Harakat idrokni organish metodikasi - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	62.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Декабрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

Iroda Xasanova

Дата регистрации 09 Декабрь 2025

1 Продаж

Harakat idrokni organish metodikasi

Купить

“ Himoyaga tavsiya etilsin”
Sirtqi ta’lim bo’lim boshlig’i
S.A.Valiyev _______
______ 2024 yil
SIRTQI TA’LIM PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA YO’NALIS
-guruh talabasi
ning
“ HARAKAT IDROKNI ORGANISH METODIKASI ”
mavzusidagi
KURS ISHI
“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Psixologiya” kafedrasi mudiri: S.M.Tuychiyeva

Toshkent - 2024 yil
1 Toshkent amaliy fanlar
universiteti

Mundarija
Kirish………………………………………………………….……3-5
I BOB. HARAKAT IDROKI TUSHUNCHASI VA UNING
AHAMIYATI
1.1. Harakat idroki tushunchasining nazariy asoslari….6-10
1.2. Harakat idrokining shaxs rivojlanishidagi
ahamiyati………………………………………………….11-18
II BOB. HARAKAT IDROKINI O‘RGANISH
METODIKASI
2.1. Harakat idrokini o‘rganishda qo‘llaniladigan
usullar…………………………………………………….19-24
2.2. Harakat idrokini rivojlantirish bo‘yicha amaliy
metodikalar ….………………………………………. ….25-31
Xulosa…………………………………………………………...…32-33
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………….…………34
2

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi Harakat idroki – bu insonning atrof-muhitni idrok
etish va unga mos ravishda jismoniy reaktsiyalarni amalga oshirish qobiliyatidir.
Harakat idrokini o‘rganish, nafaqat jismoniy faollikni, balki ruhiy jarayonlarni ham
o‘z ichiga olgan murakkab tizimni anglatadi. Insonning harakatlarini tushunish va
boshqarish uning jismoniy va psixologik holatiga, kognitiv qobiliyatlariga va
tashqi muhitga qanday moslashishiga bog‘liqdir. Harakat idrokini rivojlantirish,
shaxsning umumiy rivojlanishida, uning ijtimoiy va psixologik adaptatsiyasida
katta ahamiyatga ega. Bugungi kunda, jismoniy tarbiya va sport sohalarida harakat
idrokining o‘rganilishi, uning samarali boshqarilishi va rivojlanishi nafaqat
sportchi va o‘quvchilarning jismoniy imkoniyatlarini kengaytiradi, balki
psixologik salomatlikni ham yaxshilaydi. Harakat idrokini o‘rganish metodikasi,
ayniqsa, o‘quv jarayonida, psixologik maslahatlar va sport faoliyatlarida
qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan samarali yondashuvlarni taklif etadi. Kurs ishi
mazmuni ham aynan harakat idrokini o‘rganish va rivojlantirish metodikalariga
qaratilgan. Uning asosiy maqsadi harakat idrokining nazariy asoslarini o‘rganish,
unga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qilish va uning rivojlanishiga qaratilgan
metodikalarni aniqlashdir. Shu bilan birga, bu ishda harakat idrokining shaxs
rivojlanishidagi o‘rni, uning turli sohalarda – ta’lim, sport va psixologiya – qanday
muhim rol o‘ynashi ko‘rsatib o‘tiladi. Kurs ishining asosiy vazifasi harakat
idrokini o‘rganish jarayonida qo‘llaniladigan metodlarni va ularning
samaradorligini tahlil qilishdir. Ushbu tahlil orqali harakat idrokining rivojlanishi
bo‘yicha yangi metodik tavsiyalar ishlab chiqish va amaliyotda qo‘llash
imkoniyatlarini aniqlash rejalashtirilgan. Bu ish, shuningdek, harakat idrokini
o‘rganishning ilmiy, pedagogik va psixologik jihatlarini to‘liq yoritishga
qaratilgan.
3

Tadqiqot maqsadi Ushbu tadqiqotning maqsadi harakat idrokini o‘rganish
metodikasi va uning shaxs rivojlanishidagi ahamiyatini chuqur o‘rganish, harakat
idrokini rivojlantirish uchun samarali metodlar va yondashuvlarni aniqlashdir.
Tadqiqotda harakat idrokining nazariy asoslari, uning o‘quv jarayonida va sport
faoliyatida qanday ta’sir ko‘rsatishi, shuningdek, harakat idrokini rivojlantirish
bo‘yicha amaliy metodikalar tahlil qilinadi. Tadqiqotning asosiy maqsadi – harakat
idrokining shaxsning umumiy rivojlanishiga ta’sirini aniqlash va uni pedagogik,
psixologik va sport sohalarida qo‘llash uchun yangi metodik tavsiyalar ishlab
chiqishdir. Shuningdek, tadqiqotda harakat idrokini rivojlantirishga qaratilgan
amaliy metodikalar va ularni o‘quv jarayoniga, shuningdek, sport mashg‘ulotlariga
integratsiya qilish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish rejalashtirilgan.
Tadqiqot vazifalari
1. Harakat idrokini o‘rganishning nazariy asoslarini tahlil qilish.
Harakat idrokining mohiyati, uning psixologik va pedagogik jihatlari, shuningdek,
harakat idrokini rivojlantirish jarayonida yuzaga keladigan asosiy tamoyillarni
aniqlash.
2. Harakat idrokining shaxs rivojlanishidagi ahamiyatini o‘rganish.
Harakat idrokining shaxsning jismoniy, kognitiv va emosional rivojlanishiga
ta’sirini tahlil qilish, uning o‘quvchilarning ta’lim va sportdagi muvaffaqiyatlariga
qanday ta’sir ko‘rsatishini aniqlash.
3. Harakat idrokini o‘rganish uchun qo‘llaniladigan metodlarni o‘rganish.
Harakat idrokini rivojlantirish bo‘yicha qo‘llaniladigan asosiy metodlar va
yondashuvlarni tahlil qilish, ularning samaradorligini baholash.
4. Harakat idrokini rivojlantirish bo‘yicha amaliy metodikalarni ishlab chiqish.
O‘quv jarayonida va sport
4

Tadqiqot predmeti harakat idrokini o‘rganish jarayonida qo‘llaniladigan
metodlar, yondashuvlar va usullarni tahlil qilish, shuningdek, harakat idrokining
shaxs rivojlanishidagi o‘rni va uning turli sohalarda, xususan ta’lim va sportda,
rivojlantirish imkoniyatlarini o‘rganishdir. Tadqiqotda harakat idrokini
o‘rganishning amaliy metodikalarini ishlab chiqish va ularni o‘quv jarayoniga
integratsiya qilish bo‘yicha ilmiy yondashuvlar ham o‘rganiladi.
Tadqiqot obyekti harakat idrokini rivojlantirish jarayoni, shu jumladan, harakat
idrokining shakllanishi va uning shaxs rivojlanishidagi o‘rni. Tadqiqotda
o‘quvchilar, sportchilar va boshqa ijtimoiy guruhlar orasida harakat idrokini
o‘rganish va rivojlantirish bo‘yicha metodikalar, usullar va yondashuvlar
o‘rganiladi. Shuningdek, bu jarayonlarning pedagogik va psixologik aspektlari
ham tadqiqotning asosiy obyekti hisoblanadi.
Tadqiqotning ilmiy farazi Agar diqqat xususiyatlarini aniqlash va baholashda
samarali diagnostika metodlari qo‘llanilsa, o‘quvchilarning diqqatni boshqarish
qobiliyati yaxshilanadi va bu ta’lim jarayonidagi natijadorlikni oshirishga imkon
beradi. Shu bilan birga, diqqat xususiyatlarini rivojlantirishga qaratilgan individual
va guruhli mashg‘ulotlar ta’lim-tarbiya jarayonini samarali tashkil etish uchun asos
bo‘lib xizmat qiladi.
Tadqiqot metodlari:
1. Nazariy tahlil - psixologik xizmat va boshqaruv tizimlariga oid ilmiy
adabiyotlarni o‘rganish va ularning nazariy asoslarini tahlil qilish.
2. So‘rovnoma - psixologik xizmat ko‘rsatadigan muassasalarda xizmatlar sifatini
baholash maqsadida o‘quvchilar, o‘qituvchilar va psixologlar o‘rtasida
so‘rovnomalar o‘tkazish.
3. Intervyu - psixologik xizmatlar sohasida faoliyat yuritayotgan mutaxassislar
bilan intervyu o‘tkazish orqali ularning tajribalarini va fikrlarini to‘plash.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, 2bob, 4bo’lim, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.
5

I BOB. HARAKAT IDROKI TUSHUNCHASI VA UNING
AHAMIYATI
1.1. Harakat idroki tushunchasining nazariy asoslari
Harakat idroki psixologiya fanida muhim tushunchalardan biri bo‘lib,
insonning jismoniy va ruhiy faoliyatini o‘zaro uyg‘unlashtirishga xizmat qiladi. Bu
tushuncha odamning makon, vaqt va harakatni idrok etishi bilan bog‘liq
jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Harakat idroki orqali inson o‘z tanasining holatini,
atrof-muhitdagi ob’ektlarning joylashuvini va ularga nisbatan o‘z harakatlarini
tahlil qiladi hamda boshqaradi. Harakat idroki tushunchasining mazmuni Harakat
idroki insonning harakatlarni aniqlash, ularga moslashish va nazorat qilish
qobiliyatini ifodalaydi. Psixologiya nazariyasida bu tushuncha bir qancha omillarni
o‘z ichiga oladi: Tana sxemasi idroki: Inson o‘z tanasining qaysi qismlari qayerda
ekanligini va ular qanday harakat qilayotganini aniq biladi. Kinesetik idrok:
Harakat paytidagi mushak, bo‘g‘im va asab tizimlaridan keluvchi signallarni qabul
qilish. Vaqt va makon idroki: Harakatning vaqtini, tezligini va yo‘nalishini idrok
etish. Harakat idrokini o‘rganishda bir nechta asosiy nazariy yo‘nalishlar mavjud.
Ular harakatni idrok qilish jarayonining murakkabligini turli nuqtai nazardan
yoritadi. Psixofiziologik yondashuv: Ushbu yondashuvga ko‘ra, harakat idroki
asosan markaziy asab tizimining faoliyati natijasida shakllanadi. Inson harakatlari
mushaklar va asab tolalari orqali miyaga signal yuboradi, bu esa harakatni ongda
aks ettiradi. Bu jarayonda sezgi organlari (ko‘rish, eshitish, teginish) va harakat
organlari birgalikda ishlaydi. Gestalt psixologiyasi: Gestalt nazariyasiga ko‘ra,
harakat idroki alohida qismlarning yig‘indisidan iborat emas, balki yaxlit jarayon
sifatida qabul qilinadi. Masalan, bola bir harakatni o‘rganganida, u butun jarayonni
yaxlit bir tizim sifatida idrok qiladi va qayta bajaradi. Kognitiv psixologiya: Ushbu
yo‘nalish harakat idrokini inson ongining murakkab jarayonlari bilan bog‘laydi.
Masalan, harakatning oldindan rejalashtirilishi va unga tayyorlanish jarayoni ham
idrokning bir qismi sifatida qaraladi. Kognitiv yondashuv harakatlarni
boshqarishda ongli qaror qabul qilishning ahamiyatini ta’kidlaydi.
6

Bolalik davrida: Harakat idroki asosiy shakllanish bosqichidan o‘tadi. Bu
davrda bola atrof-muhit bilan o‘zaro aloqada bo‘lib, tanasining imkoniyatlarini
o‘rganadi. O‘smirlik davrida: Harakatning koordinatsiyasi va murakkab
harakatlarni boshqarish qobiliyati rivojlanadi. Voyaga yetganlik davrida: Harakat
idroki yuqori darajaga yetadi va professional faoliyat uchun moslashadi. Harakat
idrokini shakllantirishga ta’sir qiluvchi omillar Tajriba: Inson qancha ko‘p
harakatni bajarsa, uning idrok qobiliyati shuncha rivojlanadi. Sportchilar va
raqqoslarda harakat idroki ancha rivojlangan bo‘ladi. Biologik omillar: Genetika
va fiziologik xususiyatlar ham harakat idroki darajasiga ta’sir qiladi. Psixologik
omillar: Motivatsiya, diqqat va konsentratsiya darajasi harakat idrokini
yaxshilaydi. Harakat idroki insonning hayotiy faoliyati uchun muhim ahamiyatga
ega. Bu tushuncha nafaqat harakatlarni amalga oshirish, balki ularni boshqarish va
analiz qilish qobiliyatini ham o‘z ichiga oladi. Psixologik va fiziologik jihatlar
harakat idrokini yaxshiroq tushunish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Shu sababli,
harakat idroki insonning umumiy rivojlanish jarayonida muhim o‘rin egallaydi.
Harakat idroki insonning murakkab psixologik va fiziologik tizimi bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lib, uning quyidagi asosiy komponentlari mavjud: Sensor
tizimlari: Harakatni idrok etish jarayoni sezgi organlari yordamida amalga oshadi.
Bu jarayonda: Ko‘rish: Makon, masofa va yo‘nalishni aniqlashda muhim rol
o‘ynaydi. Masalan, yuguruvchi masofani hisoblash uchun ko‘rish organidan
foydalanadi. Eshitish: Harakatlarni moslashtirish va ritmni saqlashga yordam
beradi. Musiqa ta’sirida raqs harakatlari yoki yugurish ritmi osonroq boshqariladi.
Teginish va proprioseptsiya: Mushaklar, bo‘g‘imlar va teridagi retseptorlar orqali
keluvchi signallar tana holatini aniq idrok qilishga imkon beradi. Motor javob:
Harakat idrokining muhim qismi tana a’zolarining javob harakati bilan bog‘liq. Bu
jarayon idrok qilingan signallarga mos ravishda tezkor va muvofiqlashtirilgan
harakatlarni amalga oshirishni o‘z ichiga oladi. Vaqt idroki: Harakatlarni amalga
oshirishda vaqtni aniq belgilash va uni boshqarish zarur. Bu komponent
sportchilar, musiqachilar va raqqoslar faoliyatida alohida ahamiyatga ega. Kognitiv
jarayonlar: Harakatni idrok qilish faqat fiziologik javoblar emas, balki miyada
7

amalga oshadigan o‘ziga xos intellektual jarayonlarga ham bog‘liq. Bunga e’tibor,
xotira va harakatni rejalashtirish kiradi. Harakat idrokini o‘rganish ilmiy
tadqiqotlar uchun muhim sohalardan biridir. Ushbu tushuncha rivojlanishi
davomida turli olimlar tomonidan bir qancha nazariy yondashuvlar ishlab
chiqilgan. Vilgelm Vundt psixologiyaning asoschilaridan biri sifatida harakat
idrokini odamning sezgi tizimlari va markaziy asab tizimi faoliyatiga bog‘liq
jarayon sifatida ko‘rgan. U sensor signallarni miya qanday qayta ishlashini chuqur
o‘rgangan va bu orqali harakatni boshqarish mexanizmlarini izohlab bergan.
Vygotskiy insonning harakat idroki uning ijtimoiy muhitda rivojlanishi bilan
bog‘liqligini ta’kidlagan. Uning fikricha, harakatlar va ularni idrok qilish qobiliyati
bolaning oila, jamiyat va maktabdagi tajribalari bilan mustahkamlanadi. Jan
Piagening tadqiqotlariga ko‘ra, harakat idroki bolalik davrida psixologik
rivojlanishning muhim qismidir. U bola atrof-muhit bilan faol muloqotda bo‘lib,
harakat va makonni idrok qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi. Piage harakat
idrokini bola ongining kognitiv rivojlanish bosqichlariga mos ravishda ko‘rib
chiqadi. Harakat idrokining rivojlanishiga psixologik omillar ta’siri Harakat idroki
insonning shaxsiy xususiyatlari va psixologik omillarga bog‘liq holda turli
darajada rivojlanadi: Motivatsiya: Harakat idrokini yaxshilash uchun insonning
ichki qiziqishi va maqsadi muhim o‘rin tutadi. Masalan, sportchining
muvaffaqiyatga bo‘lgan motivatsiyasi uning harakatlarini yanada
mukammallashtiradi. Diqqat: Harakatni idrok qilish jarayonida diqqatning to‘g‘ri
taqsimlanishi va boshqarilishi zarur. Diqqatning tarqoq yoki sust bo‘lishi
harakatning noaniqligiga olib keladi. O‘zini boshqarish: Harakatlarni
muvaffaqiyatli idrok qilish va boshqarish uchun insonning o‘z hissiyotlari va
reaktsiyalarini nazorat qilish qobiliyati talab etiladi. Harakat idroki kundalik
hayotda va turli faoliyat turlarida muhim o‘rin tutadi. Sport va jismoniy tarbiya:
Harakat idroki sportchilar uchun asosiy qobiliyat hisoblanadi. Masalan, futbolchi
maydondagi holatni idrok qilib, to‘g‘ri qaror qabul qiladi.
8

Ta’lim jarayoni: Bolalarda harakat idrokini rivojlantirish uchun maxsus
metodikalar qo‘llaniladi. Bu, ayniqsa, boshlang‘ich ta’limda ko‘rgazmali vositalar
va amaliy mashg‘ulotlar orqali amalga oshiriladi. Kasbiy faoliyat: Murakkab
mexanik jarayonlarni boshqaruvchi kasblarda (masalan, uchuvchi, jarroh) harakat
idroki yuqori darajada rivojlangan bo‘lishi talab etiladi. Harakat idroki insonning
hayotiy faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirishda markaziy ahamiyatga ega.
Uning nazariy asoslarini o‘rganish orqali nafaqat insonning psixologik
rivojlanishini, balki harakatlarning takomillashtirilishini ta’minlash mumkin. Shu
bois harakat idroki o‘rganilishi zamonaviy psixologiya va pedagogikaning dolzarb
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Harakat idroki insonning ruhiy va jismoniy
rivojlanishi bilan birgalikda shakllanadi. Bu jarayon quyidagi bosqichlarni o‘z
ichiga oladi: Harakat idroki insonning biologik rivojlanish jarayoni bilan bir vaqtda
rivojlanadi. Masalan, chaqaloq dastlab o‘z tanasini kuzatish orqali harakatlarini
idrok eta boshlaydi. Bu bosqichda sezgi organlarining signallarni qabul qilish
qobiliyati va ularni markaziy asab tizimi orqali qayta ishlash muhim ahamiyatga
ega. Bolalikda: Bola o‘zining tanasini boshqarishni va harakatlarini koordinatsiya
qilishni o‘rganadi. Bu jarayon o‘yinlar va motorik mashqlardan foydalanish orqali
tezlashadi. O‘smirlikda: Harakatlarning murakkabligi ortadi, ya’ni o‘smirlar
ko‘proq harakatlarni rejalashtiradi va ularni bajarishda aniqlikka erishadi. Ijtimoiy
muhit harakat idrokining rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, turli
milliy sport turlari, musiqa bilan raqs qilish kabi madaniy faoliyatlar orqali harakat
idroki boyitiladi. Shuningdek, ta’lim jarayonida bolaning harakat idroki
rivojlanishiga maxsus mashg‘ulotlar yordam beradi. Harakat idroki tajriba bilan
uzviy bog‘liq. Inson ko‘p marotaba bir harakatni bajarganida, uning tanasi va
miyasi o‘sha harakatni avtomatlashtirishga intiladi. Bu jarayon: Mashqlar va
takrorlash orqali harakatlar osonroq bajariladi. Tajriba ortgani sari idrok aniqligi va
harakatlarni nazorat qilish qobiliyati ortadi. Harakat idrokini boshqarish markaziy
asab tizimining kompleks faoliyatiga asoslanadi. Bu faoliyat quyidagi asosiy
jarayonlar orqali amalga oshadi: Refleksiv boshqaruv: Bu harakatlarni avtomatik
ravishda boshqarishning asosi hisoblanadi. Masalan, inson ko‘zini qamashdan
9

himoya qilish uchun avtomatik ravishda ko‘z qovog‘ini yopadi. Reflekslar orqali
qisqa va tezkor harakatlarni idrok qilishga imkon yaratiladi. Ongli boshqaruv:
Murakkab va rejalashtirilgan harakatlar ong orqali boshqariladi. Masalan,
sportchining bir nechta murakkab texnikani bajarishi yoki musiqa asbobida
o‘ynashi ongli boshqaruvni talab qiladi. Proprioseptiv aloqa: Harakatlarni idrok
qilish jarayonida mushaklar, bo‘g‘imlar va asab tizimlari tomonidan yuborilgan
signallar harakatning muvofiqligini ta’minlaydi. Bu jarayon tana holatini va
harakatning yo‘nalishini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Harakat idrokining
rivojlanishi insonning muvofiqlik qobiliyatini oshiradi. Muvofiqlik (koordinatsiya)
o‘z navbatida turli jarayonlarni uyg‘unlashtirish orqali amalga oshadi. O‘z-o‘zini
boshqarish: Bu qobiliyat orqali inson tana harakatlarini tez va to‘g‘ri boshqaradi.
Masalan, gimnastikada harakatlarni nozik aniqlik bilan bajarish muvofiqlikning
rivojlanganligini ko‘rsatadi. Muvozanatni saqlash: Tana holatini boshqarish va
muvozanatni saqlash ham harakat idrokiga bog‘liq. Bu qobiliyat bolalikdan
boshlab rivojlanib boradi va kundalik hayotda, shuningdek, sport turlarida muhim
ahamiyat kasb etadi. Harakat idrokini o‘rgatishda qo‘llaniladigan yondashuvlar
Ko‘rgazmali o‘rgatish: Harakatni o‘rgatish jarayonida ko‘rgazmali vositalar,
masalan, video ko‘rsatmalar yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri harakatni bajarish orqali
o‘rgatish samarali natija beradi. Takroriy mashqlar: Bir xil harakatlarni bir necha
marta takrorlash orqali idrok va motor javoblar avtomatlashtiriladi. Maqsadga
yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar: Harakatlarni o‘rgatishda maqsadli yondashuvlar,
ya’ni har bir harakatning mohiyati va foydasini tushuntirish orqali o‘rgatish
samarali bo‘ladi. Harakat idroki inson hayotining barcha jabhalarida muhim
ahamiyatga ega. Bu jarayon murakkab psixologik va fiziologik mexanizmlar bilan
boshqariladi. Harakat idroki rivojlanishi tajriba, madaniy ta’sir va individual
xususiyatlar bilan chambarchas bog‘liq. Uni o‘rganish va rivojlantirish nafaqat
shaxsiy, balki ijtimoiy taraqqiyot uchun ham muhimdir. Shuning uchun ushbu
yo‘nalish bo‘yicha tadqiqotlar davom ettirilishi va yangi metodikalar ishlab
chiqilishi lozim.
10

1.2. Harakat idrokining shaxs rivojlanishidagi ahamiyati
Harakat idroki shaxsning har tomonlama rivojlanishi uchun muhim
psixofiziologik asos bo‘lib xizmat qiladi. Insonning jismoniy, psixologik va
ijtimoiy rivojlanishida harakat idrokining o‘rni beqiyos. U insonning makon, vaqt
va tana holatini boshqarish qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.
Shuningdek, harakat idroki shaxsning shaxsiyat sifatlarini shakllantirish va
ijtimoiy hayotda faol bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan qobiliyatlarni rivojlantiradi.
Harakat idroki shaxsning jismoniy rivojlanishida asosiy o‘rin egallaydi. Quyida
uning jismoniy rivojlanishga ta’siri ko‘rib chiqiladi: Harakat idroki bolaning
harakatlarini muvofiqlashtirish va tananing muvozanatini saqlash qobiliyatlarini
shakllantiradi. Masalan, gimnastika yoki sport mashg‘ulotlari orqali harakatlarning
aniqligi va uyg‘unligini oshirish mumkin. Harakat idroki orqali insonning katta va
kichik motor qobiliyatlari (yugurish, sakrash, yozuv kabi) rivojlanadi. Bu, ayniqsa,
bolalar uchun muhim, chunki ular o‘z harakatlarini nazorat qilishni va aniqlik bilan
bajarishni o‘rganadilar. Harakat idroki yaxshi rivojlangan shaxslar sog‘lom
turmush tarzini olib borishga moyil bo‘ladi. Bu orqali jismoniy faollik, intizom va
o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatlari shakllanadi. Harakat idroki shaxsning ruhiy va
psixologik rivojlanishida ham katta ahamiyatga ega. U quyidagi jihatlar orqali
shaxsning ruhiy holatini yaxshilaydi: Harakatlarni idrok qilish va boshqarish
diqqatning rivojlanishini talab qiladi. Bu jarayon bolalarda o‘ziga xos tarzda
shakllanadi va ularning o‘qish faoliyati yoki boshqa vazifalarga e’tibor qaratish
qobiliyatini yaxshilaydi. Harakat idrokida motor faoliyati bilan bog‘liq xotira faol
ishlaydi. Masalan, raqs yoki sport mashg‘ulotlari orqali tana xotirasi (motor xotira)
rivojlanadi. Jismoniy faoliyat va harakat idroki insonda ijobiy hissiyotlar
uyg‘otadi. Masalan, jismoniy mashqlar stressni kamaytirishga va kayfiyatni
yaxshilashga yordam beradi. Harakatlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish shaxsda
o‘ziga ishonch hissini oshiradi. Bu, ayniqsa, o‘smirlik davrida muhim bo‘lib, o‘z-
o‘zini anglash va o‘zini ijobiy baholash jarayonlarini mustahkamlaydi.
11

Harakat idroki shaxsning jamiyatdagi o‘rnini topishida va ijtimoiy
qobiliyatlarini rivojlantirishda ham muhim ahamiyatga ega. Sport turlari yoki
jamoaviy o‘yinlar orqali harakat idroki bolalarda jamoa bilan ishlash va muloqot
qilish qobiliyatlarini shakllantiradi. Masalan, futbol o‘ynashda nafaqat harakatlar,
balki jamoadagi hamkorlik ham rivojlanadi. Harakat idroki orqali inson boshqa
odamlar bilan muloqotga kirishadi. Masalan, raqs yoki teatr faoliyati orqali shaxs
o‘z his-tuyg‘ularini tanasi orqali ifodalashni o‘rganadi, bu esa ijtimoiy aloqalarni
yaxshilaydi. Harakat idroki yaxshi rivojlangan shaxslar yangi ijtimoiy muhitga
oson moslashadi. Masalan, sportchilar yangi jamoalarda o‘z o‘rnini tez topishi
mumkin. Harakat idroki bolalar rivojlanishida alohida ahamiyatga ega. Ayniqsa,
erta yoshda bu qobiliyatning rivojlanishi bolalarning kelajakdagi muvaffaqiyatlari
uchun asos yaratadi. 1–3 yoshdagi bolalar atrof-muhitni tanasi orqali idrok qiladi.
Harakatlar bolaning makon va vaqt tushunchalarini shakllantirishga yordam
beradi. Harakatni bilish orqali bolaning motor va kognitiv rivojlanishi qo‘llab-
quvvatlanadi. Bolalar o‘yinlar orqali harakat idrokini rivojlantiradi. Masalan,
qurilgan yo‘lakchadan o‘tish yoki to‘pni otish bilan bog‘liq o‘yinlar harakatlarni
aniq rejalashtirishni talab qiladi. Maktabda harakat idrokini rivojlantirish uchun
maxsus metodik mashg‘ulotlar qo‘llaniladi. Bu bolalarning diqqatni jamlash,
topshiriqlarni tez va aniq bajarish qobiliyatini oshiradi. Kasbiy faoliyatda harakat
idroki muhim ahamiyatga ega, ayniqsa murakkab texnik yoki yuqori darajadagi
jismoniy tayyorgarlik talab qiladigan kasblarda. Yuqori aniqlik talab qiluvchi
kasblar: Jarroh, uchuvchi yoki operatorlar harakatlarini aniq nazorat qilish uchun
harakat idrokini yuqori darajada rivojlantirgan bo‘lishi kerak. Ijodiy kasblar: Raqs,
teatr yoki san’at bilan bog‘liq kasblarda tana harakatlarini aniqlik bilan idrok qilish
va ularni hissiyotlar bilan uyg‘unlashtirish zarur. Harakat idroki shaxsning
rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan barcha jihatlarni qamrab oladi. U jismoniy
rivojlanishdan tortib, psixologik va ijtimoiy qobiliyatlarning shakllanishigacha
bo‘lgan jarayonlarda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Harakat idrokining to‘g‘ri
rivojlanishi shaxsning sog‘lom, muvaffaqiyatli va ijtimoiy faol bo‘lishiga yordam
beradi. Shu sababli harakat idrokini rivojlantirishga doimiy e’tibor qaratish lozim.
12

Harakat idroki – insonning atrof-muhitni tushunishi, unga moslashishi va o‘z
harakatlarini ongli ravishda boshqarish qobiliyatidir. Bu jarayon shaxsning
rivojlanishida beqiyos ahamiyat kasb etadi. Harakat idroki inson hayotining barcha
jabhalarida – bolalik davridan tortib, murakkab kasbiy faoliyatlargacha bo‘lgan
jarayonlarda muhim rol o‘ynaydi. Quyida harakat idrokining shaxs rivojlanishidagi
asosiy yo‘nalishlari ko‘rib chiqiladi. Harakat idroki va shaxsning jismoniy
rivojlanishi Motor qobiliyatlarning shakllanishi. Harakat idroki shaxsning motor
qobiliyatlarini, ya’ni tana harakatlarini boshqarish va moslashuvchanlikni
rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar o‘z harakatlarini idrok qilish orqali oyoqda
turishni, yurishni va yugurishni o‘rganadi. Bu jarayon ularning mushaklari va
reflekslarini rivojlantiradi. Koordinatsiya va muvozanat: Harakat idroki
muvozanatni saqlash va koordinatsiyalangan harakatlarni bajarishni ta’minlaydi.
Masalan, raqs yoki gimnastika kabi faoliyatlar bolaning motor qobiliyatlarini
yanada mustahkamlaydi. Aniqlik va tezkorlik: Harakat idroki rivojlangan insonlar
tezkorlik bilan harakat qilishga va o‘z harakatlarini aniqlik bilan boshqarishga
qodir bo‘ladi. Bu, ayniqsa, sportchilar va jismoniy faollikni talab qiladigan kasblar
uchun muhimdir. Sog‘liqni mustahkamlash Harakat idroki yaxshi rivojlangan
shaxslar jismoniy faoliyat bilan muntazam shug‘ullanadi. Bu esa: Yurak-qon tomir
tizimining barqaror ishlashini ta’minlaydi. Qon aylanishini yaxshilaydi va
mushaklarning kuchayishiga yordam beradi. Suyaklar mustahkamligini oshiradi va
bolalarda to‘g‘ri tana tuzilishini shakllantiradi. Harakat idroki va sportdagi
muvaffaqiyatlar Sport faoliyatida harakat idroki asosiy mezon hisoblanadi. Misol
uchun: Jamoaviy sport turlari: Futbol, basketbol kabi sportlarda harakat idroki
orqali koordinatsiya, tezkor qaror qabul qilish va guruhda ishlash qobiliyati
rivojlanadi. Individual sport turlari: Raqs, suzish yoki yengil atletika harakatlarni
boshqarish va o‘z harakatlarining aniqligiga bog‘liq. v Harakat idroki va
psixologik rivojlanish. Kognitiv funksiyalarni rivojlantirish. Harakat idroki
insonning fikrlash qobiliyatini ham rivojlantiradi. Bu jarayon sezgi organlari va
markaziy asab tizimi faoliyatining uyg‘unlashuvi orqali amalga oshadi.
13

Xotirani mustahkamlash: Harakatlarni takrorlash va o‘rganish jarayonida
motor va hissiy xotira rivojlanadi. Bu, ayniqsa, bolalar uchun muhim bo‘lib,
ularning umumiy intellektual salohiyatini oshiradi. Diqqatni jamlash: Murakkab
harakatlarni idrok qilish va bajarish jarayonida shaxs diqqatini bir nuqtaga
jamlashni o‘rganadi. Bu qobiliyat o‘qish va ish faoliyatida ham katta foyda
keltiradi. Hissiy rivojlanish Harakat idroki insonning hissiy holatini boshqarish va
barqarorlashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Jismoniy faollik orqali inson ijobiy
hissiyotlarni boshdan kechiradi, bu esa stress darajasini kamaytiradi. Harakat
idrokiga asoslangan faoliyatlar insonning o‘zini anglashiga va o‘z his-tuyg‘ularini
ifoda qilishiga yordam beradi. O‘ziga ishonchni shakllantirish Harakatlarni
muvaffaqiyatli amalga oshirish shaxsning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi. Bu:
Yangi vazifalarni osonroq qabul qilishga va ularni muvaffaqiyatli bajarishga
yordam beradi. Raqobatbardoshlikni oshiradi va liderlik qobiliyatlarini
rivojlantiradi. Harakat idroki va ijtimoiy rivojlanish Jamoaviy munosabatlarni
shakllantirish Harakat idroki yaxshi rivojlangan shaxslar ijtimoiy faol bo‘lib,
boshqa odamlar bilan oson muloqot qiladi. Jamoaviy o‘yinlar: Harakat idroki
orqali bolalar va kattalar o‘zaro hamkorlik qilishni, jamoada ishlashni va
birgalikda maqsadlarga erishishni o‘rganadilar. Ijtimoiy moslashuv: Harakat idroki
rivojlangan shaxslar yangi muhitga tezroq moslashadi va atrofdagilar bilan ijobiy
munosabatlarni o‘rnatadi. Shaxsning ijtimoiy roli Harakat idroki ijtimoiy
faoliyatlarda shaxsning o‘z o‘rnini topishida yordam beradi. Masalan: San’at va
sport sohalarida o‘zini namoyon qilish. Jamiyat uchun foydali ishlarni amalga
oshirish va ijtimoiy loyihalarda qatnashish. Harakat idroki va kasbiy rivojlanish Ish
unumdorligini oshirish Murakkab harakatlarni aniqlik bilan boshqarish ko‘nikmasi
yuqori darajadagi ish unumdorligini ta’minlaydi. Bu, ayniqsa, murakkab texnik
ishlar uchun zarurdir: Jarrohlar, uchuvchilar va mexaniklar harakat idroki
rivojlanganligi sababli o‘z kasblarida muvaffaqiyatga erishadilar. Dizaynerlar va
san’atkorlar o‘z harakatlarini sezgirlik va aniqlik bilan boshqarib, ijodiy yutuqlarga
erishadilar. Kasbiy ta’lim va treninglarda ahamiyati Harakat idrokini rivojlantirish
maxsus treninglar orqali amalga oshadi. Masalan, sportchilar va musiqachilar o‘z
14

mahoratlarini oshirish uchun muntazam ravishda mashq qiladilar. Harakat idroki
shaxs rivojlanishining barcha jabhalarida – jismoniy, psixologik va ijtimoiy
sohalarda muhim ahamiyatga ega. U insonning nafaqat tana qobiliyatlarini, balki
ongini, hissiyotlarini va ijtimoiy aloqalarini ham rivojlantiradi. Harakat idrokini
o‘rganish va rivojlantirish shaxsning sog‘lom, muvaffaqiyatli va ijtimoiy faol
bo‘lishi uchun zarurdir. Shu sababli ta’lim va tarbiya jarayonida harakat idrokiga
alohida e’tibor qaratish lozim. Bu shaxsning kelajakdagi hayotida muvaffaqiyatli
bo‘lishiga mustahkam poydevor yaratadi. Harakat idroki va shaxs rivojlanishida
ijtimoiy omillar ahamiyati Harakat idroki nafaqat individual rivojlanish, balki
ijtimoiy moslashuv jarayonida ham katta rol o‘ynaydi. Inson o‘zining harakatlari
va ularga bo‘lgan reaksiyalar orqali jamiyatdagi o‘rnini anglaydi va rivojlanadi.
Quyida harakat idrokining ijtimoiy jihatlari haqida batafsil to‘xtalamiz: Jamoaviy
faoliyatlarda o‘rganish jarayoni Harakat idroki jamoaviy faoliyatlarda shaxsning
ijtimoiy mahoratini rivojlantiradi: Hamkorlik va o‘zaro ishonch: Sport va
o‘yinlarda harakat idroki orqali bolalar hamkorlik qilishni o‘rganadilar. Jamoaviy
maqsadlarga erishishda har bir ishtirokchining o‘z harakatlari boshqalar bilan
uyg‘un bo‘lishi kerak. Liderlik qobiliyatlari: Harakat idroki yaxshi rivojlangan
shaxslar jamoada liderlik qilishga moyil bo‘ladilar. Ular o‘z harakatlarini
boshqarib, boshqalarga ko‘maklashish qobiliyatiga ega. Muvofiqlashuv: Jamoada
harakat qilish jarayonida shaxs boshqalar bilan sinxronlashib, umumiy ritm va
muvofiqlikni ta’minlaydi. Madaniy va an’anaviy harakatlar Harakat idroki
madaniy va an’anaviy faoliyatlarda ham muhim ahamiyat kasb etadi: An’anaviy
raqslar va marosimlar: Raqs, teatr yoki xalq o‘yinlari orqali shaxs o‘zining milliy
madaniyatini anglaydi va uning bir qismi bo‘ladi. Bu jarayon shaxsda o‘zlikni
anglash va jamoaga bo‘lgan aloqadorlik hissini shakllantiradi. Ijtimoiy
qadriyatlarning ifodasi: Harakatlar orqali shaxs an’analarga hurmat bilan
munosabatda bo‘lishni o‘rganadi. Bu jarayon, ayniqsa, bolalar tarbiyasida katta
ahamiyatga ega. Ijtimoiy moslashuv va empatiyani rivojlantirish Harakat idroki
orqali shaxs ijtimoiy moslashuv qobiliyatini rivojlantiradi: Boshqalar bilan
muloqot qilish: Harakat idroki orqali inson boshqalar bilan muloqot qilish, o‘z
15

fikrlarini ifodalash va ularning hissiyotlarini tushunishni o‘rganadi. Bu, ayniqsa,
bolalik davrida o‘yinlar orqali shakllanadi. Empatiya qobiliyati: Inson
boshqalarning harakatlariga qarab, ularning hissiy holatini tushunadi. Bu, o‘z
navbatida, ijtimoiy munosabatlarda muhim rol o‘ynaydi. Harakat idrokining
pedagogik jarayonlarda ahamiyati Ta’lim jarayonida harakat idrokining ahamiyati
juda katta: Faol o‘qitish metodlari: Harakat idroki orqali bolalar bilimlarni faqat
eshitish orqali emas, balki harakat qilib, sinab ko‘rish orqali o‘rganadilar. Masalan,
rolli o‘yinlar, tajribalar va sport mashg‘ulotlari. Ijodkorlikni rivojlantirish: Harakat
idroki bolaning tasavvur va ijodkorlik qobiliyatini faollashtiradi. Masalan, san’at
va dizayn mashg‘ulotlari davomida ular harakat orqali o‘z g‘oyalarini
ifodalaydilar. Mustaqillikni oshirish: Harakat idroki rivojlangan bolalar o‘z
harakatlarini boshqarishga va mustaqil qarorlar qabul qilishga moyil bo‘ladilar.
Kasbiy faoliyatda harakat idrokining roli Mehnat unumdorligini oshirish Harakat
idroki rivojlangan shaxslar murakkab mexanik va texnik jarayonlarni tez va aniqlik
bilan bajara oladilar. Masalan: Texnologik sohalar: Zavod va fabrikalarda mexanik
harakatlarni boshqarish qobiliyati ish sifatini oshiradi. Tibbiyot: Jarrohlik
amaliyotlarida harakat idrokining aniqligi va moslashuvchanligi inson hayotini
saqlab qolishda muhim ahamiyatga ega. Ijodiy faoliyatda ahamiyati Ijodiy
kasblarda harakat idroki shaxsning imkoniyatlarini kengaytiradi: Musiqachilar
asboblarni boshqarishda, rassomlar esa chizishda harakat idrokidan foydalanadilar.
Teatr aktyorlari harakat orqali o‘z his-tuyg‘ularini tomoshabinlarga yetkazadilar.
Harakat idroki shaxs rivojlanishining ko‘p qirrali aspektlarini o‘z ichiga oladi. U
jismoniy rivojlanishni, psixologik va ijtimoiy moslashuvni, shuningdek, kasbiy
muvaffaqiyatlarni ta’minlaydi. Harakat idrokini rivojlantirish orqali inson o‘z
imkoniyatlarini yanada kengaytiradi, bu esa jamiyat uchun muvaffaqiyatli va faol
shaxslarni shakllantiradi. Shu sababli harakat idrokiga bolalikdan e’tibor qaratish,
uni o‘rgatish va qo‘llab-quvvatlash shaxsning barkamol rivojlanishida alohida
ahamiyatga ega.
16

Harakat idroki shaxsning jismoniy va ruhiy rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi.
Insonning harakatlarni idrok etish, ularga to‘g‘ri javob berish qobiliyati nafaqat
uning jismoniy faolligini, balki uning intellektual va hissiy holatini ham ta’sir
qiladi. Harakat idrokining rivojlanishi orqali inson atrof-muhitdagi o‘zgarishlarga
moslashib, muhit bilan samarali interaktsiya qilishni o‘rganadi. Bu esa shaxsning
ijtimoiy va psixologik salomatligi uchun zarur bo‘lgan asosiy omil hisoblanadi.
Birinchidan, harakat idrokini rivojlantirish jarayonida insonning psixologik va
fiziologik jarayonlari o‘zaro chambarchas bog‘lanadi. Harakatlar orqali inson
nafaqat jismoniy ko‘nikmalarni rivojlantiradi, balki o‘zining hissiy holatini
boshqarish va ijtimoiy muloqotlarni to‘g‘ri tashkil etish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Misol uchun, harakat idrokini o‘rganish orqali bolaning ongli ravishda harakat
qilish, diqqatni jamlash, muvozanatni saqlash kabi ko‘nikmalarni egallashi, uning
umumiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu ko‘nikmalar esa shaxsning
keyingi hayotida muvaffaqiyatli adaptatsiya va samarali o‘zaro munosabatlar
o‘rnatishga yordam beradi. Ikkinchidan, harakat idrokining shaxs rivojlanishidagi
ahamiyati uning hissiy va kognitiv rivojlanishiga bog‘liqdir. Harakatlarni to‘g‘ri
idrok etish va ularga javob berish qobiliyati bolaning kognitiv funksiyalarini
(diqqat, xotira, tafakkur) rivojlantiradi. Masalan, sport faoliyatida yoki jismoniy
mashg‘ulotlarda o‘qituvchi yoki murabbiy tomonidan berilgan topshiriqlarga
to‘g‘ri javob berish bolalarda tez o‘rganish va qarorlar qabul qilish qobiliyatini
shakllantiradi. Uchinchidan, harakat idroki ijtimoiy rivojlanish uchun ham muhim
ahamiyatga ega. O‘quvchilarning jismoniy faoliyati orqali ularning ijtimoiy
ko‘nikmalari rivojlanadi, ya'ni guruhda ishlash, boshqa insonlar bilan birgalikda
maqsadga erishish, bir-birini qo‘llab-quvvatlash kabi muhim xususiyatlar
shakllanadi. Bu harakat idrokining shaxsning ijtimoiy muhitga moslashishidagi
ahamiyatini yanada oshiradi. Ijtimoiy muloqotda samarali harakatlar va ular orqali
o‘zaro muloqot qilish qobiliyati bolalarning va kattalarning o‘zaro
munosabatlarining ijobiy rivojlanishiga yordam beradi.
17

Shuningdek, harakat idroki shaxsning o‘zini tanishi va o‘ziga bo‘lgan
ishonchini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Shaxsning muvaffaqiyatli
harakatlarni amalga oshirishi uning o‘ziga bo‘lgan ishonchini mustahkamlashga
yordam beradi. Harakat idrokining shaxs rivojlanishidagi bu o‘rni sport va san'at
faoliyatida alohida ahamiyat kasb etadi. Masalan, sportchilar yuksak natijalarga
erishish orqali nafaqat jismoniy, balki ruhiy qat'iyatni ham rivojlantiradilar. Xulosa
qilib aytganda, harakat idroki shaxsning umumiy rivojlanishida, uning psixologik
va ijtimoiy salomatligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Shaxsning harakat
idrokini rivojlantirish orqali uning kognitiv, hissiy va ijtimoiy rivojlanishi
yaxshilanadi, bu esa uning jamiyatdagi muvaffaqiyatli adaptatsiyasi va ijtimoiy
hayotda faol ishtirok etishiga yordam beradi.
II BOB. HARAKAT IDROKINI O‘RGANISH
METODIKASI
2.1. Harakat idrokini o‘rganishda qo‘llaniladigan usullar
18

Harakat idroki insonning harakatlarni aniqlash, anglash va boshqarish
qobiliyatini o‘rganish jarayoni sifatida ko‘rib chiqiladi. Bu jarayonni o‘rganishning
asosiy maqsadi – harakatlarni idrok etish, ularni tahlil qilish va o‘rganishni
osonlashtiradigan metodlarni ishlab chiqishdan iboratdir. Harakat idrokini
o‘rganishda psixologik, pedagogik va ilmiy-tadqiqot metodlari keng qo‘llaniladi.
Quyida ushbu usullar haqida batafsil ma’lumot beriladi. Kuzatish – harakat
idrokini o‘rganishda eng oddiy, ammo samarali usullardan biridir. Jarayon:
Kuzatuvchi (o‘qituvchi, psixolog yoki tadqiqotchi) subyektning harakatlariga
e’tibor qaratadi va uning qanday qadamlar bilan harakatlarni amalga
oshirayotganini qayd etadi. Natija: Ushbu metod subyektning harakatlarini tahlil
qilish, uning qiyinchiliklarini aniqlash va harakat idroki qanchalik rivojlanganligini
baholashga yordam beradi. Qo‘llanilishi: Masalan, jismoniy tarbiya
mashg‘ulotlarida o‘quvchilarning muvozanatni saqlash qobiliyati kuzatiladi.
Kuzatish usuli bolalar bilan ishlashda, ularning tabiiy harakatlari va reflekslarini
tahlil qilishda samarali hisoblanadi. Eksperiment usuli harakat idrokini chuqurroq
va ilmiy jihatdan o‘rganish imkoniyatini beradi. Jarayon: Tadqiqotchilar maxsus
sharoitlar yaratadi va subyektning harakatlarga bo‘lgan reaksiyalarini o‘rganadi.
Masalan, bolalar jamoasida yangi jismoniy o‘yinlarni sinab ko‘rish orqali ularning
harakat idroki baholanadi. Natija: Eksperiment orqali harakat idrokining
shakllanish bosqichlari, qiyinchilik darajalari va rivojlanish tendensiyalari
aniqlanadi. Qo‘llanilishi: Sportchilar uchun yangi trening dasturlarini ishlab
chiqishda ushbu metoddan foydalaniladi.
Harakat idrokini baholash uchun maxsus testlar qo‘llaniladi. Ular individual
yoki guruhli tarzda amalga oshiriladi. Muvozanatni o‘lchash testi: Masalan, bolani
bir oyog‘ida turishga qo‘yish va qancha vaqt davomida muvozanatni saqlashini
kuzatish. Koordinatsiya testi: Murakkab harakatlarni bajarish orqali subyektning
koordinatsiya qobiliyati o‘rganiladi. Reaksiya tezligini o‘lchash testi: Harakatga
javoban tezkor javob berish ko‘nikmasi sinovdan o‘tkaziladi. Test natijalari
subyektning harakat idroki darajasini baholash va individual trening rejasini ishlab
19

chiqish imkonini beradi. Psixodiagnostik metodlar Harakat idrokini o‘rganishda
psixologik diagnostika usullari ham keng qo‘llaniladi. Savolnoma va intervyu:
Subyektning harakat idrokiga bo‘lgan subyektiv munosabatini va o‘z-o‘zini
baholashini o‘rganish imkonini beradi. Psixologik testlar: Subyektning harakat
idrokidagi kuchli va zaif tomonlarini aniqlashga qaratilgan maxsus savollar va
vazifalar. Observatsiya: Psixolog subyektning harakatlariga kuzatuv orqali baho
beradi. Trening va amaliy mashg‘ulotlar Amaliy mashg‘ulotlar harakat idrokini
shakllantirish va rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. O‘yinlar orqali
rivojlantirish: Yosh bolalar uchun maxsus harakatli o‘yinlar va jamoaviy
faoliyatlar tashkil etiladi. Bu usul ularning muvozanatni saqlash va tezkor harakat
qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi. Maxsus mashqlar: Sportchilar yoki san’atkorlar
uchun tayyorlangan individual mashg‘ulot dasturlari orqali harakat idroki
o‘stiriladi. Murakkab harakatlarni o‘rganish: Musiqachilar yoki texnik soha
vakillari uchun harakatlarning ketma-ketligini tushunish va ularni bajarish
ko‘nikmalari ishlab chiqiladi. Texnologik vositalar yordamida o‘rganish
Zamonaviy texnologiyalar harakat idrokini o‘rganish va rivojlantirish jarayonini
yanada samarali qiladi. Videotahlil: Subyektning harakatlari videoga yozib olinadi
va keyinchalik batafsil tahlil qilinadi. Sensor va simulatorlar: Maxsus texnologik
qurilmalar orqali harakat idroki va reflekslarning tezkorligini baholash amalga
oshiriladi. Masalan, VR (virtual haqiqat) texnologiyalaridan foydalanib, murakkab
muhitda harakatlarni o‘rganish. jarayonida miya va mushak faoliyatini tahlil qilish
uchun elektroensefalografiya va elektromyografiya usullaridan foydalaniladi.
Harakat idrokini rivojlangan va rivojlanmagan shaxslar o‘rtasida taqqoslash
usuli orqali o‘rganish ham samarali hisoblanadi. Jarayon: Turli yoshdagi, jismoniy
tayyorgarlik darajasidagi yoki harakatlanuvchanlikdagi shaxslar o‘rtasida farqlar
o‘rganiladi. Natija: Ushbu metod harakat idroki rivojlanishining bosqichlarini
aniqlash va har bir bosqich uchun alohida metodika ishlab chiqish imkonini beradi.
Kuzatish va tahlil natijalarini dokumentatsiyalash Har bir o‘rganilgan natija qayd
20

etilib, kelgusida foydalanish uchun tahlil qilinadi. Bu metod ta’lim va sport
jarayonlarini rejalashtirishda katta ahamiyatga ega. Harakat idrokini o‘rganishda
qo‘llaniladigan usullar insonning harakatlarini chuqur tushunishga, ularni
boshqarish va rivojlantirishga imkon beradi. Kuzatish, eksperiment, testlash,
texnologik vositalar va trening kabi metodlar har bir shaxsning individualligini
hisobga olib, harakat idroki darajasini aniqlash va samarali rivojlantirishga yordam
beradi. Ushbu usullarni birgalikda qo‘llash orqali harakat idroki haqida yanada
to‘liq va aniq ma’lumotlar olish mumkin. Harakat idrokini o‘rganishda
qo‘llaniladigan usullarni kengaytirib o‘rganish Harakat idrokini o‘rganish
shaxsning jismoniy va psixologik imkoniyatlarini chuqurroq tushunish imkonini
beradi. Bu jarayon turli xil metod va vositalardan foydalanishni talab qiladi.
Quyida ushbu usullar har biri haqida batafsil ma’lumotlar keltiriladi. Eksperiment
va diagnostik vazifalarni batafsil tahlil qilish Eksperimentlar harakat idrokining
turli darajalardagi rivojlanishini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Oddiy
eksperimentlar: Misol tariqasida, bolaning muvozanatni saqlash qobiliyatini
o‘rganish uchun oddiy muhitlarda sinovlar o‘tkaziladi. Masalan, bir oyoqda tik
turish yoki oddiy labirintdan o‘tish. Murakkab eksperimentlar: Katta yoshdagi
shaxslar bilan murakkab texnik moslamalar orqali o‘tkaziladi. Masalan,
harakatlarni aniq bajarishni talab qiluvchi mashqlar (robot bilan ishlash, sport
anjomlari). Ko‘p bosqichli eksperimentlar: Harakat idrokini bir necha bosqichda
o‘rganish uchun yaratilgan dasturlar. Masalan, bolaning moslashuvchanligi va
koordinatsiya qobiliyatini rivojlantirish bosqichlarini o‘rganish.
Eksperiment natijalari o‘quv dasturlarini takomillashtirishda yoki sportchilarni
tayyorlashda katta ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Tahlil va rivojlantirish
metodlari Analitik metodlar: Harakat idrokini o‘rganishda yig‘ilgan ma’lumotlarni
tahlil qilish shaxsning individual xususiyatlarini aniqlashga yordam beradi. Bu
metodda quyidagilarga e’tibor qaratiladi: Harakatlar ketma-ketligi: Har bir
harakatning aniqligi, davomiyligi va boshqalar bilan uyg‘unligi. Xatoliklar tahlili:
21

Subyekt tomonidan sodir etilgan xatolarni aniqlash va ularning sabablari.
Progressni kuzatish: O‘rganish jarayonida harakat idrokidagi rivojlanish
sur’atlarini kuzatish. Amaliy mashg‘ulotlar va qayta aloqa: Har bir amaliy
mashg‘ulotdan so‘ng subyektga qayta aloqa beriladi. Bu ularga o‘z xatolarini
tushunish va ularni tuzatishga yordam beradi. Qayta aloqa yordamida subyektlar
o‘z harakatlari ustida yanada samarali ishlay oladilar. Psixomotor o‘yinlar va
maxsus treninglar Bolalar va kattalar uchun harakat idrokini rivojlantirishda
maxsus psixomotor o‘yinlar tashkil etiladi. Bu usul orqali shaxsning harakatga
bo‘lgan qiziqishi va e’tiborini oshirish mumkin. Ko‘ngilochar o‘yinlar: Masalan,
bolalar uchun labirint, yugurish yo‘laklari, to‘plar bilan harakatli mashqlar.
Jamoaviy o‘yinlar: Bu orqali shaxslar o‘z harakatlarini boshqalar bilan
uyg‘unlashtirishni o‘rganadilar. Simulyatsiya treninglari: Virtual yoki real vositalar
orqali murakkab harakatlarni simulyatsiya qilish (masalan, uchuvchilarni
tayyorlash). Maxsus treninglar va dasturlarni ishlab chiqish Jismoniy mashqlar
orqali rivojlantirish: Harakat idrokini o‘rgatish jarayonida jismoniy mashqlar katta
ahamiyatga ega. Masalan: Tezkorlikni oshirish mashqlari: Yugurish, sakrash yoki
vaqtga bo‘lgan topshiriqlar. Koordinatsiyani rivojlantirish mashqlari: Bir nechta
harakatlarni birgalikda bajarishni talab qiluvchi vazifalar. Harakat idrokini
rivojlantirish uchun maxsus trening va dasturlarni ishlab chiqish nafaqat shaxsning
jismoniy imkoniyatlarini, balki uning psixologik holatini ham hisobga olishni talab
etadi. Quyida bunday treninglarni amalga oshirish usullari batafsil ko‘rib chiqiladi.
Koordinatsiya mashg‘ulotlari shaxsning harakatlarni aniqlik bilan bajarish
qobiliyatini rivojlantiradi: Vazifalarni murakkablashtirish: Har bir mashg‘ulotda
yangi elementlarni kiritish orqali shaxsning harakatga bo‘lgan qobiliyatlari
sinovdan o‘tkaziladi. Masalan, bir vaqtning o‘zida bir nechta vazifalarni bajarish:
yugurib borib to‘pni uloqtirish va uni tutib olish. Tezkor muvofiqlashtirish:
Harakatlarni qisqa vaqt ichida rejalashtirish va bajarishni talab qiluvchi treninglar.
22

Masalan, raqamlarga mos keluvchi yo‘nalishlarda yugurish yoki joylashish.
Aniqlikni sinash: Mahsulotlar yoki obyektlar bilan ishlash orqali aniqlikni
rivojlantirish. Masalan, kichik to‘plarni belgilangan joyga uloqtirish yoki chiziq
bo‘ylab yurish. Psixologik qo‘llab-quvvatlash va motivatsiya yaratish Psixologik
tayyorgarlik harakat idrokini rivojlantirishning ajralmas qismidir. Subyektning
muvaffaqiyatga ishonch hosil qilishi natijalarni sezilarli darajada oshiradi.
Motivatsiya o‘yinlari: Harakatlar uchun mukofotlash tizimlarini joriy qilish orqali
subyektlarda qiziqish uyg‘otish. Masalan, bolalar uchun muvaffaqiyatli bajarilgan
harakatlar uchun medal yoki ball berish. Stressni boshqarish mashg‘ulotlari:
Murakkab vazifalarni bajarishda shaxsning ruhiy bosimdan chiqish ko‘nikmalarini
rivojlantirish. Masalan, nafas olish mashqlari, meditatsiya yoki vizualizatsiya
usullari. Jamoaviy mashg‘ulotlar va harakatlarni uyg‘unlashtirish Jamoa ichidagi
harakat idrokini rivojlantirish metodlari quyidagicha amalga oshiriladi:
Hamkorlikka asoslangan mashqlar: Jamoa a’zolarining birgalikda harakatlarni
bajarish qobiliyatini oshirish. Masalan, guruh bilan birgalikda muvozanatni saqlash
yoki obyektni harakatlantirish. Sinxron harakatlar: Jamoaning bir xil ritm va
tezlikda harakat qilishini talab qiluvchi mashqlar.Masalan, sinxron suzish yoki raqs
mashg‘ulotlari. Raqobatli o‘yinlar: Jamoalar o‘rtasida musobaqalar tashkil etib,
motivatsiya va harakat idrokini rivojlantirish. Masalan, tezlikka o‘yinlar yoki
rel’eflarda harakat qilish. Innovatsion texnologiyalar yordamida harakat idrokini
o‘rganish Harakat idrokini o‘rganishda zamonaviy texnologiyalar imkoniyatlaridan
foydalanish samaradorlikni sezilarli oshiradi. Virtual haqiqat qurilmalari
yordamida harakatlarni modellashtirish va subyektlarning qobiliyatlarini sinash
imkoniyati mavjud.
Masalan, VR tizimida sinovchilarga murakkab virtual yo‘llarni bosib o‘tish
topshiriladi. Harakatning tezligi, kuchi va aniqligini qayd etuvchi qurilmalar
yordamida tahlil amalga oshiriladi. Masalan, mashqlarni bajarishda oyoq yoki qo‘l
harakatlarini kuzatuvchi sensorlardan foydalanish. Harakatlarni qayta-qayta
takrorlash imkoniyatini beruvchi maxsus qurilmalar yordamida treninglar.
Masalan, uchuvchilarni tayyorlash uchun mo‘ljallangan parvoz simulyatorlari.
23

Pedagogik metodikalar va shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv Har bir shaxsning
qobiliyatlari, yosh xususiyatlari va qiziqishlari hisobga olinadi: Harakatlarni
o‘rganishda murabbiy subyektning individual rivojlanish darajasiga mos
topshiriqlarni belgilaydi. Bolalar bilan ishlashda qiziqarli o‘yin shakllari, kattalar
uchun esa professional harakat modellaridan foydalaniladi. Harakat idrokini
o‘rganish bosqichma-bosqich amalga oshiriladi: Boshlang‘ich bosqich: Oddiy va
tushunarli harakatlarni bajartirish. O‘rta bosqich: Harakatlarni murakkablashtirish,
yangi qiyinchiliklar kiritish. Yuqori bosqich: Subyektlarni yuqori darajadagi
murakkab harakatlarni bajarishga tayyorlash. Harakat idrokini o‘rganishda metod
va usullarni kengaytirish, ularni zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish
orqali yuqori samaradorlikka erishish mumkin. Innovatsion yondashuvlar va
pedagogik metodlarning birgalikdagi qo‘llanilishi shaxsning jismoniy va
psixologik rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu jarayon o‘quvchi yoki
subyektning individual qobiliyatlariga moslashtirilgan holda amalga oshirilganda
eng samarali natijalarga erishiladi.
2.2. Harakat idrokini rivojlantirish bo‘yicha amaliy metodikalar
Harakat idrokini rivojlantirishda amaliy metodikalar muhim o‘rin tutadi, chunki
ular nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq etishga imkon yaratadi. Ushbu
metodikalar shaxsning harakatlarini to‘g‘ri bajarish qobiliyatini yaxshilash,
muvofiqlikni rivojlantirish va jismoniy faoliyatda aniqlikni oshirishga qaratilgan.
Harakat idrokini rivojlantirish bo‘yicha amaliy metodikalar quyidagi
yo‘nalishlarda amalga oshiriladi: Harakatlarni moslashtirish va koordinatsiyani
24

rivojlantirish Harakat idrokini o‘rganishda asosiy maqsadlaridan biri - harakatlarni
moslashtirish va koordinatsiyani yaxshilashdir. Bu jarayonda quyidagi amaliy
metodikalar qo‘llaniladi: Samarali mashqlar: Harakatlarni to‘g‘ri bajarish uchun
turli xil jismoniy mashqlarni bajarish tavsiya etiladi. Masalan, qo‘l va oyoqlarning
harakatlarini birgalikda bajarish yoki tana qismlarini bir-biriga mos ravishda
ishlatish. Mashqlarning birinchi bosqichi: O‘rganuvchilar uchun oddiy mashqlarni
amalga oshirish (masalan, bir vaqtda faqat bitta harakatni bajarish). Mashqlarni
murakkablashtirish: Mashqning harakatlarini qiyinlashtirish, masalan, bir vaqtning
o‘zida turli harakatlarni bajarish (yo‘lda yugurish va to‘pni o‘ynash kabi).
Koordinatsiyani rivojlantirish uchun masofaga, tezlikka yoki to‘g‘rilikka
asoslangan mashqlar bajariladi. Ushbu mashqlar harakatni boshqarish qobiliyatini
rivojlantiradi. Misol tariqasida, ob'ektni muvofiqlikda harakatlantirish yoki
jismoniy mashqlarni maxsus vositalar yordamida bajarish. Bir qator belgilarni
oraliq masofada joylashtirish va har bir belgidan keyin muayyan harakatni
bajarish. To‘pni o‘ynashda yoki boshqa jismoniy faoliyatda harakatni tezlik va
aniqlikda amalga oshirish. Tezlikni rivojlantirish va harakatlarni boshqarish
Tezlikni rivojlantirish va harakatlarni boshqarish - harakat idrokini rivojlantirishda
muhim jihatlardir. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi metodikalar
qo‘llaniladi: Tezlikni oshirish uchun jismoniy mashqlar, shuningdek, vaqtni
o‘lchash va raqobatni tashkil qilish yordamida shaxsning tezligini oshirish
mumkin.
Qisqa masofalarga yugurish yoki tezlikka asoslangan mashqlar (masalan, 30
soniyada maksimal masofa). Tezkor harakatlarni bajarish uchun interval
mashqlari: bir necha soniya davomida maksimal tezlikda harakat qilish va keyin
dam olish. Reaksiya tezligi harakatni muvaffaqiyatli bajarish uchun zarur bo‘lgan
elementdir. Reaksiya tezligini rivojlantirish uchun maxsus mashqlar va o‘yinlar
qo‘llaniladi. To‘pni oldindan belgilangan joydan ushlash yoki tezkor burilishlar va
25

harakatlar bilan ishlash. Raqobatli o‘yinlar (masalan, tezkor jismoniy testlar yoki
sport tadbirlari), bu o‘rganish jarayonida shaxsning reaksiyasini tezlashtiradi.
Harakat idrokini sinash va tahlil qilish Harakat idrokini sinash va tahlil qilish
metodikasi subyektning qobiliyatlarini aniq aniqlashga yordam beradi. Bu
jarayonda har bir harakat va uning bajarilishidagi xatoliklar tahlil qilinadi.
Subyektlarning harakatlarini videolavha yordamida kuzatish va tahlil qilish
metodikasi, harakatlarning samaradorligini oshirishga yordam beradi. Bu metodda
shaxsning xatolarini aniqlash va ularni tuzatish uchun maslahatlarga asoslaniladi.
Mashqning takrorlanishi: Videoni tomosha qilib, harakatlarni takrorlash va
xatolarni aniqlash. Bu metod orqali subyektlar o‘z harakatlarini kuzatib, qanday
qilib yaxshilashlari kerakligini o‘rganadilar. Mashqlarni baholash yordamida
subyektlarning qanday qilib harakatlarini samarali tarzda amalga oshirayotganini
aniqlash mumkin. Har bir harakatning tezligi, kuchi va aniqligini o‘lchash.
Mashqlarni bajarishdagi muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlikni tahlil qilish va
kerakli o‘zgartirishlar kiritish. Harakatlarni mustahkamlash va takomillashtirish
maqsadida, mashqlarni doimiy ravishda bajarish va shaxsning qobiliyatlarini
kengaytirish kerak. Harakatni mustahkamlash uchun o‘yin shaklida mashqlarni
o‘tkazish metodikasi shaxsni rag‘batlantiradi va o‘rgangan harakatlarni yaxshi
bajarishga undaydi. O‘yin shaklida mashqlar: O‘yinlar orqali harakatlar
takrorlanadi, bu esa shaxsning idrokni tezroq rivojlantirishga yordam beradi.
Masalan, “Topni to‘g‘ri yo‘nalishda uloqtirish” kabi oddiy o‘yinlar yordamida
muvofiqlikni rivojlantirish. Harakatni takomillashtirishda turg‘unlikni yaratish:
Harakatni tezroq, aniqroq va ko‘proq bajarish uchun turg‘unlikni yaratish kerak.
Yuqori darajadagi aniq harakatlar uchun aniq vaqt belgilash (masalan, to‘pni
o‘ynash uchun qisqa vaqt). Mashqlarni yuqori intensivlikda bajarish, bu esa
harakat idrokini samarali ravishda rivojlantiradi. Harakat idrokini rivojlantirish
bo‘yicha amaliy metodikalar nafaqat harakatlarni to‘g‘ri bajarish qobiliyatini
oshirishga qaratilgan, balki jismoniy va psixologik jihatdan ham shaxsning
rivojlanishiga yordam beradi. Har bir metodika individual yondashuvni talab etadi,
26

shuningdek, ularning samaradorligi shaxsning qobiliyatiga, yoshiga, shart-
sharoitlarga va vazifaga bog‘liq. Bu metodikalar orqali harakat idrokini
takomillashtirish va rivojlantirish jarayoni yanada samarali bo‘ladi.
Integratsiyalashgan yondashuvlar va ko‘p tomonlama metodikalar Harakat idrokini
rivojlantirishda integratsiyalashgan yondashuvlarning ahamiyati katta. Bunday
yondashuvlar harakatlar va ularning psixologik aspektlarini birlashtirib, butunlay
yangi ko‘nikmalarni shakllantirishga yordam beradi. Harakat idrokini samarali
rivojlantirish uchun bir nechta metodikaning uyg‘un qo‘llanilishi muhim
ahamiyatga ega. Kognitiv va jismoniy mashqlarni birlashtirish Kognitiv
yondashuvlar harakat idrokini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Kognitiv
jarayonlar, masalan, e’tibor, xotira va qaror qabul qilish, harakatlarni boshqarish va
aniqlikni oshirishda samarali bo‘lishi mumkin. Shuningdek, kognitiv va jismoniy
faoliyatni birlashtirgan mashqlar orqali ko‘proq muvaffaqiyatga erishish mumkin.
E’tibor mashqlari: Bir nechta ob'ektlar yoki belgilarni bir vaqtning o‘zida kuzatish
va harakatlarni amalga oshirish, masalan, futbol maydonchasidagi to‘pni va
o‘yinning holatini kuzatib borish. Xotira va harakatlar: Yodda saqlashga
asoslangan mashqlar (masalan, belgilangan yo‘nalish bo‘ylab harakatni bajarish),
bu esa harakatni yodda saqlash va tezlikni oshirishga yordam beradi. Dinamik va
statik mashqlar kombinatsiyasi Harakat idrokini rivojlantirishda statik va dinamik
mashqlarni kombinatsiyalash harakatlarni yanada aniq va tez bajarishga yordam
beradi. Statik mashqlar harakatlarni boshqarishni, dinamik mashqlar esa harakatni
tezkor va samarali tarzda bajarishni ta’minlaydi.
Statik mashqlar: Masalan, ma’lum bir pozitsiyada turgan holda to‘pni yuqoriga
uloqtirish yoki muvozanatni saqlash mashqlari. Bu mashqlar harakatlarning
mustahkamligini va samaradorligini oshiradi. Dinamik mashqlar: Yuqori tezlikda
harakat qilishni talab qiladigan mashqlar (masalan, tez yugurish yoki raqobatli
o‘yinlar), bu esa shaxsni energiyani boshqarish va tezlikni oshirishga o‘rgatadi.
Integratsiyalashgan texnologiyalarni qo‘llash Zamonaviy texnologiyalar
yordamida harakat idrokini rivojlantirishda innovatsion yondashuvlardan
27

foydalanish katta imkoniyatlar yaratadi. Maxsus qurilmalar, virtual haqiqat
tizimlari, sensorlar va raqamli texnologiyalar harakatlarni o‘rganish va baholashda
samarali vositalar bo‘lib xizmat qiladi. Virtual haqiqat (VR): VR tizimlari
yordamida mashqlarni bajarish jarayoni simulyatsiya qilinadi. Masalan,
sportchilarga yoki o‘quvchilarga yuqori darajadagi murakkab harakatlarni
amaliyotda bajarishdan oldin virtual sharoitda mashq qilish imkoniyati yaratiladi.
Bu usul xavfsiz, samarali va tez o‘rganish jarayonini ta’minlaydi. Sensorli tizimlar:
Harakatlarning aniqligini va samaradorligini o‘lchash uchun sensorli
texnologiyalar qo‘llanadi. Sensorlar har bir harakatni nazorat qiladi va natijalar
tahlil qilinadi. Masalan, yugurish tezligini o‘lchash yoki qo‘l va oyoq harakatlarini
kuzatish uchun sensorli kamarlar yoki sensorli polotnolar ishlatiladi. Raqobat va
ijobiy rag‘batlantirish Harakat idrokini rivojlantirish jarayonida raqobat muhitining
o‘rni juda katta. Raqobatli mashqlar shaxsni o‘z cheklovlarini orttirishga undaydi.
Shu bilan birga, ijobiy rag‘batlantirish motivatsiyani oshiradi va yangi
ko‘nikmalarni tezroq rivojlantirishga yordam beradi. Raqobatli o‘yinlar:
O‘quvchilar yoki sportchilar o‘rtasida tashkil etilgan raqobatli mashqlar natijasida
ko‘nikmalar yaxshilanadi. Masalan, o‘yinlarda tezlik va aniqlikni oshirish uchun
bir-biriga qarshi raqobatlashish. Mukofotlash tizimi: Muvaffaqiyatli bajarilgan
harakatlar uchun shaxsni mukofotlash (masalan, ball tizimi yoki medallar bilan)
yangi ko‘nikmalarni rivojlantirishda ijobiy rag‘batlantirishga yordam beradi.
Harakat idrokini rivojlantirishda psixologik jihatlar ham muhim o‘rin tutadi.
O‘rganuvchilar o‘z harakatlarini nazorat qilishda, ayniqsa, murakkab vaziyatlarda
ruhiy tayyorgarlikni talab qiladi. Shu sababli, psixologik yondashuvlar va ruhiy
tayyorgarlikni qo‘llash harakatlarni samarali ravishda boshqarish va bajarish
imkonini beradi. Murakkab vazifalarni bajarish jarayonida stress va boshqarish
qobiliyatlarini oshirish zarur. O‘rganuvchilarni stressni boshqarish bo‘yicha
mashqlar va psixologik tayyorgarliklar orqali ruhiy barqarorlikni saqlashga
28

o‘rgatish mumkin. Psixologik texnikalar: Meditatsiya, nafas olish mashqlari yoki
vizualizatsiya usullari yordamida psixologik kuchni oshirish va stressni
kamaytirish. Ruhiy motivatsiya: O‘quvchilarga yoki sportchilarga maqsad qo‘yish
va unga erishish bo‘yicha psixologik maslahatlar berish, bu esa ularni qo‘llab-
quvvatlash va ruhiy tayyorgarlikni kuchaytiradi. Harakat idrokini rivojlantirishda
shaxsning o‘zini baholash va tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish muhimdir.
O‘rganuvchilar o‘zlarining muvaffaqiyatlarini va xatolarini tahlil qilib, ularga
asoslangan takomillashtirishlarni amalga oshiradilar. Bu usul harakatlarni yanada
samarali tarzda boshqarish va to‘g‘ri yo‘nalishda rivojlantirishga yordam beradi.
Harakat idrokini rivojlantirish bo‘yicha amaliy metodikalar nafaqat fizikal
mashqlarni o‘z ichiga oladi, balki psixologik, kognitiv va texnologik jihatlarni ham
hisobga oladi. Integratsiyalashgan yondashuvlar yordamida harakatlarning
samaradorligi va aniqligi oshiriladi, shaxsning jismoniy va psixologik rivojlanishi
ta’minlanadi. Shu bilan birga, raqobat, motivatsiya, stressni boshqarish va ruhiy
tayyorgarlik kabi psixologik omillar harakat idrokini rivojlantirish jarayonida
muhim rol o‘ynaydi. Yuqoridagi metodikalar va yondashuvlar orqali harakat
idrokini rivojlantirish, shu bilan birga shaxsning umumiy jismoniy va ruhiy
salomatligini mustahkamlash mumkin. Harakat idrokini rivojlantirishda kognitiv
jarayonlar, ya'ni xotira, e'tibor, qaror qabul qilish va mantiqiy fikrlashning roli
muhimdir. Bu jarayonlar harakatlarni tushunish va boshqarish jarayonida integral
o‘rin tutadi. Harakatlar va ularning idrokini shakllantirishda kognitiv va harakatli
faoliyatning o‘zaro ta’sirini tahlil qilish, bu jarayonlarni aniq va samarali qilishda
yangi yondashuvlarni yaratishga yordam beradi.
E’tibor va diqqat kognitiv jarayonlar orasida alohida ahamiyatga ega. Harakat
idrokini rivojlantirish jarayonida e’tiborning to‘g‘ri taqsimlanishi va
konsentratsiyalashgan diqqatni jalb qilish zarur. Bu, ayniqsa, murakkab
harakatlarni bajarishda muhim ahamiyatga ega. Masalan, sportchilarda tezkor
qarorlar qabul qilishda e’tibor va diqqatni o‘z ichiga olgan ko‘nikmalarni
rivojlantirish zarur. Amaliyot: E’tibor mashqlari va ko‘nikmalarni o‘rgatish orqali
harakatni aniq va samarali boshqarish mumkin. Ko‘p o‘yinlarda e’tibor va diqqatni
29

ajratish, ko‘plab ob'ektlarga bir vaqtning o‘zida qarash, harakatni amalga
oshirishda muvaffaqiyatga erishishda yordam beradi. Xotira harakat idrokini
rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Harakatlarni o‘rganish, yodda saqlash va ularni
keyinchalik bajarish uchun xotira tizimi zarur. O‘rganuvchilar o‘z xotiralariga
asoslanib, avvalgi tajribalarga tayangan holda yangi harakatlarni amalga
oshirishadi. Bu jarayonda qisqa muddatli va uzoq muddatli xotira jarayonlari
o‘zaro bog‘lanadi. Amaliyot: Harakatni bajarish jarayonida xotirani faollashtirish
uchun maxsus mashqlarni qo‘llash mumkin. Masalan, harakatlarni ketma-ketlikda
bajarish, avvalgi tajribani eslab, yangi ko‘nikmalarni yaratishga yordam beradi.
Qaror qabul qilish jarayonida harakatlarni tanlash va ularni optimallashtirish
muhimdir. O‘rganuvchilar har bir harakatni qanday va qachon amalga
oshirishlarini to‘g‘ri aniqlashlari kerak. Bu jarayon ko‘pincha vaqt va sharoitga
qarab, tezkor qarorlarni qabul qilishni talab qiladi. Sportchi yoki o‘quvchi qaror
qabul qilishda o‘zining harakatlarini oldindan tahlil qilib, samarali variantni
tanlashi lozim. Amaliyot: Harakatlarni optimallashtirish uchun ba'zi o‘yinlarda va
mashqlarda qaror qabul qilishni o‘rgatish maqsadga muvofiqdir. Masalan, strategik
o‘yinlarda yoki sport mashqlarida o‘quvchilarni tez va to‘g‘ri qarorlar qabul
qilishga undovchi mashqlarni amalga oshirish mumkin. Jismoniy faoliyat va
emotsional holat ham harakat idrokini rivojlantirishda ahamiyatli faktorlar
hisoblanadi. Jismoniy mashqlar nafaqat jismoniy holatni yaxshilaydi, balki
emotsional va ruhiy holatni ham shakllantiradi. Harakat idrokining samarali
rivojlanishi uchun jismoniy faoliyatni emotsional holat bilan birgalikda tahlil qilish
va moslashtirish kerak.
Emotsional holat harakatni boshqarishda va harakatlarni bajarishda sezilarli
ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, ko‘ngil aynishi yoki stress holatidagi shaxs harakatlarni
to‘g‘ri va aniq amalga oshira olmaydi. Aksincha, ijobiy ruhiy holatdagi shaxs
yuqori samarali harakatlar bajarishi mumkin. Amaliyot: Harakatlarni bajarishda
shaxsning emotsional holatini yaxshilash uchun nafas olish mashqlari, meditatsiya,
iliq iqlimda mashq qilish kabi usullarni qo‘llash mumkin. Bu harakatlarning
samaradorligini oshiradi. Jismoniy faoliyatni muntazam ravishda amalga oshirish
30

nafaqat tana holatini, balki ruhiy barqarorlikni ham ta’minlaydi. Sportchilar va
o‘quvchilar jismoniy mashqlar orqali stressni kamaytirish, kayfiyatni yaxshilash va
ruhiy tayyorgarlikni oshirishadi. Jismoniy mashqlar va emotsional barqarorlikning
o‘zaro ta’sirini inobatga olgan holda harakat idrokini rivojlantirish mumkin.
Amaliyot: Mashqlarni amalga oshirishda jismoniy va emotsional salomatlikni
yaxshilash uchun turli usullarni qo‘llash mumkin. Misol uchun, psixologik
tayyorgarlik, yoga yoki boshqa jismoniy faoliyatlar orqali harakatni samarali
boshqarish va uyg‘unlashtirish imkonini yaratish mumkin. Harakat idrokini
rivojlantirishda ko‘plab metodikalar, usullar va psixologik yondashuvlar
qo‘llaniladi. Bu jarayonda kognitiv jarayonlar, jismoniy faoliyat va emotsional
holatning o‘zaro ta’sirini hisobga olish muhimdir. Yangi metodikalarni ishlab
chiqish va ularni amaliyotda qo‘llash orqali harakat idrokini samarali rivojlantirish,
shaxsni jismoniy va ruhiy salomatligini oshirishga yordam beradi.
Integratsiyalashgan va ko‘p tomonlama yondashuvlar yordamida harakat
idrokining samaradorligini oshirish mumkin.
Xulosa
Harakat idroki, insonning atrof-muhitni idrok etish va unga mos ravishda
reaksiya ko‘rsatish qobiliyati bo‘lib, uning rivojlanishi shaxsning jismoniy va ruhiy
holatini yaxshilashda, shuningdek, harakatlarni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi.
Kurs ishining maqsadi harakat idrokining nazariy asoslarini o‘rganish va uni
rivojlantirish uchun samarali metodikalarni ishlab chiqishdir. Ushbu ishda harakat
idrokining shakllanishi, uning shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillar va harakatni
o‘rganish metodikalarining ahamiyati keng yoritildi. Harakat idroki
31

tushunchasining nazariy asoslari va uning shaxs rivojlanishidagi o‘rni tahlil qilindi.
Harakat idrokining shakllanishi psixologik, fiziologik va ijtimoiy omillar bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu jarayon shaxsning jismoniy va ruhiy salomatligini
yaxshilashda muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, harakat idrokini o‘rganish
jarayonida kognitiv va emotsional jarayonlar, e’tibor va diqqatning o‘zaro ta’siri,
xotira va qaror qabul qilish kabi jarayonlarning o‘rni ta’kidlandi. Kurs ishida
harakat idrokini o‘rganishda qo‘llaniladigan usullar va amaliy metodikalar hamda
ularning shaxs rivojlanishidagi ahamiyati ko‘rib chiqildi. Harakatni o‘rganishda
amaliy mashqlar, simulyatsiyalar, o‘yinlar va testlar kabi turli usullarni qo‘llash
mumkinligi ko‘rsatilgan. Shu bilan birga, harakat idrokini rivojlantirishga
qaratilgan maxsus metodikalar, jumladan, emotsional va jismoniy holatni
yaxshilash bo‘yicha metodikalar haqida ma’lumot berildi. Amaliy metodikalarning
samaradorligini oshirish uchun turli metodlar, jumladan, vizualizatsiya, so‘zli va
tasvirli mashqlar, shuningdek, emotsional barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan
usullar tavsiya etildi. Bu metodikalar yordamida o‘quvchilar va sportchilar
harakatlarini yanada aniq va samarali bajarish imkoniga ega bo‘ladilar. Xususan,
harakat idrokining o‘zaro bog‘liq jismoniy va emotsional jihatlari, e’tibor va
diqqatni boshqarish jarayonlari umumiy samaradorlikka erishishda yordam beradi.
Shu bilan birga, harakat idrokini rivojlantirish jarayonida kognitiv
jarayonlarning va emotsional holatning o‘zaro ta’sirini yaxshilashga alohida e’tibor
qaratildi. Bunday yondashuvlar harakatlarni samarali boshqarish va ularning
sifatini oshirishga yordam beradi. Umuman olganda, harakat idrokining
rivojlanishi va uni o‘rganish metodikasi turli sohalarda, jumladan, ta’lim, sport,
psixologiya va sog‘liqni saqlash sohalarida muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilar va
sportchilar uchun harakatni o‘rganish va rivojlantirish orqali ularning umumiy
jismoniy va ruhiy salomatligini yaxshilash, yuqori natijalarga erishish uchun zarur
ko‘nikmalarni oshirish mumkin. Ushbu ishda keltirilgan metodikalar va
yondashuvlar, harakat idrokini rivojlantirishda ta’lim tizimiga va amaliy faoliyatga
samarali joriy etish uchun foydalidir. Kelajakda harakat idrokining o‘rganilishi va
32

rivojlantirish metodikalarini yanada chuqurroq o‘rganish, zamonaviy ilmiy-
texnologik yutuqlarga tayanib, yangi metodlarni ishlab chiqish zarur bo‘lib, bu
jarayon shaxsning rivojlanishi va jamiyat uchun foydalidir. Shuningdek, harakat
idrokini rivojlantirish bo‘yicha metodikalarni integratsiyalash va umumiy
amaliyotda qo‘llash, shaxslarning yuqori natijalarga erishishiga yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdukarimov, M. A. (2011). Psixologiya: umumiy va amaliy asoslar. Toshkent:
O‘qituvchi.
2. Karimov, A. T. (2017). Jismoniy tarbiya va sport psixologiyasi. Toshkent: Fan.
3. Maxmudov, I. A. (2015). Ta’limda psixologik metodlar. Toshkent: Akademiya.
4. Maqsudov, S. D. (2018). Harakat va harakat idroki: psixologik jihatlar.
Toshkent: Uzbekiston.
5. Saidov, K. Z. (2014). Harakat psixologiyasi va uning rivojlanishi. Samarqand:
Samarqand universiteti nashriyoti.
6. Tursunov, A. F. (2020). Jismoniy faoliyat va harakat idroki. Toshkent:
O‘zbekiston Yozuvchilar Uyushmasi.
33

7. Xamraev, U. S. (2016). Sport psixologiyasi va uning metodikasi. Toshkent:
O‘zbekiston Respublikasi Ta'lim va ilmiy tadqiqotlar markazi.
8. Gulomova, Z. B. (2013). Psixologiyada harakat va idrokning o‘zaro ta'siri.
Toshkent: Iqtisodiyot va ta’lim nashriyoti.
9. Valiyev, M. S. (2014). Kognitiv psixologiya va harakatlar boshqaruvi. Toshkent:
O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi nashriyoti.
10. Yusufov, D. J. (2019). Ta’lim va sportdagi harakat idroki: metodik tavsiyalar.
Toshkent: O‘qituvchi.
11. Xusainov, R. J. (2021). O‘quv jarayonida harakat idrokining ahamiyati va
uning rivojlantirilishi. Toshkent: Ta'lim va madaniyat nashriyoti.
12. Davronov, S. F. (2017). Harakatni idrok etish va uning psixologik jihatlari.
Buxoro: Buxoro universiteti nashriyoti.
34

34

Купить

Похожие документы
Pedagogik holatni tahlil qilish usullari
Ranglarni idrok qilish: o'rganish metodlari
Test metodining yutuq va kamchiliklari
Eksperimental psixologik jarayonlar bosqichlari
Eksperimental psixalogiyaning asosiy tamoyillari