Hadislarda nutq odobi masalalari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	51.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

69 Sotish

Hadislarda nutq odobi masalalari

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITET
IQ22-S-06 (D) Gurux 3 kurs talabasi Mirxaydarova Nilufar
Xòjamurodovna ning
“ Hadislarda nutq odobi masalalari” mavzusida
MUSTAQIL ISH
Bajardi: Mirxaydarova Nilufar Xòjamurodovna
Ilmiy rahbar: ______________________________________
Toshkent-2025

REJA:
KIRISH
1. Mutafakkirlarimizning nutq odobi haqida bildirgan fikrlari
2. O‘qituvchining nutqi haqida
3. Hadislarda nutq odobi haqida
4. Shirinsuxanlik insonning ziynati
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

KIRISH
Nutq – bu inson tafakkuri va ruhiy holatining eng asosiy ko‘zgusidir. U
orqali inson atrofidagilar bilan muloqot qiladi, o‘z fikrini ifodalaydi, jamiyatda o‘z
o‘rnini topadi. Nutq faqatgina aloqa vositasi bo‘lib qolmasdan, balki insonning
axloqiy qiyofasi, tarbiyasi, madaniyati, dunyoqarashi va iymon darajasining ham
bir belgisi sanaladi. Shu boisdan, barcha dinlarda, xususan islom dinida nutqqa,
ya’ni so‘zlashish madaniyatiga alohida e’tibor qaratilgan.
Alloh taolo Qur’oni karimda:
“(Ey Muhammad), bandalarimga ayting: gapirganlarida go‘zal so‘zlar
bilan gapirsinlar. Zero, shayton ularning orasiga adovat solur.” (Isro surasi, 53-
oyat)
Ushbu oyatdan ko‘rinib turibdiki, so‘zlashda ehtiyot bo‘lish, chiroyli
muomala qilish Allohning bandalari uchun amr etilgan. Shuningdek, Muhammad
(s.a.v.) o‘z hayotlarida va hadislarida hamisha yaxshi so‘zlashish, yolg‘on
gapirmaslik, g‘iybatdan tiyilish, odob bilan suhbatlashishga chaqirganlar. U
zotning:
“Kim Allohga va Oxirat kuniga iymon keltirgan bo‘lsa, yaxshi so‘z gapirsin
yoki sukut saqlasin” (Imom Buxoriy rivoyati) — degan hadislari nutq odobining
bosh mezonidir.
Bugungi kunda axborot oqimi kuchli bo‘lgan bir paytda insonlar o‘rtasidagi
muloqot turlari tobora ko‘paymoqda. Ammo bu muloqotlarning barchasi ham odob
qoidalariga rioya qilinib olib borilmayotganligi, ayniqsa yoshlar orasida so‘kindi,
g‘iybat, yolg‘on, haqoratli so‘zlar avj olayotgani – jamiyatimizda nutq
madaniyatining pasayishiga olib kelmoqda. Bu holat esa ma’naviy inqirozga,
axloqiy zaiflikka zamin yaratadi. Shu bois, hadislar asosida shakllangan nutq odobi
qoidalarini chuqur o‘rganish va uni hayotga tadbiq etish, ayniqsa yosh avlod
tarbiyasida qo‘llash zamon talabi bo‘lib qolmoqda. Maktab, oliy ta’lim va
ommaviy axborot vositalarida bu boradagi ta’lim-tarbiya ishlarini kuchaytirish
zarur. Ushbu mavzuni o‘rganishdan asosiy maqsad – hadislar orqali nutq
3

madaniyatining asoslarini ochib berish, uni zamonaviy tarbiya va muloqot
jarayonlariga tatbiq qilish, yosh avlodda so‘zlashish odobini shakllantirishga
xizmat qilishdan iborat.
1. MUTAFAKKIRLARIMIZNING NUTQ ODOBI HAQIDA
BILDIRGAN FIKRLARI
Nutq odobi insonning umumiy axloqini belgilovchi asosiy mezondir. O‘rta
Osiyoda axloqiy tarbiya o‘ziga xos qadimiy an’analarga ega. Axloq haqidagi ibratli
fikrlar qadimgi turkiy yodnomalarda, buyuk allomalarning asarlarida hamda
boshqa yozma yodgorliklarda bizgacha yetib kelgan. Axloq fan sifatida o‘rta
asrlarda shakllangan. Bu sohaning o‘z olimlari paydo bo‘lib, uning nazariyasi
yaratilgan. Abu Nasr Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, Nasriddin Tusiy, Jaloliddin
Davoniy, Sabzavoriy, G‘iyosiddin Mansur kabi allomalar axloq fanining mavzusi,
vazifalari va maqsadining nazariy hamda amaliy jihatlarini chuqur asoslab
berganlar. Afsuski, uzoq yillar davomida bu boy ilmiy merosni o‘rganish va targ‘ib
qilish imkoniyati bo‘lmagan, ko‘plab olimlarimiz esa xalq uchun hanuzgacha
noma’lumligicha qolmoqda. Aslida esa deyarli barcha davrlarda bu fan rivojlanib
borgan, yangi-yangi asarlar yuzaga kelgan. Axloq va ta’lim-tarbiya sohasida ilmiy
izlanishlar olib borgan ko‘plab olimlar yetishib chiqqan. Biroq ularning bir qator
asarlari asosli sabablarsiz o‘rganilmay qolgan. Masalan, Ibn Arabiy (XIII asr)ning
“Taqzib ul-axloq” va “Kitob ul-axloq” asarlari, Abu Bakr Qalandarning (XIII asr)
“Qalandarnoma”si, Husayn Voiz Koshifiy (XV asr)ning “Axloqi Muhsiniy” asari,
Poshshoxo‘ja Abduvahobxo‘janing (XVI asr) “Gulzor” va “Miftox ul-adl”
(“Adolat kaliti”) nomli asarlari, Abu Tohir Xo‘janing (XIX asr) “Axloqi
Muhammadiy”, Abdurahmon Sharafning (XIX asr) “Ilmi axloq”, Salohiddinning
(XIX asr) “Mahosini axloq” (“Axloq fazilatlari”), Abdurahmon Sayyohning (XIX–
XX asrlar) “Me’yoriy axloq” (“Axloq mezoni”) asarlari shular jumlasidandir.
Bu asarlar shuni ko‘rsatadiki, O‘rta Osiyo xalqlari, jumladan, o‘zbek xalqi
boy axloqiy merosga ega. Afsuski, ma’lum tarixiy omillar sababli xalq bu boy
merosdan to‘laqonli bahramand bo‘la olmadi. Kishining odobi, eng avvalo, uning
4

nutqida namoyon bo‘ladi. Nutq odobi deganda, aytilishi zarur bo‘lgan xabarlarni
tinglovchini hurmat qilgan holda, uning qalbiga mos, adabiy til me’yorlariga
asoslangan ifodalar bilan yetkazish tushuniladi. Har qanday noxush xabarni ham
tinglovchiga beozor yetkazish mumkin. Buning uchun so‘zlovchi tilni, adabiy til
qoidalarini mukammal bilishi lozim. Muloyim, yoqimli, odobli so‘zlash o‘z-
o‘zidan paydo bo‘lmaydi. Bunga yoshlikdan boshlab ongli mashqlar qilish, lug‘at
boyligini egallash, nutqi ibratli kishilarga taqlid qilish orqali erishiladi. O‘quvchi
uchun eng yaxshi namuna bu – o‘qituvchining nutqidir. O‘qituvchi doimo nutqida
odob-axloq, nutq madaniyati me’yorlariga amal qilishi zarur.
Nutqiy muomala odatda salomlashishdan boshlanadi. Salomlashishdagi
xushmuomalalik keyingi yaxshi suhbat uchun zamin yaratadi, tinglovchining
kayfiyatini ko‘taradi. Aksincha, quruq va iltifotsiz salomlashish suhbatga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘p asrlik an’analarimizga ko‘ra, “Assalomu alaykum”
salomining javobi “Va alaykum assalom” bo‘lishi kerak. So‘nggi yillarda esa
yoshlarda bu salomlashuv “Salom” degan so‘z bilan cheklanib qolmoqda, bu esa
tarixiy an’analarimizdan chekinishdir. Xalq tilida salomlashish va xayrlashish
uchun alohida iboralar mavjud. O‘qituvchi bunday iboralarni o‘z o‘rnida qo‘llay
olishi, o‘quvchilarga namuna bo‘lishi zarur. Madaniyatli kishi o‘z aybini tan ola
bilishi va kechirim so‘rashni bilishi lozim. Bu – uning g‘ururini yerga urish emas,
balki odoblilikning, xushmuomalalikning belgisi hisoblanadi. “Kechirasiz, mendan
o‘tibdi” yoki “Avf eting, bundan keyin takrorlamaslikka harakat qilaman” degan
iboralar bilan inson o‘zining madaniyati va axloqiy darajasini ko‘rsatadi.
Yetuk kishiga xos fazilatlardan yana biri – xayrlashish odobidir. Tilimizda
xayrlashish paytida “Sog‘ bo‘ling”, “Xayr, ko‘rishguncha”, “Omonlikda
ko‘rishaylik” kabi ta’sirli iboralar mavjud. O‘qituvchi sinfdan chiqayotganda
“Xayr, sog‘ bo‘linglar”, “Yaxshi qolinglar” kabi so‘zlarni ishlatishi maqsadga
muvofiqdir. Bolangiz yaxshilik qilganida yoki topshiriqni bajarganida “Ofarin”,
“Barakalla”, “Rahmat”, “Otangizga rahmat”, “Minnatdorman” kabi so‘zlar orqali
minnatdorchilik bildirish lozim. Bunday rag‘batlantiruvchi iboralar o‘quvchining
5

ichki dunyosini boyitadi, axloqiy kamolotini oshiradi. O‘qituvchining nutqi har
doim o‘zbek adabiy tili me’yorlariga sodiq bo‘lishi zarur. Adabiy til qo‘shimchalar
va grammatik shakllar bir xilda qo‘llaniladigan, barqaror tizimga ega bo‘lgan
umumxalq tilidir. U shevalardan ustun turadi. Uning ustunligini adabiy me’yorlar
belgilaydi va o‘qituvchi bunday me’yorlarga qat’iy amal qilishi kerak.
Abu Nasr al-Farobiy (873–950) – Sharq renessansi mutafakkiri, mantiq,
falsafa va axloq ilmlariga asos solgan buyuk allomalardan biri bo‘lib, uning nutq
odobi haqidagi qarashlari bugungi kunda ham dolzarligini yo‘qotmagan. U
o‘zining “Fozil shahar ahli”, “Mantiq san’ati”, “Aqliy fazilatlar haqida”, “Nutq va
mantiq ilmlari haqida” kabi asarlarida nutq, mantiq va axloqiy fazilatlar orasidagi
uzviy bog‘liqlikni keng yoritgan. Farobiyga ko‘ra, nutq insoniyatning eng oliy
aqliy ne’matidir. U nutqni insonni hayvondan ajratadigan asosiy belgilaridan biri
sifatida ko‘radi. Biroq bu nutq oddiy so‘zlashuv emas, balki tafakkur mahsuli, aql
bilan uyg‘unlashgan ifoda bo‘lishi lozim. Uning fikricha, inson nutq orqali o‘z
fikrini boshqa kishilarga aniq, ravshan va tushunarli yetkazishga erishadi. Ammo
bu jarayonning to‘g‘ri kechishi uchun inson, avvalo, mantiq qoidalarini puxta
egallashi, axloqiy mezonlarga amal qilgan holda so‘zlashi zarur.
Farobiy nutqni ikki jihatdan baholaydi: tashqi va ichki. Tashqi jihatdan bu –
talaffuz, uslub, so‘zlarning tanlovi va ular orasidagi grammatik bog‘liqlik bo‘lsa,
ichki jihatdan bu – fikrning mazmuni, maqsadi, samimiyligi va odobiylik
darajasidir. Uning fikriga ko‘ra, inson jamiyatda o‘z o‘rnini topishi uchun nutqi
mantiqiy, odobli va foydali bo‘lishi kerak. U shunday deydi: “Nutq insonni
hayvondan ajratadi, ammo bu nutq mantiq va odob bilan uyg‘un bo‘lsa, inson
jamiyatda o‘z o‘rnini topadi.” Farobiy, ayniqsa, fozil jamiyat timsolini chizarkan,
bu jamiyatda yashovchi shaxslar orasida o‘zaro hurmat, xushmuomalalik,
odoblilik, rostgo‘ylik va ezgulikka chorlovchi nutqiy munosabat hukmron
bo‘lishini nazarda tutadi. Fozil jamiyat ahli bir-biriga faqat haqiqatni aytadi,
foydali maslahatlar beradi, kishilarni ilmga, ezgulikka, axloqiy yetuklikka
chorlashadi. Demak, Farobiyningcha, nutq – faqat ifoda vositasi emas, balki
6

jamiyatni axloqan barqaror tutuvchi kuchdir. U nutq odobi insonning ichki
olamidan dalolat berishini ta’kidlaydi. Agar kishi odobli, bilimli va aqlan yetuk
bo‘lsa, uning nutqi ham shunga monand bo‘ladi. Farobiy uchun nutq bu –
ma’naviy poklik, axloqiy yetuklik va tafakkur chuqurligining yorqin aksidir.
Nutqiy odob esa insonning o‘ziga emas, balki butun jamiyatga ijobiy ta’sir
ko‘rsatuvchi kuchdir. Farobiy nutqni insoniylikning, fazilatning va jamiyat
taraqqiyotining asosiy poydevorlaridan biri sifatida talqin qiladi. U nutqni faqat
so‘zlashuv deb emas, balki haqiqatni ifodalash, inson qalbini tarbiyalash, odamlar
o‘rtasida sog‘lom va ezgu munosabat o‘rnatish vositasi deb baholaydi. Shu sababli,
Farobiy qarashlari hozirgi davrda ham nutq madaniyatini shakllantirishda bebaho
manba hisoblanadi.
Abu Ali ibn Sino (980–1037) – Sharqning buyuk olimi, faylasufi, tabibi va
axloqshunosi sifatida inson tabiatining barcha jihatlarini chuqur o‘rgangan. U
o‘zining “Donishnoma”, “Kitob ush-shifo”, “Risola fi as-siyosa”, “Axloq
risolalari” kabi asarlarida nafaqat ilmiy va falsafiy, balki nutq madaniyati va
insonlar o‘rtasidagi muomala odobi haqida ham teran fikrlar bildirgan. Ibn
Sinoning qarashlariga ko‘ra, insonning nutqi — uning ichki dunyosi, intellektual
salohiyati va ma’naviy kamolotining ifodasidir. U so‘z orqali inson o‘z iymoni,
tafakkuri, aqliy darajasi va axloqiy tarbiyasini namoyon qiladi, deb hisoblaydi. Shu
sababli Ibn Sino nutqni shunchaki til harakati emas, balki qalb va aql bilan bog‘liq
ma’naviy jarayon sifatida talqin qiladi. U “so‘z sukutdan afzal bo‘lishi kerak”
degan mezonni o‘rtaga qo‘yadi. Ya’ni, inson aytayotgan har bir so‘zining foydasini
o‘lchashi lozim. Agar so‘z foydali, ezgulikka chorlovchi, odamlarni
ilhomlantiruvchi bo‘lsa — u sukutdan ustun turadi. Aks holda, sukut afzal.
Ibn Sino ayniqsa, g‘iybat, yolg‘on, bo‘hton, qo‘pol va nojo‘ya so‘zlarni
qat’iy qoralaydi. U bu kabi so‘zlarni nafaqat axloqan yaroqsiz, balki sog‘liq uchun
ham zararli deb biladi. Uning fikriga ko‘ra, inson salomatligi — nafaqat jismiy,
balki ruhiy muvozanat bilan bog‘liqdir. Ruhiy salomatlik esa atrofdagilar bilan
mehrli, samimiy, xushmuomala tarzda muloqot qilish, pokiza so‘zlar aytish orqali
7

saqlanadi. U o‘z tibbiy qarashlarida inson ruhiyatiga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil
etar ekan, “ruhni tozalovchi” so‘zlarning ta’sirini alohida ta’kidlaydi. Ibn Sino
nutqni inson qalbiga yetuvchi eng kuchli qurol sifatida baholaydi. U shunday
deydi: “So‘z bilan insonni davolash ham, ranjitish ham mumkin.” Shunday ekan,
har bir inson o‘z so‘zlariga mas’uliyat bilan yondashmog‘i lozim. Nutq faqat
haqiqatni ifodalashi, yolg‘on, kinoya, tahqir yoki g‘iybatdan xoli bo‘lishi kerak.
Ibn Sino nutqni nafaqat aloqa vositasi, balki insonning ichki pokligi, aql-idroki va
axloqiy qadriyatlarining timsoli sifatida ko‘radi. U fikricha, insonning nutqi —
uning kimligini ochib beruvchi ko‘zgudir. Shuning uchun ham Ibn Sino odobli,
foydali va ruhiy ijobiylik taratuvchi nutqni insoniy barkamollikning ajralmas qismi
sifatida talqin qiladi.
Nasriddin Tusiy (1201–1274) – o‘rta asr sharqining yirik faylasufi,
mutafakkiri va axloqshunosi bo‘lib, u inson kamoloti va axloqiy fazilatlar
masalasiga chuqur yondashgan. Uning “Ahl al-axloq”, “Tajrid al-kalom”, “Aql va
odob haqida risola” hamda “Axloq-i Nosiriy” kabi asarlarida nutq madaniyati,
odob va muloqotning inson ma’naviyati bilan uzviy bog‘liqligi keng yoritilgan.
Tusiy nutqni inson axloqining bevosita ifodasi, ya’ni "axloqiy tarbiyaning asosiy
vositasi" deb baholaydi. Uning qarashlariga ko‘ra, insonning ruhiy darajasi,
tafakkuri va komilligi eng avvalo uning so‘zlarida, ya’ni nutqida namoyon bo‘ladi.
Inson og‘zidan chiqqan har bir so‘z – bu uning qalb dunyosining aksidir.
“Axloq-i Nosiriy” asarida u shunday deydi: “Har bir aytilgan so‘z insonni
yuksaltiradi yoki pastga tushiradi.” Bu fikr orqali Tusiy so‘zning qudratini va
ijtimoiy-ta’sir kuchini ko‘rsatadi. Ya’ni, so‘z insonni obro‘li qiladi yoki
sharmandali holatga tushiradi. Shu sababli ham nutq mulohazali, odobli va
ehtiyotkorona bo‘lishi kerak. U odobli muloqot, muloyimlik, sabr-toqat,
suhbatdoshni hurmat qilish kabi fazilatlarni insoniy kamolot mezoni sifatida talqin
qiladi. Tusiyga ko‘ra, chinakam komil inson – bu boshqalarga achchiq, salbiy,
zararli so‘zlar bilan emas, balki yumshoqlik, samimiylik va haqiqat bilan murojaat
qiladigan odobli insondir. Tusiy ayrim hollarda sukutni so‘zdan afzal deb
8

hisoblaydi. U shunday deydi: “Nojo‘ya joyda aytilgan to‘g‘ri so‘z ham zarar
keltirishi mumkin.” Ya’ni, haqiqatni ham noto‘g‘ri va noo‘rin paytda aytish kishini
qiynashi, o‘zaro munosabatlarni izdan chiqarishi mumkin. Shuning uchun ham
nutq – bu nafaqat haqiqatni ifodalash, balki uni qanday, qachon va kimga aytishni
bilish san’atidir. Tusiyga ko‘ra, nutq – bu qalbning tarjimoni. Inson o‘z qalbini,
axloqini jilolash orqali so‘zida odob va nur paydo qiladi. Shuning uchun har bir
inson o‘z nutqiga e’tiborli bo‘lishi, uni axloqiy me’yorlar asosida boshqarishi
zarur. Nasriddin Tusiy nutqni inson axloqiy kamolotining markaziga qo‘yadi. U
so‘zning kuchini chuqur anglagan holda, nutq orqali inson o‘zini
mukammallashtirishi, jamiyatda o‘ziga munosib o‘rin topishi va boshqalar bilan
samimiy, odobli munosabat o‘rnatishi mumkinligini uqtiradi. Shu bilan birga, u
ehtiyotsiz so‘zning zararli oqibatlariga ham jiddiy e’tibor qaratadi va insonni
mas’uliyatli, tarbiyali so‘z egasi bo‘lishga chaqiradi.
Buyuk mutafakkirlar – Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino va Nasriddin
Tusiy nutq odobi haqida chuqur falsafiy va axloqiy qarashlar bildirganlar. Ularning
ta’limotlarida nutq insonning nafaqat aqliy, balki axloqiy va ma’naviy
kamolotining ifodasi sifatida talqin etiladi. Farobiyga ko‘ra, nutq tafakkur va aql
mahsuli bo‘lib, inson jamiyatdagi o‘z o‘rnini to‘g‘ri topishi uchun uning nutqi
mantiqiy va odobli bo‘lishi shart. Uningcha, nutq shunchaki so‘zlar yig‘indisi
emas, balki haqiqatni ifodalovchi, foydali maslahatlar beruvchi, insonlarni
ezgulikka yetaklovchi vosita hisoblanadi. Fazilatli jamiyat ahli bir-biri bilan
xushmuomala, muloyim va samimiy so‘zlashishi kerak, deb hisoblaydi u. Abu Ali
ibn Sino esa nutq odobini insonning ichki olami bilan bog‘laydi. Unga ko‘ra, inson
so‘zlari orqali o‘zining iymoni, aqliy salohiyati va axloqiy darajasini namoyon
etadi. Shu sababli, so‘z sukutdan afzal bo‘lishi uchun u foyda keltiruvchi bo‘lishi
kerak. Ibn Sino axloqsizlik sifatida g‘iybat, yolg‘on va nojo‘ya so‘zlarni tilga
oladi, bunday so‘zlar nafaqat ruhiyatga, balki sog‘likka ham zarar yetkazadi, deb
hisoblaydi. Tibbiy qarashlarida ham u inson ruhini asrash uchun xushmuomala
bo‘lishni, yaxshi so‘zlar bilan muloqot qilishni tavsiya etadi. U nutqni inson
9

ruhiyatiga ta’sir qiluvchi qudratli kuch deb baholaydi — u bilan tuzatish ham,
buzish ham mumkin.
Nasriddin Tusiy esa nutqni axloqiy tarbiyaning asosiy vositasi deb biladi.
Uning fikricha, insonning komilligi eng avvalo uning nutqida namoyon bo‘ladi.
Odobli, sabr-toqatli va muloyim suhbat qurish — bu inson kamolotining mezoni.
“Axloq-i Nosiriy” asarida u har bir aytilgan so‘z insonni yuksaltirishi yoki pastga
tushirishi mumkinligini yozadi. Tusiy, shuningdek, so‘zlashda nojo‘ya paytni
hisobga olish muhimligini uqtiradi — ya’ni to‘g‘ri gap ham o‘z joyida bo‘lmasa,
zararli bo‘lishi mumkin. Shuning uchun u ba’zan sukutni afzal ko‘radi. Uningcha,
nutq qalb tarjimoni bo‘lib, inson o‘z nutqini jilolash orqali axloqiy yetuklikka
erishadi. Uchala mutafakkirning qarashlarini umumlashtirganda, shuni ko‘rish
mumkinki, ular nutqni nafaqat ijtimoiy muloqot vositasi, balki inson kamoloti,
axloqiy tozaligi va ma’naviy salohiyatining eng asosiy ko‘zgusi sifatida
baholaganlar. So‘z insonning ichki olamidan darak beradi; agar u odobli va foydali
bo‘lsa, insonni yuksaltiradi, jamiyatga manfaat keltiradi. Ammo nojo‘ya va zararli
so‘zlar esa insoniylikdan chekinishga olib keladi. Demak, bu mutafakkirlar nutqni
aql, sabr va odob uyg‘unligidagi san’at deb biladilar. Ularning bu qarashlari
bugungi kunda ham insonlar o‘rtasidagi sog‘lom muloqot madaniyatini
shakllantirishda dolzarb ahamiyatga ega.
2. O‘QITUVCHINING NUTQI HAQIDA
O‘qituvchining nutqi ta'lim jarayonida katta ahamiyatga ega. O‘qituvchi
nutqi nafaqat o‘quvchilarni bilim bilan ta'minlash, balki ularning axloqiy, ma'naviy
va psixologik rivojlanishiga ham ta'sir ko‘rsatadi. O‘qituvchining nutq madaniyati,
uning so‘zlash uslubi va muloqot tarzi o‘quvchilarga to‘g‘ri namunani ko‘rsatib,
jamiyatda axloqiy qadriyatlarni shakllantiradi. O‘qituvchining nutq madaniyati
uning umumiy ta'limiy, axloqiy va estetik fazilatlarini namoyon etadi.
O‘qituvchining nutq madaniyati ta'lim jarayonida o‘quvchilarga yuqori axloqiy va
intellektual namuna bo‘lishi, shuningdek, o‘quvchilarga to‘g‘ri nutqni o‘rgatishda
10

muhim ahamiyatga ega. Nutq madaniyati o‘qituvchining so‘zlash uslubi, uning
tilni ishlatish usuli va o‘quvchilarga qanday muloqot qilishiga ta'sir qiladi.
O‘qituvchining nutq madaniyati to‘g‘ri talaffuz va grammatikani bilishdan
boshlanadi. O‘qituvchi so‘zlarni aniq, to‘g‘ri talaffuz qilishi va grammatik
xatolardan saqlanishi kerak. Bu o‘quvchilarga to‘g‘ri nutqni o‘rganish
imkoniyatini yaratadi va nutq madaniyatining asosiy prinsiplari – aniq va
tushunarli so‘zlashni o‘rganishda yordam beradi. Talaffuz va grammatikani to‘g‘ri
bilish o‘qituvchining o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi va uning nutqining ijobiy
ta’sirini kuchaytiradi. O‘qituvchi nutqida o‘rinli so‘zlar ishlatish ham muhim
ahamiyatga ega. O‘qituvchi o‘z nutqida ma'naviyatni saqlab, har bir holatga mos
so‘zlar ishlatishi lozim. Salbiy yoki nojo‘ya so‘zlardan saqlanish o‘quvchilarga
yaxshi namuna bo‘ladi. O‘qituvchi turli vaziyatlarda so‘zlashda o‘rinli va odobli
so‘zlarni tanlashni ko‘rsatadi, bu esa o‘quvchilarga ijtimoiy axloqiy qadriyatlarni
shakllantirishda yordam beradi.
Samarali va aniq ifoda ham o‘qituvchining nutq madaniyati uchun muhim
jihat hisoblanadi. O‘qituvchi murakkab tushunchalarni oddiy va tushunarli tarzda
ifodalashga harakat qilishi kerak. Bu o‘quvchilarga bilimlarni yaxshiroq
o‘zlashtirishda yordam beradi va ta'lim jarayonining samaradorligini oshiradi.
Samarali nutq o‘qituvchining o‘quvchilarga ta'lim berishdagi muvaffaqiyatining
kalitidir. O‘qituvchi nutqida noaniqliklar yoki murakkab ifodalar bo‘lmasligi
kerak, chunki bu o‘quvchilarning tushunishini qiyinlashtirishi mumkin.
Nutqning ohangi va tuzilishi ham o‘qituvchining nutq madaniyatining
muhim qismidir. O‘qituvchining nutqi o‘z ichki tuzilishiga ega bo‘lishi kerak.
Nutqning boshlanishi, asosiy qismi va yakunlari aniq bo‘lishi zarur. Har bir
bo‘limda muhim ma'lumotlar o‘quvchilarga tartib bilan yetkazilishi kerak. Bundan
tashqari, o‘qituvchining nutqi ohang va intonatsiyaga ham bog‘liq. Nutqning
ohangini to‘g‘ri boshqarish o‘quvchilarning diqqatini jalb qilishda va ularning
bilimlarni o‘zlashtirishda yordam beradi. O‘qituvchi diqqatni jamlash uchun
nutqining ohangini o‘zgartirishi yoki xulosa qilishda vaqti-vaqti bilan qisqa
11

pauzalar qilishi mumkin. O‘qituvchining nutqi emotsional jihatdan ham boy
bo‘lishi kerak. Nutqda ijobiy emotsiyalar, xushmuomalalik va mehr-muhabbatni
aks ettirish o‘quvchilarni o‘rganishga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi va ularni motivatsiya
qiladi. O‘qituvchining nutqi faqat axborot yetkazish emas, balki o‘quvchilarga
hissiy ta'sir ko‘rsatishi ham muhimdir. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarning
o‘rganish jarayoniga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va ularga kerakli bilimlarni
o‘zlashtirishda yordam beradi.
O‘qituvchining nutqi o‘quvchilarga namunaviy bo‘lishi kerak. O‘qituvchi
o‘z nutqi orqali o‘quvchilarga axloqiy va estetik qadriyatlarni o‘rgatadi. Agar
o‘qituvchi nutqida nojo‘ya yoki salbiy so‘zlar ishlatib, noto‘g‘ri misollar keltirsa,
bu o‘quvchilar uchun salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, o‘qituvchining
nutqi faqat to‘g‘ri talaffuz, aniq ifoda va ma'naviyatni saqlashni o‘z ichiga
olmasdan, balki axloqiy mas'uliyatni ham o‘z zimmasiga olishi kerak.
O‘qituvchining nutq madaniyati ta'lim jarayonining samaradorligini oshiradi,
o‘quvchilarga ijtimoiy va axloqiy qadriyatlarni shakllantirishga yordam beradi.
To‘g‘ri talaffuz, grammatikaga e'tibor, o‘rinli va aniq so‘zlash, o‘quvchilarni
yuqori axloqiy va madaniy me'yorlarga o‘rgatadi. Shuningdek, o‘qituvchining
nutqi emotsional va intonatsion jihatlari bilan o‘quvchilarni motivatsiya qiladi va
ularning bilim olish jarayonini osonlashtiradi.
O‘qituvchining nutqi ta'lim jarayonida o‘quvchilarning o‘zlashtirish
samaradorligini oshirishda, ularning psixologik holatini yaxshilashda va ijtimoiy
axloqiy qadriyatlarni o‘rgatishda muhim rol o‘ynaydi. O‘qituvchining nutqining
o‘quvchilarga ta'siri turli jihatlarda o‘z aksini topadi:
Ilhomlantiruvchi ta'sir: O‘qituvchining nutqi o‘quvchilarga yangi g‘oyalar,
ilhom va energiya berishi kerak. O‘qituvchining ijobiy va ruhlantiruvchi so‘zlari
o‘quvchilarni yangi narsalarni o‘rganishga, o‘z maqsadlariga erishishga undashi
mumkin. Nutqdagi maqsadga yo‘naltirilgan, ma'naviy va ilmiy yuksalishga
undovchi so‘zlar o‘quvchilarda o‘zlarini yanada yaxshi namoyon qilish,
muvaffaqiyatga erishish istagini kuchaytiradi. Bunday nutq o‘quvchilarni o‘z
12

imkoniyatlarini to‘liq ochishga ilhomlantiradi va o‘rganish jarayonida
motivatsiyani oshiradi.
Ruhiy ta'sir: O‘qituvchining nutqi o‘quvchining ruhiyatiga ham jiddiy ta'sir
ko‘rsatadi. O‘qituvchining so‘zlari o‘quvchining o‘ziga bo‘lgan ishonchini
oshirishi yoki aksincha, salbiy va tanqidiy so‘zlar orqali demotivatsiya qilish
mumkin. Masalan, o‘qituvchining ijobiy, qo‘llab-quvvatlovchi so‘zlari
o‘quvchining o‘z maqsadlariga erishish uchun kuchli ruhiy tayyorgarlikni
shakllantiradi. O‘qituvchining mehribon, maslahat beruvchi va qo‘llab-
quvvatlovchi nutqi o‘quvchilarda o‘rganish jarayoniga bo‘lgan ishonchni
mustahkamlaydi. Boshqa tomondan, salbiy nutq, haqoratli so‘zlar va
o‘qituvchining agresiv muloqoti o‘quvchini qayg‘uga solishi va ularning o‘zini
ishonchsiz his qilishi mumkin, bu esa ta'lim jarayonining samaradorligini
pasaytiradi.
Samarali muloqot va psixologik moslashuv: O‘qituvchining nutqi
o‘quvchilarga fikrlarini erkin va tushunarli tarzda ifodalashga yordam beradi. Nutq
madaniyati o‘quvchilarga o‘zaro hurmatni, samarali muloqot qilishni va ijtimoiy
axloqiy qadriyatlarni o‘rganishga imkon yaratadi. O‘qituvchining aniq va to‘g‘ri
so‘zlari o‘quvchilarning o‘zaro muloqotini yaxshilaydi, ular orasida o‘zaro hurmat
va tushunishni kuchaytiradi. Shuningdek, o‘qituvchining nutqi o‘quvchilarga turli
fikrlarni tinglash, o‘zaro fikr almashish va jamoaviy ishlashda yordam beradi. Bu
o‘z navbatida, o‘quvchilarning psixologik holatiga ham ijobiy ta'sir ko‘rsatadi,
ularning muloqot qilish va jamoada ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
O‘qituvchining nutqi nafaqat bilim berish, balki o‘quvchilarni psixologik va
axloqiy jihatdan shakllantirishda ham katta ahamiyatga ega. Nutqning ijobiy ta'siri
o‘quvchilarning bilim olish jarayonini yanada samarali qiladi va ularning shaxsiy
rivojlanishiga yordam beradi.
O‘qituvchining nutqining namunaviyligi uning o‘quvchilarga bo‘lgan
ta'sirini bevosita belgilaydi. Nutq nafaqat ta'lim jarayonining samaradorligini
oshiradi, balki o‘quvchilarni axloqiy, estetik va ijtimoiy qadriyatlar bilan
13

tanishtiradi. O‘qituvchi nutqining namunaviyligi – bu uning nafaqat bilim
berishdagi, balki o‘quvchilarni tarbiyalashdagi muhim vositasi hisoblanadi.
Nutqdagi axloqiy va estetik normaga amal qilish o‘quvchilarga jamiyatda qanday
xulq-atvorni ko‘rsatish lozimligini o‘rgatadi. O‘qituvchining nutqi axloqiy
qadriyatlarni namoyon etishi, adolat, samimiyat, xushmuomalalik va hurmatni
o‘quvchilarga taqdim etadi. Faol va aniq ifoda qilish o‘qituvchining asosiy
vazifalaridan biridir. O‘qituvchi nutqida murakkab tushunchalarni o‘quvchilar
uchun sodda va tushunarli qilib ifodalash, ularni o‘rgatishda samarali yondashuvni
ta’minlaydi. Nutqning aniq va samarali bo‘lishi o‘quvchilarga o‘z fikrlarini erkin
va aniq ifodalashga yordam beradi. O‘qituvchining nutqida faqat ilm-fan
sohasidagi bilimlarni emas, balki ijtimoiy muloqotda qanday nutq madaniyati va
xulq-atvorni ko‘rsatish kerakligini ham o‘rgatishi lozim. Bu orqali o‘quvchilar
nafaqat fan, balki hayotda ham muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo‘lgan asosiy
qobiliyatlarni rivojlantiradilar.
O‘qituvchining nutqidagi qat'iyatlilik va muloyimlikning o‘quvchilarga
ta'siri katta. Nutqdagi qat'iyatlilik o‘qituvchining o‘z fikriga bo‘lgan ishonchini va
maqsadga yo‘naltirilgan yondashuvni aks ettiradi. Biroq, qat'iyatlilik muloyimlik
bilan uyg‘un bo‘lishi kerak. O‘quvchilarga hurmat ko‘rsatish va muloyimlik bilan
munosabatda bo‘lish, ularning muloqot qilish va fikrlarini erkin ifodalashiga
imkon yaratadi. O‘qituvchi nutqining muloyimligi va samimiyati o‘quvchilarning
o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi, o‘quvchilarga o‘z fikrlarini qabul qildirishda
samarali bo‘ladi va jamiyatdagi axloqiy me'yorlarga to‘g‘ri yondashishni o‘rgatadi.
O‘qituvchining nutqi nafaqat axloqiy qadriyatlarni, balki ijtimoiy va
madaniy me'yorlarni ham o‘quvchilarga o‘rgatishda muhim vosita hisoblanadi.
O‘qituvchining nutqining namunaviyligi uning o‘quvchilariga samarali tarbiya
bera olishiga, shuningdek, ularni jamiyatda o‘z o‘rnini to‘g‘ri topishga
yo‘naltirishga yordam beradi. Bu o‘quvchilarni nafaqat bilimli, balki axloqiy va
madaniy jihatdan ham to‘liq shakllantiradi. Nutqdagi qat'iyatlilik va muloyimlik
hamda axloqiy va estetik normaga rioya qilish o‘quvchilarda o‘zlariga bo‘lgan
14

ishonchni oshiradi va ularni yaxshi fuqarolar sifatida tarbiyalaydi. O‘qituvchining
nutqi butun ta'lim jarayonining muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun muhim omildir.
O‘qituvchining nutq madaniyati o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishiga,
ijtimoiy va axloqiy qadriyatlarning shakllanishiga ta'sir ko‘rsatadi. O‘qituvchining
nutqi o‘quvchilarga nafaqat bilimlarni, balki hayotda zarur bo‘lgan muloqot
qoidalarini, axloqiy va ijtimoiy me'yorlarni o‘rgatadi. O‘qituvchining nutqi
o‘quvchilarga axloqiy qadriyatlarni o‘rgatadi. Ularning nutqida yaxshilik, hurmat,
adolat, to‘g‘rilik kabi axloqiy tamoyillarni namoyon qilish kerak. O‘qituvchi o‘z
nutqida salbiy so‘zlardan va nojo‘ya ifodalardan saqlanishi, har doim ijobiy va
samimiy bo‘lishi zarur. O‘quvchilar o‘qituvchining nutqidan yaxshilikni, adolatni
va halollikni o‘rganishadi, bu esa ularning shaxsiy rivojlanishida muhim omil
bo‘ladi. O‘qituvchining nutqi o‘quvchilarga to‘g‘ri muloqot qilishni o‘rgatadi.
Nutqning madaniyati, so‘zlashish uslubi, odamlar bilan aloqada bo‘lishning muhim
tamoyillari o‘qituvchi orqali o‘quvchilarga o‘rgatiladi. O‘qituvchi o‘quvchilarga
boshqalar bilan hurmatli va muloyim tarzda muloqot qilishni, fikrlarini aniq va
tushunarli ifodalashni ko‘rsatadi. Bu ijtimoiy hayotda muvaffaqiyatli faoliyat
yuritish uchun zarur bo‘lgan qobiliyatlarni shakllantiradi. O‘qituvchining ijobiy
nutqi o‘quvchilarda muloqotdagi hurmatni, tinglash madaniyatini va o‘z fikrlarini
erkin bayon etish imkoniyatini yaratadi. Nutq madaniyati o‘quvchilarga samarali
fikr bildirishni ham o‘rgatadi. O‘qituvchi o‘z nutqida aniq va lo‘nda so‘zlar
ishlatishi kerak, bu esa o‘quvchilarning tushunishini osonlashtiradi. O‘quvchilar
o‘qituvchining nutqidan o‘z fikrlarini aniq, tushunarli va odobli tarzda ifodalashni
o‘rganishadi. Bu ular uchun nafaqat ta'lim jarayonida, balki kundalik hayotda ham
muhim ko‘nikma bo‘ladi.
O‘qituvchining nutq madaniyati o‘quvchilarni faollikka, o‘z fikrlarini erkin
ifodalashga va boshqalar bilan muloqotda hurmatni saqlashga undaydi. O‘qituvchi
nutqining namunaviyligi o‘quvchilarga ijtimoiy me'yorlarga rioya qilish, boshqalar
bilan samarali muloqot qilish, o‘z fikrlarini mustahkamlash va boshqa odamlar
bilan hamjihatlikda yashashni o‘rgatadi. Shunday qilib, o‘qituvchining nutqi
15

o‘quvchilarda ijtimoiy va axloqiy qadriyatlarni shakllantirish, ularni shaxs sifatida
rivojlantirishda katta ahamiyatga ega.
3. HADISLARDA NUTQ ODOBI HAQIDA
Hadislar asosida nutq odobi, shirinso‘zlik va xushmuomalalik Islomda juda
muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ma'naviy fazilatlar hisoblanadi. Rasululloh (s.a.v.)
o‘z hayotida bu fazilatlarni o‘rgatgan va ularni amalda namoyon etgan.
Shirinso‘zlik va xushmuomalalik Islomda yuqori qadrlanadigan fazilatlar
bo‘lib, Rasululloh (s.a.v.) ularni amalda ko‘rsatgan va o‘z asarlarida bu fazilatlarni
targ‘ib qilgan. Shirin so‘zlar va xushmuomalalik nafaqat kishilar o‘rtasidagi
munosabatlarga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi, balki ular qalblarni yumshatib,
tinchlantirishga yordam beradi. Rasululloh (s.a.v.) bu ikki sifatni nafaqat
so‘zlashda, balki har bir kishi bilan bo‘lgan munosabatda ham namoyon etgan.
Shirinso‘zlik va xushmuomalalik, birinchi navbatda, insonning boshqa odamlarga
bo‘lgan munosabatini va so‘zlashish san'atini shakllantiradi. Hadislarda so‘zlarning
qalblarga ta'siri va ruhiyatga bo‘lgan ijobiy ta'siri haqida ko‘plab misollar
keltirilgan. So‘zlar orqali odamlar bir-biriga mehr-muhabbat, hurmat va inoyat
ko‘rsatishlari mumkin. Shirin so‘zlar yordamida o‘zaro muammo va
tushunmovchiliklar hal etiladi, insonlar o‘rtasida hamjihatlik va tinchlik saqlanadi.
Rasululloh (s.a.v.) o‘z so‘zlarida va amallarida shirin so‘zlar va
xushmuomalalikni namoyon qilgan. Masalan, u kishi o‘z sahobalariga hamisha
ijobiy so‘zlar bilan murojaat qilgan, salbiy so‘zlardan saqlangan. Uning so‘zlari
har doim mehribon, samimiy va muloyim bo‘lgan. Rasululloh (s.a.v.) so‘zlarning
odamlar o‘rtasidagi qalb bog‘lanishini mustahkamlashdagi rolini yuqori baholagan.
Bir hadisda shunday deyiladi:
"So‘zlar qalblarga kiradi, qachonki ular shirin bo‘lsa." (Tirmiziy)
Shirinso‘zlik va xushmuomalalik, shuningdek, ijtimoiy munosabatlarda ham
juda katta ahamiyatga ega. Bu fazilatlar jamiyatda tinchlikni saqlashga yordam
beradi, ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlaydi. Odamlar o‘rtasidagi mehr-
muhabbat va hurmatni saqlash, jiddiy ijtimoiy muammolarni hal qilish uchun
16

shirin so‘zlardan foydalanish juda muhimdir. Shirin so‘zlarning ta'siri nafaqat
kishilarning ruhiyatiga, balki ularning atrofdagi boshqalarga ta'siriga ham bog‘liq.
Shirin so‘zlar qalblarni yumshatadi, kimgadir ko‘ngil ochadi, muammolarni
engillashtiradi va odamlar o‘rtasidagi nafratni yo‘qotadi. Shirinso‘zlik va
xushmuomalalik, Rasululloh (s.a.v.) tomonidan o‘rgatilgan va har bir musulmon
uchun muhim bo‘lgan sifatlar hisoblanadi. Bu fazilatlar insonlar o‘rtasidagi
ijtimoiy munosabatlarni yaxshilaydi, jamiyatda tinchlik va hamjihatlikni saqlashga
yordam beradi. Rasululloh (s.a.v.) ning o‘z hayotida shirin so‘zlar va
xushmuomalalikni qo‘llash orqali, bu sifatlar nafaqat o‘zaro munosabatlar, balki
insonning ijtimoiy rivojlanishi uchun ham muhimligini ta'kidlagan.
Rasululloh (s.a.v.) ning hayotidagi eng muhim sifatlaridan biri – o‘zaro
hurmat va muloyimlikni targ‘ib qilishdir. Hadislarda odamlar o‘rtasidagi hurmat va
odobning, shuningdek, yomon so‘zlardan saqlanishning ahamiyati aniq
ko‘rsatilgan. Rasululloh (s.a.v.) o‘z nutqlarida odamlar o‘rtasida hurmat, sabr va
muloyimlikni ta'kidlab, bu sifatlarni hayotda amalda qo‘llashni o‘rgatgan.
Shuningdek, u insonlarni bir-biriga bo‘lgan munosabatda ijobiy so‘zlar ishlatishga
va yomon so‘zlardan saqlanishga chaqirgan. Hadislarda, ayniqsa, yomon so‘zlar va
nojo‘ya so‘zlarning insonlar o‘rtasidagi munosabatlarga ta'siri ko‘rsatilgan.
Rasululloh (s.a.v.) insonlarni yomon so‘zlardan saqlanishga, ularga o‘zaro
hurmatni saqlashga va muloyim bo‘lishga chaqirgan. Bu fazilatlar, ayniqsa,
o‘qituvchilar yoki muallimlar uchun juda muhimdir, chunki ular o‘z nutqlari orqali
o‘quvchilarga yaxshi odobni o‘rgatishadi. Hadisda shunday deyiladi:
“Imon keltirgan kishi hech qachon so‘z bilan zarar bermasligi kerak.
Yomon so‘z, odob va hurmatni yo‘qotishga olib keladi.” (Imom Termiziy)
Bu hadis, shuningdek, yomon so‘zlarning jamoa ichida salbiy ta'sir
ko‘rsatishini va ularning ijtimoiy munosabatlarga salbiy ta'sir o‘tkazishini
ogohlantiradi. Rasululloh (s.a.v.) ning bu tavsiyasi odamlar o‘rtasidagi hurmatni
mustahkamlashga, ijtimoiy me'yorlarni saqlashga va odamlar o‘rtasida tinchlikni
ta'minlashga yordam beradi. O‘qituvchining nutqi va so‘zlari o‘quvchilarga o‘zaro
17

hurmat va muloyimlikni o‘rgatishda katta rol o‘ynaydi. O‘qituvchi yoki muallim
o‘z nutqida bu fazilatlarni namoyon qilishi kerak, chunki u o‘quvchilarga nafaqat
bilim, balki axloqiy qadriyatlarni ham o‘rgatadi. Rasululloh (s.a.v.) ning nutqidagi
muloyimlik va hurmat namunalarini o‘qituvchilar o‘z amaliyotida qo‘llashlari,
o‘quvchilarni ijobiy va muloyim muloqotga o‘rgatishlari kerak. Rasululloh (s.a.v.)
ning hadislarida, yomon so‘zlarning nafaqat odob va hurmatni yo‘qotishga olib
kelishi, balki ijtimoiy munosabatlarda o‘rtacha va salbiy ta'sirlar yaratishi haqida
ko‘plab misollar keltirilgan. Yomon so‘zlar nafaqat ruhiyatga zarar yetkazadi,
balki jamiyatdagi tinchlikni ham buzadi. Rasululloh (s.a.v.) yomon so‘zlarning
ijtimoiy barqarorlikka zarar yetkazishini va ularning eng avvalo axloqiy jihatdan
noto‘g‘ri ekanligini ta'kidlagan. Shirin so‘zlar, muloyimlik va o‘zaro hurmat
Islomda nafaqat axloqiy fazilatlar sifatida qabul qilinadi, balki jamiyatdagi
tinchlik, ijtimoiy ahillik va ijtimoiy me'yorlarning saqlanishi uchun juda muhimdir.
Rasululloh (s.a.v.) ning so‘zlari va amallari bu fazilatlarni o‘rgatishda eng yaxshi
namunadir. O‘qituvchilar va muallimlar o‘z nutqlari orqali bu fazilatlarni yoshlar
va jamiyat a'zolariga o‘rgatishda alohida rol o‘ynashlari kerak.
Rasululloh (s.a.v.) so‘zlashdan oldin o‘ylab gapirishni tavsiya qilgan.
Hadislar sukutning muhimligini, o‘ylab gapirishning zarurligini va so‘zlarning
o‘rnida sukut saqlashning ahamiyatini ta'kidlaydi. Islomda sukut – so‘zlashdan
oldin fikrni yig‘ish va to‘g‘ri qaror qabul qilishni anglatadi. Bu, o‘z navbatida,
nutq madaniyatini saqlash, odobli so‘zlash va aqliy poklikni namoyon qilishda
muhim fazilatdir. Sukutning afzalliklari, shubhasiz, insonning aqlli va
muloyimligini ko‘rsatadi. Rasululloh (s.a.v.) sukutni aklni boshqarish va to‘g‘ri
vaqtni kutish uchun zarur fazilat sifatida ko‘rsatgan. Hadisda shunday deyiladi:
“Kimki sukut qilsa, bu uning aqlli ekanligining belgisidir.” (Tirmiziy)
Bu hadis sukutning so‘zlardan ko‘ra ko‘proq ma'no va foyda keltiradigan
holat ekanligini ifodalaydi. So‘zlarni o‘ylab gapirish, ortiqcha va nojo‘ya gaplarni
aytmaslik, insonning fikrini tartibga solish va aqlini ishlatishning belgisidir.
So‘zlarni o‘ylab gapirish, har bir nutqning o‘z vaqtida va o‘rinli bo‘lishini
18

ta'minlaydi. Rasululloh (s.a.v.) ning hayotidagi misollar, o‘ylab gapirishning
insonni to‘g‘ri yo‘llarga boshlashdagi ahamiyatini ko‘rsatadi. Bu, nafaqat ijtimoiy
munosabatlarda, balki ilmiy va pedagogik faoliyatda ham muhimdir.
O‘qituvchining yoki muallimning o‘ylab gapirishi o‘quvchilarga to‘g‘ri va aniq
bilim berishda yordam beradi. Sukut, o‘z navbatida, nutq madaniyatining asosiy
unsurlaridan biridir. So‘zlashdan avval fikrni tartibga solish, to‘g‘ri va odobli
gapirish Islomda alohida qadrlanadi. Rasululloh (s.a.v.) ning so‘zlari va amallari
sukutning va o‘ylab gapirishning nutq madaniyatidagi o‘rnini aniq namoyon etadi.
Sukut va o‘ylab gapirish, shuningdek, jamiyatda hurmatni, ishonchni va tinchlikni
saqlashda ham muhim rol o‘ynaydi. O‘qituvchilar va muallimlar, nutqlarida o‘ylab
gapirish va sukutni amalda qo‘llash orqali o‘quvchilarga to‘g‘ri muloqot va nutq
madaniyatini o‘rgatishlari kerak. Sukut va o‘ylab gapirish – bu insonning aql-idrok
va nutq madaniyati bilan bog‘liq muhim fazilatlar. Rasululloh (s.a.v.) bu
fazilatlarni o‘rgatib, so‘zlardan avval sukutni saqlashni va to‘g‘ri vaqt va joyda
gapirishni tavsiya qilgan. Nutqning odobli va to‘g‘ri bo‘lishi, ayniqsa,
o‘qituvchilar va muallimlar uchun juda muhimdir, chunki ular o‘z nutqlari bilan
o‘quvchilarga yaxshi namuna bo‘lishlari kerak.
Rasululloh (s.a.v.) so‘zlarni yaxshi niyat va xushmuomalalik bilan aytishni,
har bir so‘zning ma'nosini tushunishni va unga amal qilishni alohida ta'kidlagan.
Hadislarda yaxshi so‘zlarning insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni yaxshilash,
qalblarni yumshatish va ijtimoiy muammolarni hal qilishdagi ahamiyati
ko‘rsatilgan. Rasululloh (s.a.v.) ning hadislarida yaxshi so‘zlarning qalbni
tinchlantirishi, odamlar o‘rtasidagi nizolarni hal qilishi va umumiy jamiyatda
ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashdagi ahamiyati ta'kidlangan. Masalan, Buxoriyda
keltirilgan hadisda shunday deyiladi:
"Yaxshi so‘zlar, odamlar o‘rtasidagi muammolarni hal qiladi." (Buxoriy)
Bu hadis shuni ko‘rsatadiki, to‘g‘ri va yaxshi so‘zlar faqat qalblarni tasalli
berib qolmasdan, balki jamiyatdagi nizolarni hal qilishga yordam beradi. Yaxshi
so‘zlarning o‘rni va ahamiyati ijtimoiy munosabatlarning samarali bo‘lishini
19

ta'minlashda juda muhimdir. Rasululloh (s.a.v.) so‘zlarning nafaqat shaxsiy qalbni
tasalli berish, balki ijtimoiy hayotdagi muammolarni hal qilish, o‘zaro hurmatni
mustahkamlash va tinchlikni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi deb o‘rgatgan.
Yaxshi so‘zlar, ba'zida, jismoniy kuchdan ham kuchliroq bo‘lishi mumkin, chunki
ular odamlar o‘rtasidagi rishtalarni mustahkamlash, konfliktlarni bartaraf etish va
do‘stlikni rivojlantirishga yordam beradi. Rasululloh (s.a.v.) o‘zining amaliy hayoti
va so‘zlari bilan yaxshi so‘zlarni ishlatishga katta e'tibor qaratgan. U o‘z asrida,
hatto jiddiy qarama-qarshiliklar yoki nizolar yuzaga kelgan paytlarda ham,
yumshoq so‘zlar bilan xalqqa murojaat qilgan va ularga tinchlik, hamjihatlik va
adolatni targ‘ib qilgan. Yaxshi so‘zlar odamlarning qalbiga bevosita ta'sir qiladi,
ularni tinchlantiradi va hurmatni oshiradi. Odamlar o‘zaro suhbatda yaxshi
so‘zlarni ishlatish orqali nafaqat o‘zlarining shaxsiy maqsadlariga erishishadi,
balki umumiy ijtimoiy muhitni ham yaxshilashadi. Yaxshi so‘zlar yordamida
o‘zaro ishonch va hurmatni saqlash, ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash mumkin.
Yaxshi so‘zlar Islomda o‘ta muhim fazilat sifatida qaraladi. Rasululloh (s.a.v.)
ning so‘zlarida yaxshi niyat va xushmuomalalikni saqlash, so‘zlarning ijtimoiy va
ma'naviy ta'sirini yaxshi anglashga urg‘u beriladi. So‘zlar odamlar o‘rtasidagi
muammolarni hal qilishda, tinchlikni ta'minlashda va ijtimoiy barqarorlikni
saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Bu, o‘z navbatida, o‘qituvchilarga, murabbiylarga
va boshqa jamiyat yetakchilariga o‘z nutqlarida to‘g‘ri, xushmuomalalik bilan
so‘zlashni ta'kidlaydi.
Rasululloh (s.a.v.) ta'lim berishda ham shirin so‘z va muloyimlikni amalda
qo‘llagan. O‘qituvchilik faoliyatida nutq madaniyati va shirin so‘zlar muhim
ahamiyatga ega. Hadislarda o‘quvchilarga muloyimlik, sabr va shirin so‘zlar bilan
ta'lim berish zarurligi ko‘rsatilgan. Rasululloh (s.a.v.) ta'lim jarayonida shirin
so‘zlarning ijobiy ta'sirini ta'kidlab, o‘qituvchining nutqi qanday bo‘lishi
kerakligini ko‘rsatgan. Bir hadisda Rasululloh (s.a.v.) shunday deganlar:
“Kimki shirin so‘z bilan gapirsa, u kishining so‘zlari yengil bo‘ladi va
kishi o‘rganuvchi bo‘ladi.” (Abu Dovud)
20

Bu hadis shirin so‘zlarning ta'lim jarayonidagi ahamiyatini ochib beradi.
Shirin va muloyim so‘zlar, o‘quvchilarga o‘rganishga ko‘proq imkoniyat yaratadi,
ular o‘zlarini erkin va tinch his qilishadi. Shirin so‘zlar o‘quvchilarning psixologik
holatiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi, bu esa o‘qituvchining maqsadlariga erishishda
muhim yordam beradi. Hadislar asosida nutq odobi, shirinso‘zlik, xushmuomalalik
va to‘g‘ri so‘zlashning ijtimoiy va ruhiy ahamiyati katta ekanligini ko‘rsatadi.
Rasululloh (s.a.v.) o‘z nutqida odamlar o‘rtasida hurmat, adolat, muloyimlikni
ta'kidlagan va shirin so‘zlarning qalbni yumshatishdagi ahamiyatini o‘rgatgan.
Nutq odobiga rioya qilish, so‘zlarni o‘ylab gapirish, yaxshi so‘zlarni aytish
ijtimoiy munosabatlarda barqarorlikni saqlash va jamiyatni yaxshilashda muhim
omil bo‘ladi. Shirin so‘zlar faqat shaxsiy munosabatlarni emas, balki ta'lim
jarayonida o‘quvchilarning yanada yaxshi rivojlanishiga yordam beradi.
Hadislarda aytilishicha, “Quroni karim”da ehsonga loyiq kishilarning
birinchi navbatda ota-ona haqi belgilab beriladi. “Al-Isro” surasining 23-24
oyatlarida ota-onaga yaxshilik – Alloh taologa ibodat qilishdan keyin ikkinchi
vazifa sifatida takidlanadi. Ota-ona qanday inson bo’lishidan qatiy nazar, farzand
ularga nisbatan hurmat bilan muomalada bo’lishi kerak. Ota–ona farzandni
dunyoga keltirish bilan birga, farzandga talim-tarbiya ham berganligini unutmay,
haqqiga doimo duo qilib turishi ta`kidlanadi.
“Quron”ning malum oyatlari shirinsuxanlikka bag’ishlanadi. Shirinso‘zlik
insonning muomala madaniyatiga ega ekanligini ko’rsatadi, obrusini orttiradi,
hurmatga sazovor qiladi. Shunga ko’ra, “Quron”da har bir inson shirinso‘z bo’lishi
takidlanadi. Boshqa bir oyatda Alloh kishilarni so‘zlashganda past ovoz bilan
so‘zlashga undaydi: “Kishilarga chiroyli so‘zlar so‘zlangiz” (“Baqara” surasi, 53-
oyat). So‘zlashganda ochiq yuzli bo’lish, qo’pollik qilmaslik, xushmuomala
bo’lish odoblari hayotda tinchlik va baxt-saodatga erishishda yorug’ yul sifatida
talqin etiladi: “Alloh tomonidan bo’lgan bir marhamat sababli ularga
(sahobalarimizga) yumshoq so‘zli bo’ldingiz. Agar qo’pol, qattiqqo‘l
21

bo’lganingizda edi, albatta atrofingizdan tarqalib ketgan bo’lar edilar” (“Ol -
imron” surasi, 159-oyat).
Haqiqatdan ham so‘zlashish madaniyati har bir inson uchun eng zarur
bo’lgan, unga baxt-saodat, jamiyatga esa ravnaq keltiradigan muhim fazilatdir.
“Quron”da insonni axloqiy kamolga etkazishda yaxshi kishilar bilan hamsuxbat
bo’lish ham katta ahamiyatga ega, deb ko’rsatiladi. Yaxshi kishilar bilan ham,
yomon kishilar bilan ham muomala-muloqotda bo’lganda, albatta uning o’ziga xos
odob qoidalari bor. Islomda ruxsat so’rash va salomlashish odoblariga ham etibor
beriladi. “Nur” surasining 27-28 oyatlarida bu borada aniq tavsiyalar berilganki, bu
tavsiyalarga rioya qilish insonning ma`naviy kamolotidan dalolat beradi. Islomda
salomga alik olish xususida “Niso” surasining 86-oyatida “Qachon sizlarga biron
ibora bilan salom berilsa, sizlar undan chiroyliroq qilib alik olinglar yoki (hech
bo’lmasa) o’sha iborani qaytaringlar”, -deyiladi.
Insonning eng go’zal qilib turadigan narsasi, uning shirinso‘zligi va
xushmuomalaligidir. “Qur`on”da haqiqiy inson bir-birini kamsitmasligi,
boshqalarni xurmat qilishi, shu bilan kishilar o’rtasida totuvlikni mustahkamlashi
mumkin ekanligi kabi g’oyalar ham mavjud. Kishilarning bir-birini hurmat qilishi,
o’zaro do’stlik aloqalarini mustahkamlashi, kelishmovchiliklarning oldini olishda,
holis komil insonga xos bo’lmagan pastkashliklardan saqlanishda ular katta
ahamiyatga ega. Ozbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiy turkiy tilda gozal
nutq tuzishning bayroqdori sifatida ozbek tili boyliklarini namoyon etuvchi
mashhur asarlar yaratdi. Navoiyning say-harakatlari tufayli XV asrda o`zbek tili
olamga dong’i ketadigan adabiy asarlar yaratishga qodir til ekanligini isbotladi.
Bobur, Ogahiy, Komil Xorazmiy, Munis, Mashrab, Maxmur, Gulxaniy,
Nodira, Uvaysiy, Muqimiy, Furqat, Avaz Otar, Fitrat, Behbudiy, Sofizoda kabi
mutafakkir shoir va yozuvchilarning asarlarida Navoiy boshlab bergan ozbek
mumtoz adabiy tili meyorlari mukammalashib bordi. Navoiy oz asarlarida
nutqning kishilar kundalik ehtiyojini qondiruvchi nodir vosita ekanligini qayd etdi.
“Mahbub ul-qulub” asarida voizlar til odobi xususida fikr yuritsa, “Muhokamat ul
22

lug’atayn” asarida ozbek adabiy tilining boyligini etirof etdi. Nainki etirof etdi,
balki tilning ijtimoiy hodisa ekanligini takidladi. Sozning tarixiy-madaniy xizmati
beqiyos, ammo til imkoniyatlari nutq jarayonidagina ochib beriladi. Agar nutq
bolmas ekan, tilning, sozning cheksiz imkoniyatlari ruyobga chiqib chiqmay
qolaveradi. “Majolisun-nafois” da sozning voizlari hayotida tutgan orni haqida
ham shaxsiy mulohazalar bayon qilinadi. “Nazmul javohir” asarida esa soz qudratli
vosita ekanligi, insonga hayotiy zarurat sanalishi aytib otiladi. Tarixdan malumki,
Navoiyning ozi ham mohir notiq bolgan va shirin kalomi, otkir tafakkuri bilan xalq
qalbidan joy olgan va oz asarlarida ham xaloyiqqa nafi tegadigan, el yuragidan joy
oladigan shirin-zabon sozlar sozlashni, chiroyli va ravon nutq tuzish yollarini
organish lozimligi haqida mukammal fikrlar bayon etgan.
Alisher Navoiy “Nazmul javohir” asarida tilni insonni hayvondan ajratuvchi
gavhar sifatida takidlaydi. Sozdirki, nishon berur olukka jondin, Sozdirki, berur
jonga xabar jonondin.
Insonni soz ayladi judo hayvondin, Bilkim, guhari sharifroq yoq ondin.
Tirik insongina sozlash qobiliyatiga ega, soz tufayli u tirik ekanligini isbot
etadi. Soz dostdan, yoru-birodardan xabar beradi. Insonni hayvondan judo qilgan
ham soz ekan, demak dunyoda sozdan gavhari sharif-ulug’ narsa yoqdir. Kishining
kongli daryodir, soz esa dur, sozlovchi g’avvosga oxshaydi. Dur turli bolgani
singari soz ham turlicha boladi. Yaxshi soz kishiga jon baxsh etsa, yomon soz
insonni halok etishi ham mumkin. Til-marifat va adabiyot quroli ekan, soz
sozlashdan maqsad mano ifodalashdir deydi shoir.
“Ammo chun alfoz va iboratdin murod manidir va mazkur maxluqotdin
maqsud insondur va ul mahzari maoniy va bayon, soz aning sozidadir va takallum
aning kalomida bordur”. Yani, mano tufayli soz tilga keladi va ul sozdan mano
fahm boladi. Navoiy til va tafakkurni uzviy birlikda oladi. U mano birlamchi,
shaklni ikkilamchi deb hisoblaydi va manoga sozning joni deb tarif beradi. Navoiy
tilni osib, rivojlanib boruvchi, jamiyatning ehtiyojiga muvofiqlashuvchi zarurat
ekanligini anglab, tillar ozaro aloqada boladi, bir-biriga chatishadi deb hisoblaydi.
23

Navoiy kishining nutq qobiliyatini tug’ma ekanligini takidlaydi. “Muhokamatul-
lug’atayn” asarida arab tili “kalomi ilohiy” deb ulug’lanadi, fors va turkiy tili
solishtiriladi. Olim bu asarda ikki tilning lug’at boyligi, soz yasalishi, fonetik
tarkibi, stilistikasi kabi xususiyatlarini chog’ishtirib, badiiy imkoniyatlari jihatidan
turkiy tilning fors tilida qolishmasligini isbotlaydi. Hattoki, fors-tojik tilida,
ekvivalenti bolmagan ozbekcha sozlarni misol keltiradi. “Muhokamatul lug’atayn”
asari bevosita tilshunoslining nazariy muammolarini hal qilishga, ozbek tilining
boshqa tillar orasida tutgan ornini belgilab berishga, ozbek nutqi madaniyatini
organishga qaratilgan. Mutafakkir asarlarida ozbek tilining leksik boyliklaridan,
sinonim va omonimlaridan, xalq tabiri, maqol va matallaridan, frazeologik,
ideomatik birikmalaridan, jumla tuzilishidan keng foydalandi. Alisher Navoiyning
nutq madaniyati masalalariga bag’ishlangan fikrlari yanada mukammalroq
ifodalangan asari “Mahbub ul-qulub”dir. Chunki shoir bu asarida tilning
ahamiyati, undan foydalanish, nutq sozlovchi dilidagi fikrni tog’ri aks ettirish
lozimligi haqida fikrlar bayon qiladi. “Saodatbaxsh ruh zuloliga matla ham til.
Tilga iqtidorlig’-hakimi xiradmand, sozga ixtiyorsiz-layni najand. Tilki fasih va
dilnazir bolgay, xubroq bolgay agar kongil bila bir bolgay” deb yozadi Navoiy.
Manosi: “Saodatbaxsh ruhning tiniqligi manba ham til, baxtsizliklar yulduzining
boshlanishiga sabab ham til. Tiliga kuchi yetadigan kishi aql podshosidir: sozga
ahamiyat bermaydigan kishi lanatlangan, pastdir. Til gozal va dillarni
olovlantiruvchi bolishi bilan birga, sozlovchining dilidagini aks ettirsa, yanada
yaxshiroq boladi”.
Navoiy til deganda nutqni kozda tutgan. Til, yani soz ozining kop yaxshi
fazilatlari bilan nutq uchun material ekanligini, nutqning qopolligi, maqsadga
muvofiq bolmasligi sozlovchiga zarur yetkazishini alohida takidlab o’tadi. Mayin,
yoqimli, shirali ovoz bilan sozlash odobi haqida, oylamasdan sozlamaslik lozimligi
haqida: “Tildin azubat dilpisanddur va miynat sudmand. Chuchuk tilki achig’liqqa
evruldi, zarari oni boldi. Chuchuk soz sof kongullarga nushdir... Sozni kongulda
pishqormaguncha tilga kelturma, harnakim konglungda bolsa, tilga surma” deydi.
24

Buning manosi shundayki, tilning shirin, yoqimli va yumshoqligi foydadir.
Chuchuk til achchiqqa aylansa tinglovchiga zarar yetkazadi. Qandni mast qiluvchi
aroq qilsalar, harom boladi. Chuchuk sozni toza kongullar simiradi... Sozni
kongulda pishitib olmaguncha sozlamagin, konglingda bolgan har qanday fikrni
ham ayta berma. Nutqdan maqsad fikr anglatishdir: “Ammo sozlar va saboqlardin
murod manodur”.
Nutq nazariyasi bilan jiddiy shug’ullangan shoir “Mahbubo’l-qulub”
asarining 24-bobini voizlik ilmiga bag’ishlaydi. Navoiyning ozi ham notiqlik
sanatini oz davrida yuksak darajaga kotargan. “Tilga ixtiyorsiz-elga etiborsiz” yoki
“Madani inson gavhari soz durur, gulshani odam samari soz durur” deb yozadi.
Navoiy 24 bob “Nasihat ahli va voizlar zikriga” bag’ishlangan bolib, shoirning
fikricha “voiz uldurki, majlisg’a kirgan tolg’ay va tola kirgan holi bolg’ay”.
“Mahbubul-qulub”da “Og’ziga kelganni demoq-nodonning ishi”, “Aytar sozni ayt,
aytmas sozdan qayt”, “Chin soz-mo``tabar yaxshi soz-muxtasar” kabi hikmatli
sozlar, maqollar anchagina. Navoiy ham shu mazmundagi baytlar yaratadi. Shoir
nazarida soz olikni tiriltirish kuchiga ega: Ham soz ila elga olimdin najot, Ham soz
ila topub oluk tan hayot. Bazan bir soz bilan tirik vujud, Salomat inson ham jonsiz
olukka aylanishi mumkin. Yolgon soz ham shunday qudratga ega:
O`luk gar andin erur joni pok
Valekin tirikni ham aylar haloq.
Navoiy ta’kidlashicha, shirin so‘z bilan ko‘p ishlar amalga oshadi. Achchiq
may, boda ham chuchuk til bilan uzatiladi. Hatto “chuchuk so‘z elga izhor” etish
orqali u kim bo‘lmasin, “har nechakim ag’yor zurur yor” ga aylanadi.
Xalqimiz tili achchiq, inson ko‘ngliga ozor beruvchi kishilarga “tili zahar”,
“tilidan zahar tomadi” kabi nisbatlarni beradi. Bunday kishilardan hamma o‘zini
chetga tortadi. Dildan suhbatlashishni istamaydi, aksincha, zarurat yuzasidangina
muomala qilishga majbur bo‘ladi. Navoiy bu taxlit “achchiq so‘z, anfos” lik
kishilardan “istig’no” zarurligini o‘rinli ta’kidlaydi:
Har kimki achchiq bo‘ldi so‘zi, anfosi,
25

Bor suhbatidin xalqning istig’nosi.
So‘zlashning ham me’yorlari bor. “Boisi g‘aflat ko‘p so‘z” — ko‘p gapirish
ham g‘aflat, g‘ofillikka sabab. Har qancha suxandon bo‘lsa ham, imkon
bo‘lguncha so‘zni qisqa gapirish zarur. To‘g‘ri va rost so‘z mavjud. Yolg‘on va
yolg‘onchilik bor. Shoir o‘gitiga so‘zlayotgan kishilarning kimligi, qandayligi
uning ko‘rinishi bilan emas, so‘zlanayotgan gaplaridan ayon bo‘ladi. Ko‘ngilga
kelgan har bir fikrni tilga chiqaraverish beburdlikka olib keladi. Behuda, beburd va
masxaraomuz so‘zlash kishining o‘ziga ozor yetkazadi. Tili kesilishiga olib keladi.
So‘zni ko‘ngilda pishitib, mulohaza qilib, so‘ng “tilga surmoq” kerak. Har bir
kishining so‘zi — uning ko‘nglini aks ettiradi. Shoir aytmoqchi:
Senga bor esa so‘z bilurdin mazoq
O‘zim sari boqma, so‘zim sari boq.
Navoiy “Xamsa” ning deyarli barcha dostonlarida “So‘z ta’rifida...”
sarlavhasi ostida boblar ajratadi. O‘zining g‘azallaridan birida so‘z haqida fikr
yuritar ekan, “Xamsa” dagi har bir harf (so‘z emas, harf) o‘zida ko‘plab durlarni
jamlagan “bahr erur” ligini ta’kidlaydi. Kengroq mazmunda esa, har bir so‘zga
singdirilgan chuqur mohiyat va ma’no nazarga olinsa ham xato bo‘lmaydi.
“Xamsa” ichraki, anga har bir har
Bahr erur, zimnida yuz durri shingraf.
“So‘z” deganda Navoiy nimalarni nazarda tutadi? Professor A. Hayitmetov
shunday yozadi: “Navoiy “so‘z” ni o‘z asarlarida ko‘p ma’noda ishlatadi. U “so‘z”
termini ostida insoniyatning hamma ma’naviy boyligini-alohida ijtimoiy
kategoriya bo‘lgan tilni ham, ideologiya shakllaridan hisoblangan falsafa va badiiy
adabiyotni ham tushuna beradi hamda ularni ko‘p vaqt bir-biridan farq qilmaydi”.
Navoiy “so‘z” haqida gapirganda qo‘yidagilarni e’tiborga oladi:
1. So‘z — til ma’nosida.
2. So‘z — muomala, gapirish, nutq mohiyatida.
3. So‘z — badiiy ijodda, mazmunni shakllantiruvchi vosita tarzida.
26

Navoiy talqinicha, so‘zning (tilning) insoniyat hayotidagi o‘rni beqiyos. U
insonning insonligini, barcha jonzotlardan yuksak ekanligini anglatuvchi unsur.
Ollohning bashariyatga in’om etgan ulug‘ ne’mati tildir:
Tengriki, insonni qilib ganji roz,
So‘z bila hayvondin anga imtiyoz.
Tangri, insonni “ganji roz” — sirlar xazinasi qilib yaratdi. U bir mo‘jiza.
Odamning hayvondan “imtiyozi” — farqi “so‘z bila” — til bilan bo‘ldi. Agar bu
baytda gap bevosita til haqida borayotgan bo‘lsa, ba’zan til va so‘z alohida-alohida
hodisa sifatida talqin etiladi. Shoir tilni po‘lat xanjarga qiyoslaydi. So‘z esa, shu
xanjarga bezavk beruvchi, unga qadalgan injulardir: Mana bu baytda ham shunga
xos ifoda:
So‘z bila kufr ahli musulmon bo‘lib,
So‘z bila hayvon degan inson bo‘lib.
Birinchi misrada “Shirin so‘z”, “ta’sirli so‘z”, “nasihatomuz so‘z”,
“yumshoq va muloyim so‘z” va hokazo-gap bilan “kufr ahli” iymonsiz, e’tiqodsiz
kishilar ham “musulmon” bo‘lishi, to‘g‘ri, yo‘lga kirishi ta’kidlanadi. Ikkinchi
misrada esa, odamni hayvondan ajratuvchi vosita-til haqida gap boradi. Yana bir
o‘rinda tilni lola bargiga, so‘zni esa, o‘sha lolaga tuzilgan “jola”-chiroyli
shudringlarga qiyoslaydi:
Til bu chamanning varaqi lolasi,
So‘z zurlaridan bo‘lubon jolasi.
So‘zdin o‘lukning tanida ruhi pok
Ruh dog‘i tan aro so‘zdin halok,
Donai dur so‘zini afsona bil
So‘zni jahon bahrida durdona bil.
“Hayrat ul-abror” dostonining So‘z ta’rifida bobidan olingan ushbu parchada
chuqur falsafiy ma’no ifodalanadi. Navoiy so‘z haqida gapirganda “So‘z iqlimi”,
“So‘z mamlakati”, “So‘z jismi”, “So‘z kishvari” birikmalarini ishlatiladi. So‘z ham
Navoiy nazdida o‘ziga xos olam, rangin shakllarga ega mamlakat. Bu iqlim
27

mavjudotlaridan har kim o‘ziga foydalanadi. Uning “shirin so‘z”, “achchiq so‘z”,
“to‘g‘ri so‘z”, “yolg‘on so‘z”, “chin so‘z”, “xushomadomuz so‘z” kabi
ko‘rinishlari mavjud shoir ta’rifida. Navoiy “Hayrat ul-abror” da badiiy til
unsurlaridan keng foydalanadi. Dostonda hikmatli so‘zlar, xalq maqollari, xalq
ijodining boshqa turlari ko‘p uchraydi. Tor ini sichqonga solib erdi egam,
Tuyruqiga bog‘ladi g’irbol ham.
Yoki “Bir deganni ikki demak xo‘p emas”. Bir so‘zni hadeb qaytaraverish-
ezmalik. Chunki “So‘z chu takror topti dilkash emas”. Xushomadli, ta’maga moyil
yoki laganbardona so‘z, uni hayot mazmuni, tirikchilik manbaiga aylantirish ham
illat. Navoiy talqinicha bunday kishilarning tili kesilsa yaxshi:
Chu xushomad demakni boshlasa kosh,
Kim tutulsa dami, kesilsa tili.
4. SHIRINSUXANLIK INSONNING ZIYNATI
Shirinso‘zlik yoki shirin gapirish — bu insonning so‘zlash malakasi va
muomala madaniyatining asosiy unsurlaridan biridir. Insonning til va so‘z orqali
ifoda etayotgan fikrlari, ularning ijtimoiy hayotdagi o‘rni, xulqi va ularning
jamiyatdagi obro‘-e'tiboriga qanday ta'sir qilishi haqida ko‘plab fikrlar mavjud.
Shirinso‘zlik nafaqat gapirish san'ati, balki insonning muloqotdagi o‘rni va uning
jamiyatda qanday qabul qilinishini belgilovchi muhim omildir. Shirinso‘zlik — bu
so‘zning sog‘lom va ixlosli, samimiy va muloyim tarzda aytilishi, uning insonni
ilhomlantiruvchi va tasavvurini o‘zgartiruvchi ta'siriga ega bo‘lishi. Bunday so‘zlar
odatda atrofdagilarga iliqlik, hurmat va do‘stona munosabatni anglatadi. Shirin
gaplar orqali odamlar o‘rtasidagi o‘zaro muomala madaniyati shakllanadi, bu esa
jamiyatda sog‘lom aloqalar va tinchlikni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Insonlar
shirin so‘zlar orqali o‘zaro tushunishni osonlashtiradi, ko‘proq hurmat va e'tibor
qozonadi. Shirin gapirish, odatda, ijobiy energiya va ijtimoiy do‘stlikni oshiradi,
chunki odamlar bu kabi so‘zlarni eshitib, o‘zlarini qadrlangan va ishonchli his
28

qilishadi. Shirinso‘zlik insonni nafaqat o‘zining ichki dunyosini ifoda etishda,
balki uning muhitidagi boshqalar bilan ijtimoiy aloqalarni mustahkamlashda ham
yordam beradi. Shirinso‘zning jamiyatdagi obro‘-e'tiborga ta'siri bevosita uning
so‘zlash va ijtimoiy munosabatlardagi ahamiyatiga bog‘liq. Shirin gaplarni yaxshi
so‘zlashuvchilar, odatda, hurmatga sazovor bo‘lgan, odamlar orasida yaxshi
obro‘ga ega bo‘lgan shaxslar sifatida tan olinadi. Shirinso‘zlik, ularning
ko‘rsatayotgan mehribonligi va yordami orqali jamiyatdagi barqarorlikka hissa
qo‘shadi. Bundan tashqari, shirinso‘zlik ko‘plab ijtimoiy vaziyatlarda omon qolish
uchun zarur bo‘ladigan ijtimoiy ko‘nikmalarni o‘z ichiga oladi. Masalan, ishda
yoki ijtimoiy muhitda kuchli ta'sir ko‘rsatish va boshqalar bilan samarali aloqa
o‘rnatish uchun shirin gaplar va muloyim muloqot zarur. Bu kabi so‘zlashuvlar
insonni boshqalarga ko‘proq ishonchli va do‘stona ko‘rsatadi, ularning fikrlarini
o‘zgartirish yoki ijobiy ravishda ko‘rsatish imkoniyatini yaratadi.
Shirinso‘zlik faqat individual ijtimoiy aloqalar darajasida emas, balki
jamiyatning umumiy ijtimoiy ruhiyatiga ham ta'sir ko‘rsatadi. Odamlar bir-biriga
shirin so‘zlar aytish orqali ijtimoiy hissa qo‘shishadi, bir-birini tushunishadi va
muammolarni hal qilishda ko‘maklashadilar. Misol uchun, muhitdagi turli
mojarolarni hal qilishda ham shirin gaplar ijtimoiy tinchlikni ta'minlashda yordam
beradi. Shirinso‘zlik, shuningdek, konfliktlarni bartaraf etishda va jamiyatdagi
ijtimoiy muammolarni kamaytirishda muhim vosita sifatida ko‘riladi. Boshqalar
bilan samimiy va ehtiyotkorona gaplashish, ularning ehtiyojlarini tushunishga
yordam beradi va ko‘plab ijtimoiy vaziyatlarda xotirjamlikni saqlashga imkon
beradi. Liderlarning shirinso‘zlik qobiliyati, ular tomonidan boshqarilayotgan
guruh yoki jamiyatning muvaffaqiyatiga bevosita ta'sir qiladi. Yaxshi lider, so‘zlari
bilan emas, balki uning yurakdan kelgan shirin so‘zlari bilan jamoaga ishonch
bag‘ishlaydi. Bu, o‘z navbatida, o‘ziga xos ijtimoiy kuchni hosil qiladi va guruhni
o‘z maqsadlariga erishishga undaydi. Shu bilan birga, shirinso‘zlik liderning
jamiyatdagi obro‘-e'tiborini oshiradi va ularning davomiy muvaffaqiyatini
ta'minlaydi.
29

Shirinso‘zlikning ijobiy ta'siri:
 Shirin so‘zlar, odamlar o‘rtasidagi muomala va tushunishni yaxshilaydi..
 Shirinso‘zlar o‘zaro hurmat va tinchlikni ta'minlaydi, ijtimoiy tizimning
mustahkamligini saqlaydi.
 Shirin gapirish va muloyim muomala ijtimoiy jihatdan qadrli shaxs
sifatida tan olinadi.
 Shirinso‘zlar insonni ruhiy jihatdan qo‘llab-quvvatlaydi, uni ishonchli va
baxtli his qilishiga yordam beradi.
Shirinso‘zlik nafaqat yaxshi muloqot qilishning usuli, balki insonning
ijtimoiy va madaniy qobiliyatlarini o‘lchovchi muhim omildir. Shirin so‘zlar bilan
inson jamiyatdagi o‘rni va obro‘-e'tiborini mustahkamlashga erishadi, ijtimoiy
aloqalar va hamkorlikda ijobiy o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi.
Hadislarda nutq odobi masalalari Islom dinining muhim ahloqiy
yo‘riqnomalaridan biri hisoblanadi. Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) o‘zining
so‘zlari, amallari va ta'limotlari bilan insonlarga muloqotda qanday qilib odobli
bo‘lish, boshqalar bilan hurmatli va samimiy munosabatda bo‘lishni o‘rgatgan.
Hadislar, asosan, so‘zlarning kuchini, ular orqali jamiyatda barqarorlik va
tinchlikni saqlashni ta'kidlaydi. Nutq odobi faqat so‘zlarni tanlashdan iborat emas,
balki ichki hissiyotlarni to‘g‘ri ifodalash, boshqalar bilan ehtiyotkor va muloyim
munosabatda bo‘lishni ham nazarda tutadi. Hadislar, shuningdek, so‘zlashda
ehtiyotkorlikni va noziklikni ta'kidlaydi. Har bir so‘z, boshqalar bilan
munosabatlarni yaxshilash yoki yomonlashtirish imkoniyatiga ega.
Payg‘ambarimiz (s.a.v.) so‘zlarni ehtiyotkorlik bilan aytishni, ularni boshqalarning
qalbini ezmaslik uchun tanlashni maslahat berishgan. Shuningdek, so‘zlar bilan
baxtli va tinch jamiyat yaratish mumkinligini ko‘rsatganlar.
So‘zlar, shuningdek, insonni ijtimoiy jihatdan qanday qabul qilishlarini
belgilaydi. Yolg‘on gapirish, noxush so‘zlar aytish va boshqalarni haqoratlash
Islomda katta gunoh sifatida qabul qilinadi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.)
30

yolg‘onchilikning iymonga putur etkazishini va ularning jamiyatda ishonchsizlikni
keltirib chiqarishini ta'kidlaganlar. Bu nuqtada, hadislar so‘zlarning samimiy
bo‘lishini va boshqalarga zarar bermasligini talab qiladi. Nutq odobining yana bir
muhim jihati — muloyimlik va boshqalarga hurmat ko‘rsatishdir. Hadislar,
insonning so‘zlari boshqalarga qanday ta'sir qilishini va ularning his-tuyg‘ularini
qanday qadrlashini ko‘rsatadi. So‘zlar orqali odamlarni tinchlantirish, ularga tasalli
berish va ularni o‘ziga yaqinlashtirish mumkin. Bu, albatta, insonning axloqiy
darajasini ham ko‘rsatadi.
Hadislar so‘zlarning ijtimoiy ta'sirini o‘rganadi. So‘zlar jamiyatdagi ijtimoiy
muammolarni hal qilish, tinchlikni saqlash va ijtimoiy ahvolni yaxshilashda katta
ahamiyatga ega. Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning so‘zlari jamiyatda ijtimoiy
barqarorlikni saqlash uchun namuna sifatida ko‘riladi. Ularning so‘zlari nafaqat
diniy, balki ijtimoiy muhitni ham yaxshilashga qaratilgan.
Xulosa qilib aytganda, hadislar nutq odobi, so‘zlarning kuchi va ta'siri,
so‘zlashda ehtiyotkorlik va hurmatni o‘rgatadi. So‘zlar jamiyatdagi o‘zgarishlarga,
tinchlik va barqarorlikka yordam beruvchi muhim vosita sifatida qaraladi. Hadislar
insonlarga so‘zlar orqali yaxshilik qilishni, boshqalarni hurmat qilishni, ularni
bezovta qilmaslikni va jamiyatni tinch tutishni ta'kidlaydi.
1. Hayitmetov A. “Islomdagi nutq odobi” – Toshkent, "O‘zbekiston"
nashriyoti, 2007 yil, 245 bet.
2. Siddiqov H. “Hadislar va ijtimoiy hayot” – Toshkent, "Ilm-ziyo"
nashriyoti, 2010 yil, 310 bet.
3. Soliyev M. “Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) ning ahloqi” –
Samarqand, "Navro‘z" nashriyoti, 2015 yil, 198 bet.
4. Usmonov A. “Islomda til va so‘z madaniyati” – Toshkent, "Sharq"
nashriyoti, 2009 yil, 174 bet.
5. Rizoov D. “Hadislarda insonning ahloqiy jihatlari” – Toshkent,
"Uzliteratura" nashriyoti, 2012 yil, 210 bet.
31

6. Shamsiddinov F. “Islomda etika va nutq odobi” – Buxoro, "Izzat"
nashriyoti, 2013 yil, 256 bet.
7. Mahmudov K. “Payg‘ambar hadislarida nutq va til madaniyati” –
Toshkent, "O‘qituvchi" nashriyoti, 2008 yil, 298 bet.
8. Tursunov N. “Hadis va haqiqat: Nutq madaniyati masalalari” – Farg‘ona,
"Shahrizoda" nashriyoti, 2014 yil, 232 bet.
9. Xushtov S. “Islomda so‘z va ahloqiy axloqiy qoidalar” – Toshkent,
"Nashriyot" nashriyoti, 2011 yil, 180 bet.
10. Samarqandov B. “Hadislar orqali nutqni shakllantirish” – Samarqand,
"Navruz" nashriyoti, 2016 yil, 264 bet.
11. Jumayev A. “Islomda til va so‘z madaniyati: Sharq klassik adabiyoti
misolida” – Toshkent, "Yangi nashr" nashriyoti, 2017 yil, 220 bet.
12. Muhammadov S. “Hadislar va ularning ahloqiy ta’siri” – Toshkent,
"Maqsad" nashriyoti, 2019 yil, 192 bet.
32

Sotib olish