Masalani o‘rganish uning matematik modelini tuzishdan boshlanadi,
ya’ni uning o‘ziga xos asosiy xususiyatlari ajratiladi va ular o‘rtasidagi matematik
munosabat o‘rnatiladi. Boshqacha qilib aytganda, dastlab o‘rganilayotgan fizik
xodisaning mohiyati, belgilari, ishlatiladigan ko‘rsatkichlar so‘zlar yordamida
batafsil ifoda etiladi, so‘ngra extiyojga qarab kerakli matematik tenglamalar
keltirilib chiqariladi. Bu tenglamalar o‘rganilayotgan fizik jarayon yoki
xodisalarning matematik modeli deb ataladi. Matematik modelni haqiqiy ob’ektga
moslik darajasi amaliyotda tajriba orkali tekshiriladi. Odatda, matematik model
qaralayotgan ob’ektning hususiyatlarini aynan, to‘la o‘zida mujassam qilmaydi. U
har xil faraz va cheklanishlar asosida tuzilgani uchun taqribiylik xarakteriga ega,
tabiiyki uning asosida olinayotgan natijalar xam taqribiy bo‘ladi. SHuning uchun,
tajriba qilib ko‘rish orqali yaratilgan modelni baholash va lozim bo‘lgan holda uni
aniqlashtirish imkoniyati yaratiladi. Matematik modelning aniqligi, uning korrekt
17

qo‘yilganligi, olinadigan natijalarning ishonchlilik va turg‘unlik darajasini
baxolash masalasi modellashtirishning asosiy masalalaridan biridir.
Matematik usullardan keng foydalanish nazariy tadqiqotlarning umumiy
darajasini oshirishga va ularni tajribaviy tadqiqotlar bilan chambarchas aloqada
olib borishga imkon beradi. Matematik modellashtirishga nazariya hamda
tajribaning ko’plab yutuqlarini o’zida mujassamlashtirgan anglash, qurish,
loyihalashtirishning yangi usuli sifatida qarash mumkin. Ob’ektning o’zi bilan
emas, uning modeli bilan ishlash uning mavjud holatlardagi hatti-xarakatini tez va
sarf -harajatlarsiz o’rganishga imkon beradi. Ayni paytda ob’ektlarning modellari
ustida o’tkazilgan hisoblash (kompyuter, imitastiyaviy) tajribalari zamonaviy
hisoblash usullarining quvvati va informatikaning texnik vositalariga tayanib,
ob’ektlarni nazariy yondashuvga qaraganda to’laroq va chuqurroq o’rganiladi.
18

1.4 Visual effects va ularning amaliyoti
Visual Effects (VFX) yoki ko'rishni jiddiy ravishda o'zgartirish, boshqa
efektlar qo'shish va ko'rsatkichni o'z ichiga oladi. Ular amaliy ravishda film,
televizor dasturlari, reklamalar, video o'yinlar va hatta interaktiv jismoniy
texnologiyalarda ko'rsatkich qo'shish uchun ishlatiladi. VFX ni yaratishning asosiy
vazifalari quyidagilardir:
1. Visual Enhancement: Sifatli filmlarda, TV dasturlarida yoki video
o'yinlarda, ko'rsatkichni oshirish, tasvirlarni aniqlash va turli xil efektlarni qo'shish
orqali ko'rishga yaxshiroq qilish.
2. Special Effects: Oliy sifatli filmlarda yoki fantastik dunyodagi timsollar
yaratish uchun ishlatiladi. Ular effektlar o'rnatish, qirolicha xavfsizlik jarayonlari,
fantastik ob'ektlar va boshqa fantastik vaziyatlarni yaratish uchun ishlatiladi.
3. Digital Matte Painting: Ushbu usul ko'rsatgichning fonini o'zgartiradi va
unga efektlar qo'shadi, masalan, asosiy qahramonning o'ynash joyini yaratish
uchun fonda qahramonni joylashtirish.
4. Motion Graphics: Animatsiya va grafika kombinatsiyasi yordamida
reklama filmlari, konsert rollari, tez-tez rejissyorning iste'mol qilish kerak bo'lgan
joylarda qo'shimcha ko'rsatkich yaratish.
5. Simulation of Physical Phenomena: Ko'p qator fizikaviy jarayonlarni,
masalan, olov, suv, shamol, qorong'i va boshqalar simulatsiya qilish uchun
ishlatiladi. Ular asosiy qahramonlarning ovqatlanishini, ko'rsatkichning yuqori
sifatini va sodir bo'lgan turli xil vaziyatlarni yaratishda foydalaniladi.
Visual Effects yaratishda ahamiyatli bo'lgan qandaydir ma'lumotlarga ega
bo'lgan har bir kish uchun ko'p yo'l bor. Biroq, tajribali VFX muhandislarining
yaratish bo'limlarida, masalan, Autodesk Maya, Adobe After Effects, Blender,
Houdini va Nuke kabi dasturlardan foydalaniladi. Bu dasturlar VFX-ni yaratish va
boshqarishda keng qo'llaniladi.
19

II BOB: Dasturlash tili va platformalar
2.1 Kompyuter grafikasini va animatsiyani yaratish uchun muhim dasturlash
tillari
Kompyuter grafikasi va animatsiyani yaratishda foydalaniladigan muhim
dasturlash tillari quyidagilardir:
1. OpenGL/DirectX: Bu tililar kompyuter grafikasini amalga oshirish uchun
eng mashhur yollardan biri hisoblanadi. Ular grafik interfeyslarini yaratish, 3D
effektlarni qo'shish va ko'rsatkichni aniqlashga imkon beradi.
2. C++ va C#: Bu dasturlash tillari yaratish sohasidagi asosiy muhitlar bo'lib,
ularni qo'llab-quvvatlaydi. C++ va C# bilan ishlash, kompyuter grafikasini va
animatsiyani yaratishda ko'plab qulayliklar ta'minlaydi.
3. Python: Python, grafik va animatsiya yaratish uchun juda mashhur bo'lgan
dasturlash tilidir. U oson, yetarli va yuqori darajada yopiq manbali dasturlash
tilidir.
4. JavaScript: JavaScript, brauzerlar va veb ilovalar uchun interaktiv
animatsiyalarni yaratishda qo'llaniladi. HTML5 va CSS3 bilan birgalikda
JavaScript, veb ilovalarida qiziqarli grafika va animatsiyani yaratish uchun yaxshi
platforma hisoblanadi.
5. Shader Toy (GLSL / HLSL): Bu veb sayti kompyuter grafikasi va
animatsiyasi yaratish uchun ma'qulli ko'chirish tili (GLSL va HLSL) orqali
ishlaydigan onlayn dastur hisoblanadi. Bu resurs, shaderlarni yaratish va ularga
kirish qilishni o'rganish uchun yaxshi manbalar bilan ta'minlanadi.
6. Unity / Unreal Engine: Bu dasturlash muhitlari, o'yinlar, interaktiv
animatsiyalar va virtual reallik ilovalarini yaratishda ko'p qo'llaniladi. Unity C#
tilida, Unreal Engine esa C++ va Blueprint (vizual dasturlash vositasi) tilida
ishlaydi.
Bu dasturlash tillari, kompyuter grafikasi va animatsiya yaratishda
foydalaniladigan eng muhim va mashhur dasturlash tillaridan faqat ba'zilari
hisoblanadi. Qaysi dasturlash tilini tanlash kerakligi, ishlayotgan platforma,
loyihaning talablariga va o'z xossalaringizga qarab belgilanadi. Bunday vositalar
20

va dasturlash tillari orqali, grafika va animatsiyani yaratishning bir qancha qulay
yollarini o'rganishingiz mumkin.
2.2 Har bir dasturlash tilining afzalliklari va cheklovlari
Har bir dasturlash tilining afzalliklari va cheklovlari fizikada qo'llanishiga
bog'liq bo'lib, ularning mos ravishda ishlatilishi, jarayonlarni model yaratish va
simulatsiya qilish uchun qulayliklarini o'rganish juda muhimdir. Quyidagi
afzalliklar va cheklovlarning fizikaviy modellashtirishda qanday o'rinlarga ega
bo'lishi mumkin:
1. C++:
- Afzalliklar: Tijorat standarti, yuqori darajada samarali, yozuvlar uchun
sezgirroq va to'g'ri vazifa topshiriladi.
- Cheklovlari: Boshqalariga nisbatan oson emas, qisqa yozuvlarni ishlab
chiqish va debug qilish oson emas.
2. Python:
- Afzalliklar: Oson, oddiy va tushunarli, ko'p modul va kutubxonalarga ega.
- Cheklovlari: Ishga tushirish vaqti, boshqa dasturlash tillariga nisbatan tez
emas, boshqa dasturlash tillariga nisbatan tez emas, ish bajarish tezligi yuqori
emas.
3. Matlab:
- Afzalliklar: Matematik jarayonlarni yaratish va ulardan foydalanishga imkon
beradi, grafikani o'rganishga mos keladi.
- Cheklovlari: Bu kompyuter dasturlash tilining mukammal dasturlash tiliga
nisbatan cheklovlari mavjud, shuningdek ishlab chiqish va ishlash uchun
litsenziyaga ega bo'lish zarurati mavjud.
4. Julia:
- Afzalliklar: Matematik xaritani yaratish uchun mo'ljallangan, Python va
Matlabga nisbatan tezroq.
- Cheklovlari: Julia tilli yangi hisoblash modellari uchun ishlab chiqilganligi
uchun, Python va Matlab tilidan o'rganilish va uni qo'llab-quvvatlash uchun eng
yuqori darajada resurslar mavjud emas.
21

5. R:
- Afzalliklar: Statistik ma'lumotlar bilan ishlash, matematik modellashtirish
uchun mos keladi.
- Cheklovlari: Ishlab chiqishga yaroqli bo'lishi uchun nisbatan qisqa.
Bu tililarning har birining o'ziga xos afzalliklari va cheklovlari mavjud.
Fizikaviy modellashtirish uchun mos holda ishlatilishi uchun mos talablarga ega
bo'lgan tilni tanlash juda muhim.
Fizika fanida dasturlash tillari, matematik modelni yaratish, fizikaviy
jarayonlarni simulatsiya qilish, ma'lumotlar analizi va vizualizatsiya qilishga
yordam beradi. Quyidagi dasturlash tillari fizikada keng qo'llaniladi:
1. Matlab: Matlab fizikada juda mashhur bo'lgan dasturlash tili. U yaxshi
modulatsiya va matematik hisoblash uchun mo'ljallangan. Fizikaviy model
yaratish, matematik ta'riflarini yechish, grafikani tuzish va ma'lumotlar analizini
amalga oshirishda ishlatiladi.
2. Python: Python juda ko'p foydalaniladigan umumiy dasturlash tilidir va
fizikada ham keng qo'llaniladi. U fizikaviy modellashtirish, matematik amallar,
ma'lumotlar analizi va vizualizatsiya uchun yaxshi. Python yonida Matplotlib,
NumPy, SciPy kabi modullar keng qo'llaniladi.
3. C++: C++ tilida yozilgan dasturlar juda tez va samarali bo'lishi mumkin. U
yordamida fizikaviy simulatsiyalar va intensiv hisoblashlar yaxshi bajariladi. Qisqa
vaqt davomida ishlayotgan kompyuter grafikasi uchun ham samarali.
4. Julia: Julia, fizika modellashtirish uchun juda tezroq bo'lgan ilova,
matematik hisoblash va modellashtirishni oson qilish uchun yaratilgan. U Python
va Matlabga nisbatan tezroq va yuqori darajada integratsiya va optimallashtirilgan.
Bu dasturlash tillari bilan fizika fanidan ko'plab muammolar yechilishi,
fizikaviy modellashtirish va kompyuter simulatsiya qilinishi, ma'lumotlar tahlili va
vizualizatsiyasi oson bo'lishi mumkin. Har bir tilning o'ziga xos afzalliklari va
cheklovlari mavjud, shuningdek, ularni foydalanishga mos bo'lgan maqsad va
talablarni hisobga olish juda muhim.
22

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, komp`yuterli matematik modellashtirish
profili kursi talabalarning ilmiy dunyoqarashini shakllantiruvchi, informatikaning
ta`limdagi maqsad va vazifalarini ta`minlovchi, informatikaning fanlararo
bog’lanishlarini o’rnatuvchi, talabalarning professional rivojlanishini ta`minlovchi
vosita sifatida maydonga chiqadi.
Ana shularni hisobga olganda fizika fani ma’lumotlari asosida dasturiy vosita
tayyorlash uchun fizika fanidan fundamental bilim va uni o’qitishning zamonaviy
uslubiyotidan yetarli bilimga ega bo’lish talab etiladi. Shuning uchun fizikani
o’qitish uslubiyotida zamonaviy talablarni e’tiborga olib didaktikaning an’anaviy
tomonlarini saqlab qolgan holda zamonaviy didaktika asosi yangi pedagogik va
komputer texnologiyalariga asoslangan ta’lim texnologiyalarini yaratish davr
taqozosidir.
23

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Tursunov Q. Sh. va b. “Fizika o’qitish metodikasi” fanidan o’quv-uslubiy
majmua. Qarshi-2010. Internetdan. 96 b.
2. Uzoqova G. S., Tursunov Q.Sh. Fizika o’qitishning nazariy asoslari. –T.:
O’zbekiston, 2008. 135b.
3. 4. Панов Ю.Д., Егоров Р.Ф. Математическая физика. Методы решения
задач. Учеб. пособие. – Екатеринбург, 2005. – 150 с.
4. 5. Турчак Л.И., Плотников П.В. Основы численных методов: Учеб.
пособие – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ФИЗМАТЛИТ, 2003. – 304 с.
5. Tursunmetov K . A ., Xudoyberganov A . M . Fizikadan praktukum :
Akademik litsey va kasb - h unar kollejlari uchun o ‘ quv qo ‘ llanma .– T : , O ‘ qituvchi ,
2002. 156 b .
6. Tursunov Q . Sh . Fizika o ‘ qitishda belgili modellar .- Toshkent shahri ,
j : / Xalq ta ’ limi -27-29 b .-№3-4 sonlari , 1994.
7. Tursunov Q.Sh. Fizikadan darslarni rejalashtirish (IX sinf) Metodik
qo‘llanma, T:, 1994. 78 b.
8. Бугалев А.И. Методика перподавания физики в средней школе. –М.:
Просвешение, 1981. 78 с.
9. Жалолов О.И., Хаятов Х.У., Жалолов Ф.И. Delphi муҳитида
дастурлаш. Ўқув-услубий қўлланма. Бухоро.:”Бухоро-Тур-Ризо”, 2008. 154 б.
Foydalanilgan saytlar ro’yxati
1. https://lex.uz/acts/-3523891
2. https://manba.uz
3. https://fayllar.org
4. https://kun.uz
5. https://kompy.info
24

Grafika va animatsiya

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Grafika va animatsiya

O'xshash dokumentlar