Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	33000UZS
Размер	336.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	18 Апрель 2025
Расширение	doc
Категория	Лингвистика

Grafika. Yozuv va uning tarixiy bosqichlari

amaliyotda qo’llashdan iborat. Matnlar yordamida o’quvchilarni so’z
turkumlari bo’yicha tahlilga o’rgatish.
Tadqiqot maqsadiga asoslanib quyidagi vazifalar belgilandi:
1. Boshlag’ich sinf o’quvchilariga ona tili darslarida sifat so’z turkumini
o’rgatish malakalarini shakllantirish – pedagogik muammo ekanligini nazariy
jihatdan asoslash;
2. O’quvchilarning og’zaki va yozma savodxonligini oshirish uchun zarur
bo’lgan pedagogik shart – sharoitlarni aniqlash;
3. O’quvchilarga dars jarayonlarida sifatning ma’noviy guruhlarini
o’rgatishni ta’minlaydigan shakl va metodlarni ishlab chiqish, ilmiy asoslash va
tajribada tekshirish.
Kurs ishining maqsadi . O’zbek tilida sifat so‘z turkumi va sifatdagi
ma’noviy guruhlarni olimlarimizdan A.G’ulomov, A.Hojiev, M.Mirtojiev,
Yo.Tojiev kabi olimlar fe’l so’z turkumi yuzasidan ilmiy ishlar olib borgan.
Kurs ishining vazifasi . Boshlang’ich sinflarda sifat so’z turkumini
zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’rganish aniq belgilab berildi hamda
fe’lning kotegoriya va nokategorial formalar tahlil etildi.
Kurs ishining ob’ekti: sifatida boshlang’ich sinf ona tili darslarida
o’rgatiladigan sifat so’z turkumini tanlab oldik, predmetini — boshlang’ich sinf
ona tili darslarida sifatning ma’noviy guruhlari mavzusini zamonaviy pedagogik
texnologiyalar yordamida o’rgatish, shuning barobarida o’quvchilarni ona tili
darslariga bo’lgan qiziqishlarini oshirishdan iborat deb belgiladik.
Kurs ishining predmeti . Boshlang’ich ta’lim bo’yicha tavsiyalar,
boshlang’ich sinf o’quvchilariga fe’l so’z turkumini o’rgatish usullariga oid ilmiy-
nazariy ma’ruzalar tayyorlashda, ish tajribalarida ommalashtirishda xizmat qiladi.
kurs ishining tuzilishi . kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, umumiy xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

lotin alifbosini joriy qilishni ko’rib chiqib, bu alifboni davlat alifbosi dеb qaror
qabul qildi.
Lotin alifbosiga o’tishdan avval butun musulmon xal q lari va elatlari arab
yozuvini q o’llar edilar. Oktyabr to’ntarishidan so’ng alifbosini ma'lum darajada
isloh qilindi. Chunki arab alifbosida unli tovushlarni ko’rsatadigan alohida bеlgilar
yo’q edi. Zеru, zabar (harfning osti va ustida qo’llanadigan bеldgilar) faqat
“Quron” va shunga o’xshash arab tilida yozilgan diniy asarlargina qo’llanilar edi.
1925 yil 1-5 yanvarda Toshkеntda chaqirilgan til-imlo quriltoyi, boshqa
masalalar bilan birga arab harflarining so’z boshi, o’rtasi va oxirida qo’llanish
shakllarini soddalashtirdi, o’zbеk tiliga xos bo’lmagan sod, zod, itqi, ivg’i,
harflarini alifbodan chiqardi, u o’zi va tovushlari uchun alohida harflar bеlgilandi.
1992 yil aprеlb oyida bo’lgan maorif va madaniyai xodimlarining ikkinchi
quriltoyi ham birinchi quriltoy qarorlarini ma'qulladi.
Arab alifbosi arablarning Movaraunna h rni istilo q ilgan davrdan boshlab
q o’llanila boshlagan. Bu yozuvda minglab ilmiy, badiiy, diniy asarlar yaratildi,
rasmiy h ujjatlar tuzildi. Birgina fanlar akadеmiyasining Shar q shunoslik institutida
46 ming jild arab alifbosida yozilgan asarlar sa q lanadi.
Eski Turkiston xalqlari, jumladan o’zbеk xalqi ham, qadimdan yuksak
madaniyatli xalq sifatida dunyoga tanilgan. Arab istilosiga qadar, Movaraunnahrda
ruy, uyg’ur, sug’d, moniy va braxma (braxmon) yozuvlari qo’llanilgan. Diniy
mazmundagi asarlar braxma yoki moniy yozuvida, rasmiy hujjatlar uyg’ur yoki
sug’d yozuvida yozilgan. Shu bilan birga bu yozuvlarning qo’llanilishi ma'lum
xudud, davr va xalq bilan bilan bog’liq bo’lgan edi.
8

ishlash usulini qo‘llash ham mumkin.
Yangi qoidani o‘zlashtirishda o‘rganilgan bilimlarga suyaniladi. Buning
uchun yangi qoida ilgari o‘rganilgan qoidalar bilan bog‘lanadi. Bunda qarshi
qo‘yish yoki taqqoslash usulidan foydalaniladi va o‘xshash tomonlari aniqlanadi.
Masalan, tushum kelishigi qo‘shimchasining yozilishi o‘zlashtirishda u ilgari
o‘rganilgan qaratqich kelishigi qo‘shimchasining yozilishi bilan taqqoslanadi va
tushum kelishigi qo‘shimchasi otning fe’l tomonidan boshqarilishini bildirishi
aniqlanadi. 12
Qoidani bilib olish o‘quvchilarda u haqdagi aniq tasavvurning mavjudligiga
bog‘liq. Qoida asosida hosil bo‘lgan aniq tasavvur so‘zlarda ifodalanadi. Shuning
uchun o‘quvchilardan qoidani quruq yodlab berish talab etilmasligi, balki so‘zni
to‘g‘ri yozishdagi xususiyatlar aniq material misolida qayta tushuntirilishi lozim.
Orfografik malaka ongli nutq faoliyatining avtomatlashgan komponentidir.
Faoliyat avtomotlashishi uchun uzoq vaqt davomida maqsadga qaratilgan mashqlar
bajarib boriladi. Orfografik mashqlar orfografik ziyraklik ko‘nikmasini
shakllantirishga tegishli o‘rinda qoidani tadbiq qilishga, mashqlarning qismlari
o‘rtasidagi bog‘lanishni belgilash, ularni umumiy yagona faoliyat sistemasiga
kiritishga, o‘quvchilar uchun qoidaning mohiyatini aniqlash va uni shakllantirishga
qaratiladi. Qoidani tadbiq qilish davridagina uning mazmunini chuqurroq
o‘zlashtiriladi.
Metodika orfografik mashqlarga: 1) grammatik – orfografik tahlil; 2)
ko‘chirib yozuv; 3) diktantlar; 4) leksik – grammatik tahlil; 5) bayonlar kiradi.
Grammatik – orfografik va leksik – orfografik tahlilda orfografiyaning grammatika
yoki leksika bilan bog‘lanishi, ko‘chirib yozuv va diktantda o‘quvchilar faoliyatini
belgilaydigan omillar, xususan, ko‘chirib yozuvda ko‘ruv va qo‘l – harakat o‘quvi,
diktantda eshituv o‘quvi hisobga olinadi.
Ko‘chirib yozuv ko‘rib idrok qilingan so‘z, gap, matnni yozma shaklda
berishdir. Boshlang‘ich sinflarni husnixat va imlo qoidalariga rioya qilib,
tuzatishlarga yo‘l qo‘ymay va tartibli, harflarning tushirib qoldirmay, o‘rnini
12
Tursunov U. va boshqalar. Hozirgi o zbek adabiy tili. Toshkent 1992ʻ
29

havzasidan topilgan O‘rxun yodgorligi haqida xabar beradi. 1830 -yilda
asirlikka tushgan shved zobiti Iogan Stralenberg ham Sibirda
noma’lum yozuvlar bitilgan toshlarga duch keladi. Shundan so‘ng,
1890-yilda Fin-Ugor ilmiy jamiyatining O‘rxun daryosiga uyushtirgan
arxeologik ekspeditsiyalari O‘rxun-Enasoy bitiklari xususida ko‘plab
aniq va yangidan-yangi ma’lumotlar to‘planishida katta ahamiyat kasb
etdi.
Bu davrda runik yozuv deb nomlangan O‘rxun - Enasoy yozuvini
(O‘rxun - Enasoy yozuvi shaklan got yozuviga, ya’ni qadimgi olmon
yozuviga o‘xshash bo‘lgani tufayli runik - sirli deb nomlangan) 1893-
yilning oxirida danyalik olim V.Tompson birinchi bo‘lib o‘qishga
muyassar bo‘ldi. U eng avval tangri va turk so‘zlarini o‘qigach, bu
yozma yodgorliklar turkiy xalqlarga tegishli ekanligi ma’lum bo‘ldi.
Mazkur yilning 25- noyabrida esa bitiktoshlardagi barcha harflarni
aniqlab, yodgorliklarning sirini to‘laligicha ochishga muyassar bo‘ldi.
Shu orada rus sharqshunosi, akademik V.V.Radlov ham 15 ga yaqin
harflarni aniqlab ulgurgan edi. Shunday qilib, O‘rxun-Enasoy yozma
yodgorlik-larining o‘qilishida ikki zabardast olim V.Tompson va
V.V.Radlov-larning xizmatlari beqiyosdir. O‘rxun-Enasoy yozuvi o‘ngdan
chapga va yuqoridan pastga qarab yozilgan. 5
Eramizning VI - VII asrlarida turk hoqonligi o‘rnida maydonga
kelgan Uyg‘ur hoqonligi o‘zining yangi yozuvini joriy etadi. Bu yozuv
tarixda "Uyg‘ur yozuvi", "Turkiy yozuv" kabi nomlar bilan mashhur
5
Usmonov.S. Umumiy tilshunoslik Toshkent 1972
12

qoidaga rioya qilinadi: 1) muhokama, muomala kabi so‘zlar talaffuzida
muhokima, muomila tarzda aytilsa ham shakliy yozuv asosida yoziladi;
2) vise - prezident, eks - chempion kabi o‘zlashma so‘zlar shakliy yozuv
talabiga ko‘ra chiziqcha bilan yoziladi, shuningdek, mojora, mutolaa,
mushoira, mudofaa, matbaa, gramm, monolog, sentner, zoologiya
singari ko‘pgina o‘zlashma so‘zlar ham talaffuz shaklidan qat’iy nazar
shakliy yozuv qoidasiga ko‘ra yoziladi.
Farqlashga asoslangan y ozuv . Tildagi shakli yoki talaffuzi bir xil
(bir-biriga yaqin) bo‘lgan so‘zlar yozuvda turli belgilar yordamida
(ba’zan ma’nosiga ko‘ra) farqlanadi. Masalan, 1) urg‘u vositasida: olma ΄
(ot) o ΄ lma (fe’l); qo‘ ΄ llar (ot) – qo‘lla ΄ r (fe’l); atla ΄ s (ot, mato) – a ΄ tlas (ot,
xarita); 2) unlining cho‘ziq - qisqaligi farqlovchi vosita bo‘ladi: da’vo -
davo, ayon - a’yon, a’lam - alam; 3) boshqa turli harflar faqlovchi vosita
bo‘ladi: shox-shoh, xol - hol, urush - urish, o‘r-ur, tanbur - tambur, amr -
amir.
2.2 Maxsus yozuv turlari .
Til dastlabki qarashda barqaror, o’zgarmas fonetik, leksik va grammatik
tizimni tashkil etadi. Masalan bizga fikr almashish quroli bo ’ lib xizmat qilayotgan
o ’ zbek tili , bobolarimizga ham , ota - onalarimizga xam birday xizmat qilib kelgan .
Bobo va nabira o ’ zaro gaplashayotganlarida na birinchi va na keyingi avlod til
nuqtai nazaridan xech qiyinchilik sezmaydi . Ular doimo bir-birini tushunishadi.
Lekin shu bilan birga, til kotib qolgan narsa emas. Tilga chuqurroq. yondoshilsa,
bunga ishonch xosil qilinadi. Til xar qachon o’zgaruvchan xodisadir. Tildagi sodir
bulayotgan o’zgarishlar shunday sekinlik bi lan bo’ladiki, buni bir avlodning
yashash davrida ajratib olish va uni qayd qilish odatda amri maxoldir. Uch-to’rt
avloddan keyin esa, tilning leksik, grammatik qatlamlardigi siljishlar ko’zga
tashlana boshlaydi. Bunday siljishlarni biz bir narsa tufayli-u ham bo’lsa, yozuv
22

qo‘shimchasi -ga tarzda qo‘shiladi va shunday yoziladi: tog‘ga, bog‘ga,
bug‘ga kabi. Shunday qilib, hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi o‘zak-negiz va
qo‘shimchalarning bir xil qoida asosida yozilishini ta’minlaydigan
morfologik yozuv, faqat yozma nutq talabiga rioya qilinadigan qoidalar
majmuidan tashkil topadi. 9
Tarixiy - an’anav iy y ozuv . So‘zlarning hozirgi talaffuzi va yozuv
shaklidan qat’i nazar, tarixiy - an’anaviy me’yoriga amal qilgan holda
yozish qoidasidir. Bu yozuv qoidasi ko‘proq zamonaviy shoir va
yozuvchilarning asarlarida turli so‘z va affikslarning tarixiy shaklda
ishlatilishi jarayonida ko‘zga tashlanadi: 1) buyruq - istak maylining -gin
shakli - gil //g‘il tarzida keladi: Ey, munaqqid, sen g‘azalni ko‘hna deb
kamsitmagil (A.Vohidov); 2) hozirgi adabiy tildagi maqsad
ravishdoshining -gani shakli - gali // g‘ali // qali tarzda yoziladi: ko‘rgali
keldingmi, yor, kuydurgali keldingmi, yor (qo‘shiqdan); 3) -mi so‘roq
yuklamasining - mu tarixiy shakli qo‘llaniladi: Sevgini tortib bulurmu
toshu tarozi bilan (E.Vohidov). Xuddi shuningdek, tarixiy - an’anaviy
yozuv qoidalarini -gin //gil ( borgin - borgil), - dan //din (jondan -
jondin), ar // ur (kelar - kelur ) kabi affikslar, nima //ne, u //ul kabi
olmosh va boshqa turkumga mansub so‘zlarning tarixiy shakllarining
ishlatilishi misolida ham kuzatish mumkin.
Shak liy y ozuv o‘zlashgan so‘zlarning ular mansub bo‘lgan tildagi
shaklini o‘zbek tilida ham saqlagan holda yozish qoidasidir. Xususan,
arab, fors - tojik, rus va boshqa tillardan o‘zlashgan so‘zlar qanday
talaffuz qilinishidan qat’iy nazar, o‘zlashtirilgan tildagi orfografik
9
Usmonov.S. Umumiy tilshunoslik Toshkent 1972
21

yil 6-8-mayda o‘zbek yozuvini lotinlashtirilgan yozuvdan rus (kirill)
grafikasi asosidagi yangi yozuvga ko‘chirish haqida qaror qabul qilindi.
O‘zbekiston o‘z istiqloliga erishish arafasida, ya’ni 1989-yil 21-
oktabr kuni, O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berildi. 1991-yil 31-
avgustda esa O‘zbekiston Respublikasi mustaqil davlat deb e’lon
qilindi. Shu kunlardan boshlab barcha sohalarda ijobiy o‘zgarishlar
yuz bera boshladi. Jumladan, 1993-yil 2-sentabrda "Lotin yozuviga
asoslan-gan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida"gi qonunning qabul
qilinishi va bu orqali o‘zbek tilining barcha fonetik xususiyatlarini ifoda
eta oladigan yozuv bilan ta’minlanishi ana shunday islohatlardan biri
bo‘ldi. 7
Shundan so‘ng, 1995-yil 6 mayda, O‘zbekiston Respublikasining
"Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida"gi
qonuni-ga o‘zgartirish kiritish haqida Oliy Majlis qarori qabul qilindi. Bu
qaror-ga muvofiq muqaddam qabul qilingan yangi alifbo birmuncha
soda-lashtirildi. Xususan, harflar soni 29 taga qisqartirildi. Avval qabul
qilin-gan qonunda ko‘zda tutilgan to‘liq o‘tish muddati 2005-2010-
yilgacha uzaytirildi. 1995 yilning 24 avgustida Vazirlar Mahkamasining
qaroriga binoan qabul qilingan, "O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari"
1996-1997-o‘quv yilidan boshlab lotin alfavitiga asoslangan yangi
o‘zbek yozuvi maktabgacha ta’lim muassasalarida, umumta’lim
maktablarining boshlang‘ich sinflarida, korxona va tashkilotlarda
iste’molga kiritildi.
Yozuvning pаydo bo’lishi til qаdаr uzoq tаriхgа egа emаs. Bа’zi tillаrning
hozirgаchа Yozuvi Yo’q. Mаsаlаn., Аmеrikа qit’аsidаgi аyrim mахаlliy ахoli.
7
15

I BOB. GRAFIKA HAQIDA TUSHUNCHA
1.1 Grafi k a haqida umumiy ma’lumot .
Grafika (grekcha grapho - "yozma" - so‘zidan olingan) tildagi
tovushlarni ko‘rsatuvchi shakliy vositalar tizimidir. Har bir tovush
uchun olingan maxsus shakl harf deyiladi, tovush ko‘rsatmaydigan
shakl esa belgidir. Tildagi muayyan tartib bilan joylashtirilgan harflar
va belgilar tizimi alfavit deyiladi.
Hozirgacha amalda bo‘lib turgan yozuv rus(kirill) grafikasiga
asoslangan bo‘lib, unda 35 ta shakl mavjud. Shundan 33 tasi harf, 2
tasi ( ъ , ь ) belgi. Lotin alifbosiga asoslangan yangi yozuvda 30 ta grafik
shakl qabul qilingan bo‘lib, ulardan bittasi (tutuq belgi) belgi
hisoblanadi. Yigirma to‘qqizta shakl esa unli va undosh tovushlarni
ifodalovchi harflardir. 1
O‘zbek-kirill yozuvida tildagi 6 ta unli fonemalar quyidagi 10 ta harf
vositasida ifoda etiladi: а , о , и , э , у , њ , ю , ё , я , е . Bulardan keyingi
to‘rttasi ikki tovush ifodasini beradi: ю = й + у , я = й +a, ё = й +o, е = й +e
kabi. Biroq mazkur harflar ba’zi so‘zlarda bir tovush ifodasini berishi
ham kuzatiladi: Masalan: ю harfi: порошют so‘zida u tarzida; я harfi
октябр so‘zida a tarzida; е harfi – кел , кет so‘zlarida e tarzida talaffuz
etiladi va bitta tovush ifodalaydi. Qiyoslang: юлдуз - 5 harf, 6 ta
tovush; япрољ - 5 harf, 6 ta tovush; ёз - 2 ta harf, 3 tovush; ер - 2 ta
harf 3 ta tovush.
Kirill yozuvidagi ikki tovush ifodolovchi ю , ё , я , е harflari
yolashgan unlilar yoki grafemalar deb ataladi. O‘zbek-lotin yozuvida
1
Usmonov.S. Umumiy tilshunoslik Toshkent 1972
5

bo‘lgan. Jumladan, XI asrning yirik tilshunos olimi Mahmud Koshg‘ariy
ham uyg‘ur yozuvini "turkiy" yozuv deb atagan.
Uyg‘ur yozuvi orqali turkiy xalqlarning juda ko‘plab bebaho
durdonalari bizgacha yetib kelgan bo‘lib, "Oltin yorlug‘", turkiylarning
ilk yozma dostoni bo‘lgan «Qutadg‘u bilig» ning Vena nusxasi, "Hibat-
ul haqoyiq", hamda "Tazkirat-ul avliyo", "Me’rojnoma", "Baxtiyor-noma"
kabi asarlarning turkiy qavmlar o‘rtasida shuhrat qozonishida ana shu
yozuvning xizmati katta bo‘lgan. Bu yozuvning turkiy xalqlar o‘rtasida
arablar istilosidan so‘nggi davrlarda ham amalda bo‘lganligi-ni
tasdiqlovchi dalil sifatida Umarshayx mirzoning 1469 -yilda uyg‘ur
yozuvida bitilgan yorlig‘ini keltirish mumkin. Uyg‘ur yozuvining
nihoyatda kuchli ta’siri adabiy tilning yozma shaklida ham o‘zining
sezilarli izini qoldiradi. Bu Navoiygacha bo‘lgan davrda yaratilgan
barcha manbalarda qadimgi uyg‘ur tizimga xos morfologik, fonetik,
leksik unsurlarning ko‘plab uchrashi misolida ko‘zga tashlanadi.
VII-VIII asrlarda Markaziy Osiyoning arablar tomonidan istilo
etilishi bilan arab madaniyati, tili, adabiyoti, ta’siri islomiy madaniyat
sifatida bu o‘lkada yashovchi xalqlar o‘rtasida keng yoyila boshladi.
Ana shunday bir davrda boshqa xalqlar qatorida o‘zbek xalqi ham
arab yozuvini qabul qildi. Xususan, bu yozuvda yaratilgan ilk turkiy tilga
oid manbalar XI asrga taalluqli bo‘lib, «Qutadg‘u bilig»ning Namangan
va Qohira nusxalaridir. 6
Shuningdek, «Devonu lug‘atit turk», «Muhabbatnoma» kabi asarlar
ham arab xatida yaratilgan qadimiy manbalardandir. Garchi bu yozuv
6
Usmonov.S. Umumiy tilshunoslik Toshkent 1972
13

o‘zbek va boshqa turkiy xalqlar tili xususiyatlariga to‘la mos kelmasa
ham, asrimizning boshlariga qadar, aniqrog‘i, 1929-yilgacha
yaratilgan nihoyatda boy merosimiz ana shu yozuv asosida bizgacha
yetib keldi. Arab yozuvidagi murakkabliklarni sezgan ayrim olimlar,
masalan, Zahiriddin Muhammad Bobur o‘zining "Xatti Boburiy"
yozuvini yaratdi. Biroq o‘sha davrdagi siyosiy-ijtimoiy muhit uning bu
sa’y-harakatiga yo‘l bermas edi. Nihoyat, amaldagi arab alifbosi
asosida xalqni yoppasiga savodli qilish mumkin ekanligini anglab
yetgan o‘zbek ziyolilari, xususan, jadidlar tashabbusi bilan 1921- yilda
yozuv isloh qilinadi.
Ya’ni arab yozuvidagi uch xil shaklda yoziladigan 38 harf xilma-xil
yozuv turlari birmuncha soddalashtirilib, harflar soni 29 taga
qisqartiriladi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, bu yozuv tobora
rivojlanib borayotgan ilm-fan, texnika va madaniyatning talablarini
to‘la qondira olmay qoldi. Xususan, arab yozuvi asosida xalqni tez
orada savodli, madaniyatli qilishda muhim ahamiyatga ega bo‘ladigan
darslik va o‘quv qo‘llanmalarni, ilmiy, siyosiy va badiiy asarlarni ko‘plab
chop etish, gazeta va jurnallarni nashr etish borasida to‘sqinliklar,
texnik qiyinchiliklar mavjud edi.
Ana shular e’tiborga olingan holda, 1929-yildan boshlab o‘zbek
yozuvi lotinlashtirilgan alfavitga ko‘chirildi. Albatta, bu yozuv o‘zbek
va boshqa turkiy xalqlar tillariga xos fonetik xususiyatlarni
ifodalashda arab yozuviga nisbatan juda katta qulayliklarga ega edi.
Biroq lotin alfaviti asosidagi yozuv 1940- yilgacha amalda bo‘ldi. 1940-
14

18 Milloddan avvalgi uch minginchi yillardayoq xitoyliklar o'ziga xos iyerogliflardan foydalanishgan
(3-shakl, a, b, d, e) UlarXitoydan bu- tun Janubiy Osiyo mamlakatlariga tarqalgan. Masalan,
yaponiyaliklar ham yozishni xitoyliklardan o'rganishgan bo'lib, ideografik — fonetik xatni
1850 ga yaqin belgilarda yaratishdi. O'zgalardan olgan so'zlarni katakana usulida, o'zlarining
so'zlarini xiragana usulida bitishgan. Shu davrlarda Markaziy Osiyo xalqlari O'rxun—Yenasoy
yozuvidan foydalanishgan (4-shakl).

Asta-sekin harflar simvolik tarzda bclgilanishidan tovushni ifo- da qiluvchi belgilar
ko'rinishiga ega bo'la boshladi. Shunday qilib iyerogliflar davr o'tishi bilan tovushni ifoda
qiladigan belgilarga o'ta boshladi (5-shakl, a, b, d).

MAVZU: GRAFIKA. YOZUV VA UNING TARIXIY BOSQICHLARI
1

yumshatish belgisi yozilmasligi haqidagi qoidaning (2-sinf) mohiyatini ochishda
o‘quvchilar oxiri yumshatish belgisi bilan tugagan so‘z aytadilar, keyin o‘qituvchi
rahbarligida shu so‘z bilan gap tuzadilar. 11
O‘qituvchi doskaga yozib boradi: lager, royal. Men lagerda bo‘ldim. Yulduz
royalni yaxshi chaladi. Lager – lagerda, royal – royalni so‘zlarini taqqoslaydilar;
lagerda va royal –o‘zak, -da va –ni qo‘shimcha ekanini aytadilar. O‘qituvchi
o‘quvchilarga bu so‘zlarga qo‘shimcha qo‘shilganda, qanday o‘zgarish yaratiladi.
O‘quvchilar bunday vaziyatni 1-sinfda ham kuzatganlar, shuning uchun fahmlab
aytib berishlari mumkin. Suhbat xulosalanadi.
Qoida ifodasi ustida darslik bo‘yicha ishlanadi. Bunda o‘quvchilarning
qoida strukturasini anglab yetishlari ahamiyatlidir. Shuning uchun darslikdagi
qoida qismlarga bo‘linadi. (Aslida o‘quvchilar bu vazifani mashq jarayonidayoq
bajarib qo‘yadilar) O‘quvchilar o‘rganilgan qoidaga misol aytish va xilma-xil
mashqlarni bajarish yo‘li bilan uni yangi til materialiga, ya’ni yozuv tajribasiga
tadbiq etadilar.
Qoida ustida ishlash metodikasi shu qoidaning xarakteriga qarab tanlanadi.
Masalan, bo‘lishsizlik qo‘shimchasi (-ma)ning yozilishini deduktiv yo‘l bilan
o‘rgatish mumkin. Jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi (-ga) ning oxiri –q bilan
tugagan otlarga –qa, -k bilan tugagan otlarga –ka shaklida qo‘shilishi haqida
induktiv yo‘l bilan tushuntirish maqsadga muvofiq.
O‘quvchilar qoidadagi asosiy fikrni ajratishga yordam beradigan vazifalarni
bajarsalar, uni o‘zlashtirish xiyla qulay bo‘ladi. Chunki bolalar aniq material bilan
ishlaydilar va uni tahlil qilish vaqtida qoidaning muhim tomonlarini ajratadilar,
qoidani ongli o‘zlashtiradilar. Nimanidir, masalan, so‘zlarning talaffuzi va
yozilishini, so‘z turkumlarini, so‘z qismlarini bir-biriga taqqoslash o‘quvchilarning
aqliy aktivligini aniq yozib ko‘rsatish ham ahamiyatli hisoblanadi. Qoidada aks
ettirilgan muhim fikrni ajratishga o‘qituvchining savollari yordam beradi. Bu
savollar, o‘z navbatida qoidani shakllantirish rejasi ham hisoblanadi.
Qoida ustida kollektiv ishlash bilan birga darslikdan foydalanib, mustaqfil
11
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. Matchonov S., Bakiyeva, G`ulomova X., Yo`ldosheva Sh., Xolboyeva G.
Boshlag`ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. –T., Ishonch hamkor. 2021.
2. Matchonov S., G`ulomova X., Suyunov M., Boqiyeva H. Boshlag`ich sinflarda
o’qish darslarini pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish.–T.: Yangiyo’l
poligraf servis, 2008. –224 b.
3. Ne’matov H., G`ulomov A., Ziyodova T. O’quvchilar so’z boyligini oshirish.
(O’qituvchilar uchun metodik qo’llanma.) –T.: RTIMM, 1995. –76 b.
4. Fuzailov S., Xudoyberganova M., Yo`ldosheva Sh. Ona tili. 3-sinf uchun
darslik, –
T.: O`qituvchi, 2019. –152 b.
5. G`afforova T., G`ulomova X. 1-sinfda ona tili darslari. –T.: Taffakur, 2007. –
206
b.
6. Ikromova R., G`ulomova X., Yo`ldosheva Sh., Shodmonqulova D. Ona tili. 4-
sinf
uchun darslik, –T.: O`qituvchi, 2020. –160 b
7. Rahmatullayev. Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili – Toshkent: Universitet,
2006
8. R. Sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Qurbonova, Z.
Yunusova, M. Abduzalova
9. Hozirgi o ‘ zbek adabiy tili Toshkent – 2009.
10. Ro‘ziyeva. D., Usmonoyeva. M., Holiqova. Z.Interfaol metodlar: mohiyati
va qo‘llanilishi. – Toshkent 2013
34

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng barcha
sohalarda bo‘lgani kabi ilm va fanda ham o‘zgarishlar sodir bo‘la boshladi.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov bu o‘zgarishlarning ahamiyati haqida gapirib
shunday degan edi. –“Iqtisodiy muammolar ertami kechmi hal etiladi, lekin milliy
boyligini qadrlamagan, uning taraqqiyoti uchun qayg‘urmagan davlatning kelajagi
bo‘lmaydi. Buni doimo yodda tutmog‘imiz lozim”? A.Qahhor ta’kidlaganidek
kitobxonga fikrni yoki bir narsani tasavvur qildirish uchun aniq, ravon va sodda til
kerak.
Kishilik jamiyatida nutqning ahamiyati beqiyos, nutq orqali insonlar bir-
birlari bilan o‘zaro fikr almashadilar. Nutq tinglovchi uchun yaqinlik bilimlar va
o‘zgarishlar xabarchisi bo‘lmog‘i lozim. Shuning uchun ham yaxshi nutq
deyilganda aytilmoqchi bo‘lgan maqsadning tinglovchi yoki kitobxon to‘liq va
aniq qilib borishi u narsa ma’lum ta’sir o‘tkazish tushuniladi. Nutq faoliyatida nutq
asosi o‘z oldiga qo‘ygan maqsadni eng aniq, eng to‘g‘ri, eng ta’sirli va tushunarli
qilib ifodalashga, so‘zlarni va so‘z birikmalarini topishga, to‘plashga intiladi.
Nutqning ravonligi, go‘zalligi, birinchidan nutq egasining so‘z boyligiga
bo‘lsa, ikkinchidan shu nutqni hosil qiluvchi vositalarning rang barangligiga ham
bog‘liq. Istiqlol samarasi o‘laroq tilshunoslikda yangi tadqiqotlar maydonga keldi.
Ammo hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilining morfologiya bo‘limida, ayniqsa o‘rta
maktablarda sifatlarni o‘qitishning bir muncha muammolari mavjud. Ona tili
ta’limi oldiga qo‘yilgan ijtimoiy buyurtma o‘quvchi shaxsini erkin fikrlashga
o‘zgalar fikrini anglashga va shu fikr mahsulini og‘zaki hamda yozma shaklda
savodli bayon qila olishga ya’ni o‘quvchilarni sifatlarning ahamiyatini o‘rgatib
kommunikativ savodxonligini rivojlantirishga o‘rgatishdan iborat. Ana shu
takomillashtirilgan DTSda o‘quvchining jozibali ravon nutq madaniyati asosiy
o‘rinda turadi. Buni egallash uchun o‘quvchining so‘z boyligini oshirish adabiy til
talaffuz meyorlarini egallashni uqtirishdir.
3

$Yozuv eхtiYoj tufаyli pаydo bo’lаdi. Boshlаn\ich dаvrlаrdа хotirаdа sаqlаb qolish vositаsi tаbiаt prеdmеtlаri bo’lgаn. Prеdmеtlаr simvolikаsi shundаy vаzifаni bаjаrgаn. Mаsаlаn, qаrаmа — qаrshi qаbilа vаkillаrining nаvbаtmа — nаvbаt trubkа chеkishi tinchlik simvoli bo’lgаn. Slаvyan qаbilаlаridа ilgаri vа хozir hаm mеhmonni non vа tuz bilаn kutib olish do’stlik vа hurmаt bеlgisidir. O’tmishdа, hozirgi zаmon Yozuvlаri bo’lmаgаn dаvrlаrdа, odаm— lаr bа’zi hodisаlаr vа voqеаlаrni uzoq mаsofаgа еtkаzish niyatini Yoki zаmondа (vаqtdа) аbаdiylаshtirish mаqsаdаlаrini jonli vа jonsiz nаrsаlаrning rаsmini chizish orqаli аmаlgа oshirgаnlаr. Bundаy Yozuv piktogrаfik Yozuv dеb nom olgаn. Jаmiyat tаrаqqiYotidа piktogrаfik Yozuv mukаmmаllаshа borib idеogrаfik Yozuv pаydo bo’ldi. Uni logogrаfik Yozuv dеb hаm аtаshаdi. Logogrаmmаning piktogrаmmаdаn fаrqi shundаki, piktogrаmmа bеvositа prеdmеtni аks ettirаdi, logogrаmmа so’zning mа’nosini izoхlаydi. Dеmаk, logogrаmmа bеvositа prеdmеt shаkli bo’lmаy, u so’z mа’nosini аks ettiruvchi shаrtli bеlgidir. Logogrаfik (so’z Yozаmаn) bir oz mukаmmаllаshgаn formаsi iеroglifik Yozuvdir (muqаddаs Yozuv). Хitoy tilining to’liq lu\аtlаridа qirq minggа yaqin iеrogliflаr qаyd qilingаn. Hozirgi zаmon tеkstlаridа esа 2 — 5 ming аtrofidа iеrogliflаr qo’llаnаdi. YOzuvning ommаviylаshuvi uchun uni, аlbаttа, osonlаshtirish, soddаlаshtirish vа qulаylаshtirish kеrаk bo’lаdi. YOzuvning soddаlаshishi jаrаYoni bir nеchа Yo’llаr bilаn аmаlgа oshа boshlаdi: 1. YAngi tushunchаlаrni mаvjud logogrаmmаlаr Yoki iеrogliflаr kombinаsiyasi orqаli ifodаlаsh. Mаsаlаn, Хitoy Yozuvidа: ko’z Yoshi tushunchаsi — ko’z vа suv rаmzi ifodаsi. Unumsiz rivojlаndi. 2. Logogrаmmаlаrni o’zаk sifаtidа qoldirib, grаmmаtik mа’nolаr uchun yangi logogrаmmаlаr o’ylаb topish. 3. Fonogrаfik Yozuvgа o’tish. Fonogrаfik Yozuv 16$

orqali bilib olishimiz mumkin (gap yozuv paydo bo’lgaidan so’nggi davr xaqida
boradi). Agar yozuv bo’lmasa, til evolyutsiyasi to’grisida bizda hech qanday
tasavvur bo’lmasligi mumkin edi. Faqat yozuv borligi uchungina, biz tilning
taraqqiyotini (tarixiy) kuzatish sharafiga muyassar bo’lamiz. Bu rivojlanishni
qayd qilamiz, oldingi avlodlarimiz tilini o’rganib, uni hozirgi davrdagi til bilan
qiyoslaymiz. O’qish va yozish hozirgi vaqtda odat tusiga kirib qoldiki, go’yo
ular bir umr til bilan bogliq bulgandek ko’rinadi. Aslida yozuvning paydo
bo’lganiga ko’p vaqt bo’lgani yo’q..( Amerika qit‘asi maxalliy axolisining
ko’pchilik tillarini unga misol tariqasida kursatish mumkin. Yaqin-yaqinlarda
xam Rossiyada yashovchi kam sonli millatlarn o’z yozuvi yo’q edi. Ularning
yozuviga asrimizning 20-30 yillarla asos solindi.
Yozuvning paydo bo’lishi juda katta axamiyatga ega bo’ldi, u madaniyat va
tilning taraqqiyotiga ijobiy xissa qo’shdi. Yozuv voqea va xodisalarni
abadiylashtirish xamda voqea va xodissalarni uzoq, masofaga yetkazish imkonini
berdi.
Yozuvning kelib chiqishi va taraqiyoti jamiyag taraqqiyoti bilan, uning
madaniyatini yuqori saviyaga kutarish, shuningdek. siyosiy-xuquqiy, estetik va
shu kabi fikrlarni qayd qilish xamda keyingi davrlarda qoldirishga bulgan extiyoji
eng buyuk madaniy kashfiyotlar dan biri bo’lib, kishilik jamiyatining xar
tomonlama taraqqdiyotda juda katta roli va o’ziga xos axamiyati bor.
P.Yozuv taraqqiyoti quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: piktografik,
idiografik va fonografik.
Piktografik, yozuv. Ko’pchilik olimlarning fikricha, har qanday yozuvning
asosida musavvirlik yotadi. Atrof-tevarakdagi narsalarni suratda aks ettirish
xamma xalqlarga xosdir. Shuning uchun xozirgi zamon yozuvi bulmagan paytda
odamlar ba‘zi xodisa va voqealarni uzoq, masofaga yetkazish niyatida yoki
zamonda abadiylashtirishni, jonli va jonsiz narsalarning rasmini chizish yuli bilan
amalga oshirgan. Bunday yozuv piktogrfik yozuv deb nom olgan. Bu atama ikki
so’zdan iborat bulib, birinchi yarmi ,lotincha pictus (chizilgan) va ikkinchi yarmi
grekcha qvapno (yozaman) degan ma‘nolarni anglatadi. Bu yozuvning birliklari
23

turkiy-run yozuvi eramizning I ming yilligidayoq shakllanib bo‘lganligi
xususida xulosalarga kelinmoqda. Jumladan, 1988-yil Andijon
viloyatining Marhamat tumanidagi Lo‘mbitepadan topilgan ko‘zaga
o‘yib tushirilgan qadimgi turkiy bitiklar turkiy-run yozuvining ibtidosi
eramizga qadar bo‘lgan davrlarga daxldor ekanligini faraz qilish
imkonini beradi.
Shuni ham ta’kidlash joizki, tarixda O‘rxun yozuvi keng joriy
etilgan Turk hoqonligi tugab, turkiylar o‘rtasida uyg‘ur yozuvining joriy
etilishida muhim o‘rin tutgan uyg‘ur hoqonligi (744 – 840-yillar
oralig‘ida hukmronlik qilgan) boshlangandan keyin ham turkiy-run
yozuvi Sibir turklari va Mo‘g‘iliston hududlarida VIII asrgacha
qo‘llanavergan. Ba’zan turk-run yozuvi va uyg‘ur yozuvlari baravar
amalda bo‘lgan. Masalan, 784-yilda uyg‘ur hoqonlaridan bo‘lgan
Muyunchurning qabriga o‘rnatilgan toshning bir tomoniga turk-
run
yozuvi bitilganligi buning yaqqol dalilidir. 4
Turkiy-run yozuvi haqidagi dastlabki ma’lumotga XVIII asrning
boshlarida ega bo‘lingan bo‘lsa ham, biroq yozuv qaysi xalqqa mansub
ekanligi noma’lumligicha qolib kelar edi. Chunki topilgan manbalarni
hali hech kim o‘qiy olmagan edi. Yozuv haqidagi birinchi ma’lumotlar
1691- yil Moskvadagi Gollandiya elchixonasi a’zosi Nikolay Vidzen
Verxoturdon uncha uzoq bo‘lmagan joydan noma’lum alifboda
yozilgan bitiktoshlarni topganidan so‘ng tarqala boshlaydi. Oradan
besh yil o‘tgach, 1696 -yilda, Semyon Remizov Yenisey daryosi
4
Usmonov.S. Umumiy tilshunoslik Toshkent 1972
11

$Piktogrаmmа, sillаbogrаmmа (bo’\in Yozuv) vа idеogrаmmаlаr (shаrtli bеlgi, simvol) evolyusiyasi nаtijаsidа hаrflаr pаydo bo’lаdi, Yozuv tаrаqqiYotidа hаrf — Yozuv dаvri boshlаndi. Hozirgi vаqtdа jаhon ахolisining tахminаn to’rtdаn uch qismi mаnа shu Yozuvdаn foydаlаnаdi. Hаrf —tovush Yozuvi hozirgi vаqtdа, аsosаn, yirik to’rt хil Yozuv sistеmаsidаn iborаt. Lotin аlifbosi аsosidаgi Yozuvdаn jахon ахolisining 30% slаvyan — krillisа Yozuvidаn 10%, аrаb Yozuvidаn 10% хind Yozuvidаn 20%, хitoy Yozuvidаn 25% ахoli foydаlаnаdi. O’zbеk Yozuvining tаrаqqiYot bosqichlаri. YOzbеk хаlqi qаdimdа turli Yozuv sistеmаsidаn foydаlаnib kеlgаn. Аsosiy Yozuv sistеmаsini fonogrаfik, ya’ni tovush Yozuvi, хаrfiy Yozuv Yoki аlfаvit tаshkil etgаn. O’zbеk хаlqi oromiy, yunon, su\d, хorаzm, ko’shon, eftаlit, pахlаviy, suriya, хind, urхun (runik), uy\ur, аrаb, lotin, rus grаfikаsigа аsoslаngаn Yozuvdаn foydаlаngаn. Erаmizdаn oldingi VI — IV -klinopis (miх Yozuv), oromiy Yozuvi 111 — 1 yunon, kаroshtа Erаmizning I аsridаn su\d VI I — III хorаzm V—VIII urхun — runik (rus olimi. Rеmеzov —XVIII, shvеd Iogаnn Strаlеnbеrg, XIX аsr Grigoryan Spаskiy, 1891 аkаd. V.V.Rаdlov, dаniyalik Vilgilm Tomsеn, kеyinchаlik P.M.Mе — liorаnskiy, S.Е.Mаlovlаr ushbu Yozuvni o’qigаnlаr. VI-VIII аsrlаr uy\ur, VII-VIII аrаb, 1929 lotin, 1940 rus, 1993 02.09. lotin (26 хаrf, 3 hаrflаr birikmаsi vа 1 tutuq bеlgi). Rus grаfikаsi аsosidаgi o’zbеk аlfаvitidа 33 tа hаrf vа ikkitа mахsus bеlgi bor. Ulаrning yutuq vа kаmchiliklаri. Unililаr sistеmаsi. Singormаnizm. YAngi аlfаvit. Uning siYosiy аhаmiyati. 17$

Qayd etilgan yozuvlarda bitilgan ko’p yozma yodgorliklar hozirgacha
saqlanib kеladi. Runiy yozuvida O’rxun Enasoy tosh bitiklari, uning o’rniga kеlgan
uyg’ur yozuvida (uni Mahmud Qoshg’ariy “turkcha yozuv” dеb nomlaydi)-
qadimgi turkiy yodnomalar (8-10 asr) “Oltin yorug’” budda va xristian diniga oid
yodnomalar, yuridik hujjatlar, sug’d yozuvida –xitoy dеvorining g’arb tarafidan
topilgan hujjatlar (1906 yili ingliz olimi Arnold Stеyn tomonidan topildi). Moniy
yozuvida –“Huastualif” yodgorligi yozilgan uyg’ur yozuvi, arab yozuvi bilan
barobar, 1,5 asrgacha qo’llanildi. “Qutadg’u bilig”ning Vеna (Xirot) nusxasi (11
asr), «O’g’uznoma» ning qadimiy nusxasi (13 asr oxiri), Xorazmiyning
«Muhabbatnoma» (1353 yil) asarining qadimgi nusxasi, “Latofatnoma”,
“Mahamud asror” (14-15 asrlar) kabi asarlarning ayrim nusxasi yoki parchalari
uyg’ur yozuvida bitilgan. Uyg’ur yozuvi asosida kеlib chiqqan, arab va runiy
yozuvlaridan farqli o’laroq, undagi tovushlar ayrim harflar bilan ko’rsatilgan.
Runiy yozuvi ham qadimgi sug’d yozuvi nеgizida paydo bo’lgan dеgan taxlitdagi
nazariya hozirda asosiy o’rinni egallaydi.
Markaziy Osiyoning boshqa xalqlari singari o‘zbek xalqi ham o‘z
tarixiy shakllanishi mobaynida oromiy, yunon, karoshta, so‘g‘d,
xorazm, eftalit, pahlaviy, suriya, hind, o‘rxun (run), uyg‘ur, arab, kirill
va lotin kabi yozuvlardan foydalangan. Tarixiy tadqiqotlarning
guvohlik berishicha, eramizdan avvalgi VI - IV asrlarda Markaziy
Osiyoning Eronga yaqin hududlarida rasmiy yozuv sifatida mix yozuvi
ishlatilar edi. Ayrim joylarda esa mix yozuvidan birmuncha oddiy va
9

XULOSA
Tildagi so‘zlarni, o‘zak-negiz va affikslarni, yagona me’yoriy talab asosida
yozish qoidalarining yig‘indisi orfografiya deyiladi. Orfografiya yunoncha
"orthos" - to‘g‘ri "grapbo" – yozaman, degan ma’noni anglatadi. Unda so‘zlarning
o‘zak va negizlari hamda va affikslarining to‘g‘ri yozilishi, qo‘shma, takroriy va
qisqartma so‘zlar qismlarining qo‘shib yoki ajratib yozilishi, bosh harflarning
ishlatilishi, bo‘g‘in ko‘chirish qoidalari xususida batafsil ma’lumot beriladi. 16
Grafika va Orfografiyaning me’yorlanishi, bu me’yorlarning muayyan
qoidalarga olinishi aslida adabiy tilning umumxalq quroli, umumxalq mulki
ekanligi bilan bog‘liqdir. Grafika va Orfografiya o zaro aloqa vositasi sifatida o ziʻ ʻ
xizmat qilayotgan millatning barcha vakili uchun umumiydir. Grafika va
Orfografiyaning qabul qilingan, qoidalashtirilgan me’yorlariga barcha joyda,
barcha kishilar (yozuvda va so zlovchilar) tomonidan bir xilda amal qilinadi.
ʻ
Chunki Grafika va Orfografiya barcha tomonidan milliy tilning namunali va
ishlangan shakli deb qabul qilinadi va tan olinadi.
Yozuv fikrning tashqi ifodasidir. Yozuv orqali kishilar o’z fikrlarini bir-
birlariga bildiradilar, avlodlarga qoldiradilar. Yozuv orqali biz minglab yillar orqali
oldin o’tgan voqеalar, shaxslar, ilm va odatlar tqo’g’risida ma'lumotga ega
bo’lamiz, til, madaniyat, fan, ijtimoiy hayotda bo’lgan voqеalardan xabardor
bo’lamiz. Ana shunday himmatga ega bo’lgan yozuv birdan paydo bo’lmadi, xatto
hozirgacha o’z yozuviga ega bo’lmagan xalqlar bor. Masalan, Amеrikadagi ba'zi
mahalliy qabila va urug’lar hozirgacha o’z yozuviga ega emas.
Sobiq Ittifoq tarkibidagi 50 ga yaqin xalq va etnik guruhlar ham XX asrning
20-yillarida o’z yozuviga ega bo’ldilar.
16
33

qulay bo‘lgan oromiy yozuvi amalda bo‘lgan. Turli yodgorliklarda qayd
etilishicha, eramizdan avvalgi I - III asrlarda oromiy yozuvi bilan bir
qatorda yunon va karoshta yozuvlari ham ishlatilgan. 3
Miloddan avvalgi II-III asrlarda shakllana boshlagan sug‘d yozuvi
ham o‘lkamiz madaniyati tarixida muhim o‘rin egallagan. Olimlarning
izlanishlari shuni ko‘rsatadiki, sug‘d yozuvi eramizning VII-VIII asrlarida
amalda bo‘lgan. Xususan, Mug‘ tog‘idan topilgan manbalar VII asr
oxiri VIII asr boshlariga oid 80 ga yaqin sug‘d yozuvidagi hujjatlarni o‘z
ichiga olishi, buning yaqqol dalilidir. Bundan tashqari, o‘lkamizda
eramizning II asri oxiri III asr boshlarida Xorazm shohi zarb etgan
pullarda qadimgi xorazm yozuvi uchraydi. Bu yozuv O‘rta Osiyoda
ancha keng tarqalgan bo‘lib, shaklan Oromiy yozuviga ancha yaqin
turadi.
Xalqimizning yozuvlar bilan bog‘liq tarixining yana bir bosqichi
turkiy-run yoki O‘rxun-Enasoy kabi nomlar bilan yuritiladigan yozuvga
daxldordir. O‘rxun-Enasoy obidalari fanda «tosh bitiklar» deb ham
yuritiladi. Buning boisi mazkur obidalarning aksariyat qismi qabr
toshlariga o‘yib yozilganligidadir. Xususan, Kultegin, Bilgahoqon,
Tunyuquq kabi shahzoda va sarkardalar sharafiga qo‘yilgan qabr
toshlari shular jumlasidandir. Biroq «Irq bitik» deb nom olgan
«Ta’birnoma» turkiy-run yozuvining qog‘ozdagi nusxasi ekanligi bilan
ajralib turadi. Bu yozuv xususida yaqin yillarga qadar V-VIII asrlar
davomida amalda bo‘lgan, degan xulosa yetakchilik qilar edi. Biroq
keyingi yillar mobaynida topilgan yangi dalillarga tayanilgan holda,
3
Usmonov.S. Umumiy tilshunoslik Toshkent 1972
10

almashtirmay, tinish belgilarini to‘g‘ri qo‘llab ko‘chirib, yozuv ko‘nikmasi
shakllantirishi kerak. O‘quvchilarda bu ko‘nikmani hosil qilish maqsadida
o‘qituvchi alifbe davridan boshlab, ularga ko‘chirib yozuvni izchillik bilan o‘rgatib
boradi.
O‘quvchilardan ko‘chirib yozuv ko‘nikmasini shakllantirishga oid asosiy
qoidalarda quyidagilar kiradi: 1. Ko‘chirib yozishdan oldin, ko‘chiriladigani yaxlit
o‘qib chiq. 2. Har bir gapdagi so‘zlarni bo‘g‘inlarga ajratib, ichda bo‘g‘inlab ayt. 3.
Ko‘chirib yozganingni asliga solishtir. 13
Ko‘chirib yozuv uchun so‘z, alohida gap va kichik matndan foydalanish
mumkin.
O‘qituvchi qo‘ygan maqsadga muvofiq holda, ko‘chirib yozishdan oldin
unga tayyorgarlik ko‘riladi; bunda imlosi qiyin so‘zlarni izohlab o‘qish, so‘z nima
uchun shunday yozilishini asoslash, o‘rganilgan qoida asosida yoziladigan
so‘zlarni aniqlash kabi mashqlardan foydalaniladi. Bu ko‘nikmalar qanchalik
shakllanganligini aniqlash maqsadida kontrol (tekshiruv) ko‘chirib yozuv
o‘tkaziladi.
Ko‘chirib yozuv mashqlari grammatik, leksik yoki so‘z yasalishiga oid
vazifalarni bajarish bilan birga olib boriladi. Bu imlo qoidasining tadbiq etishning
yaxshi bilib olish imkonini beradi, chunki vazifaning xarakteri orfografik malakani
shakllantirishga nazariy asos bo‘ladigan grammatik, fonetik bilimlarni
aktivlashtirishni talab etadi. Bulardan tashqari, kompleks mashqlar orfografiya
bilan birgalikda nutq o‘stirish vazifalarini ham bajarish imkonini beradi. Kompleks
mashqlarga misollar:
1. Ko‘chirish. O‘zakdosh so‘zlarni aniqlab, o‘zakni ajratish.
2. Tushirib qoldirilgan qo‘shimchalarni qo‘yib ko‘chirish, qanday
qo‘shimcha ekanligini aytish; yozilishini tushuntirish.
3. Matn mazmuniga mos so‘zni qavs ichida berilgan so‘zlardan topib qo‘yib
ko‘chirish. Shu so‘z qaysi so‘z turkumiga oid ekanini, uning yozilishini
tushuntirish.
13
Tursunov U. va boshqalar. Hozirgi o zbek adabiy tili. Toshkent 1992ʻ
30

farqli ravishda sh (sher) ch (chopmoq) kabi harf birikmalari ham qabul
qilingan. O‘zbek tili grafikasi alifavitdagi harf, harf birikmalaridan
tashqari, tinish belgilari va urg‘u belgisini ham o‘z ichiga oladi.
1.2 Y ozuv v a uning t arixiy bosqichlari. Yozuv fikrni tovush
yetmaydigan joy va kelajak avlodga yetkazish ehtiyojidan kelib
chiqqan. Dastlab bu vazifani ramziy ma’nolarni ifodalaydigan narsa-
buyumlar bajargan. Umuman, yozuvning ilk ildizlari odamzod biror
joyga belgilar qo‘yib har xil chiziqlar chiza boshlagan davrga borib
taqaladi. Keyinchalik inson ham jismoniy, ham aqliy takomillashuvi
natijasida ko‘ngilda to‘g‘ilgan fikrni turli rasm - tasvirlar orqali ifodalay
boshlagan. Ma’lum bir shaklga ega bo‘lmagan, ya’ni mavhum narsalar
uchun ham turli hil ramziy belgilar o‘ylab topilgan. Shu tarzda
taraqqiyot mahsuli o‘laroq, yozuvning piktografik; idiografik;
iyeroglifik va boshqa turlari kelib chiqqan. Turkiy xalqlar, jumladan,
o‘zbek xalqi tarixida ham xilma-xil yozuvlardan foydalanganlar. So‘nggi
yozuvlarning aksariyati fonografik, ya’ni tovush yozuvi - harfiy
yozuvdan iborat bo‘lgan. Hozirgi paytda jahon ahlining to‘rtdan uch
qismi yozuvning mazkur turidan foydalanadi.
Sobiq Ittifoq tarkibidagi turkiy va boshqa xalqlar (arman, gruzin, Boltiq bo’yi
xalqlaridan tashqari) hozirgi kunda rus (krill) alifbosi asosida tuzilgan alifbodan
foydalanadilar. Bu alifboga O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy Sovеti Prеzidiumining
1940 yil 9 may kuni qabul qilgan farmoniga ko’ra o’tdi. Ungacha O’zbеkiston va
bosh q a rеspublika va o’lkalarda lotin, undan h am oldin arab alifbosi yuritilar edi.
O’zbеkiston Markaziy Ijroiya Kommitеtining 1928 yil mart oyidagi 3 sеssiyasi
7

tanlanadi. O‘qituvchi avval matnni bir marta ifodali o‘qib beradi. (matn mazmuni
yuzasidan suhbat o‘tkazilishi, ayrim qoidalar eslatilishi ham mumkin); so‘ngra
matnnning birinchi qismi qayta o‘qib berilgach, o‘quvchilar uning mazmunini
yozadilar. Bunda ularga mazmunini buzmay, gap tuzilishini o‘zgartirish, bir so‘zni
unga yaqin ma’noli so‘z bilan qoidalarini mustahkamlashga xizmat qilishi bilan
birga, o‘quvchilar nutqini o‘stiradi, fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi.
Rasm diktant predmet rasmini yoki o‘zini ko‘rsatib o‘tkaziladi: predmet
rasmi ko‘rsatiladi, o‘quvchilar uning nomini aytadilar va yozib vergul qo‘yadilar,
ish shunday davom etadi. (Birinchi so‘z bosh harf bilan, qolganlari qoidaga ko‘ra
yozilishi eslatiladi.) Rasm diktantda o‘rganilgan qoidani, ayniqsa, o‘quv yili
davomida o‘rganiladigan imlosi qiyin so‘zlarni to‘g‘ri yozishni puxtalash,
shuningdek, ularni o‘quvchilar qanday o‘zlashtirganliklarini sinash maqsadida
ko‘zda tutiladi. 15
Tekshiruv yoki kontrol diktant yaqinda o‘rganilgan va ilgari o‘rganilib,
mashqlar bilan mustahkamlangan qoidalarni o‘quvchilar qay darajada
o‘zlashtirganligini aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Avval matn bir marta o‘qib
beriladi, keyin gaplar agar gap 5-6 so‘zli bo‘lsa, 2-3 so‘z diktovka qilib yozdiriladi.
O‘qituvchi dlarsning maqsadi va malakani shakllantirish ustida ishlash
bosqichini hisobga olgan holda, diktantning barcha turlaridan izchillik bilan
foydalaniladi.
Bayon o‘quvchilarning lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqini o‘stirishga
qaratilgan orfografik mashq turlaridan biri hisoblanadi. Bayon orfografik
mavzularni o‘rganishning yakunlovchi bosqichida, o‘quvchilar qoidalarini bilib
olib, uni tadbiq qilishga o‘rganganlaridan so‘ng o‘tkaziladi. Bayon yozganda
o‘rganilgan orfografik qoidalarni to‘g‘ri tadbiq etish ularni ongli o‘zlashtirilganini
ko‘rsatadi.
15
32

yoziladi; 5) o‘qiy olmoq, ishlay bermoq kabi so‘zlar talaffuzda
ishlayvermoq, o‘qiyolmoq tarzda aytiladi va shunday yoziladi; 6) rus
tilidan o‘zlashgan отпуск , пропуск , счёт , , щчётка kabi so‘zlar otpuska,
propuska, cho‘t, cho‘tka tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi.
Keltirilgan misollardan ko‘rinadiki, fonetik yozuv yozma nutqni og‘zaki
talaffuzga yaqinlashtiradi va ular o‘rtasida umumiylikni vujudga
keltiradi. Shu bois bu yozuv qoidasiga ko‘ra yoziladigan so‘zlarda u
yoki bu fonetik o‘zgarishini kuzatish mumkin. 8
Morfologik y ozuv . So‘z va uning qismlari qanday talaffuz
qilinishidan qat’iy nazar, uning variantlaridan biri avvaldan
qoidalashtirilgan shaklda, ya’ni asliga muvofiq yoziladi. Masalan: 1)
kitob, maktab, ko‘plab, talab kabi so‘zlarda oxiridagi b undosh
talaffuzda p tarzda jarangsizlanadi, biroq asliga muvofiq yoziladi; 2)
shanba, sunbul, manba, aylanma so‘zlari o‘rtasida keladigan n undoshi
talaffuzda o‘zidan keyingi undoshlarga moslashib shamba, mamba,
sumbul aylamma tarzida aytiladi biroq asliga ko‘ra yoziladi; 3) do‘st,
go‘sht, xursand kabi so‘zlar oxiridagi undosh tovush talaffuzda
tushurilsa ham, asliga muvofiq yoziladi; 4) uch, to‘rt sonlariga -ala
qo‘shimchasi qo‘shilganda uchchala, to‘rtta tarzida tovush orttirilgan
holda talaffuz qilinsa ham asliga muvofiq yoziladi; 5) o‘zak tarkibida u
undoshi bo‘lgan kulmoq, tug‘ilmoq, uch kabi so‘zlariga, -ib, - il, -in, -ish,
- imsira affikslari qo‘shilganda affikslardagi i unlisi u tovushga moyilroq
talaffuz qilinadi, biroq asliga muvofiq kulib, tug‘ildi, uchish tarzida
yoziladi; 6) g‘ undoshi bilan tugaydigan so‘zlarga jo‘nalish kelishigi
8
Usmonov.S. Umumiy tilshunoslik Toshkent 1972
20

3. Piktografik yozuv sub‘ektivlikka, ixtiyoriylikka yul quysa,ideografik
yozuv barqaror logogrammadan tashkil topgan.
Fonografik yozuv. Yozuvning soddalashtirishning eng unumli va progressiv
usuli fonografik yozuvga utish edi. Bu so’z grekcha bo’lib, u 1ogos yozaman
degan ma‘nolarni anglatadi. Shunday qilib, fonografik yozuv tilni faqat
grammatik tuzilishni ifodalamay, balki uning fonetik tuzilishini, ya‘ni suzning
tovush tartibini xam aks ettiradi.
Fonografik yozuv bir turli bo’lmay, u ham ko’p ko’rinishlarga ega. O’rta
Osiyo xalqlari, jumladan, o’zbek xalqi qadimdan turli yozuv tizimidan foydalanib
kelgan. O’zbek yozuvlari tarixida amalda ishlanib kelgan asosiy yozuv sistemasini
fonografik, ya‘ni tovush yozuvi, xarfiy yozuv yoki alfavit tashkil etilgan. O’zbek
xalqi O’rta Osiyoning boshqa xalqlari oromiy, yunon, karoshta, sugd, xorazm,
kushon, eftalit,suriya, xind, urxun(runiy), paxlaviy, arab, yozuvlari kabi bir
qancha yozuvlardan foydalangan.
III . Xozirgi o’zbek adabiy tili (yozuv) quyidagi tamoyillarga suyanadi:
Fonetik printsip. So’z tartibida nutq tovushlarining yozuvda maxsus grafik shakl
orqali eshitilishiga qarab, sistemaga solib berilishi fonetik printsipi deb yuritiladi;
bog-ga-boqqa,
tog-ga-toqqa).
Morfologik printsip. So’z o’zagiga qo’shiluvchi morfemalarning yozuvda to’liq
yoki qisman bir sistema asosida aks ettirilishi yoki ularning variantlaridan birini
tanlab olib yozilishi asosida bir xilliqqa erishish morfologik printsip deyiladi:
keldim, bordim.
Tarixiy traditsion printsip. So’zlarning xozirgi talaffuz normasiga mos
kelmaydigan, qadimdan o’zlashib qolgan formada yozilishi orfo-grafiyaning
tarixiy-traditsion printsipini tashkil etadi. Boshqacha aytganda, tarixiy-traditsion
printsiga asosan so’zlar xozirgi xolatiga ko’ra emas, balki an‘ana to’siga kirib
qolgan qoidaga ko’ra yoziladi: kabutar, masjit, imoi.
25

esa unli harflar soni tilimizdagi 6 ta tovush soniga tengdir. Chunki
yangi yozuvda o‘zbek-kirill yozuvidagi yo, yu, ya, ye grafemalari
maxsus xarflarga ega emas. Ular ю , ё , я , е harf birligi orqali yoziladi:
yer, yur, yor, yangi . Shuningdek, o‘zbek-kirill yozuvidan farqli ravishda
yangi yozuvda poroshut, oktabr, budjet, kel, ket so‘zlari talaffuz
qilingan shaklda bitta harf bilan yoziladi.
Har ikkala alfavitdagi 23 harf kirill alifbosiga asoslangan imloda
25 ta, yangi o‘zbek-lotin alfavitida esa 24ta undosh tovushni ifodalash
uchun xizmat qiladi. Bunda quyidagilar e’tiborga olinadi: j harfi
talaffuzda bir-biridan keskin farqlanuvchi ikki undosh tovushning
yozuvdagi belgisi hisoblanadi: jurnal (jurnal), vijdon (vijdon) so‘zlarida j
harfi sirg‘aluvchi undoshni; jo‘ra, reja so‘zlarida esa qorishiq portlov-chi
undoshni ifoda etadi. Shuningdek, tong, anglamoq so‘zlaridagi ng til
orqa, portlovchi-sirg‘aluvchi, burun tovushi uchun o‘zbek-kirill
alifbosida maxsus harf qabul qilinmagan. Bu tovush n+g harf
birikmasi orqali ifodalandi. O‘zbek-lotin alfavitida esa bu tovushini
ifodalash uchun ng harf birikmasi mavjud. Masalan: tong, ko‘ngil .
Biroq, o‘zbek-lotin alfavitida asosan o‘zlashma so‘zlarda uchraydigan s
(ts) qorishiq portlovchisi uchun maxsus harf qabul qilinmagan. 2
Bu tovush uchraydigan so‘zlar yangi yozuvda quyidagicha yoziladi:
a) so‘z boshi va so‘z o‘rtasida hamda undosh va unli oralig‘ida kelganda
s harfi bilan yoziladi: sirk, kvars, fransiya, stansiya ; b) so‘z o‘rtasida ikki
unli oralig‘ida kelganda esa ts harf birikmasi bilan yoziladi: militsiya,
akatsiya kabi. Bundan tashqari yangi yozuvda o‘zbek-kirill yozuvidan
2
Usmonov.S. Umumiy tilshunoslik Toshkent 1972
6

IV . Yuqorida keltirgan yozuvlardan tashqari xozirgi vaqtda maxsus yozuvlardan
xam keng foydalanishadi. Stenografiya va transkriptsiya-yozuvning ana shunday
maxsus turiga kiradi.
Stenografiya. Bu so’z ikkita grek so’zidan tuzilgan bo’lib, tor yozaman degan
ma‘noni anglatadi.
Transkriptsiya. Transkriptsiya so’zi lotin tilidan kelib chiqib, ko’chirib
yozish degan ma‘noni anglatadi .
Orfografik malaka o‘z tabiati bilan avtomatik hisoblanmaydi. Malaka
asosiga qo‘yilgan ko‘nikma mustahkamlanadi, takomillashadi, yaxshilanadi
(harakat tezlashadi, aniq-to‘g‘ri bo‘la boshlaydi, ishonarli va tejamli bajariladi);
shuning bilan birga, faoliyatning strukturasi qayta quriladi: mayda birlik bilan
ishlash kengroq , butun, qo‘shilgan birliklar bilan ishlashga o‘tadi (masalan, so‘zni
harflab ko‘chirish, bo‘g‘inlab ko‘chirish bilan, keyin so‘zni yaxlit ko‘chirish bilan,
so‘ngra u gapni ko‘chirish bilan almashadi.) bir imlo malakasi avtomatlashadi,
imloga oid boshqa hodisa o‘rganiladi va asta-sekin so‘zni to‘g‘ri yozish malakasi
hosil bo‘ladi. Umuman olganda, yozuv murakkab harakat sifatida ongli
jarayonligicha qoladi.
To‘g‘ri yozuv malakasining shakllanishi uchun o‘quvchidan fikrlash
faoliyati talab etiladi. Biror to‘g‘ri yozuv hodisasini o‘zlashtirish uchun o‘quv va
yodda saqlashgina emas, balki analiz va sintez ham tadbiq etiladi. Bunda
grammatik va orfografik hodisalarning o‘xshash va farqli tomonlarini aniqlash
uchun taqqoslash usulidan foydalanish hamda so‘z va so‘z shakllarini ma’lum
grammatik yoki grafik guruhlarga ajratish, muayyan sistemaga solish, tushuntirish
va isbotlash mashqlaridan foydalanish muhim rol o‘ynaydi.
Shunday qilib, orfografiyani o‘rgatishda, grammatikani o‘rgatish kabi,
o‘quvchilarning analitik-sintetik faoliyatini asta takomillashtira borish talab etiladi.
O‘quvchilarda to‘g‘ri yozuv malakasini shakllantirish grammatik nazariyani va
imlo qoidasini o‘zlashtirishga asoslanadi. Imlo qoidalari bir so‘znigina emas balki
umumiylik mavjud bo‘lgan butun so‘zlar guruhining yozilishini tartibga soladi. Bu
26

GRAFIKA. YOZUV VA UNING TARIXIY BOSQICHLARI
MUNDARIJA
KIRISH .................................................................................................3
I BOB. GRAFIKA HAQIDA TUSHUNCHA ………………...........5
1.1 Grafika haqida umumiy ma’lumot..............................................5
1.2 Yozuv va uning tarixiy bosqichlari..............................................6
II BOB. YOZUVNING TARAQQIYOT BOSQICHLARI ..............17
2.1 Yozuv va uning paydo bo’lishi.........................................................17
2.2 Maxsus yozuv turi.............................................................................19
XULOSA................................................................................................30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.............................................. 31
2

4. Aralash berilgan so‘zlardan gap tuzish va yozish.
5. Tartibsiz berilgan gaplardan bog‘lanishli matn tuzish.
6. Tanlab ko‘chirish. (berilgan gaplardan yoki matndan muayyan bir so‘z
turkumi; ot va fe’ldan yo ot va otdan yoki sifat va otdan tuzilgan so‘z birikmalarni
ko‘chiring). 14
Diktant eshitib, idrok qilingan so‘z, gap, matnni yozishdir. Orfografik mashq
sifatidan diktantning xilma-xil turlaridan foydalaniladi.
Ta’kidiy diktantdan qoidani tadbiq etish usullarini yaxshi bilib olish uchun
foydalaniladi. Matnni yozishdan oldin, uni yozish jarayonida, izohli yozuvdagi
kabi, o‘quvchilar so‘zni qanday yozishni va nima uchun shunday yozilishini
tushuntiradilar.
O‘z diktant yoki yoddan yozuvda o‘rganilgan orfagrafik qoida asosida
yoziladigan so‘zlar bo‘lgan matnni o‘quvchilar o‘zlari o‘qib yodlaydilar (ko‘rib
idrok qiladilar) yoki o‘qituvchi rahbarligida eshitib yodlaydilar (idrok qiladilar),
keyin mustaqil ravishda o‘zlari-o‘zlariga diktovka qilib yozadilar.
Izohli diktantda o‘quvchilar gaplar yoki yaxlit matnni diktovka bilan
yozganlaridan so‘ng kerakli qoidalarni eslab, ayrim so‘zlarning yozilishini
tushuntirib, isbotlab beradilar. Diktantning bu turida o‘quvchilar yozganlarini
kollektiv bo‘lib tekshiradilar, bu o‘rganilgan orfografik qoidalarga ularning diqqat
e’tiborini jalb etadi. Matnni yozish jarayonida ular tekshiriladigan qoida asosida
yozilgan so‘zlarning tagiga chizadilar; diktantni yozib bo‘lgach, belgilangan
so‘zlarning to‘g‘ri yozilganini tekshiradilar.
Saylanma diktantda o‘quvchilar diktovka qilingan gaplar yoki matnning
hammasini yozmaydilar, balki o‘qituvchi topshirig‘iga mos qisminigina
(o‘rganilgan qoida asosida yoziladigan so‘zlarni. So‘z birikmalarinigina) yozadilar.
Masalan, bosh harflar bilan yoziladigan so‘zlarnigana yozish (1-sinf), qaratqich
kelishigidagi so‘zni u bog‘langan fe’l bilan birga yozish (3-sinf) kabi. Saylanma
diktant o‘quvchilarda orfografik ziyraklikni o‘stiradi.
Erkin diktant uchun uncha katta bo‘lmagan 3-5 qismli (abzatsli) matn
14
Tursunov U. va boshqalar. Hozirgi o zbek adabiy tili. Toshkent 1992ʻ
31

xususiyati bilan u qoida xat yozuvchini har bir so‘zni yodda saqlash, xotirlashdan
qutqaradi va qoidaga amal qilib, belgilangan qoidaga muvofiq, butun so‘zlar
guruhini yozish imkonini yaratadi. Imlo qoidasi grammatik umumiylik asosida
birlashgan so‘zlarning yozilishini bir xillashtiradi.
Bu yozma ravishdagi aloqani yengilashtiradi va imlo qoidalarining ijtimoiy
ahamiyatini ta’kidlaydi. Imlo qoidalarini grammatik, fonetik, so‘z yasalishiga oid
materiallarini ma’lum darajada bilmasdan turib o‘zlashtirish mumkin emas.
Grammatik nazariya imlo qoidalari uchun poydevor hisoblanadi. Shuning uchun
boshlang‘ich sinflarda imlo qoidasi shu qoidaga asos bo‘ladigan grammatik
nazariyaga bog‘liq holda o‘rganiladi. Masalan, shakl yasovchi qo‘shimchalarning
yozilishi haqidagi qoidalar “Ot”, “Sifat”, “Son”, “Kishilik olmoshlari”, “Fe’l”
mavzulari ichiga kiritilgan. Materialning bunday joylashtirilishi grammatika va
orfografiyani bir-biriga bog‘liq holda o‘rganishni ta’minlaydi.
Imlo qoidasi bevosita grammatik nazariya elementlaridan so‘ng o‘rganiladi.
Masalan, otlarning kelishiklar bilan turlanishi o‘rganilgach, kelishik
qo‘shimchalarining yozilishi haqidagi ko‘nikma shakllantiriladi. “Sifat” mavzusini
o‘rganish – roq, qo‘shimchasining va qip-qizil, yum-yumaloq kabi sifatlarning
yozilishiga, “Fe’l” mavzusini o‘rganish bo‘lishsizlik (-ma) va o‘tgan zamon (-
di) qo‘shimchalarining yozilishiga zamin yaratadi. Imlo qoidalarini o‘rgatishga
bunday yondashish boshlang‘ich sinflarda barcha orfografik materiallarni
o‘rganishda tipik hisoblanadi. 10

Imlo qoidalari ustida ishlash – murakkab jarayon, qoidaning mohiyatini
ochish, o‘quvchilarning qoida ifodasini o‘rganib olishlari, qoidaning yozuv
tajribasiga tadbiq etish uning asosiy komponentlari hisoblanadi.
Qoida mohiyatini ochish qoida so‘zning qaysi qismini, qaysi so‘z turkumi
yoki grammatik shaklini yozishni boshqarishni, bunda qaysi belgilar yetakchi
ekanini tushuntirish demakdir. O‘quvchilarni qoida bilan tanishtirish uchun
material tanlashda o‘qituvchi bu yetakchi belgilarni albatta hisobga oladi. Masalan,
oxiri yumshatish belgisi () bilan tugagan so‘zlarga qo‘shimcha qo‘shilganda,
10
Tursunov U. va boshqalar. Hozirgi o zbek adabiy tili. Toshkent 1992ʻ
27

6-shaklda miloddan avvalgi XIV-XIII asrlarda bitilgan sinayliklar yozuvidan
namuna berilgan.
II BOB. YOZUVNING TARAQQIYOT BOSQICHLARI
2.1 Yozuv va uning paydo bo’lishi
Tildagi so‘zlarni, o‘zak-negiz va affikslarni, yagona me’yoriy talab
asosida yozish qoidalarining yig‘indisi orfografiya deyiladi. Orfografiya
yunoncha "orthos" - to‘g‘ri "grapbo" – yozaman, degan ma’noni
anglatadi. Unda so‘zlarning o‘zak va negizlari hamda va affikslarining
to‘g‘ri yozilishi, qo‘shma, takroriy va qisqartma so‘zlar qismlarining
qo‘shib yoki ajratib yozilishi, bosh harflarning ishlatilishi, bo‘g‘in
ko‘chirish qoidalari xususida batafsil ma’lumot beriladi. O‘zbek adabiy
tilining orfografiyasi quyidagi yozuv qoidalariga asoslanadi:
Fonet ik y ozuv . Mazkur yozuv qoidasiga ko‘ra so‘zlar va ularga
qo‘shiladigan affikslar talaffuz me’yoriga mos ravishda yoziladi.
Masalan: 1) ko‘ngil, o‘g‘il, shahar singari so‘zlarga egalik affikslari
qo‘shib talaffuz qilinganda o‘zakdagi i va a fonemalari tushiriladi va
shu tarzda yoziladi; 2 ) yosh, ong kabi so‘zlarga -a yoki -la so‘z yasovchi
affikslari qo‘shilib talaffuz qilinganda, o‘zakdagi o unlisi a tarzda
o‘zgaradi va shunday yoziladi; 3) ikki, yetti sonlariga - ov affiksi
qo‘shilganda o‘zak oxiridagi i unlisi talaffuzda tushiriladi va shunday
yoziladi; 4) so‘ra, bo‘ya, tanla kabi so‘zlarga - q, -v so‘z yasovchilarini
qo‘shib talaffuz qilinganda a tovushi o unlisiga o‘zgaradi va shunday
19

Grafika. Yozuv va uning tarixiy bosqichlari

Купить

Информация о документе

Продавец

Grafika. Yozuv va uning tarixiy bosqichlari