Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 303.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

33 Sotish

Hamid Olimjon lirikasi

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________________________ UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI O'ZBEK ADABIYOTI TARIXI VA YANGI O'ZBEK ADABIYOTI FANIDAN KURS ISHI MAVZU: HAMID OLIMJON LIRIKASI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 1 MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………… 3 I BOB. SHOIR FENOMENINING SHAKLLANISHI 1.1 El qalbidagi shoir…………………………………………………………… 6 1.2 Hamid Olimjon ijodida qofiyaning o‘rni ...………………….…….….….... 21 I I BOB. HAMID OLIMJON VA XALQ OG‘ZAKI IJODI 2.1 Shoir ijodida folklor an‘analarining o‘rni ....................................................... 27 2.2 Hamid Olimjonning xalq og‘zaki ijodidan foydalanish mahorati...................38 Xulosa ……………………………………………………………….……….. ... 47 Foydalanilgan adabiyotlar:……………………………...………………..…….....49 2 KIRISH Iste’dodli shoir, dramaturg, olim va jamoat arbobi Hamid Olimjon 1909 yil 12 dekabrda Jizzax shahrida dunyoga keldi. Narimonov nomidagi boshlang‘ich maktabni tugatgach, Samarqand pedagogika bilim yurtida (1923—1926), so‘ng Pedakademiyada (1926— 1931) o‘qidi. Hamid Olimjon talabalik yillaridayoq she’riyatga qiziqdi. Uning asarlari 1926 yildan «Zarafshon» gazetasida chiqa boshladi. 1927 yilda shoir mazkur ro‘znoma muharririyatiga ishga o‘tdi. Hamid Olimjonning «Ko‘klam» nomli ilk she’riy to‘plami 1929 yilda bosilib chiqdi. Shundan so‘ng «Olov sochlar» (1931), «O‘lim yovga» (1932), «Poyga» (1932) kabi she’riy to‘plamlari nashr etildi. Davr bilan birga odim tashlagan, o‘z ijodida xalqimizning mehnat jabhasidagi qahramonligini tasvirlagan shoir 30-yillarda qator ajoyib lirik she’rlar bilan birga «Zaynab va Omon» dostonini yaratdi. Hamid Olimjon she’riyatining lirik qahramoni — zamon bilan baravar odim otuvchi, vatanparvar, shodlik va baxt taronalarini kuylovchi insondir. O‘zbekiston Fanlar akademiyasining muxbir a’zosi (1943). Hamid Olimjon o‘zbek adabiyotining dolzarb masalalari bo‘yicha qator ilmiy- tanqidiy asarlar yaratdi. Hamid Olimjon A. S. Pushkin, L. N. Tolstoy, M. Gorkiy, V. Mayakovskiy, A. Serafimovich, T. Shevchenko, M. Lermontov, N. Ostrovskiy, A. Korneychuk asarlarini tarjima qildi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodining ajoyib durdonasi «Alpomish» dostoni birinchi marta Hamid Olimjon tomonidan nashrga tayyorlanib (1938), chop etildi. U Alisher Navoiyning 500 yilligini o‘tkazish yubiley qo‘mitasining a’zosi sifatida ulug‘ shoir hayoti va ijodi yuzasidan ilmiy-tadqiqot ishlarini olib bordi. Hamid Olimjon 1939 yildan to umrining oxirigacha O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasiga rahbarlik qildi. Baxt va shodlik kuychisi Hamid Olimjon 1909 yil 12 dekabrda Jizzax shahrida tug‘ilgan. Otasi vafotidan so‘ng u bobosi Azim bobo va onasi Komila aya qo‘lida tarbiyalanadi. Shoir 1923 yilda o‘rta maktabni tugatib, Samarqandda pedagogika bilim yurtida, so‘ngra Pedagogika akademiyasida o‘qiydi. U o‘qishni tamomlab, Toshkentga keladi va ko‘pgina ro‘znomalarda, yozuvchilar uyushmasida, Til 3 va adabiyot institutida faoliyat yuritadi, ikkinchi jahon urushi arafasida O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasiga kotib bo‘ladi, 1935 yilda Zulfiyaga uylanadi. Hamid Olimjon 1944 yil 3 iyulda avtomobil halokati tufayli vafot etadi. Uning qabri Birodarlar qabristonidadir. Hamid Olimjonning «Kuychining xayoli» she’rida Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lining badiiy olami, baxshining jamiyatdagi, xalq ma’naviy hayotidagi o‘rni ko‘rsatib berilgan, baxshi aytgan dostonlarda xalq hayoti, tarixi, madaniyati, udumlari aks etgani tasvirlangan. «Sevgi» she’rida mahbubanint hayot maydonlarida kurashayotgan yor ortidan borish syujetidan foydalanilgan. Asarlari: «Kimdir» (1926, ilk she’ri), «Ko‘klam» (1929, ilk she’riy to‘plami), «Tong shabadasi» (1931, hikoyalar to‘plami), «Olov sochlar» (1932, she’riy kitob), «Daryo kechasi» (1936), «Sherlar» (1937), «O’lka», «Oygul bilan Baxtiyor» (1937 yil, 16-26 noyabr kunlari yoeilgan), «Baxt» (1940), «Nima bizga Amerika!», «Temir qonun», «Zaynab va Omon» (ikki qizni tarbiyalab voyaga yetkazgan Anor xola obrazi berilgan), «Holbuki tun» (tun qo‘ynida borliq haqida o‘ylar ifodalangan), «O’zbekiston», «Roksananing ko‘z yoshlari» (voqealar Shahrixonda bo‘ladi, qahramonlari: Vova, Roksana, Sora), «Semurg‘, Parizod yoki Bunyod», «O’rik gullaganda» (Hasan Qayg‘i degan qozoq oqinining fojiali qismati asosida yozilgan), «G’azal», «Chimyon esdaliklari», «Baxtlar vodiysi (1930-yillar bayroqdor bo‘lgan she’r), «Baxt to‘g‘risida», «Qo‘lingga qurol ol», «Jangchi Tursun» (ballada), «Ishonch», «Xat», «Muqanna» (1942), «Ofeliyaning o‘limi», «Kuygay», «Jinoyat» dramasi va boshq. Hamid Olimjon «Daryo kechasi» (1936), «O‘lka» (1939), «Baxt» (1940) to‘plamlari, «Ikki qizning hikoyasi» (1935— 1937), «Oygul va Baxtiyor» (1937), «Semurg‘» (1939) dostonlari bilan o‘zbek she’riyatida romantik tasvir tamoyillarining qaror topishiga katta hissa qo‘shdi. Ikkinchi jahon urushining olovli yillarida uning «Muqanna» nomli she’riy dramasi yaratildiki, u hanuzgacha dramaturgiyamizning go‘zal namunalaridan biri bo‘lib kelayotir. Uning «Jinoyat» dramasi zamonaviy mavzuda yozilgan. Bu davrda uning bir necha she’riy to‘plamlari bilan bir qatorda «Jangchi Tursun», «Roksananing ko‘z yoshlari» kabi qator 4 balladalari ham yaratildi. Iste’dodli shoir 1944 yil 3 iyulda avtomobil halokatiga uchrab, vafot etgan. I–BOB. SHOIR FENOMENINING SHAKLLANISHI 1.1 El qalbidagi shoir O‘zbek adabiyotida ijodiy taqdiri g‘oyat murakkab kechgan adabiy shaxsiyatlardan biri Hamid Olimjondir. Keyingi davr adabiyotshunosligida sho‘ro 5 davrida ijod qilib, e’tibor topgan Hamid Olimjon adabiy merosiga nigilistik qarash bir qadar o‘zini sezdirmoqda. Bu hol shoir ijodiga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlar kamayib ketganligi, uning asarlarini qayta bosish ehtiyoj darajasida emasligi va maktablarda Hamid Olimjon bitiklarini o‘rganishga ajratilgan vaqt miqdori sezilarli ozayganida namoyon bo‘lmoqda. Badiiy adabiyotga faqat bugunning talablaridan kelib chiqib yondashish uni publitsistika darajasiga tushiradi, nafis adabiyotning miqyosini bugunning manfaati qadar toraytiradi. Holbuki, bugun yaratilayotgan badiiy yaratiq faqat bugungagina tegishli emas, u ertaning ham estetik mulki. Shuning uchun ham chinakam badiiyat namunalariga ijtimoiy-siyosiy kon’yunktura talablaridan kelib chiqib baho berish noto‘g‘ridir. Aslan mangulikka, juda bo‘lmaganda, umrzoqlikka da’vogar adabiy yaratiqlarning o‘lchovlari ham baholanayotgan estetik hodisalar qadar miqiyosli bo‘lishi lozim. Oldin yashab o‘tgan adiblarning faoliyatiga bizning bugungi ijtimoiy manfaatlarimizga mos kelishiga qarab emas, balki badiiy asarlarining betakrorligi va millat ma’naviyatini yuksaltirishga qanchalik yaroqli ekanidan kelib chiqib baho berish aqlga muvofiq bo‘ladi. O‘tganlar biz istaganday emas, o‘zlariga nasib qilganiday yashash huquqiga ega bo‘lganiga ko‘nikish vaqti keldi. O‘tmishdan bugunni talab etishday nosog‘lom yondashuvdan jamiyat va millat katta zarar ko‘radi. Shu ma’noda, bugun Hamid Olimjon ijodi yetarlicha tadqiq qilinmayotgan, bitiklari kam chop etilayotgan, asarlarini maktablarda o‘qitishga ajratilgan soatlar miqdori ozayib borayotgan bo‘lsa, bundan shoir emas, balki o‘zbek adabiyoti, milliy adabiyotshunoslik ilmi, millat ma’naviyati, bolalarimizning badiiy tafakkuri zarar ko‘radi. O‘tmishga nigilistik munosabat millatning o‘zini jazolashgagina xizmat qiladi, xolos. Adabiyot ilmi uchun biror yozuvchining qaysi tuzumga qanchalik xizmat qilgani yoki qilmaganini aniqlashdan ko‘ra, uning yaratiqlari millatning bugungi badiiy tafakkuri va ma’naviyatiga nima berishi mumkinligini tekshirish ko‘proq naf keltiradi. 6 Hamid Olimjonning ayrim asarlaridagi badiiy o‘ziga xoslikni ilmiy tadqiq etish bu ijodkorning milliy adabiyotimizdagi o‘rnini ko‘rsatishga xizmat qiladi. H. Olimjonning mashhur «O‘rik gullaganda» she’ri adabiy stereotiplardan xoli ravishda tahlil etilsa, shoirning badiiy mahorati darajasi qanchalik yuksak ekani yaqqol namoyon bo‘ladi. Juda ohista, jo‘ngina axborotdan boshlangan ushbu she’rda poetik tasvir xabar berishdan tuyg‘ular jo‘shqinligi, sezimlar junbushini aks ettirish sari bosqichma-bosqich yuksalib boradi. She’rning birinchi baytida hissiyot, tuyg‘u, munosabat mutlaqo aks etmaydi, bu satrlar faqat xabar tashiydi, xolos: Derazamning oldida bir tup O‘rik oppoq bo‘lib gulladi. She’rning keyingi bandlarida gullab turgan o‘rikning latif manzarasi chiziladi. O‘rik gullashida go‘zallik borligi shaksiz, ammo u o‘z holicha poeziya bo‘lolmaydi. Lekin Hamid Olimjonning sinchkov poetik nigohi o‘rik novdalaridagi gullarda shunchaki ko‘zni quvnatuvchi chechakni emas, balki tiriklik g‘unchalarini ko‘radi va buni o‘quvchiga ham ko‘rsata oladi. O‘sha misralarda guldan g‘o‘ra, undan meva, mevadan mag‘iz, o‘rikdan ko‘chat deganlaridek, hayotning uzluksiz davomiyligi aks etadi. Shu bois ularning «hayot otini» aytayotgani tasvirida sun’iylik yo‘q. Hayotning shunday betakror go‘zalligidan o‘zgalar ham bahramand bo‘lishini istagan shoir gulning totini olib ketgan «shabboda qurg‘ur»dan g‘ashlanmasligi tasvirining chinligi ham shundan. Shoirning gullagan o‘rikni ko‘rib to‘zg‘igan xayoliga baxtlimanmi degan o‘yning kelishi bir qaraganda tasodifiyga o‘xshab ko‘rinsada, mantiqiy asosga egadir. Chunki odam go‘zallikni tuya olganligining o‘zi bilan baxtiyordir. Binobarin, go‘zallik og‘ushida qolgan shoirning baxt haqida o‘ylashida zarracha g‘ayritabiiylik yo‘q. Endigina yigirma sakkizga kirgan iste’dodli, sog‘lom, kelishgan shoir yigitning baxtli ekanligi she’rda ishonarli va to‘g‘ri aks etgan. Ayrimlar: «Butun mamlakatda shafqatsiz va qonli qatag‘on ketayotgan bir davrda shoir odam baxt haqida yozishi mumkinmi?» 7 — deya H. Olimjondan ham xafagezaklik va ijtimoiy inkor aks etgan asarlar talab qiladilar. Aytish kerakki, baxt ham, baxtsizlik ham na ommaviy, na uzluksiz va na tuzumga bog‘liq bo‘ladi. Sho‘ro tuzumida hamma hamisha baxtsiz bo‘lgan deyish ham, mustaqillikka erishilgandan keyin mamlakatda birorta baxtsiz odam qolmadi, deyish ham, kam deganda, soddalikdir. Baxt va baxtsizlik g‘oyat o‘tkinchi, ichkin va shaxsiy hodisalardir. Hech qachon va hech qanday holatda hamma yoppasiga baxtli ham, baxtsiz ham bo‘lmaydi. Insoniyat alohida ruhiyatga ega shaxslardan tashkil topgan ekan, odamlarning baxtu baxtsizligi ham alohida bo‘laveradiki, she’rda bu holat haqqoniy aks etgan. To‘g‘ri, she’rda “Bunda tole har narsadan mo‘l, To o‘lguncha shu o‘lkada qol” tipidagi “qizil”roq badiiy tasvirlar ham bor. Lekin bu ifodaga lahzalik kayfiyatini mangulikka muhrlayotgan yosh va omadyor san’atkorning yanglish, ammo samimiy e’tirofi sifatida qarash kerak. She’rda gul bilan baxt muvoziy ko‘riladi. Gulni baxtiyorlik timsoli sanagan, oppoq gullar og‘ushida qolganidan tuyg‘ulari junbushga kelgan shoir o‘z quvonchini barchaning tuyg‘usi tarzida taqdim etadi. Shu sababli «Umrida hech gul ko‘rmay yig‘lab O‘tganlarning haqqi ham senda. Har bahorni yig‘lab qarshilab Ketganlarning haqqi ham senda...» misralari ham samimiy dil izhori sifatida, ham tiriklarning o‘tganlar yodi oldidagi burchdorligi ifodasi tarzida qabul qilinadi. Shoirning poetik mahorati she’rning boshida keltirilgan ikki misrani she’r so‘nggida ham hech qanday o‘zgarishsiz takrorlagani holda kuchli badiiy samaraga erishganida ko‘rinadi. She’rning boshida bu misralar faqat xabar tashigan bo‘lsa, oxirida shoirning hissiyot dunyosini dolg‘aga solgan holatning timsoli darajasiga ko‘tariladi. Hamid Olimjon poetik mahoratini namoyon etishda uning “Holbuki tun” she’ri ham o‘ziga xos o‘rin tutadi. G‘oyat jozibador tilda bitilgan, go‘zal o‘xshatishlar, kutilmagan obrazli ifodalarga boy bu asar o‘quvchini sehrlab qo‘yadi. She’r, birinchi navbatda, o‘ziga xos musiqiyligi bilan e’tiborni tortadi. Bunda dastlabki besh misraning alohida o‘rni bor: 8 Shag‘irlaydi betinim daryo, Shag‘irlaydi vahm to‘lgan jar. Shag‘irlaydi qorong‘i dunyo, Shag‘irlaydi vodiy, daralar. Shag‘irlaydi... Bermaydi uyqu... “Shag‘irlaydi” so‘zining har misra boshida takrorlanishi o‘quvchida muayyan kayfiyat uyg‘otishi bilan birga she’rning ichki musiqasini ham tayin etadi. Bir so‘zdagi “sh”, “g‘”, “r”, “y” kabi sirg‘aluvchi va sonor tovushlarning bir maromda besh bor qaytarilishi ohang orqali suv, tun, havo kabi hodisalarning sezilmas ichki oqimi dinamikasini ifoda etishga xizmat qiladi. “Shag‘irlash”, ya’ni butun ochun orom og‘ushiga cho‘mgan tunda ham hayotning to‘xtamasligi shoirni bezovta qiladi. Uning xayollari parishon bo‘lib, tinchi yo‘qoladi. Beorom tiriklik uning uyqusini o‘chirib, mudroq tushunchalarini sergak torttirib, vujudida, ruhida “bir izlanish” boshlanishiga olib keladi. Tunning sokinligi alohida ta’kidlangan uchinchi bandning so‘z qurilishi jozibadorligiga e’tibor qilish lozim. Banddagi “Butun borliq uxlarday sokin” misrasi til qoidalariga muvofiq “uxlayotganday sokin” yoki “uxlardi sokin” yo‘sinida berilsa, she’rning butun jozibasi yo‘qolgan bo‘lardi. She’rni she’r qilib turgan eng noyob va topilmas yagona unsurni o‘z vaqti hamda o‘z o‘rnida ishlata bilish shoirning mahoratini ko‘rsatadi. She’rning keyingi bandidagi “ Soyga tushdim, ko‘kka chiqdi oy ” tarzida qahramon harakati bilan oyning holati o‘rtasidagi ziddiyatli hamohanglikning sehrli ifodasi o‘quvchini rom etadi. E’tibor qiling! Birdaniga ikkilangan, qo‘shoq zidlash: ham makon (soy va ko‘k), ham harakat (tushish va chiqish) bir vaqtning o‘zida yonma-yon va qarama-qarshi qo‘yilishi bilan tasvir o‘zgacha joziba, tiniqlik kasb etgan. 9 Keyingi bandda ko‘zlarida yulduzlar aksi porlagan qahramon bilan bag‘riga oyni singdirib, o‘ziga sirdosh qilgan soyning zilol suvi holati yanada jonli va ta’sirli chizilgan. Oltinchi bandda ham “zilol” so‘zi ishlatiladi, lekin endi bu sifatlash suvga emas, bulutga tatbiqan qo‘llaniladi. Odatda bulutga nisbatan bunday tashbih ishlatilmaydi. Lekin shoir ko‘kdagi bulutning soy suvida akslanayotganini tasvirlaganligi uchun ham ifoda hayotiy mantiq va badiiy joziba kasb etadi. O‘ta romantik va lirik yo‘nalishdagi she’rga samolyotning parvozi tasviri ham bejiz kiritilmagan. Uchoq timsoli vaqtning tinim bilmasligi, uni tizginlash uchun odamning xayoloti va amallariga qarqin, ya’ni sur’at kerakligini tuydirishga xizmat qiladi. She’rdagi “Qurshamishdi uni hayajon” tasviri o‘quvchini o‘ylantirib qo‘yadi. Hayajon nimaga tegishli: ko‘zgami, qo‘lgami, qog‘ozgami? Aytilganlarning birortasi ham hayajon qurshaydigan yaratiqlar emas. Faqat narsani sezimga aylantirgan, olamni ko‘ngilga joylagan shoirona tasavvurgina qalamni hayajon quchog‘ida tasvirlay oladi. She’rning poetik mantig‘iga muvofiq shoirning ko‘nglini egallagan hayajon uning qalamni ushlagan qo‘llariga, undan qalamga o‘tgan. Natijada, “Bir intilish, bir orzu” uni domiga tortgan. Shoirning bu kayfiyati o‘quvchiga ham yuqadi. Abdulla Orif: “...lirika ruhning suvratidir”, — deganida shunga o‘xshash holat ifodasini ko‘zda tutadi. She’rning boshida tasvir daryoning shag‘irlashidan dunyoning shag‘irlashi tomon borgan bo‘lsa, tugallovchi bandda olamning shag‘irlashidan daryoning shag‘irlashi sari qaytganligi tasviri berilishi asarga sirlilik baxsh etgan. «O‘rik gullaganda» she’rida yorug‘ nur qanchalik ko‘p bo‘lsa, “Ofeliyaning o‘limi”da zulmatga cho‘mgan ruhiyat tafti shunchalik ustuvor. Oshiq ham, ma’shuqa ham pok, ularning niyatlariga g‘araz, amallariga yovuzlik aralashmagan. Lekin hayotning o‘zi nopok va shafqatsiz, odamlararo munosabatlarda esa yovuzlik hukmron. Shu sabab sevgi toptaladi, go‘zallik o‘lim topadi. She’rning lirik qahramoni — aqlga sig‘mas adolatsizlikni ko‘rib, sarosimaga tushgan kishi. «O‘rik gullaganda» o‘quvchini baxtdan entiktirsa, bu she’r baxtsizlikdan nafasni qaytaradi. Ko‘rinadiki, H. Olimjon 10 faqat shodlikni kuylamagan, balki hamisha baxtga intilgan insonning umr yo‘lidagi qorong‘i va yorug‘ bekatlarni haqqoniy aks ettirgan. Shoir lirikasi qiyofasini tayin etishda uning to‘rt baytdan iborat ixchamgina «Kuygay» g‘azali ham alohida o‘rin tutadi. G‘azal janridagi bu she’r, aslida, «Muqanna» musiqali dramasidagi Muqanna va Guloyin timsollari uchun duet shaklida yozilgan. Taniqli xonandalar tomonidan yakkaxon qo‘shiq qilib kuylangan badiiy jihatdan yuksak bu she’rga g‘azal tarzida yondashish maqsadga muvofiqdir. Musiqali drama librettosida she’r quyidagi ko‘rinishda berilgan: Guloyim So‘zingni sharpasi tekkanda olam bob-bob kuygay, Dengizlar, daryolar, hattoki ko‘llarda hubob kuygay. Muqanna Kamondek qoshlaring kipriklaringdan o‘q otar doim, Guloyim Sening yoding bilan tinmay, hama nozu itob kuygay. Muqanna Yonib ishqingda qalbim kulga aylansa ajab ermas, Ko‘zing osmonga tushganda lovullab oftob kuygay. Guloyim Olay toqatni qaydin ko‘zlaringga hech qarolmayman, Muqanna, Guloyim 11 Tushibdir uchquning bag‘rimgaki, go‘yo kitob kuygay. G‘azaldagi dastlabki bayt Guloyinga tegishli ekanida katta hayotiy mantiq bor. Unda qiz tilidan Muqannaning erk yo‘lidagi otashin so‘zlari olamni kuydirishi mubolag‘ali yo‘sinda arz etiladi. Muqanna tilidan berilgan misrada suluv qizga mahliyo yigitning iqrori bor, xolos. Bu o‘rinlarda har ikki timsolning so‘zlarida ruhiy holatlari haqqoniy aks etgan. Ikkinchi baytning ikkinchi misrasida Guloyin Muqanna ko‘rsatgan erk yo‘lida hamma narsasini kuydirganini ta’kidlaydi. G‘azalning shohbayti Muqanna tilidan bitilgan. Unda Guloyinning chiroyi g‘ulu darajasida ifoda etiladi. Ya’nikim, qizning ko‘zi osmonga tushib qolsa, suluvning jamolidan ko‘kdagi oftobning lovullab kuyib ketishi mumkinligi aytiladi. Bu she’rda bir-biriga muhabbat qo‘ygan yoshlarning qalb izhori ulkan san’atkorlik bilan aks ettirilgan. G‘azalda ikki otashin qalb tuyg‘ulari tasvirida shoirning poetik mahorati, inson hissiyoti tovlanishlarini butun injaligi bilan bera olish salohiyati yorqin namoyon bo‘lgan. H. Olimjonning mahorati sabab aslida ikki qalb tug‘yonining poetik ifodasi bo‘lmish she’r bir kishining yaxlit hissiyoti, kechinmasi tasviriday taassurot qoldiradi. Baytlardagi biri-biridan kelib chiquvchi ko‘p bosqichli tasvir silsilasi sababli bu g‘azal oshiqning ma’shuqaga murojaati tarzida qabul etiladi. Chin sevgi uchun tuyg‘uning egasi emas, o‘zi muhim bo‘lganidek, g‘azal misralaridan biri Muqannaga, boshqasi Guloyinga tegishli ekani ham deyarli sezilmaydi. Ikkinchi jahon urushi yillarida Hamid Olimjonning she’riyati kurashchan mohiyat kasb etdi. Shoirning o‘shanday asarlaridan biri 1942 yilning may oyida yozilib, «Qizil O‘zbekiston» gazetasining 29 oktyabr sonida bosilib chiqqan «Sevgi» she’ridir. She’rda frontga ketayotgan yigit va sevgilisini kuzatayotgan qiz holati aks etgan. Ma’lumki, muhabbat joy ham, vaqt ham tanlamaydi. U jamiyatdagi vaziyat, odamlar orasidagi munosabatlar bilan hisoblasholmaydi. Binobarin, urush ham sevgiga to‘siq bo‘lolmaydi. Lekin muhabbat zabt etgan ko‘ngilning egasi ham sevgi bilan, ham urush bilan hisoblashishi kerak. 12 She’rning birinchi bandida xayrlashuv onida oshiq so‘zlaridan o‘zini yo‘qotgan ma’shuqa holati aks ettiriladi. Yigitning: «Butun yoshligimiz jangdadir bu kun, Jangda yechilmoqda sevgi qismati» so‘zlari uning shaxsiyatiga xos belgilarni aks ettiradi. Urush doim kattalar tomonidan boshlanadi, lekin uning azobini yoshlar tortadi. Shu ma’noda, yuqoridagi ikki misrada ham urushning, ham hayotning mohiyati ifoda qilingan deyish mumkin. Tasvirning samimiyati shundaki, dunyoda adolat o‘rnatmoq uchun urushga otlangan yigitning ko‘zlarida nam ko‘rinishi ta’kidlanadi. Bu — tabiiy hol. Chunki uning ko‘nglida: «Agarda qaytmasam shu mendan yodgor» tarzidagi xavotir naqd turibdi. She’rda tasvirlanishicha, ma’shuqa oshig‘ining gaplariga javob bermaydi. Ehtimol, bu o‘zbek qiziga xos tortinchoqlik ifodasidir. Lekin qizning ko‘nglidan o‘tayotgan o‘ylar tasviri juda ekspressiv, tuyg‘ular hassos: «Sensiz ololmasman aslo men nafas, O‘limdan og‘irdir sendan ajralish». Qizning ruhiy holati aks ettirilgan to‘rtinchi band she’riy kashfiyotga to‘laligi bilan ajralib turadi. Qizning: «Torgina qalbimga keng dunyo qafas» iqrorida teran ma’no va ulkan she’riy joziba bor. Dunyoning kengligi, qalbning kichikligi ma’lum tushunchalar. Lekin torgina qalbning keng dunyoga sig‘mayotgani, dunyoning unga qafas bo‘lib ko‘rinayotgani ifodasi badiiy kashfiyotdir. She’rning keyingi bandlarida oshig‘i ortidan jangga jo‘nagan ma’shuqa holati: “Orqangdan qolmasdan jo‘nadim jangga, Qo‘zi ketgan kabi qo‘yning izidan. Go‘yo quyosh oyni kuzatganiday, O‘t bo‘lib orqangdan kezmakdaman man”. She’rda qiz qo‘llagan o‘xshatishlar xalqning doston va qo‘shiqlaridan olinganday tuyuladi. Qo‘zi qo‘yning izidan yurishi bir umr eliboylik qilgan har bir o‘zbekka tanish. Shuningdek, kelishgan va ko‘rkam yigit-qizlarni oyu quyoshga o‘xshatish ham o‘zbekning didiga xos jihatlardir. She’rning oltinchi bandida juda nozik ruhiy tovlanishlar tasvirlangan. Unda jang qilayotgan yigit elini o‘ylashi aytilgani holda qizning holati: “Men ham qasos olib to‘kmakdaman qon, Elim va yorimning nomi dilimda” tarzida ifodalanadi. Bu satrlarda 13 chiroyli estetik effekt bilan birga, kuchli hayotiy mantiq ham aks etgan. Yigit suyukli qizini alohida tilga olmaydi. Chunki u el deganda sevgilisini ham nazarda tutadi. Sababki, qizning frontda ekanidan xabarsiz yigitning nazarida ma’shuqasi ham eli bilan yiroqlarda qolgan. Erkaklar qatori jang qilib, dushmandan qasos olayotgan qiz esa suyganining jangda ekanini yaxshi biladi. Binobarin, u yorining nomini dilida tutishi tasviri ishonarli va asosli. She’rning quyidagi misralarida muhabbat va urush timsollari qorishib ketgan holda tasvir etiladi: “Senga yuborganim otashin bo‘sa, Yengil shabbodadek uchar havoda. Jang bo‘lgan joylardan labingni izlar Va ba’zan darbadar kezar samoda”. Bu misralarda urush davrining muhabbati ham mavjud sharoitga mos harbiy yo‘sinda aks ettirilganini ko‘rish mumkin. «Sevgi»ning qahramoni — qalbiga ulkan ezgu tuyg‘ular hokim shaxs. Shuning uchun ham uning: “Dunyoda albatta bir o‘lmoq bor-ku, Hech ajab emasdir o‘lsak jang aro. Yov bilan kurashda oqsa qonimiz, Bo‘lmay el oldida yuzimiz qaro”,— tarzidagi ko‘tarinki so‘zlari kishiga sun’iy tuyulmaydi. Ishq asarlagan yurak ko‘tarinki tuyg‘ularga to‘liq bo‘ladi. Yuksak insoniy fazilatlarga ega kishilar uchun sharaf bilan o‘lish, tubanlik bilan yashashdan afzaldir. Shunday insonlargina o‘limdan keyin ham o‘lmaslikka erisha oladilar. Shundaylargina qat’iy ishonch bilan: Jismimiz yo‘qolur, o‘chmas nomimiz, G‘alaba to‘yida bo‘larmiz biz ham. Aziz do‘stlar bilan uchrashib xandon, Qadrdon ellarga qo‘yarmiz qadam — deya oladilar. Yuqoridagi misralardan asl odam uchun jismning tirikligidan ko‘ra, ruhni pokiza saqlash muhim ekani anglashiladi. She’rning qahramoni burch tufayli begona joylar uchun borgan janglarda shahid bo‘lishi mumkin. Lekin u ruhan bo‘lsada, «qadrdon ellar», ya’ni o‘z ota makoniga qaytishni, «aziz do‘stlar» bilan uchrashishni orzulaydi. Sevgiday o‘ta intim, faqat ikki kishigagina tegishli tuyg‘uni ezgulik, haqiqat, 14 adolat, ozodlik singari yuksak ijtimoiy tushunchalarning qaror topishiga esh holda tasvir eta bilish shoir mahoratidan dalolatdir. Hamid Olimjon ijodida «Muqanna» dramasi alohida o‘rin tutadi. Adib pesani 1937 yilda yoza boshlagan. Shu yili shoir boshi ustida ham qora bulutlar to‘plana boshlagach, asar ustidagi ish to‘xtab qolgan. Urush davrida tarixiy mavzularga qo‘l urish imkoniyati kengaydi. Chunki o‘z shonli tarixidan xabardor bo‘lish xalqning fashizmga qarshi kurashish istagini kuchaytirar edi. H. Olimjon urush bergan imkoniyat tufayli 1942 yilning boshlarida asarga qayta kirishib, o‘sha yilning 12 fevralida birinchi pardaning yangi nusxasini, 31 mayda esa, to‘rt parda sakkiz ko‘rinishli pesani to‘liq tugallagan. Urush sharoitida noshirlik imkoniyati g‘oyat nochor bo‘lgani uchun asarni chop etib, o‘quvchilarga yetkazib berish mushkul edi. Asardan olingan katta-kichik parchalar turli nashrlarda bosildi. Ammo uni to‘liq chop etishning imkoni bo‘lmadi. Asarning xalqqa tezroq va to‘laroq yetib borishini ta’minlash maqsadida uning to‘rt parda olti ko‘rinishli musiqali drama varianti tayyorlanib, sahnalashtirilgan. To‘lig‘icha qarashlar, e’tiqodlar o‘rtasidagi kurash asosiga qurilgan bu asarda xarakterlar dramatizmi kuchli. Ma’lumki, qarash va g‘oyalar odam ma’naviyatiga daxldor qadriyat bo‘lib, qilich bilan emas, aqlu tuyg‘u orqali singdiriladi. Qanchalik botil bo‘lmasin bir e’tiqoddan, qanchalik haq bo‘lsada, boshqa e’tiqodga o‘tish bir odam uchun ham, butun boshli xalq uchun ham og‘riqsiz kechmaydi. Buning ustiga, haq e’tiqod bilim va tushuncha orqali emas, kuch ham zo‘rlik bilan singdirilmoqchi bo‘lsa. E’tiqodda zo‘rlash yo‘qligi, eng ezgu niyatlar bilan ham inson erkiga daxl qilish, uning shaxsiyatiga zulm o‘tkazish mumkin emasligi dramada juda ta’sirli ko‘rsatilgan. Muqanna — o‘z erki va e’tiqodini himoya qilmoqchi bo‘layotgan kishilar rahnamosi. U bilimdon, jasur va g‘ururli shaxs sifatida zulmga ko‘nikolmaydi. Tabiatidagi bo‘ysunmaslik, erkka tashnalik tuyg‘ulari unga quyidagi shakkoklikni qilishga huquq berganday bo‘ladi: “Sizni bosgan jarohatlarga malham, Agar xudo kerak bo‘lsa, xudo ham, Odam ham man, ozodlikdir shiorim, Hurriyatdir topinajak Ollohim!..” Aslida hurriyatga erishmoq Allohga yetishmoqdir. Shuning uchun ham 15 Muqannaning so‘zlarini Allohga qarshi isyon debgina tushunish bir yoqlamalik bo‘ladi. Asarda Muqanna qo‘zg‘oloni zulm-zo‘rlikka, ozod bir xalq taqdirining begonalar tomonidan hal etilishiga qarshi harakat ekani ko‘rsatiladi. Ana shu harakatning yetakchisini Muqanna tarzida tassavvur etish va tasvirlashning g‘ayritabiiy jihati yo‘q. Tarixiy voqelikka bir qadar erkin yondashgan dramaturg uni o‘z maqsadiga muvofiq badiiy tadqiq qiladi. Ommani tarixning ijodkori deb hisoblagan H. Olimjon Muqanna siymosida zulmga bo‘ysunmagan odamni ko‘radi. Shuning uchun ham bosh qahramonning: “Yo‘q, men sizman, xuddi sizning o‘zingiz, Bu ko‘zlarim xuddi sizning ko‘zingiz. ...Meni ko‘rmak istasangiz siz agar, Bir tashlangiz o‘zlaringizga nazar” tarzidagi so‘zlari orqali uning xalqqa qanchalik singishib ketganligi alohida ta’kidlanadi. Pesada Muqanna tirikligini vatan erki yo‘liga tikkan shaxs sifatida tasvirlanadi. “Vatan mendan bermoqqa jon so‘raydi...” yo‘sinidagi qarash uning e’tiqodini aks ettiradi. Muqannaning yovqur va bo‘ysunmas, erkka ixtisoslashgan shaxsiyati umrining so‘ngidagi o‘ta qaltis holat tasvirida yorqin aks ettirilgan. Hamid Olimjon bu dramani yaratishdan bir necha yil oldin: “Alpomish” o‘lim o‘ldirmaydigan odam to‘g‘risidagi dostondir”,— deb yozgan edi. U “Muqanna” dramasining bosh qahramonini ham shunday odam sifatida tasvirlaydi. Muqanna, hatto, o‘limi ham olamni yoritib, odamlar ko‘ngliga yorug‘lik olib kirishini istaydi. U odamlar ko‘nglida mangu alangalanib turadigan o‘t bo‘lishni orzulaydi: Olovni yoq, volidai muhtaram, Olovni yoq, yorisin yeru olam. Bugun men ham olovga qo‘shilaman, Bugun men ham mangulik o‘t bo‘laman. 16 Muallif Muqanna timsoli zimmasiga juda zalvorli badiiy-estetik yuk ortib, uni inson erki uchun jonidan kechgan, sha’nini jonidan ortiq bilgani bois o‘lim ham o‘ldirolmagan qahramon sifatida tasvir etadi. Asarda bosh qahramon romantik tuyg‘ular og‘ushidagi favqulodda shaxs sifatida tasvirlangani sabab uning o‘lim oldidan aytgan otashin so‘zlari tashviqiy chaqiriq emas, samimiy dil izhori tarzida qabul etiladi: Xalqqa ayting, men aslo o‘lganim yo‘q, Yov qo‘liga taslim ham bo‘lganim yo‘q. Men elimning yuragida yashayman, Erk deganning tilagida yashayman. Dramaning ta’sirchanligini uning mavzusi yoki birgina Muqanna obrazi emas, balki Guloyin, Said Battol, Feruz singari qator badiiy timsollarning ham g‘oyat puxta ishlanganligi ta’minlagandir. Asardagi bu obrazlar ezgulik yoki yomonlik kabi muayyan g‘oya yoxud insoniy xislatning shunchaki ifodasi, rupori emas, balki tirik odamlar sifatida o‘zlarini namoyon etadilar. Ularning tabiatiga xos qirralar ruhiy jihatdan to‘la asoslanganligi asarning yutug‘ini ta’minlagan. Asarda Guloyin o‘z hayotidan qoniqmaydigan izlanuvchan bir qiz sifatida namoyon bo‘ladi. Qizning jasorati ham, Muqannani yoqtirib qolishi ham dramada uning shaxsiyatiga xos xususiyatlarning tabiiy natijasi tarzida talqin etiladi. Battolga qarata aytgan: “Sevgi doim ixtiyorni istaydi” yoki “Ishq o‘ladi qaerda bo‘lsa zanjir!” kabi so‘zlarida qiz tabiatining asl jihatlari namoyon bo‘ladi. Uning Muqannaga sevgisi zamirida ham faqat ko‘zni ko‘r, quloqni kar qilguvchi sirli tuyg‘uga asirlikdan tashqari, o‘zligini anglash, g‘urur yotadi. Qizni o‘z ko‘z o‘ngida ham yuksaltiruvchi, uning betakror shaxsiyatidagi balandlikni ta’kidlab turguvchi bu jihat Muqannaga qaratilgan: “Ko‘zim ochding, men dunyoni keng ko‘rdim, O‘zimni ham odamlarga teng ko‘rdim” iqrorida yaqqol ko‘rinadi. 17 Muqanna tarafdorlari qo‘liga tushib qolgan uch dushmanning bir-biridan keskin farq qiladigan uch xil tabiati dramaturg tomonidan ustalik bilan aks ettiriladi. Feruzning: “Meni kechir, yuzi qursin xudoning, Xudosiz ham edi menga dunyo keng”,— gaplarida uning chin e’tiqoddan mahrum, jonidan bo‘lak tashvishi yo‘q oriyatsiz kishi ekani ma’lum bo‘ladi. Battolning: “Shuni bilki xalq misoli bir poda, ...Hayday olish kelsa agar qo‘lingdan, Poda yurar sen boshlagan yo‘lingdan”,— degan gaplari uning odamlarga past nazar bilan qarab, ularga boshqariladigan to‘da sifatida qaraydigan kimsaligini ko‘rsatadi. Ayni vaqtda, uning: “Qilichimdan qon oqqanda men borman, ...Menga erk ber, xudoyimdan tonaman”,— yo‘sinidagi iqrori u qanday a’mollarga tayanganini yaqqol namoyon etadi. O‘shalardan biri bo‘lmish Jaloyirning esa: “Rahmu shafqat so‘ramayman hech qachon, Nom qoladi, to‘kiladi qatra qon” tarzidagi so‘zlarida yurtdoshlariga zulm o‘tkazgan bu yovuz shaxsning jasoratli ekani anglashiladi. H. Olimjonning dostonlari, “Jinoyat” dramasi, bir qator balladalari tasvir o‘ynoqiligi, ifoda ravonligi, tilning yengilligi bilan bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. U faqat yozuvchigina bo‘lib qolmay, masalaning asl mohiyatiga yetib boradigan darajada sinchkov tadqiqotchi, bilimdon olim ham edi. Adabiyotning turli masalalariga bag‘ishlangan tadqiqotlari hanuzgacha o‘z qimmatini yo‘qotmay kelyapti. Xullas, otashin shoir, so‘zni olovlantiruvchi publitsist, mohir dramaturg, teran olim, usta tarjimon, tengsiz tashkilotchi, o‘tli notiq bo‘lgan Hamid Olimjon adabiyotimiz tarixida qachondir yashab o‘tgan ijodkor bo‘lmay, balki bugun ham millatning ma’naviy dunyosini shakllantirishga ta’sir ko‘rsata oladigan asarlar muallifi va ayni shu sababga ko‘ra, elining yuragida yashashga haqli san’atkordir. 18 1.2 HAMID OLIMJON IJODIDA QOFIYANING O‘RNI H.Olimjon o‘z asarlari tiliga katta ahamiyat bilan qaragan ijodkor. Shu boisdan ham shoir asarlarining birortasida, hatto biror bandda ham tashqi go‘zallik orqasidan quvib ishlatilgan so‘zlar uchramaydi. Shoir ijodidagi har bir so‘z buyuk imorat poydevoriga qo‘yilgan pishiq g‘ishtlarni eslatadi. H.Olimjon har bir so‘zga, uning fikr ifodalash darajasiga alohida ahamiyat beradi. Shoir ijodi xalqimizning boy merosi bo‘lgan xalq og‘zaki ijodi, xususan, xalq dostonlarining go‘zal an’analari bilan omuxta bo‘lib kelgan. Bu holat shoir asarlarining ravon, jozibaliligini uyushtirgan. Chunki, nima haqida yozmasin, o‘z fikrini sodda, umumxalq uchun tushunarli misralarda kuchli 19 obrazlilik to‘niga o‘rab bayon qiladi. Shuning uchun ham H.Olimjonning har bir asari kishini o‘ziga tortuvchi, maftunkordir. H.Olimjon ijodining jozibadorligi, yoqimliligi, o‘quvchilarga tez yetib borishini ta’minlashda qofiyadoshlik katta rol o‘ynagan. Qofiya (arab. — ergashish, izidan borish, yun. υθμς – rifma: «mutanosiblik, ritm») deb ikki yoki undan ortiq misra oxiridagi lafzdoshlikka aytiladi ( A. Rustamiy ). Qofiya-xalq ijodiyotining mahsuli. Xalq ijodida qofiya poetik san’at sifatida muhim vazifa bajarib kelgan. Xalq maqollari, hikmatli so‘zlar avvalo qofiyasining kuchliligi bilan ajralib turadi. Shu jihatdan yondoshilganda bu san’atning negizi xalqning urf-odati, psixik holatlari, fikrni qabul qilib olish va undan estetik zavqlanishdagi didi bilan ham bog‘liq. Qofiyaning mavjudligi misraning to‘kisligini ta’minlaydi va kuchaytiradi, ritmik birliklarning mutanosibligi kamroq aniqlik bilan ifodalangan erkinroq ritmik tuzilishdagi misralarda (satrlar bo‘g‘inlar soni, urg‘u joylari va boshqalar bilan farqlanadi) qofiyaning ritmik ma’nosi yuqori darajadagi aniqlik bilan namoyon bo‘ladi. Ma’lumki, she’riyatda ohangni saqlab turuvchi bo‘g‘in, turoq va boshqa vositalar ham mavjud. Shuningdek, qofiya ham mavjud ohangni fikrni boshidan oxiragacha saqlab borish vazifasini bajarsa-da, uning she’riy nutqdagi vazifasi shu bilan chegaralanib qolmaydi. Qofiya fikrni bir tugal poetik fikr sifatida tugatishni ta’minlovchi vosita hamdir. Avvalo, har bir fikr intonatsion tugallikka ega bo‘ladi. Intonatsiya – tugallovchi vosita. Lekin intonatsion tugallikka ega bo‘lgan fikr doimo mantiqan, mazmunan tugal bo‘lavermaydi. Bu hol ayniqsa, she’riyatda yaqqol seziladi. Masalan: U yashaydi besitam, bezor, U bilmaydi qayg‘uni, g‘amni Oyoqlari ostida bahor To‘shab qo‘ygan alvon gilamni. (Zaynab va Omon) Ushbu she’riy parchadagi birinchi ikki misra o‘ziga xos fikriy tugallikka ega. Lekin g‘oyaviy-mazmunan tugal fikr emas. Shu fikrdan keyin uni to‘ldirib izohlab keladigan yana bir fikr borligi yaqqol sezilib turadi. Uning (Zaynabning) “besitam, bezorligi”, “qayg‘uni, g‘amni” bilmasligining sababi 3-4- misralarda ikkinchi fikr sifatida ta’kidlanib, oldingi fikr bilan bir butun holda tugallangan fikr vujudga kelgan. 20 Ko‘rinib turibdiki, bunda qofiya fikrlarni bir-biri bilan bog‘lash, uni tugal fikr sifatida shakllantirish vazifasini bajargan. Bezor-bahor, g‘amni-gilamni so‘zlarining qofiyalanishi natijasida fikr mazmunan tugallanib, yaxlit bir poetik ifodaga aylangan. Qofiyaning she’riy nutqdagi vazifalaridan biri she’riy o‘lchovni uyushtiruvchi vosita sifatida xizmat qilishidir. V.Jirmunskiy qofiyaning o‘lchovdorlikni ta’minlashini ohangdorlikni ta’minlash jarayonidan ajratmaydi 1 . Olim ularni bir-biri bilan bog‘liqligini oshiruvchi vosita sifatida talqin qiladi. Ye.Vinokurov va B.Goncharovlar qofiya fikrning ta’sirchanligini oshiradi, desalar 2 , N.A.Aseev “qofiya – poetik energiyaning kondensatori”, deb yozadi 3 . Darhaqiqat, qofiya she’riy nutqda ifodaviylikni ta’minlovchi vositalardan ham biridir. Chunki qofiya tovushlar takroriga asoslangan san’at. Tovushlar takrori natijasida ma’lum san’atlar – poetik vositalar vujudga keladi. Bu san’atlar bevosita poetik nutqning badiiy ifodaviyligini kuchaytiradi, nutqning jarangdorligini oshiradi. Biroq qofiya she’riy qatorni yakunlab beruvchi yagona vosita emas, kuchli pauza, tugallangan, yakuniy urg‘u va ohang, klauzula (lot. clausula «yakun, tamom, yakunlanish») yordamida misraning yakun topgani qofiyasiz ham anglashilishi mumkin: Hali Zaynab o‘zining dardin Dadil turib yora olmaydi. Tunni butun uyg‘oq kechirdi, Fikrlari topmay nihoya... (Zaynab va Omon) Tovush takrori poetik nutqning ohangdorlik sistemasidan uzilib qolgan alohida holda emas, balki, ohangdorlik sistemasiga singib ketgandagina badiiyifodaviy bo‘ladi. Ma’lumki, tovush takrori poetik nutqni boshqa nutq turlaridan ajratib turuvchi vositalaridan biri sanaladi. Tovush takrori avvalo evfonik (ohangdosh) va metrik (o‘lchovdosh) takrorlarga bo‘linadi. Qofiya tovush takrorining birinchi turiga xos bo‘lib, ohangdosh takror boshqa bir qator stilistik usullarni ham (alliteratsiya, paronimiya) vujudga keltiradi. Shuning uchun ham tovush takrori she’riyatda badiiy ifodaviylikni vujudga keltiruvchi, she’riyatning ohangdorlik tizimidan joy oladigan vositalardan biri hisoblanadi. Bir qator tadqiqotchilar tovushning poeziyadagi o‘rnini alohida ta’kidlaydilar. Chunonchi, K.Balmont poeziyani sehrgarlik deb atab, “har bir harfda 1 Жирмунский В. Рифма, ее история и теория. – Петроград, 1923 2 Винокуров Е. Мысли о поезии / / Знамя, 1972, № 10, с. 223. 3 Николай Асеев, Дневник поета, Л., «Прибой», 1929. 21 sehrgarlik bor, she’r o‘zining mohiyati bilan kuchli va har bir harf unda bir sehrdir” 4 , deydi. Quyidagi misralar bu holatni zulqofiyatayn sifatida kuzatish imkonini beradi: Gulzorlardan, bog‘lardan o‘tdim, Bozorlardan tog‘lardan o‘tdim.(Zaynab va Omon) Birinchi baytda oltita so‘z qo‘llanilgan bo‘lib, ulardan to‘rttasi-gulzorbozor, bog‘-tog‘ qofiyalangan. Ikkinchi baytda sakkizta so‘z ishlatilib, kun-tun, botar-yotar so‘zlari qofiyalangan, misralarni ikki bo‘lakka (turoqqa) ajratgan. Qolgan to‘rtta so‘z radifdir. Bu baytdagi qofiyalanish tuzilishi jihatidan birbiriga o‘xshaganidek, bir-biridan farqlanadi ham. O‘xshashlik shundaki, har ikki baytda ham bir necha so‘zlar qofiyalangan. Qofiyadosh so‘zlardan keyin radif qo‘llanilgan. Farqi shundaki, birinchi baytda radifdan boshqa barcha so‘zlar (misralarning har ikki qismi), qofiyadoshdir, qofiyalanishning bu turi mumtoz she’riyatda tarse deb yuritiladi. Radif esa birgina so‘zdan iborat. Ikkinchi baytda misralarning birinchi qismi qofiyalangan bo‘lib, misralar turoqlarga ajratilgan. Ikkinchi so‘z radif bo‘lib kelgan. Ma’lumki, she’riyatda misralarning turoqlarga ajratilishi uchun har bir turoq qofiyalanishi shart emas. O‘z navbatida bu juda og‘ir jarayondir. Lekin bir qator ustoz san’atkorlar ijodida, xususan, Hamid Olimjon ijodida bunday qofiyalanish ham bir talay. Bu holat, birinchidan, shorining o‘ziga xos ifoda usulini, uslubini, shuningdek, so‘zdan foydalanish mahoratini ko‘rsatadi. Ikkinchidan, turoqlar qofiyalanishi, turoqlar orasida keskin to‘xtam borligini ko‘rsatadi va nutqning tantanavorligini, salobatini oshiradi. Yuqoridagi misralardan ko‘rinib turibdiki, qofiya she’riy nutqning ohangdorligini, jozibadorligini ta’minlabgina qolmaydi, balki, shoir tomonidan olg‘a surilgan fikrni, mazmunni tushunish, asarning g‘oyasini batafsil anglash imkoniyatini ham beradi. Badiiy tasvir vositalari goh ritorik figuralar, goh sintaktik figuralar, goh stilistik figuralar tarzida taqdim etiladi. Keng ma’noda bu tushunchalar doirasiga ko chimlar ʻ ham, stilistik figuralar ham kiritiladi. Muallif tasvirlanayotgan narsa yoki voqeaning o zi ʻ zarur hisoblangan tomonini ma’lum nuqtai nazardan turib baholash uchun epitetdan 4 Балмонт К. Д. Поезия как волшебство. — М: Книгоиздателство «Скорпион», 1915. 22 foydalanadi. Hamid Olimjonning 1936-yilda yozilgan “O lim” nomli she’rida epitetdan ʻ foydalanilgan. Uchrasharmiz bir kun albatta, Yuragimga bo larsan mehmon; ʻ Bir mehmonki, sening qo lingda ʻ Tipirchilar tanamdagi jon. Lopillatib olib ketarsan, Bor narsadan etarsan mahrum, Maskan bo lar mangu tor zindon, ʻ Va tiqarsan ko zlarimga qum. ʻ eni qanday kutar ekanman? Uchrasharmiz qaysi bir yerda? Tuproq uzra qattiq olishib, Do st bo larmiz balki qabrda? ʻ ʻ Olisharmiz ma’raka qurib, Balki seni etarman g orat, ʻ Yo o parsan mening labimdan, ʻ Unda bitar butun harorat. O ylaganda seni doimo ʻ Yuragim orqaga tortadi Va bosadi muzday sovuq ter, Seskanaman, g amim ortadi. ʻ 23 Yuqorida keltirib o tilgan “mangu tor” va “muzday sovuq” so zlari murakkab tuzilishga ʻ ʻ ega epitetlardir. “mangu tor” so zlari zindon so ziga epitet bo lsa, “muzday sovuq” ʻ ʻ ʻ so zlari esa o zidan keyingi ter so ziga nisbatan epitet hisoblanadi. Shoir bu sherida ʻ ʻ ʻ zindonning manguligini, torligini izohlab beryapti. “Mangu” va “tor” so zlari konteksda ʻ umumiy bir butunlik manosiga ega, lekin sinonim so zlar qatoriga kirmasa ham. Bu ʻ sherda lirik qahramon timsolida “O lim” gavdalantirilgan. Shunday ekan, shoir o limga ʻ ʻ murojaat qila turib “mangu tor zindon” tasviri yordamida qabrni tasvirlagan. Bu esa albatta, shoirning dunyoqarashi keng va so z boyligining naqadar cheksizligidan dalolat ʻ beradi. Keyingi qo llangan epitet orqali esa shoirning ichidagi qo rquvi mohirona ʻ ʻ tasvirlangan. “Muzday” va “sovuq” so zlari sinonim so zlardir. Bunday bir biriga yaqin ʻ ʻ ma’noli so zlardan foydalanganligi natijasida she’rda noadatiylikni ko rishimiz ʻ ʻ mumkin. Muzday va sovuq so zlarini yakka holda foydalanganimizda u darajada hissiy ʻ ekspressivlikni his qilmaymiz, ammo bu so zlarni birgalikda qo llaganimizda esa ʻ ʻ tasviriylik yanada mukammallashgan, tasir kuchi oshgan. Bunda gulning eng asllari, Baxmal gilam, alvon poyondoz Tabiatning bor fasllari: Bahor va yoz qarshimda peshvoz… Cho qqilarda otash saraton, Yonbag irlar binafsha bahor. ʻ ʻ Shoir Hamid Olimjonning “Chimyon esdaliklari” she’ridan keltirilgan yuqoridagi misralarda epitetning ajoyib namunalarini ko rishingiz mumkin. Bu misolda “baxmal” ʻ so zi “gilam” ga, “alvon” so zi “poyondoz” ga, “binafsha” so zi “bahor” ga nisbatan ʻ ʻ ʻ epitetdir. Yuqorida keltirilgan epitetlar matndan tashqarida boshqa ma’nolarni beradi, ya’ni “baxmal” so zi “mato”, “alvon” so zi “rang”, “binafsha” esa “gul” ma’nosi ʻ ʻ tushuniladi. Matn tarkibida boshqa so zlar bilan kabi birgalikda kelganda esa turli xil ʻ ma’nolarni anglatadi. 24 I I BOB. HAMID OLIMJON VA XALQ OG‘ZAKI IJODI 2.1 SHOIR IJODIDA FOLKLOR AN‘ANALARINING O‘RNI Adabiy-badiiy va tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, H.Olimjonning haqiqiy xalqchil shoir sifatida shakllanishida, dastlab oila a zolari‟ va ota-bobolari xonadonlaridagi qizg‘in suhbatlar, Jizzax adabiy muhiti va keyinchalik xalq baxshilari bilan shaxsan tanishishi, ular bilan ko‘p yillar ijodiy hamkorlikda bo‘lishlari, folklor materiallarini to‘plash, nashr etish va ilmiy o‘rganish faoliyati muhim omillardan biri sifatida katta rol o‘ynagan. XIX asrning ikkinchi yarmida yashab ijod etgan jizzaxlik shoir Iskandar Qambar o‘g‘li Madyunning xabar berishicha, shoirga uchunchi bobo avlod sanalgan mulla Yoqub, uning to‘rt o‘g‘illari – Mulla Yunus, Mulla Yusuf, Mulla Hizir, Mulla Azimlar o‘z zamonasining nihoyatda dilkash, mehmondo‘st kishilari bo‘lishgan. Ayniqsa, bobosi Mulla Azim va uning oila a zolari, onasi Komila ‟ ayaning o‘zi ham she’riyat shaydosi, ijokor xalq xazinasining o‘ta bilimdoni bo‘lgan. Vatandoshimiz H.Olimjon ham ana shu muborak oilada tug‘ildi, o‘sdi va kamol topdi. Shoirning bolalik chog‘laridanoq folklorga alohida mehr qo‘yishga, xalq shoirlari bilan ko‘p yillar davomida hamnafas, hamdard va ijodiy aloqada bo‘lishga bobosi Mulla Azim sababchi bo‘lgan. Chunki, u Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li bilan shaxsan tanish, hayotda qadrdon va do‘st bo‘lgan. Xalq shoirining aytishicha, vaqti-vaqti bilan Jizzaxga borib, do‘stining ya’niAzim boboning uyida, bir hafta, ikki hafta turib, qadrdonlariga qo‘shiq aytib qaytgan. Ana shunday o‘zaro hayotiy do‘stlik, ijodiy hamkorlik, qizg‘in suhbatlardagi 25 doston va qo‘shiqlarning ijro etilishi shu mo‘tabar xonadonning kichik a zosi yosh‟ Hamidning murg‘ak qalbida chuqur iz qoldiradi; o‘z davrining dongdor kuychisi Fozil shoir bilan yoshlikdan shaxsan tanishadi. Bo‘lajak shoir qalbida she’riyatga, folklorga bo‘lgan havas g‘unchalari yanada oshadi. Keyinchalik shu sohaning jonkuyari va tadqiqotchilaridan biriga aylanishiga sabab bo‘ladi. H.Olimjon hayotda va ijodda xalq baxshilariga, umuman folklorga alohida mehr-muhabbat va samimiy hurmat bilan qaradi. Buni biz Fozil shoirga bag‘ishlangan “Kuychining hayoli”, Abdulla shoir Nurali o‘g‘liga atalgan “Do‘mbiraning maqtovi” she’rlarida, “Oygul bilan Baxtiyor”, “Semurg‘ yoki Parizod va Bunyod”, “Ikki qizning hikoyasi” kabi ertak dostonlarida yaqqol ko‘ramiz. Shu o‘rinda ta kidlash joizki, shoir folklor bilimdoni sifatida o‘z ijodida o‘zbek ‟ xalq ertaklari va dostonlariga xos bo‘lgan ko‘pgina xalqona uslublarni qo‘llaydi. Natijada har qanday kitobxon bunday asarlar folklorga xos bo‘lgan oddiy motiv yoki syujet, kuchli fantastika, ehtiros va lirizm ruhi bilan sug‘orilgan shah asarlarga aylanganligini sezadi. Bulardan tashqari, shoirning “Shodiyona”, “Yigitlarni frotga jo‘natish”, “Xat” va “Bo‘l omon”, “Qishloq qizi” kabi she’rlari ham folklore ruhi bilan chuqur sug‘orilgan ajoyib asarlar sifatida adabiyotimiz sahifalaridan munosib joy oldi. Ularni o‘qiganda har bir she’riyat shaydosi, yagona umumiy xususiyat- xalqona ifoda usuli birlashib turganligiga guvoh bo‘ladi. Shoir Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lining epik repertuarida ana shunday bukuk xizmatlarini “Alpomish” dostoning ming yillik to‘yiga bag‘ishlangan xalqaro ilmiy anjumanda quyidagi gaplar bilan alohida e tirof etadi: “Shoir H.Olimjon dostonni ‟ nashrga tayyorlashda uni qariyb yarmiga qisqartirgan. Ammo bu qisqartirish shu darajada bilim va san atkorlik ‟ bilan amalgam oshirilganki, bu holat dostonning yaxlitligiga putur yetkazmagan. Shoir doston matniga biron bir so‘z qo‘shmagan, doston tilini tahrir qilmagan… Nashrga tayyorlovchi olti ming misraga yaqin matnni qisqartirga bo‘lsa-da, dostonni o‘qish davomida bu narsa deyarli sezilmaydi. Shoir nashrga kattagina so‘zboshi ham yozib, uning g‘oyaviy-badiiy xususiyatlarini tahlil etdi. Shuning uchun ham bu nashr madaniyatimiz tarixida katta voqea bo‘ldi va xalq 26 dostonlarini nashr etishdagi ijobiy tajriba sifatida o‘z ahamiyatini hanuz yo‘qotgan emas”. Xalq og‘zaki ijodiyotining yozma adabiyot vakillari ijodiga ta’siri turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Professor B.Sarimsoqovning qayd etishicha, folklore va adabiyot munosabatida quyidagi ikki tip ko‘zga tashlanadi; birinchisi, oddiy tip bo‘lib, maqol, metal, uchiriq so‘zlar va iboralardan foydalanish bo‘lsa, ikkinchisi murakkab tip bo‘lib, u o;z navbatida, analitik, sintetik va uslubiy ko‘rinishlarga ega. Professor S.Ro‘zimboyevning “Shoirning ilhom manbai” nomli maqolasida folklore va adabiyot munosabatidagi sintezlashgan tip haqida gap ketadi, ya’ni H.Olimjonning mashhur “O‘zbekiston” she’rining ilhom manbai – yaratilishi folklorga borib bog‘lanishi haqida so‘z yuritiladi. Unda quyidagi ma lumotlarga‟ duch kelamiz: H.Olimjonning xalq og‘zaki ijodiga bo‘lgan munosabati respublika yozuvchilar uyushmasining raisi lavozimida ishlaganida, A.Navoiyning 500 yillik yubileyi munosabati bilan yubiley qo‘mitasining ilmiy kotibi, keyinchalik, qo‘mita raisining o‘rinbosari vazifasida qilganida yanya kuchaydi. Bu davrlarda xalq baxshilari o‘rtasida mumtoz adabiyotning eng sira asarlarining ommalashtirish va tushuntirish ishlari bilan faol shug‘ullandi. Masalan, Navoiyning 500 yilligi va gruzin shoiri Shota Rustavelining 750 yilligi munosabati bilan ularning ayrim asarlari mazmunini tushuntirib beradi. Natijada, badihago‘y xalq shoiri Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li Navoiy asarlari asosida “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Bahrom va Gulandom” dostonlarini, Shota Rustavelining “Yo‘lbars terisini yopingan pahlavon” asari asosida shu nomdagi dostonning xalq variantini yaratdi, ijod qiladi. H.Olimjon 1938 yilda xalq shoiri Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li bilan birga qozoq adibi Jambul Jabayevning 100 yillik yubileyida qatnashadi. Bundan ilhomlangan H.Olimjon J.Jabayevga bag‘ishlangan bir qator maqolasi va “Qozog‘iston” she’rini yaratsa, Fozil shoirning “Nishondor Jambulga” nomli termasi ro‘yobga chiqadi. Adabiy-badiiy va tarixiy hujjatlarning tasdiqlashicha, H.Olimjonning bevosita 27 tashabbusi bilan xalq shoirlari Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li, Muhammadqul Jomrod o‘g‘li Po‘lkan, Islom shoir Nazar o‘g‘li va Bola baxshi Abdullayevlar respublika yozuvchilar uyushmasiga qabul qilingan. H.Olimjon ularga shaxsiy kotiblar tayinlagan, asarlarining nashr qilinishida bosh-qosh bo‘lgan, xalq shoirlarining hayoti va ijodini muntazam kuzatib, fikr-mulohazalar bildirib borgan. Xullas, H.Olimjon bolalik chog‘laridanoq folklorga alohida mehr bilan qaragan bo‘lsa, umr bo‘yi xalq shoirlari bilan hamnafas, hamdard, hamkor va ijodiy aloqada bo‘ldi. Ularning dostonlaridan ijodiy ravishda katta mahorat bilan foydalana oldi. Blarning hammasi “Hamid Olimjon va folklor” mavzusining turli qirralarini tashkil etadi. Xalq og‘zaki badiiy ijodiyotiga xos mazmun va shakl komponentlaridan foydalanish yozma adabiyotni asosiy omillaridan biri. Zotan, iste dod xalq hayotidan,‟ uning ma naviy-psixologik ‟ va milliy-mahalliy ruhidan ayri holda barkamol bo‘lolmaydi. Binobarin, “shoir bo‘lib tug‘ilish kerak bo‘lsa, u taqdirda xalqchil ham bo‘lib tug‘ilish kerak” (V.G. Belinskiy). Hamid Olimjon tom ma’nodagi xalqchil shoir edi. Zotan, xalq dardi, tuyg‘usini anglay bilish bo‘lajak shoirning insoniy qiyofasini belgilaydigan fazilatlardan biri sifatida yoshligidan mujassam topgan edi. Tadqiqotchilar bu xususda so‘z yuritganlarida shoirning “Bolalik kunlarimda…” deb boshlanuvchi e tirofnomasini ‟ keltirishni xush ko‘radilar. Jumladan, Naim Karimov shoir ijodiga xos xalqchillik ildizlarini shunday izohlaydi: “Komila opaning qo‘shiq, cho‘pchak, topishmoq, ertak va rivoyatlarga boy muhofazasi G‘oyib otaning yulduzli kechalarida ham, Jizzaxlik mahallisidagi qo‘rg‘on tanchasida kechgan uzun qish kunlarida ham asqotdi. Xalqchil ijodiy fantaziyasidan sehrlangan Hamid onasidan Yoriltosh, Tohir va Zuhra, Oygul va Baxtiyor haqidagi ertaklarni takror-takror eshitdi. Ertaklar olami, xalq, ijodi durdonalari bilan to‘la muhit Hamidda badiiy so‘zga nisbatan havas va so‘nmas muhabbat uyg‘otdi”. Oldimizga qo‘yilgan vazifadan kelib chiqib shunga aniqlik kiritmoqchimizki, professor N.Karimov tilga olgan Oygul va Baxtiyor nomi bilan ataladigan xalq ertagi 28 mavjud emas. Mazkur nomlar ilk bor H.Olimjon tomonidan xalqning “Malikai Husnobod” ertagini ijodiy qayta ishlash jarayonida qo‘llanilgan. Kezi kelganda shuni ham aytib o;tish kerakki, N.Karimoz yuqorida negadir bitta tushunchani anglatuvxchi cho‘pchak va ertak so‘zlarini folklorning alohida janrlari sifatida sanab o‘tadi. N.Karimov H.Olimjonda xalq ijodiyotiga bo‘lgan qiziqishning ikkinchi omili sifatida mulla Azim xonadoniga tez-tez kelib, doston kuylagan Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lining ijodiy ta sirini ko‘rsatib o‘tadi. Bu ta sir shoirning “Kuychining hayoli”‟ ‟ she’rida ham e’tirof qilinadi. Shu tariqa shoir kechinmalari xalq dostonlarining ruhi bilan badiiy qorishib ketadi. Ko‘rinadiki, ”Kuychining hayoli” she’ri H.Olimjon tomonidan eopsning yaratilishi va jamoa tafakkuri elagidan o‘tishi, sayqal topa borishi jarayonini olimona nigoh bilan kuzatishning badiiy shahodatnomasiga aylangan. Bularning hammasi shoirning katta poetik mahoratidan dalolat bera oladi. 1937 yili yozilgan ”Do‘mbiraning maqtovi” she’rining mazmuni ham folklorga xos poetik shakl bilan uyushgandir. Bunda xalq baxshilari repertuaridagi asosiy janrlardan biri bo‘lgan termaning badiiy komponentlaridan andoza olingan. Aslida Abdulla shoir Nurali o‘g‘liga bag‘ishlab yozilgan bu asar g‘oyaviy-tematik an anaviy ‟ termalarning avtobiografik turiga mansubdir. Hamid Olimjon terma aytuvchi baxshilar ijodini kuzatar ekan, ularning voqelikka obrazli munosabatini, emotsionallik va ekspressivlikni ta minlaydigan ‟ stilistik prizmalarini o‘rgandi. Jumladan, xalq baxshilarining termalarida barqarorlik kasb etgan tajnis san atini qo‘llab, o‘z ijodida ‟ lirik qahramon tilidan do‘mbiraga murojaat etadi: So‘ z boshlayin endi yaxshi, yomondan, Ko‘zlarimning nuri bo‘lgan do‘mbiram. Sen qo‘limda kezib o‘tdim jahondan, Yuragimning to‘ri bo‘lgan do‘mbiram. 29 Ma lumki,‟ avtobiografk termalarda baxshi do‘mbiraga murojaat qilish fonida o‘z hayotida bo‘lib o‘tgan eng muhim voqealarni bayon qiladi. Hamid Olimjon oldida termachi baxshilar taqdiriga xos umumlashma mazmunni yuzaga chiqarish vazifasi turar edi. Shoir bu ishni qoyilmaqom qilib ado etadiki, quyidagi misralar bu mulohazani to‘liq tasdiqlay oladi: Aylansa-da rangim sariq osmonga, Seni chaldim, xor bo‘lmadim yomonga. Qariganda yetdim yaxshi zamonga Yovlarimga bo‘ri bo‘lgan do‘mbiram. Sen bor ekan, har ish kelar qo‘limdan, Sen bor ekan, hayiqmasman o‘limdan. Ming o‘rgilib tole topgan elimdan, O‘tirganda so‘ri bo‘lgan do‘mbiram. She’rning qofiyalanishi ham an anaviy termalar shakliga mos bo‘lib, birinchi ‟ bandi a-b-v-b ko‘rinishda, qolgan to‘qqiz banddagi qofiyadosh so‘zlar esa a-a-a-b shakliga ega. Har bir bandning so‘nggi misrasida do‘mbira shakliga aytilgan ”yuragimning jo‘ri, bilagimning zo‘ri, qulligimda cho‘ri, yovlarimga bo‘ri, o‘tirganda so‘ri, besh barmoqning sho‘ri, ko‘zlarimning nuri, gulzorimning huri, dushmanimning go‘ri” singari sifatlar keltira olgan. Bundan H.Olimjon she’ri xalq termalariga taqliddan iborat ekan, degan xulosa kelib chiqmaydi, albatta. Aytib o‘tilganidek, H.Olimjon o‘z oldiga qo‘ygan g‘oyaviy-estetik maqsaddan kelib chiqib, original mazmunni she’rxonga yetkazishda xalq termalarining shakl imkoniyatlaridan keng foydalana olgan. Bu o‘rinda mazkur she’rda kuzatiladigan yozma adabiyotga, xususan H.Olimjon uslubiga xos muhim bir xususiyat-anadiplosis (badiiy takror) san ati ‟ to‘g‘risida to‘xtalib o‘tish joizdir. Ya’niyuqorida ”sen bor ekan...” birikmasi banddagi har ikkala misraning boshlanishida takrorlanib kelgani singari, bunday holatni 30 she’rning ikkinchi, uchinchi, yettinchi, sakkizinchi va o‘ninchi bandlarida ham kuzatish mumkin. Masalan: Sening bilan so‘z bermadim men yovga, Sening bilan birga bordim har ovga. Sen dang‘illab olib bording Moskovga,Ko‘zlarimning nuri bo‘lgan do‘mbiram. Shunday qilib, ”Do‘mbiraning maqtovi” she’ri H.Olimjonning folklorga munosabatini oydinlashtirishda muayyan tasavvur beruvchi yana bir xalqchil asar hisoblanadi. Demak, Hamid Olimjon o‘z ijodida, ayniqsa she’riyatida xalq tilining eng ta sirchan formalarini topib, ulardan mahorat bilan foydalangan, faol ishlatmaydigan ‟ jonli til faktlarini estetik hodisaga aylantira bilgan. Masalan, “bergan sutim harom bo‘lsin” degan qarg‘ish aytimini olaylik. Bu birikma tilimizda iste mol ‟ darajasi jihatida juda passiv. Onalar bu birikmani farzandlaridan dilozorlik ko‘rib, xo‘rlanib, nochor ahvolda tushganlarida ham aytmaydilar, bunga chidaydilar ham. Ammo farzandlar elning yuziga oyoq qo‘yib, undan yuz o‘girsalar, xoinlik yo‘lini tutsalar, har qanday mehribon ona ham ularni “bergan sutlarim harom” deya qarg‘ashi tabiiy. Hamid Olimjon xalq hayotining bilimdoni sifatida bu og‘ir qarg‘ishni onaning tilidan jangchi o‘g‘lining jangga ish berib, botir degan nom olib, Gitlerni yengib qaytishiga shart qilib qo‘yadi. Shoir ijodining boshlang‘ich yillarida yaratilgan “Qishloq qizi” he rida ‟ folklordan foydalanish yuqorida o‘rganilgan asarlarga nisbatan hiyla o‘zgachaligi bilan diqqatni tortadi. Bu she’rda folklorga xos poetik tasvir vositalari “qobiq” vazifasini o‘tamaydi, muallif bu gal folklorona shaklga emas, motivga, ya’nimazmun hodisasiga murojaat etadi. Fikrimizni dalillash uchun yana uning ijodidagi ayrim she’rlarga e tibor ‟ qarataylik: 31 “Baland tog‘ ustida bir qizni ko‘rdim, O‘zi hur, lablari qirmizni ko‘rdim. Jadallab bordi-u, bir so‘z aytay deb,Ko‘zi uyquda bo‘lsa uyg‘otay deb”. H.Olimjon mazkur qo‘shiq-epigraf mazmunini yangicha g‘oya bilan boyitadi va zamonaviy asarga aylantiradi. Feodal qishlog‘i jaholat va madaniyatsizlik makoni edi. Unda necha minglab ”o‘zi hur, lablari qirmiz” qizlar bir umr qora chimmat ichida yashab, erk va ma rifatdan ‟ yiroq edilar. She’r qahramoni tog‘lik qizni hayotda ”uyg‘ongach” tafakkuridagi mustaqil fiklari bilan ”ko‘zi ochilgan” holda uchratib suyunadi. Sharqning mazluma xotin-qizlari o‘z haq-huquqlarini taniy boshlaganlaridan mamnun bo‘ladi: Ajab hol, tongda bordim uyg‘onibdir, Xurofot, eskilikdan jirkanibdir, Qo‘lida g‘uncha gullar to‘lg‘onibdir, Bir dam erk bizda erkan ul bilibdir. Shu tariqa muallif xalq qo‘shig‘i mazmunidan o‘ta ustalik bilan mohirona foydalanib yangicha ruhdagi hayotiy voqeylikni tarannum etuvchi asar yaratadi. Bu asarda, ko‘rinib o‘tilganidek, asrlar mobaynida “ko‘zi uyquda” bo‘lgan o‘zbek xotin- qizlarining sobiq sotsialistik hayot jabhalariga faol qadam qo‘yishi kuylanadi. She’rda tasvirlangan qishloq qizi bu jarayonning suratini tezlashtirishni istaydi, binobarin, lirik qahramonga qarata shunday deydi: Dedi: O‘rtoqlarim ham chiqsin erkka. Shuning-chun tez yeting bizga ko‘makka. H.Olimjon she’riyatida xalq og‘zaki ijodidan foydalanish usullarini kuzatish jarayonida ularning yana bir tomoni ko‘zga tashlanadi. Bu – folklorning eng uvoq ko‘rinishlaridan bo‘lgan, kichik janrlari bo‘lmish maqol va matallardan 32 foydalanishdir. Bu usul yuqorida ko‘rib o‘tilgan folklorona shakl elementlaridan yoki birorta motivdan foydalanishdan hiyla farq qiladi. Masalan, shoirning “baxt to‘g‘risida” she’rini olaylik. Xalq orasida “har kim o‘z rizqini yer”, “Har kim taqdir qilinganini oshar” kabi maqollar mavjud. Folklore xazinasidagi boshqa yuzlab maqollar singari bularda ham chuqur mazmun soda va lo‘nda ifodalangan. A.Oripov mana shu maqollar mazmunidan kelib chiqib “Dunyoni qizg‘anma” she’rini yaratdi. Bizningcha, bundan yarim asr muqaddam “Baxt to‘g‘risida” she’rining yozilishiga ham maqollar mazmuni turtki bo‘lishi mumkin. Negaki, H.Olimjon qalbida o‘zining nurli toleidan shodumonlik hislari to‘lib-toshgan edi. Bu hislar asosan xalqning yaqin o‘tmishidagi qora kunlari bilan bugungi baxtli taqdiri va porloq kelajagi haqidagi mushohadalar assotsiatsiyasidir. Falsafiy mushohadalarning badiiy-estetik hodisaga aylanishi, muayyan mantiq ipiga tuzilishi uchun esa qandaydir sabab kerak bo‘ladi. “Baxt to‘g‘risida” she’ri aftidan, qaynoq poetic ehtiroslarning yuqoridagi maqollar mazmuni ta sirida‟ tugal ifodasini topgan ko‘rinishidir. Har kimga bir “noni nasiba” – Parrandalar o‘z haqqin tilar. Ko‘pni ko‘rgan qari dunyoda Baxt axtarib ko‘plar o‘tdilar. Inson hamma vaqt o‘ziga atalgan nasibadan bahramand bo‘la oladimi? Shoir shunday savolni qo‘yar ekan, inson hayotda beriladigan rizq-nasiba deganda, avvalo, erk va baxtni tushunadi. Baxt topilmas hech bir zamonda, El qur bo‘lsa, bo‘lsa yalang‘och. Jannatlarni yaratgan odam Natijada o‘zi qolsa och. Lirik qahramon ”noni nasiba”sidan bahra olib xursandchilik bilan kundalik baxtiyor hayot kechirayotganidan quvonadi. Uning kelajagi ”dunyo-dunyo armon” va ”asrlarning muhtojlik toshi”dan xalos etilgan. Chunki u yashayotgan ”elini quchgan 33 mangu bir bahor”. Quvonch shulkim, tole yor bo‘lib, Baxtin topgan elni ko‘roldim.Asrlarning qayg‘usin qarg‘ab Shodlik va baxt kuyini chaldim. Ko‘ramizki, oddiy xalq maqoli hamidona sururga to‘lgan original asarning tug‘ilishi uchun poetik omil bo‘lgan. Bunga mashtarak holatni shoirning o‘zga asarlarida ham ko‘plab kuzatish mumkinki, biz bu o‘rinda yuqoridagi mulohazalar bilan cheklanamiz. Demak, H.Olimjon lirik asarlarida folklorga murojaat etish asosan xalqona poetik shakllar, folklor asarlaridan o‘zlashtirilgan motivlar, shuningdek, maqol va matallardan foydalanish orqali amalga oshgan ekan. Zotan, Homil Yoqubovdek ustoz “shoir lirikasiga folklor obrazlarning urug‘larini sochib, avaylab parvarish qilib yangi zaminda qaytadan o‘stirdi”, deb yozganida to‘la haq edi, deb o‘ylaymiz. Xulosa qilib aytganda, folklor H.Olimjon lirikasiga teran falsafiylik, jo‘shqin optimizm va jozibador o‘ynoqilik baxsh etuvchi badiiy fakt bo‘lib xizmat qilgan. Navotor shoirning lirik she’rlariga xos ana shu an anani biz bugungi kunda o‘zbek ‟ she’riyatining E.Vohidov, A.Oripov, O.Matjon, H.Xudoyberdiyeva, U.Azim va boshqa vakillari ijodida yana bir bor kuzatamiz. Demak, H.Olimjon o‘zbek she’riyatining tongotarida asriy og‘zaki ijod namunalari bilan omuxtalashtirishda muhim hissa qo‘shgan, bunday ijodiy jarayon hozirgi she’riyatimizda ham o‘zgacha uslubda hamon davom etmoqda, deyish mumkin. 34 2.2 . HAMID OLIMJONNING XALQ OG‘ZAKI IJODIDAN FOYDALANISH MAHORATI H.Olimjonning folklor ruhida yaratilgan liro-epik asarlari bugungi kunda ham estetik qimmatini yo‘qotmaganligi bilan barobar, o‘z davrida juda muhim adabiy- tarixiy vazifani ado etgan edi. XX asrning 30-yillari dostonchiligiga bag‘ishlangan ko‘pgina tadqiqotlarda, monografiya va maqolalarda masalani bu tomoniga juda kam ahamiyat berilgan. Ma lumki,‟ o‘sha yillarda amalga oshirilgan vazifa yoppasiga savodsizlikni tugatish ishi xalqimiz ongida katta o‘zgarishlar yasadi. Uning adabiyot va san at sohasidagi alohida hosiyati shu bo‘ldiki, asrlar mobaynida tinglovchi bo‘lib ‟ kelgan keng xalq ommasi-o‘quvchi, ya’nikitobxonga aylandi. Biroq uning doston va ertak voqealari ta sirida ‟ barqarorlik kasb etgan ko‘nikmalari yozma adabiyot qonuniyatlarini, ayniqsa, Yevropa, rus va o‘zga qardosh xalqlar adabiyotlari ta sirida ‟ yaratilgan yangicha uslubdagi asarlarni qabul qilishga tayyor emasdi. (Bu haqda A.Qodiriy “O‘tkan kunlar” romani tanqidi yuzasidan bildirilgan fikrlarni eslaylik). H.Olimjon kitobxonlar dilidagi ma naviy ‟ ehtiyojini birinchilardan bo‘lib 35 to‘g‘ri anglab va his qilib o‘z asarlarini maksimal darajada xalq hayoti bilan bog‘lashga intildi. Bu fikrni uning quyidagi so‘zlari ham tasdiqlaydi: “O‘zbek adabiyotini yuksaltirish, uning tilini chin xalq tili qilish, sodda va chuqur qilish va nihoyat, umuman aytganda, o‘zbek sovet adabiyotini chin ma noda‟ xalqchil qilish uchun folklorning ahamiyati buyuk bo‘lur”. Ana shu intilishlar samarasi va ijodiy izlanishlari natijasida shoirning bir qator ballada va dostonlari “chin ma noda xalqchil” asarlar darajasiga ko‘tarildi. Xususan, ‟ “Jangchi Tursun” balladasi shunday asarlar sirasiga kiradi. Xo‘sh, bu asarda ishtirok etgan folklor unsunlari nimalardan iborat? 36 Bu o‘rinda avvalo shuni aytib o‘tish kerakki, “Jangchi Tursun” balladasi shoir tomonidan bir necha lirik she’rlarda “razvedka” qilib ko‘rilgan jangchi o‘g‘il va ona munosabatlarining badiiy takomilidir. Zero, asarning g‘oyaviy-estetik ta siri kuchi‟ asosan onaning so‘zlariga jalb qilingan. Professor H.Yoqubovning to‘g‘ri ta kidlaganidek: “Xalq og‘zaki poetik ijodi ritmi bilan yo‘g‘rilgan ona nutqi farzandi ‟ haqida eshitgan xabar bilan boshlanib, ketma-ket o‘g‘liga berilgan otashin savollarga va nihoyat qat iy ‟ buyruqqa, qalb amrining nakaziga aylanadi”. Biz o‘z oldimizga qo‘ygan masalaga ustoz domla ham juda to‘g‘ri yondasha olgan, ya’ni H.Olimjonning “Jangchi Tursin” balladasida folklordan qay usulda foydalanganini aniqlab bergan. Darhaqiqat, nazarimizda, bu asarda folklorning shakliy komponentlaridan unumli foydalangan. Jumladan, ona nutqining yarmi xalqning jonli tiliga xos ritorik so‘roq shaklida, ikkinchi yarmi esa hukm tariqasida ifoda etilgan. Onaning so‘roqlari vatani, el-yurti va oilasi sha nini muqaddas deb biluvchi har bir ‟ kishining yuragida oriyat hislarini qo‘zg‘atuvchikuchga ega. Bu masalada ikkilanuvchilar yuragiga onaning so‘roqlari o‘qday qadaladi: Ko‘chadan o‘taginingda, Yerga qarasinmi el? Ikki ko‘zingga qarab Tuproq to‘zg‘isinmi el? Mard o‘g‘lonlar elning faxri va ishonchi. Ular ko‘ksini yovga qalqon qilib doimo elni ofatdan saqlab kelganlar. Shuning uchun ham jangda ikkilanayotgan Tursunga el o‘g‘lonlarining ana shu udumini eslatadi: Yigit bo‘lib dunyoda Shu uchun yurganmiding? O‘z yurtidan chekingan Botirni ko‘rganmiding? 37 Ona nutqining ikkinchi qismida, yuqorida aytilganidek, ritorik so‘roq o‘rnini hukm egallaydi. Shoir shu o‘rinda folklorga xos muhim bir detalni qo‘llaydiki, u balladani badiiy salmog‘ini juda yuqori darajaga ko‘taradi. Bu qonli ko‘ylak detalidir. U ona Tursun oldiga qo‘yayotgan talablarning kulminatsiyasi sifatida diqqatni jalb qiladi. H.Olimjon xalq og‘zaki ijodiyotining bebaho namunalaridan saralab olgan badiiy jamg‘armalari hech bir mubolaga asiz‟ aytish mumkinki dramatik asarlari to‘qimasiga ham singib ketdi. Bu hol ikkinchi jahon urushi davri o‘zbek adabiyotida folklorga bo‘lgan yalpi qiziqishning xarakterli namunalaridan biri sifatida izohlanadi. Chunonchi, ”Muqanna” dramasining g‘oyaviy-kompozitsion negizi quyidagi uch asosga: tarixiy haqiqatga, badiiy to‘qimaga va xalqning Muqanna haqidagi to‘qigan rivoyatlariga bevosita tayanilgan. Muqanna boshchiligidagi xalq qo‘zg‘olonlarining arab istilochilariga qarshi olib borgan kurashi bilan bog‘liq tarixiy ma lumotlar H.Olimjon dramasi uchun o‘qpoya ‟ vazifasini o‘taydi. Dramaturg ”O‘z asarini yozishdan avval tarixiy adabiyotni sinchkovlik bilan o‘rgandi. Uning drama uchun to‘plagan materiallari orasida Muhammad Narshaxiyning ”Buxoro tarixi” asarining tarjimasi, G.A.Ibrohimovning ”Islomning kelib chiqishi va sinfiy mohiyati” kitobi”, ”Qur on” su ralarining ruscha ‟ ‟ tarjimalari, shuningdek, o‘zbek xalqining kelib chiqishi, olovga sig‘inish, buddizm va hokozolarga oid konspektlar ham bor”. Muqanna boshlagan isyon milliy-ozodlik harakatigina bo‘lib qolmay, balki chet el ekspansiyasini barbod qilib, markazlashgan yirik davlatni vujudga keltirishga qaratilgan izchil siyosat ham edi. Hoshim Ibn Hakim bunga erishish uchun barcha imkoniyatlarini ishga solgan. Jumladan, yuziga niqob tutib olgan, ommani o‘z ortidan ergashtirish maqsadida turli xil fokuslar ko‘rsatgan va h.k. bu haqda Narshaxiyning yuqoridagi asarida ma lumot ‟ beriladi. Biroq Narshaxiy Muqanna haqida katta zamondoshlaridan eshitgan ma lumotlarni qayd etish bilan cheklangan. Binobarin, ‟ Narshaxiy tasviridagi Muqanna isyonkor tarixiy arbob sifatida emas, ko‘proq avantyurachi soxta payg‘ambar tusini olgan. Shuning uchun bizning fikrimizcha, Narshaxiyning Muqanna haqidagi ma lumotlarini ‟ aniq fakt deb bilishdan ko‘ra 38 muayyan darajada xalq ijodiyoti bilan yo‘g‘rilgan ma lumotlar deb qarash to‘g‘ri‟ bo‘ladi. Hamid Olimjon ibn Hakim shaxsiyatiga dialektik nutaqi nazardan yondashadi. Uning qalamida Muqanna tarixiy haqiqat va badiiyat mezonlariga muvofiq tajassumini topadi. Yozuvchi intellekti obraz estetikasini belgilagani singari, H.Olimjon ijodiy fantaziyasining kengligi, tarixiy arboblar va hodisalar haqidagi tushunchasi drama muvaffaqiiyatini ta minladi. ‟ Asar voqealarini harakatga keltiruvchi obrazlarning asosiy qismi bevosita H.Olimjon fantaziyasining mahsullaridir. Dramaturg Muqanna bilan Saidbattol, Jaloyir va ibn Maoz kabi islom reaksionlari o‘rtasidagi ziddiyatlarning badiiy yechimini ko‘p yillik ijodiy izlanishlar natijasida o‘ylab topadi. Bu-Saidbattol- Guloyin-Muqanna uchligi edi. Shu triada bilan bog‘liq muhabbat mavzui shoirga kalavaning uchi bo‘lib xizmat qiladi. Natijada, asarning xomaki badiiy qurilmasi o‘zgarib, ekspozisiya Movarounnahr go‘zali Guloyin oilasining tasviri bilan boshlanadi. Guloyin- oddiy hunarmad Otashning qizi. Uning faoliyatini kuzatar ekanmiz, Hamid Olimjon islom dini qabul qilinguniga qadar O‘rta Osiyoda yashagan xotin-qizlarning ijtimoiy ahvolini naqadar to‘g‘ri tushunganiga amin bo‘lamiz. Ma lumki, ‟ islomga qadar ikki daryo oralig‘ida yashovchi otashparast elatlarning kundalik turmushida xotin-qizlarning mavqei baland edi. Garchi matriarxat davrida shakllangan erkaklar ustidan hukmronlik yakka (monogam) nikohga o‘tish kabi muhim qadamlar tufayli allaqachon boy berilgan bo‘lsa-da, olovni saqlash, uni muaqaddaslashtiruvchi marosimlar ayollar, asosan jamoa onaboshilari tomonidan uyushtirilgan. Xususan, qozoq folklorshunosi K.A.Kaskaboyevning yozishicha, ”O‘tov” degan turkiy so‘zning etimologiyasi ”O‘t-olu” degan ikkita mustaqil so‘zning qo‘shilishi, ya’nijamoa a zolari sig‘inadigan muqaddas olovni o‘choqda o‘chirmay ‟ o‘tiradigan onaboshi tomonidan yangi makonga ko‘chik o‘tayotgan kishilar guruhiga (yosh oila yoki oilalarga) olovning bir qismini tantanali ravishda taqdim etishi bilan bog‘liq turkiycha udum hisoblanadi. “Ozodlikka topinish” Guloyinga yuragidagi iztiroblarni tinchlantiruvchi mashg‘ulot, haqiqatga intilish yo‘li bo‘lib ko‘rinadi. Biroq unga munosib ma naviy ‟ 39 yo‘lboshchi kerak edi. Muallif mana shunday ekspozitsiya orqali mantiq ipini bosh qahramonga bog‘laydi. Guloyin o‘zi orzu qilgan yo‘lboshchi nomini ilk bor Girdakning og‘zidan eshitadi: Hoshim ibn Hakim degan biro dam, Xo‘rlanganlar uning uchu muhtaram. …Arab aytgan payg‘ambardan ham baland U odamu, odamlarga rahnamo, Boshin silar qayda bo‘lsa benovo. Faqirparvar yo‘lboshchi u, va ammoDushman bo‘lsa ko‘rinmasin ko‘ziga Uni ko‘rgan dushman kelmas o‘ziga. Saidbattol tomonidan xo‘rlangan Guloyinning Muqanna bilan topishishi va arab bosqinchilariga qarshi otashin kurashchilar safidan o‘rin olishi va qahramonona halok bo‘lishi bilan bog‘liq voqealar H.Olimjon ijodiy mahoratining qirralarini namoyon qila olgan. Aytib o‘tilganidek, folklor ruhi mazkur drama g‘oyaviy-badiiy butunligining uch muhim belgisidan biridir. Asarda xalq og‘zaki ijodiyoti namunalaridan shoir asosan personajlar nutqini dalillash maqsadida foydalangan. Dramaturg jumladan, Muqanna haqida bundan 12 asr muqaddam to‘qilgan, keyinchalik esa qisqa mazmuniga saqlanib qolgan rivoyatlarni mohirona qo‘llaydi. Masalan qul Otashning tilidan Muqannaning ana shunday rivoyatomus ta rifi ‟ keltiriladi: Ko‘p gaplar bor, marvlik ekan, niqobdor, 40 Ochmas ekan odamlarga yuzini, So‘ylamoqda hamma uning so‘zini, Xudo ham man mening o‘zim payg ‘ ambar Deya emish so‘zlaganda har safar. Dramada shoir musurmon mifologiyasiga xos usullardan ham unumli foydalanilgan. Bunda muallif bir tomondan, personajlar qiyofasini ochishga urinsa, ikkinchi tomondan, islom aqidalari haqida so‘z yuritadi. Guloyin o‘zini iymon keltirishga majbur qilayotgan arab ruhoniysi Jaloyirga ”Seni yo‘qdan yaratgan kim, aytib ber?! Dunyo o‘zi paydo bo‘ldi qayoqdan?” – degan haqli savolni beradi. Shunda Jaloyir ota-bobolari sig‘inib kelgan otashparastlikni ham inkor etganda hurfikrli qizning ensasini qotiruvchi afsonani so‘zlaydi: Tingla meni iymon keltir, dunyoni Olloh rosa olti kunda yaratdi. U olti kun bu jahonning olti ming Yilichadir, har soati yilga teng. Yakshanba va dushanba kun da’fatan. U yerlarni barpo qildi yo‘qlikdan 41 Undan so‘ngra tashlab buyuk nazarni Seshanba kun barpo qildi tog‘larni. Chorshanba kun og‘ochlarga, suvlarga Navbat yetdi, jon kirg‘izdi ularga. Payshanba kun barpo qildi osmon, Arshi-A lo degan oliy bir makon‟ So‘ng jumaga nazarini qaratdi, Ham o‘sha kun yulduzlarni yaratdi. …Shanba kuni olam topdi bir yakun Olloh uni yaratishni tugatdi. Shoir Muqanna tilidan so‘zlab, bu afsona mazmunini puchga chiqaradi. Shu bilan birga xalq xaloskorining donishmandona qiyofasini gavdalantiradi: Bu ko‘zlarni ko‘r aylagan yolg‘on, din – Olti kunda paydo bo‘ldi, ofarin! Tushunmadim menga anglat ulug‘ zot, U qaysi kun qullikni ijod?! Yoxud ruhoniy Jaloyir nutqida musurmon mifologiyasiga xos bo‘lgan, xalq orasida keng tarqalgan va hozir ham saqlanib qolgan bir motiv keltiriladi. Bu nutq xalqni Muqanna ortidan ergashmaslikka qaratilgan: Ahmoq bo‘lmang va ishonmang sira ham, Bu kofirdir, joyi uning jahannam Olov uni chodir kabi o‘raydi Azroyillar undan hisob so‘raydi. O‘t ichida qichqirganda jon sarak, Tepasida erib turgan ma’dandek Qaynoq suvni paqir-paqir to‘karlar, Yuzi kuyar, ko‘zi kuyar badanlar. 42 Darhaqiqat, bunday afsonalar islom targ‘ibotchilari uchun avom xalqini zulm iskanjasida tutib turishning ming yillar davomida sinalgan ma naviy‟ psixologik kurashiga aylandi. Drama Muqanna haqida rivoyatlar va “Qur on”ga kirgan afsonalardan ‟ tashqari bir qator maqollar ham qo‘llangan. Ularning estetik funksiyasi ham bevosita qahramon nutqini individuallashtirishda qaratilgan. Bu maqollar poetik sintaktik talabi bilan stilistik jihatidan o‘zgartirilgan. Ammo uning mantiqiy, asosi, emotsional- ekspressiv jihatlari to‘liq saqlangan. Masalan, Guloyin otasi bilan suhbatda yoshligidan otashga sig‘inishi o‘rgatganligini ta kidlar ‟ ekan, ”Qancha baland uchsa hamki chumchuq, qush Uyasida o‘rganganni o‘qirmish”, deydi. Battol tilidan keltirilgan quyidagi maqol esa uning xotin-qizlarga past nazar bilan qarovchi ortodoksal islomning ashaddiy himoyachisi sifatidagi asl qiyofasini ochib beradi: Xotinlarning sochi uzun bo‘ladi, Sochi uzun aqli qisqa bo‘ladi. Shu tushuncha hokim bizning tomondan, ”Noqusul aql” deb yozilgan qur’onda. Guloyinning Muqanna oldida tiz cho‘kib, tavba qilgan Battolni o‘ldirmay tirik qoldirish to‘g‘risidagi taklifi qo‘zg‘olonchilar o‘rtasida shubha va norozilik uyg‘otadi. Buni muallif zarafshonlik dehqon Hakimning tilidan lo‘nda qilib ifodalaydi: It vafo-yu, xotin jafo deganlar Drama voqealari kulminatsiyasida makkor Battol bilan to‘qnash kelgan Guloyin unga qarata shunday deydi: 43 Qanday paydo bo‘lding xoin ko‘zimga! Ko‘r asoni yo‘qotadi bir marta, O‘ldirmasam chiqmayman hech alamdan. Yoxud asar finalida qul otash qamalda qolgan kuyovi Muqannaning ruhini ko‘tarish maqsadida shunday nasihat qiladi: Esdan chiqib ketar og‘ir bu ahvol, Bir maqol bor: yaxshi niyat yarim mol. Oyning beshi yorug‘, beshi qorong‘u, Xalqdan qolgan juda eski hikmat bu.Noumid bo‘lmoq o‘g‘lim senga noloyiq. Muqanna: Ha noumidni shayton deydi xaloyiq! Bunday maqollarning xilma-xil namunalarini Girdak va boshqa qo‘zg‘olonchilar nutqida ham kuzatish mumkin. Ularning barchasi personajlar tilini individuallashtirish orqali asar tilining ta sirchan ‟ chiqishi uchun xizmat qilgan. Ma lum ‟ bo‘ladiki, ”Muqanna” dramasida qo‘llanilgan rivoya, afsona va maqollar H.Olimjon tomonidan badiiylik mezonida qayta-qayta o‘lchanib, asar to‘qimasining istalgan joyiga tiqishtirilavermasdan xarakterlar va voqealar mantiqi taqozo etgan o‘rinlardagina kiritilgan. Bunday talabchanlik va mahorat namunasini qayta kuzatish uchun shoirning ”Jinoyat” dramasidan ham istagancha misol topish mumkin. Ammo kurs ishi hajmi bunga imkon bermasligi sababli biz yuqorida aytib o‘tilganlar bilan kifoyalanamiz. XULOSA Hamid Olimjon aziz umrini, nodir iste dodini, bitmas-tuganmas kuch- ‟ 44 g‘ayratini o‘z xalqiga baxshida etgan ulkan qalb egasi edi. O‘ttiz besh yillik qisqa, ammo yorqin, sermazmun hayoti davomida bu ulug‘ zot yaratgan asarlar, amalga oshirgan ishlar, u olib borgan jo‘shqin jamoatchilik faoliyati kishini hayratga soladi. Hamid Olimjon adabiyotning turli janrlarida qalam tebratdi. Zamondoshlari hayotini haqqoniy aks ettirgan ko‘pgina masnaviylar, ocherk va hikoyalar yaratdi, drama janriga qo‘l urib, “Muqanna”, “Jinoyat” kabi sahna asarlarini yozdi, mumtoz adabiyotimizni sinchkovlik bilan o‘rganib, uning taraqqiyot qonunlari haqida teran va ko‘lamli fikr yuritdi. Uning o‘zbek adabiyoti tarixi, folkloristikasi, XX asr o‘zbek adabiyoti taraqqiyotiga oid ko‘plab tadqiqotlari hanuz o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda. Shoir sifatida uning asarlarini varaqlakanmiz, poetik merosi xalq og‘zaki ijodi va mumtoz adabiyot an analari bilan bevosita bog‘liq ekanini anglaymiz. Shoir‟ xalq og‘zaki ijodi zaminida voyaga yetdi. Shu sabab xalq ijodiningta siri ‟ shoir asarlarining faqat vazniga, ohanggigagina emas, balki uning barcha asarlari ruhiga ham singib ketgan. Ayniqsa, masnaviy usulidan qo‘llanishi asarni yana ham jozibali qilgan, deb ayta olamiz. Shulardan kelib chiqqan holda, Biz mazkur ishimizda quyidagi xulosalarga keldik: Hamid Olimjonning hayot va ijod yo‘li ilmiy asosda atroflicha o‘rganildi. Shoirning ijodiy faoliyati, to‘plamlari mavzudan kelib chiqqan holda o‘rganildi va tahlilga tortildi. Shoir ijodini mavzu jihatdan rang-barangligini ajratib olishga erishildi. Shoirning ertak va dostonlarida yosh avlodga xos o‘tkir ijtimoiy muammolarning badiiy tasviri markaziy o‘rinda turishini chuqur tahlillar asosida o‘rganildi. Hamid Olimjon she’rlarining zamonaviy o‘zbek she’riyatida tamomila o‘ziga xos hodisa ekanligiga e’tibor qaratildi , shoir asarlarining badiiyati, masnaviy istilohining shoir ijodiga aloqadorligi ham asarlari misolida ( asosan ertak-dostonlari) qayd etib o‘tildi. 45 Shoirning baxt va shodlik kuychisi ekanini ijodiy misollar yordamida isbotlashga erishildi, badiiy obraz yaratish yo‘llari o‘rganildi. Ijodkor asarlarining badiiyatini (maxsus badiiy tasvir vositalari) o‘rganildi. Shoir she’riyatida badiiy obraz va uning o‘ziga xos xususiyatlari ma lum‟ tur (xil)larga bo‘lingan holda tasnif qilishga erishildi. Shoir she’rlari, ertak va dostonlari o‘zbek adabiyotidagi eng ilg‘or usullarining badiiy ifodasi ekanini hamda adabiyotimizda masnaviy janrining tutgan o‘rni haqida batafsil ma lumot olishga erishildi ‟ Hamid Olimjon nafaqat o‘ziga izdosh bo‘lgan avlodga, balki Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Halima Xudoyberdiyeva, Oydin Hojiyeva, Rauf Parfilar avlodi uchun ham murabbiy bo‘ldi. Ana shu avlodning peshqadam vakili O‘zbekiston Qahramoni, xalqimizning sevimli shoiri Erkin Vohidov shunday deydi: “Men uni ustoz deyman. Meni ilk bor she’riyatning sehrli gulbog‘iga g‘oyibona yetaklagan, xanda urib oqqan misralari yosh qalbimga shaloladay quyilgan, menga baxt va shodlikni kuylash san atini ‟ o‘rgatgan shoir she’riy jo‘shqinlikning, shavq va ehtirosning timsoli bo‘lib qoladi. Hali ko‘p avlodlar uning satrlaridan zamonaning o‘tli nafasini tuyib, xalqning hur, baxtiyor ovozini eshitadi. Men uni ustoz deyman”. Hamid Olimjonning baxti shundaki, shoirning o‘zi ko‘rmagan asrni, asrlarni uning asarlari ko‘rmoqda. Ha, chindan ham shoir asarlari bilan mangu tirik. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR : 1. Karimov N. Hamid Olimjon. Ma’rifiy-roman. Toshkent. 2009 2. Karimov N, S. Mamajonov, B. Nazarov, U. Normatov. XX asr o zbek ‟ adabiyoti tarixi. Darslik. T.:”O qituvchi”,1999. ‟ 544 b. 3. Mirzayev S. XX asr o zbek ‟ adabiyoti. T.: “Yangi asr avlodi” 2005. 417 b. 4. S. Ahmedov va boshq. Adabiyot 5-sinf uchun darslik. T.: 2011.88-98- betlar. 46 5. Sharafiddinov O. Talant va mas’uliyat. “O‘zbekiston madaniyati” gazetasi, 7 avgust, 1962-yil. 6. Azimov Sarvar. Hamid Olimjon abadiyati. T.: 1967. 7. Mamajonov S. Shoir dunyosi. T.: Adabiyot va san’at, 1974, 224 b. 8. Mamajonov S. Teranlik T.: 1987,91-b. 9. Karimov N. Hamid Olimjon. Shoir hayoti va ijodidan lavhalar, T.: 1985. 248 10. Karimov N. XX asr adabiyoti manzaralari. T.: 2008. 456 b. 11. Sen elimning yuragida yashaysan.Shoir haqida esdaliklar. T/: 1973. 128 b. 12. Qo‘shjonov M. Saylanma. T.:, Adabiyot va san’at.1992, 124-146- b. 13. Hamid Olimjon. Mukammal asarlar to plami.‟ O’n tomlik. T.: 1982- 1985. 14. Hamid Olimjon O‘rik gullaganda. She’rlar, drama. T.: 1990.296 b. 15. Hamid Olimjon. Ertaklar. T.: Adabiyot va san at, ‟ 1989. 80 b. 16. XX asr o‘zbek adabiyotida Hamid Olimjon ijodining o‘rni. Shoir tavalludi 100 yilligiga bag‘ishlangan respublika konferensiya materiallari. Qarshi 2009. 242 b. 17. “Sharq yulduzi”, “Jahon adabiyoti” jurnallari hamda “O‘zAS” gazetalari. 47

Hamid Olimjon lirikasi

KIRISH ………………………………………………………………………   3

I BOB. SHOIR FENOMENINING SHAKLLANISHI 

1.1 El qalbidagi shoir…………………………………………………………… 6   

1.2 Hamid Olimjon ijodida qofiyaning o‘rni ...………………….…….….….... 21

II BOB. HAMID OLIMJON VA XALQ OG‘ZAKIIJODI

  1.  Shoir ijodidafolklor an‘analarining o‘rni......................................... 27
  2.  Hamid Olimjonning xalq og‘zaki ijodidan foydalanish mahorati...................38

 

Xulosa ……………………………………………………………….……….. ... 47

Foydalanilgan adabiyotlar:……………………………...………………..…….....49

Sotib olish