Grafika. Yozuv va uning tarixiy bosqichlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	33000UZS
Hajmi	336.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Aprel 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Moxira Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 06 Yanvar 2025

16 Sotish

Grafika. Yozuv va uning tarixiy bosqichlari

Sotib olish

GRAFIKA. YOZUV VA UNING TARIXIY BOSQICHLARI
MUNDARIJA
KIRISH .................................................................................................3
I BOB. GRAFIKA HAQIDA TUSHUNCHA ………………...........5
1.1 Grafika haqida umumiy ma’lumot..............................................5
1.2 Yozuv va uning tarixiy bosqichlari..............................................6
II BOB. YOZUVNING TARAQQIYOT BOSQICHLARI ..............17
2.1 Yozuv va uning paydo bo’lishi.........................................................17
2.2 Maxsus yozuv turi.............................................................................19
XULOSA................................................................................................30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.............................................. 31
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng barcha
sohalarda bo‘lgani kabi ilm va fanda ham o‘zgarishlar sodir bo‘la boshladi.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov bu o‘zgarishlarning ahamiyati haqida gapirib
shunday degan edi. –“Iqtisodiy muammolar ertami kechmi hal etiladi, lekin milliy
boyligini qadrlamagan, uning taraqqiyoti uchun qayg‘urmagan davlatning kelajagi
bo‘lmaydi. Buni doimo yodda tutmog‘imiz lozim”? A.Qahhor ta’kidlaganidek
kitobxonga fikrni yoki bir narsani tasavvur qildirish uchun aniq, ravon va sodda til
kerak.
Kishilik jamiyatida nutqning ahamiyati beqiyos, nutq orqali insonlar bir-
birlari bilan o‘zaro fikr almashadilar. Nutq tinglovchi uchun yaqinlik bilimlar va
o‘zgarishlar xabarchisi bo‘lmog‘i lozim. Shuning uchun ham yaxshi nutq
deyilganda aytilmoqchi bo‘lgan maqsadning tinglovchi yoki kitobxon to‘liq va
aniq qilib borishi u narsa ma’lum ta’sir o‘tkazish tushuniladi. Nutq faoliyatida nutq
asosi o‘z oldiga qo‘ygan maqsadni eng aniq, eng to‘g‘ri, eng ta’sirli va tushunarli
qilib ifodalashga, so‘zlarni va so‘z birikmalarini topishga, to‘plashga intiladi.
Nutqning ravonligi, go‘zalligi, birinchidan nutq egasining so‘z boyligiga
bo‘lsa, ikkinchidan shu nutqni hosil qiluvchi vositalarning rang barangligiga ham
bog‘liq. Istiqlol samarasi o‘laroq tilshunoslikda yangi tadqiqotlar maydonga keldi.
Ammo hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilining morfologiya bo‘limida, ayniqsa o‘rta
maktablarda sifatlarni o‘qitishning bir muncha muammolari mavjud. Ona tili
ta’limi oldiga qo‘yilgan ijtimoiy buyurtma o‘quvchi shaxsini erkin fikrlashga
o‘zgalar fikrini anglashga va shu fikr mahsulini og‘zaki hamda yozma shaklda
savodli bayon qila olishga ya’ni o‘quvchilarni sifatlarning ahamiyatini o‘rgatib
kommunikativ savodxonligini rivojlantirishga o‘rgatishdan iborat. Ana shu
takomillashtirilgan DTSda o‘quvchining jozibali ravon nutq madaniyati asosiy
o‘rinda turadi. Buni egallash uchun o‘quvchining so‘z boyligini oshirish adabiy til
talaffuz meyorlarini egallashni uqtirishdir.
3

amaliyotda qo’llashdan iborat. Matnlar yordamida o’quvchilarni so’z
turkumlari bo’yicha tahlilga o’rgatish.
Tadqiqot maqsadiga asoslanib quyidagi vazifalar belgilandi:
1. Boshlag’ich sinf o’quvchilariga ona tili darslarida sifat so’z turkumini
o’rgatish malakalarini shakllantirish – pedagogik muammo ekanligini nazariy
jihatdan asoslash;
2. O’quvchilarning og’zaki va yozma savodxonligini oshirish uchun zarur
bo’lgan pedagogik shart – sharoitlarni aniqlash;
3. O’quvchilarga dars jarayonlarida sifatning ma’noviy guruhlarini
o’rgatishni ta’minlaydigan shakl va metodlarni ishlab chiqish, ilmiy asoslash va
tajribada tekshirish.
Kurs ishining maqsadi . O’zbek tilida sifat so‘z turkumi va sifatdagi
ma’noviy guruhlarni olimlarimizdan A.G’ulomov, A.Hojiev, M.Mirtojiev,
Yo.Tojiev kabi olimlar fe’l so’z turkumi yuzasidan ilmiy ishlar olib borgan.
Kurs ishining vazifasi . Boshlang’ich sinflarda sifat so’z turkumini
zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’rganish aniq belgilab berildi hamda
fe’lning kotegoriya va nokategorial formalar tahlil etildi.
Kurs ishining ob’ekti: sifatida boshlang’ich sinf ona tili darslarida
o’rgatiladigan sifat so’z turkumini tanlab oldik, predmetini — boshlang’ich sinf
ona tili darslarida sifatning ma’noviy guruhlari mavzusini zamonaviy pedagogik
texnologiyalar yordamida o’rgatish, shuning barobarida o’quvchilarni ona tili
darslariga bo’lgan qiziqishlarini oshirishdan iborat deb belgiladik.
Kurs ishining predmeti . Boshlang’ich ta’lim bo’yicha tavsiyalar,
boshlang’ich sinf o’quvchilariga fe’l so’z turkumini o’rgatish usullariga oid ilmiy-
nazariy ma’ruzalar tayyorlashda, ish tajribalarida ommalashtirishda xizmat qiladi.
kurs ishining tuzilishi . kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, umumiy xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I BOB. GRAFIKA HAQIDA TUSHUNCHA
1.1 Grafi k a haqida umumiy ma’lumot .
Grafika (grekcha grapho - "yozma" - so‘zidan olingan) tildagi
tovushlarni ko‘rsatuvchi shakliy vositalar tizimidir. Har bir tovush
uchun olingan maxsus shakl harf deyiladi, tovush ko‘rsatmaydigan
shakl esa belgidir. Tildagi muayyan tartib bilan joylashtirilgan harflar
va belgilar tizimi alfavit deyiladi.
Hozirgacha amalda bo‘lib turgan yozuv rus(kirill) grafikasiga
asoslangan bo‘lib, unda 35 ta shakl mavjud. Shundan 33 tasi harf, 2
tasi ( ъ , ь ) belgi. Lotin alifbosiga asoslangan yangi yozuvda 30 ta grafik
shakl qabul qilingan bo‘lib, ulardan bittasi (tutuq belgi) belgi
hisoblanadi. Yigirma to‘qqizta shakl esa unli va undosh tovushlarni
ifodalovchi harflardir. 1
O‘zbek-kirill yozuvida tildagi 6 ta unli fonemalar quyidagi 10 ta harf
vositasida ifoda etiladi: а , о , и , э , у , њ , ю , ё , я , е . Bulardan keyingi
to‘rttasi ikki tovush ifodasini beradi: ю = й + у , я = й +a, ё = й +o, е = й +e
kabi. Biroq mazkur harflar ba’zi so‘zlarda bir tovush ifodasini berishi
ham kuzatiladi: Masalan: ю harfi: порошют so‘zida u tarzida; я harfi
октябр so‘zida a tarzida; е harfi – кел , кет so‘zlarida e tarzida talaffuz
etiladi va bitta tovush ifodalaydi. Qiyoslang: юлдуз - 5 harf, 6 ta
tovush; япрољ - 5 harf, 6 ta tovush; ёз - 2 ta harf, 3 tovush; ер - 2 ta
harf 3 ta tovush.
Kirill yozuvidagi ikki tovush ifodolovchi ю , ё , я , е harflari
yolashgan unlilar yoki grafemalar deb ataladi. O‘zbek-lotin yozuvida
1
Usmonov.S. Umumiy tilshunoslik Toshkent 1972
5

esa unli harflar soni tilimizdagi 6 ta tovush soniga tengdir. Chunki
yangi yozuvda o‘zbek-kirill yozuvidagi yo, yu, ya, ye grafemalari
maxsus xarflarga ega emas. Ular ю , ё , я , е harf birligi orqali yoziladi:
yer, yur, yor, yangi . Shuningdek, o‘zbek-kirill yozuvidan farqli ravishda
yangi yozuvda poroshut, oktabr, budjet, kel, ket so‘zlari talaffuz
qilingan shaklda bitta harf bilan yoziladi.
Har ikkala alfavitdagi 23 harf kirill alifbosiga asoslangan imloda
25 ta, yangi o‘zbek-lotin alfavitida esa 24ta undosh tovushni ifodalash
uchun xizmat qiladi. Bunda quyidagilar e’tiborga olinadi: j harfi
talaffuzda bir-biridan keskin farqlanuvchi ikki undosh tovushning
yozuvdagi belgisi hisoblanadi: jurnal (jurnal), vijdon (vijdon) so‘zlarida j
harfi sirg‘aluvchi undoshni; jo‘ra, reja so‘zlarida esa qorishiq portlov-chi
undoshni ifoda etadi. Shuningdek, tong, anglamoq so‘zlaridagi ng til
orqa, portlovchi-sirg‘aluvchi, burun tovushi uchun o‘zbek-kirill
alifbosida maxsus harf qabul qilinmagan. Bu tovush n+g harf
birikmasi orqali ifodalandi. O‘zbek-lotin alfavitida esa bu tovushini
ifodalash uchun ng harf birikmasi mavjud. Masalan: tong, ko‘ngil .
Biroq, o‘zbek-lotin alfavitida asosan o‘zlashma so‘zlarda uchraydigan s
(ts) qorishiq portlovchisi uchun maxsus harf qabul qilinmagan. 2
Bu tovush uchraydigan so‘zlar yangi yozuvda quyidagicha yoziladi:
a) so‘z boshi va so‘z o‘rtasida hamda undosh va unli oralig‘ida kelganda
s harfi bilan yoziladi: sirk, kvars, fransiya, stansiya ; b) so‘z o‘rtasida ikki
unli oralig‘ida kelganda esa ts harf birikmasi bilan yoziladi: militsiya,
akatsiya kabi. Bundan tashqari yangi yozuvda o‘zbek-kirill yozuvidan
2
Usmonov.S. Umumiy tilshunoslik Toshkent 1972
6

farqli ravishda sh (sher) ch (chopmoq) kabi harf birikmalari ham qabul
qilingan. O‘zbek tili grafikasi alifavitdagi harf, harf birikmalaridan
tashqari, tinish belgilari va urg‘u belgisini ham o‘z ichiga oladi.
1.2 Y ozuv v a uning t arixiy bosqichlari. Yozuv fikrni tovush
yetmaydigan joy va kelajak avlodga yetkazish ehtiyojidan kelib
chiqqan. Dastlab bu vazifani ramziy ma’nolarni ifodalaydigan narsa-
buyumlar bajargan. Umuman, yozuvning ilk ildizlari odamzod biror
joyga belgilar qo‘yib har xil chiziqlar chiza boshlagan davrga borib
taqaladi. Keyinchalik inson ham jismoniy, ham aqliy takomillashuvi
natijasida ko‘ngilda to‘g‘ilgan fikrni turli rasm - tasvirlar orqali ifodalay
boshlagan. Ma’lum bir shaklga ega bo‘lmagan, ya’ni mavhum narsalar
uchun ham turli hil ramziy belgilar o‘ylab topilgan. Shu tarzda
taraqqiyot mahsuli o‘laroq, yozuvning piktografik; idiografik;
iyeroglifik va boshqa turlari kelib chiqqan. Turkiy xalqlar, jumladan,
o‘zbek xalqi tarixida ham xilma-xil yozuvlardan foydalanganlar. So‘nggi
yozuvlarning aksariyati fonografik, ya’ni tovush yozuvi - harfiy
yozuvdan iborat bo‘lgan. Hozirgi paytda jahon ahlining to‘rtdan uch
qismi yozuvning mazkur turidan foydalanadi.
Sobiq Ittifoq tarkibidagi turkiy va boshqa xalqlar (arman, gruzin, Boltiq bo’yi
xalqlaridan tashqari) hozirgi kunda rus (krill) alifbosi asosida tuzilgan alifbodan
foydalanadilar. Bu alifboga O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy Sovеti Prеzidiumining
1940 yil 9 may kuni qabul qilgan farmoniga ko’ra o’tdi. Ungacha O’zbеkiston va
bosh q a rеspublika va o’lkalarda lotin, undan h am oldin arab alifbosi yuritilar edi.
O’zbеkiston Markaziy Ijroiya Kommitеtining 1928 yil mart oyidagi 3 sеssiyasi
7

lotin alifbosini joriy qilishni ko’rib chiqib, bu alifboni davlat alifbosi dеb qaror
qabul qildi.
Lotin alifbosiga o’tishdan avval butun musulmon xal q lari va elatlari arab
yozuvini q o’llar edilar. Oktyabr to’ntarishidan so’ng alifbosini ma'lum darajada
isloh qilindi. Chunki arab alifbosida unli tovushlarni ko’rsatadigan alohida bеlgilar
yo’q edi. Zеru, zabar (harfning osti va ustida qo’llanadigan bеldgilar) faqat
“Quron” va shunga o’xshash arab tilida yozilgan diniy asarlargina qo’llanilar edi.
1925 yil 1-5 yanvarda Toshkеntda chaqirilgan til-imlo quriltoyi, boshqa
masalalar bilan birga arab harflarining so’z boshi, o’rtasi va oxirida qo’llanish
shakllarini soddalashtirdi, o’zbеk tiliga xos bo’lmagan sod, zod, itqi, ivg’i,
harflarini alifbodan chiqardi, u o’zi va tovushlari uchun alohida harflar bеlgilandi.
1992 yil aprеlb oyida bo’lgan maorif va madaniyai xodimlarining ikkinchi
quriltoyi ham birinchi quriltoy qarorlarini ma'qulladi.
Arab alifbosi arablarning Movaraunna h rni istilo q ilgan davrdan boshlab
q o’llanila boshlagan. Bu yozuvda minglab ilmiy, badiiy, diniy asarlar yaratildi,
rasmiy h ujjatlar tuzildi. Birgina fanlar akadеmiyasining Shar q shunoslik institutida
46 ming jild arab alifbosida yozilgan asarlar sa q lanadi.
Eski Turkiston xalqlari, jumladan o’zbеk xalqi ham, qadimdan yuksak
madaniyatli xalq sifatida dunyoga tanilgan. Arab istilosiga qadar, Movaraunnahrda
ruy, uyg’ur, sug’d, moniy va braxma (braxmon) yozuvlari qo’llanilgan. Diniy
mazmundagi asarlar braxma yoki moniy yozuvida, rasmiy hujjatlar uyg’ur yoki
sug’d yozuvida yozilgan. Shu bilan birga bu yozuvlarning qo’llanilishi ma'lum
xudud, davr va xalq bilan bilan bog’liq bo’lgan edi.
8

Qayd etilgan yozuvlarda bitilgan ko’p yozma yodgorliklar hozirgacha
saqlanib kеladi. Runiy yozuvida O’rxun Enasoy tosh bitiklari, uning o’rniga kеlgan
uyg’ur yozuvida (uni Mahmud Qoshg’ariy “turkcha yozuv” dеb nomlaydi)-
qadimgi turkiy yodnomalar (8-10 asr) “Oltin yorug’” budda va xristian diniga oid
yodnomalar, yuridik hujjatlar, sug’d yozuvida –xitoy dеvorining g’arb tarafidan
topilgan hujjatlar (1906 yili ingliz olimi Arnold Stеyn tomonidan topildi). Moniy
yozuvida –“Huastualif” yodgorligi yozilgan uyg’ur yozuvi, arab yozuvi bilan
barobar, 1,5 asrgacha qo’llanildi. “Qutadg’u bilig”ning Vеna (Xirot) nusxasi (11
asr), «O’g’uznoma» ning qadimiy nusxasi (13 asr oxiri), Xorazmiyning
«Muhabbatnoma» (1353 yil) asarining qadimgi nusxasi, “Latofatnoma”,
“Mahamud asror” (14-15 asrlar) kabi asarlarning ayrim nusxasi yoki parchalari
uyg’ur yozuvida bitilgan. Uyg’ur yozuvi asosida kеlib chiqqan, arab va runiy
yozuvlaridan farqli o’laroq, undagi tovushlar ayrim harflar bilan ko’rsatilgan.
Runiy yozuvi ham qadimgi sug’d yozuvi nеgizida paydo bo’lgan dеgan taxlitdagi
nazariya hozirda asosiy o’rinni egallaydi.
Markaziy Osiyoning boshqa xalqlari singari o‘zbek xalqi ham o‘z
tarixiy shakllanishi mobaynida oromiy, yunon, karoshta, so‘g‘d,
xorazm, eftalit, pahlaviy, suriya, hind, o‘rxun (run), uyg‘ur, arab, kirill
va lotin kabi yozuvlardan foydalangan. Tarixiy tadqiqotlarning
guvohlik berishicha, eramizdan avvalgi VI - IV asrlarda Markaziy
Osiyoning Eronga yaqin hududlarida rasmiy yozuv sifatida mix yozuvi
ishlatilar edi. Ayrim joylarda esa mix yozuvidan birmuncha oddiy va
9

qulay bo‘lgan oromiy yozuvi amalda bo‘lgan. Turli yodgorliklarda qayd
etilishicha, eramizdan avvalgi I - III asrlarda oromiy yozuvi bilan bir
qatorda yunon va karoshta yozuvlari ham ishlatilgan. 3
Miloddan avvalgi II-III asrlarda shakllana boshlagan sug‘d yozuvi
ham o‘lkamiz madaniyati tarixida muhim o‘rin egallagan. Olimlarning
izlanishlari shuni ko‘rsatadiki, sug‘d yozuvi eramizning VII-VIII asrlarida
amalda bo‘lgan. Xususan, Mug‘ tog‘idan topilgan manbalar VII asr
oxiri VIII asr boshlariga oid 80 ga yaqin sug‘d yozuvidagi hujjatlarni o‘z
ichiga olishi, buning yaqqol dalilidir. Bundan tashqari, o‘lkamizda
eramizning II asri oxiri III asr boshlarida Xorazm shohi zarb etgan
pullarda qadimgi xorazm yozuvi uchraydi. Bu yozuv O‘rta Osiyoda
ancha keng tarqalgan bo‘lib, shaklan Oromiy yozuviga ancha yaqin
turadi.
Xalqimizning yozuvlar bilan bog‘liq tarixining yana bir bosqichi
turkiy-run yoki O‘rxun-Enasoy kabi nomlar bilan yuritiladigan yozuvga
daxldordir. O‘rxun-Enasoy obidalari fanda «tosh bitiklar» deb ham
yuritiladi. Buning boisi mazkur obidalarning aksariyat qismi qabr
toshlariga o‘yib yozilganligidadir. Xususan, Kultegin, Bilgahoqon,
Tunyuquq kabi shahzoda va sarkardalar sharafiga qo‘yilgan qabr
toshlari shular jumlasidandir. Biroq «Irq bitik» deb nom olgan
«Ta’birnoma» turkiy-run yozuvining qog‘ozdagi nusxasi ekanligi bilan
ajralib turadi. Bu yozuv xususida yaqin yillarga qadar V-VIII asrlar
davomida amalda bo‘lgan, degan xulosa yetakchilik qilar edi. Biroq
keyingi yillar mobaynida topilgan yangi dalillarga tayanilgan holda,
3
Usmonov.S. Umumiy tilshunoslik Toshkent 1972
10

turkiy-run yozuvi eramizning I ming yilligidayoq shakllanib bo‘lganligi
xususida xulosalarga kelinmoqda. Jumladan, 1988-yil Andijon
viloyatining Marhamat tumanidagi Lo‘mbitepadan topilgan ko‘zaga
o‘yib tushirilgan qadimgi turkiy bitiklar turkiy-run yozuvining ibtidosi
eramizga qadar bo‘lgan davrlarga daxldor ekanligini faraz qilish
imkonini beradi.
Shuni ham ta’kidlash joizki, tarixda O‘rxun yozuvi keng joriy
etilgan Turk hoqonligi tugab, turkiylar o‘rtasida uyg‘ur yozuvining joriy
etilishida muhim o‘rin tutgan uyg‘ur hoqonligi (744 – 840-yillar
oralig‘ida hukmronlik qilgan) boshlangandan keyin ham turkiy-run
yozuvi Sibir turklari va Mo‘g‘iliston hududlarida VIII asrgacha
qo‘llanavergan. Ba’zan turk-run yozuvi va uyg‘ur yozuvlari baravar
amalda bo‘lgan. Masalan, 784-yilda uyg‘ur hoqonlaridan bo‘lgan
Muyunchurning qabriga o‘rnatilgan toshning bir tomoniga turk-
run
yozuvi bitilganligi buning yaqqol dalilidir. 4
Turkiy-run yozuvi haqidagi dastlabki ma’lumotga XVIII asrning
boshlarida ega bo‘lingan bo‘lsa ham, biroq yozuv qaysi xalqqa mansub
ekanligi noma’lumligicha qolib kelar edi. Chunki topilgan manbalarni
hali hech kim o‘qiy olmagan edi. Yozuv haqidagi birinchi ma’lumotlar
1691- yil Moskvadagi Gollandiya elchixonasi a’zosi Nikolay Vidzen
Verxoturdon uncha uzoq bo‘lmagan joydan noma’lum alifboda
yozilgan bitiktoshlarni topganidan so‘ng tarqala boshlaydi. Oradan
besh yil o‘tgach, 1696 -yilda, Semyon Remizov Yenisey daryosi
4
Usmonov.S. Umumiy tilshunoslik Toshkent 1972
11

havzasidan topilgan O‘rxun yodgorligi haqida xabar beradi. 1830 -yilda
asirlikka tushgan shved zobiti Iogan Stralenberg ham Sibirda
noma’lum yozuvlar bitilgan toshlarga duch keladi. Shundan so‘ng,
1890-yilda Fin-Ugor ilmiy jamiyatining O‘rxun daryosiga uyushtirgan
arxeologik ekspeditsiyalari O‘rxun-Enasoy bitiklari xususida ko‘plab
aniq va yangidan-yangi ma’lumotlar to‘planishida katta ahamiyat kasb
etdi.
Bu davrda runik yozuv deb nomlangan O‘rxun - Enasoy yozuvini
(O‘rxun - Enasoy yozuvi shaklan got yozuviga, ya’ni qadimgi olmon
yozuviga o‘xshash bo‘lgani tufayli runik - sirli deb nomlangan) 1893-
yilning oxirida danyalik olim V.Tompson birinchi bo‘lib o‘qishga
muyassar bo‘ldi. U eng avval tangri va turk so‘zlarini o‘qigach, bu
yozma yodgorliklar turkiy xalqlarga tegishli ekanligi ma’lum bo‘ldi.
Mazkur yilning 25- noyabrida esa bitiktoshlardagi barcha harflarni
aniqlab, yodgorliklarning sirini to‘laligicha ochishga muyassar bo‘ldi.
Shu orada rus sharqshunosi, akademik V.V.Radlov ham 15 ga yaqin
harflarni aniqlab ulgurgan edi. Shunday qilib, O‘rxun-Enasoy yozma
yodgorlik-larining o‘qilishida ikki zabardast olim V.Tompson va
V.V.Radlov-larning xizmatlari beqiyosdir. O‘rxun-Enasoy yozuvi o‘ngdan
chapga va yuqoridan pastga qarab yozilgan. 5
Eramizning VI - VII asrlarida turk hoqonligi o‘rnida maydonga
kelgan Uyg‘ur hoqonligi o‘zining yangi yozuvini joriy etadi. Bu yozuv
tarixda "Uyg‘ur yozuvi", "Turkiy yozuv" kabi nomlar bilan mashhur
5
Usmonov.S. Umumiy tilshunoslik Toshkent 1972
12

bo‘lgan. Jumladan, XI asrning yirik tilshunos olimi Mahmud Koshg‘ariy
ham uyg‘ur yozuvini "turkiy" yozuv deb atagan.
Uyg‘ur yozuvi orqali turkiy xalqlarning juda ko‘plab bebaho
durdonalari bizgacha yetib kelgan bo‘lib, "Oltin yorlug‘", turkiylarning
ilk yozma dostoni bo‘lgan «Qutadg‘u bilig» ning Vena nusxasi, "Hibat-
ul haqoyiq", hamda "Tazkirat-ul avliyo", "Me’rojnoma", "Baxtiyor-noma"
kabi asarlarning turkiy qavmlar o‘rtasida shuhrat qozonishida ana shu
yozuvning xizmati katta bo‘lgan. Bu yozuvning turkiy xalqlar o‘rtasida
arablar istilosidan so‘nggi davrlarda ham amalda bo‘lganligi-ni
tasdiqlovchi dalil sifatida Umarshayx mirzoning 1469 -yilda uyg‘ur
yozuvida bitilgan yorlig‘ini keltirish mumkin. Uyg‘ur yozuvining
nihoyatda kuchli ta’siri adabiy tilning yozma shaklida ham o‘zining
sezilarli izini qoldiradi. Bu Navoiygacha bo‘lgan davrda yaratilgan
barcha manbalarda qadimgi uyg‘ur tizimga xos morfologik, fonetik,
leksik unsurlarning ko‘plab uchrashi misolida ko‘zga tashlanadi.
VII-VIII asrlarda Markaziy Osiyoning arablar tomonidan istilo
etilishi bilan arab madaniyati, tili, adabiyoti, ta’siri islomiy madaniyat
sifatida bu o‘lkada yashovchi xalqlar o‘rtasida keng yoyila boshladi.
Ana shunday bir davrda boshqa xalqlar qatorida o‘zbek xalqi ham
arab yozuvini qabul qildi. Xususan, bu yozuvda yaratilgan ilk turkiy tilga
oid manbalar XI asrga taalluqli bo‘lib, «Qutadg‘u bilig»ning Namangan
va Qohira nusxalaridir. 6
Shuningdek, «Devonu lug‘atit turk», «Muhabbatnoma» kabi asarlar
ham arab xatida yaratilgan qadimiy manbalardandir. Garchi bu yozuv
6
Usmonov.S. Umumiy tilshunoslik Toshkent 1972
13

o‘zbek va boshqa turkiy xalqlar tili xususiyatlariga to‘la mos kelmasa
ham, asrimizning boshlariga qadar, aniqrog‘i, 1929-yilgacha
yaratilgan nihoyatda boy merosimiz ana shu yozuv asosida bizgacha
yetib keldi. Arab yozuvidagi murakkabliklarni sezgan ayrim olimlar,
masalan, Zahiriddin Muhammad Bobur o‘zining "Xatti Boburiy"
yozuvini yaratdi. Biroq o‘sha davrdagi siyosiy-ijtimoiy muhit uning bu
sa’y-harakatiga yo‘l bermas edi. Nihoyat, amaldagi arab alifbosi
asosida xalqni yoppasiga savodli qilish mumkin ekanligini anglab
yetgan o‘zbek ziyolilari, xususan, jadidlar tashabbusi bilan 1921- yilda
yozuv isloh qilinadi.
Ya’ni arab yozuvidagi uch xil shaklda yoziladigan 38 harf xilma-xil
yozuv turlari birmuncha soddalashtirilib, harflar soni 29 taga
qisqartiriladi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, bu yozuv tobora
rivojlanib borayotgan ilm-fan, texnika va madaniyatning talablarini
to‘la qondira olmay qoldi. Xususan, arab yozuvi asosida xalqni tez
orada savodli, madaniyatli qilishda muhim ahamiyatga ega bo‘ladigan
darslik va o‘quv qo‘llanmalarni, ilmiy, siyosiy va badiiy asarlarni ko‘plab
chop etish, gazeta va jurnallarni nashr etish borasida to‘sqinliklar,
texnik qiyinchiliklar mavjud edi.
Ana shular e’tiborga olingan holda, 1929-yildan boshlab o‘zbek
yozuvi lotinlashtirilgan alfavitga ko‘chirildi. Albatta, bu yozuv o‘zbek
va boshqa turkiy xalqlar tillariga xos fonetik xususiyatlarni
ifodalashda arab yozuviga nisbatan juda katta qulayliklarga ega edi.
Biroq lotin alfaviti asosidagi yozuv 1940- yilgacha amalda bo‘ldi. 1940-
14

yil 6-8-mayda o‘zbek yozuvini lotinlashtirilgan yozuvdan rus (kirill)
grafikasi asosidagi yangi yozuvga ko‘chirish haqida qaror qabul qilindi.
O‘zbekiston o‘z istiqloliga erishish arafasida, ya’ni 1989-yil 21-
oktabr kuni, O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berildi. 1991-yil 31-
avgustda esa O‘zbekiston Respublikasi mustaqil davlat deb e’lon
qilindi. Shu kunlardan boshlab barcha sohalarda ijobiy o‘zgarishlar
yuz bera boshladi. Jumladan, 1993-yil 2-sentabrda "Lotin yozuviga
asoslan-gan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida"gi qonunning qabul
qilinishi va bu orqali o‘zbek tilining barcha fonetik xususiyatlarini ifoda
eta oladigan yozuv bilan ta’minlanishi ana shunday islohatlardan biri
bo‘ldi. 7
Shundan so‘ng, 1995-yil 6 mayda, O‘zbekiston Respublikasining
"Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida"gi
qonuni-ga o‘zgartirish kiritish haqida Oliy Majlis qarori qabul qilindi. Bu
qaror-ga muvofiq muqaddam qabul qilingan yangi alifbo birmuncha
soda-lashtirildi. Xususan, harflar soni 29 taga qisqartirildi. Avval qabul
qilin-gan qonunda ko‘zda tutilgan to‘liq o‘tish muddati 2005-2010-
yilgacha uzaytirildi. 1995 yilning 24 avgustida Vazirlar Mahkamasining
qaroriga binoan qabul qilingan, "O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari"
1996-1997-o‘quv yilidan boshlab lotin alfavitiga asoslangan yangi
o‘zbek yozuvi maktabgacha ta’lim muassasalarida, umumta’lim
maktablarining boshlang‘ich sinflarida, korxona va tashkilotlarda
iste’molga kiritildi.
Yozuvning pаydo bo’lishi til qаdаr uzoq tаriхgа egа emаs. Bа’zi tillаrning
hozirgаchа Yozuvi Yo’q. Mаsаlаn., Аmеrikа qit’аsidаgi аyrim mахаlliy ахoli.
7
15

$Yozuv eхtiYoj tufаyli pаydo bo’lаdi. Boshlаn\ich dаvrlаrdа хotirаdа sаqlаb qolish vositаsi tаbiаt prеdmеtlаri bo’lgаn. Prеdmеtlаr simvolikаsi shundаy vаzifаni bаjаrgаn. Mаsаlаn, qаrаmа — qаrshi qаbilа vаkillаrining nаvbаtmа — nаvbаt trubkа chеkishi tinchlik simvoli bo’lgаn. Slаvyan qаbilаlаridа ilgаri vа хozir hаm mеhmonni non vа tuz bilаn kutib olish do’stlik vа hurmаt bеlgisidir. O’tmishdа, hozirgi zаmon Yozuvlаri bo’lmаgаn dаvrlаrdа, odаm— lаr bа’zi hodisаlаr vа voqеаlаrni uzoq mаsofаgа еtkаzish niyatini Yoki zаmondа (vаqtdа) аbаdiylаshtirish mаqsаdаlаrini jonli vа jonsiz nаrsаlаrning rаsmini chizish orqаli аmаlgа oshirgаnlаr. Bundаy Yozuv piktogrаfik Yozuv dеb nom olgаn. Jаmiyat tаrаqqiYotidа piktogrаfik Yozuv mukаmmаllаshа borib idеogrаfik Yozuv pаydo bo’ldi. Uni logogrаfik Yozuv dеb hаm аtаshаdi. Logogrаmmаning piktogrаmmаdаn fаrqi shundаki, piktogrаmmа bеvositа prеdmеtni аks ettirаdi, logogrаmmа so’zning mа’nosini izoхlаydi. Dеmаk, logogrаmmа bеvositа prеdmеt shаkli bo’lmаy, u so’z mа’nosini аks ettiruvchi shаrtli bеlgidir. Logogrаfik (so’z Yozаmаn) bir oz mukаmmаllаshgаn formаsi iеroglifik Yozuvdir (muqаddаs Yozuv). Хitoy tilining to’liq lu\аtlаridа qirq minggа yaqin iеrogliflаr qаyd qilingаn. Hozirgi zаmon tеkstlаridа esа 2 — 5 ming аtrofidа iеrogliflаr qo’llаnаdi. YOzuvning ommаviylаshuvi uchun uni, аlbаttа, osonlаshtirish, soddаlаshtirish vа qulаylаshtirish kеrаk bo’lаdi. YOzuvning soddаlаshishi jаrаYoni bir nеchа Yo’llаr bilаn аmаlgа oshа boshlаdi: 1. YAngi tushunchаlаrni mаvjud logogrаmmаlаr Yoki iеrogliflаr kombinаsiyasi orqаli ifodаlаsh. Mаsаlаn, Хitoy Yozuvidа: ko’z Yoshi tushunchаsi — ko’z vа suv rаmzi ifodаsi. Unumsiz rivojlаndi. 2. Logogrаmmаlаrni o’zаk sifаtidа qoldirib, grаmmаtik mа’nolаr uchun yangi logogrаmmаlаr o’ylаb topish. 3. Fonogrаfik Yozuvgа o’tish. Fonogrаfik Yozuv 16$ $Piktogrаmmа, sillаbogrаmmа (bo’\in Yozuv) vа idеogrаmmаlаr (shаrtli bеlgi, simvol) evolyusiyasi nаtijаsidа hаrflаr pаydo bo’lаdi, Yozuv tаrаqqiYotidа hаrf — Yozuv dаvri boshlаndi. Hozirgi vаqtdа jаhon ахolisining tахminаn to’rtdаn uch qismi mаnа shu Yozuvdаn foydаlаnаdi. Hаrf —tovush Yozuvi hozirgi vаqtdа, аsosаn, yirik to’rt хil Yozuv sistеmаsidаn iborаt. Lotin аlifbosi аsosidаgi Yozuvdаn jахon ахolisining 30% slаvyan — krillisа Yozuvidаn 10%, аrаb Yozuvidаn 10% хind Yozuvidаn 20%, хitoy Yozuvidаn 25% ахoli foydаlаnаdi. O’zbеk Yozuvining tаrаqqiYot bosqichlаri. YOzbеk хаlqi qаdimdа turli Yozuv sistеmаsidаn foydаlаnib kеlgаn. Аsosiy Yozuv sistеmаsini fonogrаfik, ya’ni tovush Yozuvi, хаrfiy Yozuv Yoki аlfаvit tаshkil etgаn. O’zbеk хаlqi oromiy, yunon, su\d, хorаzm, ko’shon, eftаlit, pахlаviy, suriya, хind, urхun (runik), uy\ur, аrаb, lotin, rus grаfikаsigа аsoslаngаn Yozuvdаn foydаlаngаn. Erаmizdаn oldingi VI — IV -klinopis (miх Yozuv), oromiy Yozuvi 111 — 1 yunon, kаroshtа Erаmizning I аsridаn su\d VI I — III хorаzm V—VIII urхun — runik (rus olimi. Rеmеzov —XVIII, shvеd Iogаnn Strаlеnbеrg, XIX аsr Grigoryan Spаskiy, 1891 аkаd. V.V.Rаdlov, dаniyalik Vilgilm Tomsеn, kеyinchаlik P.M.Mе — liorаnskiy, S.Е.Mаlovlаr ushbu Yozuvni o’qigаnlаr. VI-VIII аsrlаr uy\ur, VII-VIII аrаb, 1929 lotin, 1940 rus, 1993 02.09. lotin (26 хаrf, 3 hаrflаr birikmаsi vа 1 tutuq bеlgi). Rus grаfikаsi аsosidаgi o’zbеk аlfаvitidа 33 tа hаrf vа ikkitа mахsus bеlgi bor. Ulаrning yutuq vа kаmchiliklаri. Unililаr sistеmаsi. Singormаnizm. YAngi аlfаvit. Uning siYosiy аhаmiyati. 17$